Главная страница
Дипломные работы
Химия
Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish
Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish
Загружено в:
29.09.2019
Скачано:
0
Размер:
920 KB
Скачать
Похожие
Piroliz jarayoni natijasida etilen olishning termodinamik kattaliklarini optimallash
Kaliy xloridni silvinitlardan flotatsiya usulida ajratib olish
Anodli shlamlardan misni ajratib olish va detallarga mis qoplash sexini loyihalash
Ipak pillasidan fibroin ajratib olish va uning molekulyar-massaviy tavsiflarini o’rganish
Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash
![1.1. Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlari Gaz konlari – yer pо‘stining ma’lum bir qismidagi aniq tektonik strukturada joylashgan tabiiy gaz uyumlari. Tabiiy gazalr alohida gaz koni holida yoki neft bilan birga (neftь-gaz konlari) uchraydi. Gaz konlari kо‘p tabaqali konlarga bо‘linadi. Kо‘p tabaqali gaz konlari kesmasida bir maydonda turli chuqurlikda ustma-ust joylashgan bir qancha gaz uyumlari bо‘ladi. Gaz konlari kesmasining turli masofalarida har xil gaz uyumlari uchraydi. Gaz konlari fazoviy umumiylashgan gaz yig‘ilish zonalarida guruhlangan va gazli yoki gaz-neftli platforma (qubbasimon dо‘nglik, platforma ichki chо‘kmalari va b.), geosinklinal 9 tog‘lararo vodiylar, о‘rtaliq massivlari), о‘tish (tog‘ etagi botig‘i) turlariga bо‘linadi. Kо‘p tabaqali gaz konlari gaz alohida-alohida burg‘i quduqlaridan yoki hamma tabaqani kesib о‘tgan bitta burg‘i qudug‘idan chiqariladi. Gaz konlari gazlari tarkibida uglevodoroddan tashqari karbonat angidridi ( C O 2 ), azot (N), vodorod sulfidi ( N 2 S), nodir gazlardan geliy, argon ham bо‘ladi. Gaz konlari sof (yoki quruq gaz) va yog‘li gaz konlariga bо‘linadi. Sof gaz konlari gazlari metan (94-98%) va oz miqdorda etandan iborat. Moyli gaz konlarida metan va etandan tashqari ma’lum miqdorda propan ( C 3H8), butan, izobutan ( C 4H10) va pentan ( C 5H12) uchrashi mumkin. Xar yili dunyo buyicha kariyib 1,5*1012m3 tabiiy gaz kazib chikariladi. Yer ostidagi tabiiy gazning bosimi 25 – 30 MPA ga yetadi. Shuning uchun unda erigan suyuqliklar ya’ni uglevodorodlar normal holatda katta molekulyar massaga ega bо‘ladi. [12] О‘zbekistonda olinayotgan gazning bir qismi qо‘shni davlatlarga eksport qilinadi. О‘zbekistonda 100 dan ortiq neft va gaz konlari mezozoy va kaynozoy eralari jinslaridan topilgan. Ulardan 45 tasi gaz-kondensat va gaz neft konlari bо‘lib, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Farg‘ona, Andijon, Namangan viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida joylashgan. Buxoro-Xiva neftь- gaz mintaqasida 17 yirik gaz koni bor (Uchqir, Dengizkо‘l, О‘rtabuloq, Kо‘kdumaloq, Zevardi va boshqalar). Farg‘ona vodiysi va Surxondaryo viloyatida gaz konlari yura, bо‘r, paleogen yotqiziqlarida, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida 4](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-4.png)
![yura, bо‘r, Qoraqalpog‘iston Respublikasida esa faqat yura yotqiziqlari aniqlangan. Gaz va neft uyumlari tо‘plangan yotqiziqlarning umumiy qalinligi bir necha 100 m dan 10-12 km gacha. О‘zbekistonda aniqlangan gazning umumiy zaxirasi 5429 mlrd m3, razvedka qilingani esa 489 mlrd m3. Gazli va SHо‘rtan gaz konlari noyob konlardir. Hisor tо‘glarining janubiy-g‘arbida (Odamtosh, Gumbuloq), Surxondaryoda (Gajak), Ustyurtda (Shaxpaxta) katta gaz konlari bor. О‘zbekiston tabiiy gaz, gaz kondensati va neft konlariga boy bо‘lib, 5 ta regionga ajratilgan: 1.Ustyurt; 2.Buxoro – Xiva; 3.Janubi-g‘arbiy Xisor; 4.Surxondaryo; 5.Farg‘ona. C 1 – C 4 uglevodorodlar: metan, etan, propan, butan, izobutan, hamda 2,2 – dimetilpropan ( C 5H12) – neopentan normal sharoitda gaz holida bо‘ladi. Bularning hammasi tabiiy va neft gazlari tarkibiga kiradi. Gaz konlari uch xil tipda bо‘lishi mumkin. a)Toza gaz konlari; b)Gaz kondensati konlari; c )Neft konlari Birinchi tipdagi gaz konlari tabiiy gaz konlari deb atalib, asosan metandan tashkil topgan bо‘ladi. Metanga qо‘shimcha sifatida oz miqdorda etan, propan, butan, pentanning bug‘lari hamda nouglevodorod birikmalar: SO2, N2 va ayrim hollarda H2S bо‘lishi mumkin. [5] Respublikamizning SHо‘rtan gaz konidagi xom gazning tarkibi quyidagicha ( mol .% da ): 1-jadval SHо‘rtan gaz koni xom gazining tarkibi (% mol.) Azot 1,584 CO2 2,307 Metan 90,52 5](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-5.png)
![Tabiiy gazlarda uglevodorod bо‘lmagan H 2 S, N, SO 2 , suv bug‘i va boshqa qо‘shimchalar ham bо‘lishi mumkin.[12] Gaz ni qayta ishlash vaqtida (turli uglevodorodlar fraksiyalariga ajratish – destruksiya) hosil bо‘lgan gazlar – sun’iy gazlardir. Masalan: termik va katalitik kreking, pirolizlar. Mazut termik krekinglanganda etilen, propilen, butilenlar miqdori kо‘p bо‘ladi. Katalitik kreking vaqtida izobutan kо‘p miqdorda chiqadi. Piroliz jarayonida esa etilen kо‘p miqdorda chiqadi. Past bosim ostida boruvchi kreking vaqtida gazlarni hosil bо‘lishi kamayadi, piroliz vaqtida esa ortadi. Piroliz jarayonida reaksiyaga kirishishi yuqori bо‘lgan olefin uglevodorodlari kо‘p ajraladi. Shu sababli organik sintez uchun bu jarayon (piroliz) ahamiyatlidir. Sun’iy gazlarda uglevodorod bо‘lmagan N 2 , H 2 S, CO 2 , CO qо‘shimchalari ham uchraydi. Shu boisdan gazlar yuqorida keltirilgan uglevodorodlar bо‘lmagan qо‘shimchalardan tozalanadi. 1. 2. Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullari Gazlarni qayta ishlashga tayyorlash. Gazlarni ajratish uchun sovutgan vaqtda, agarda gazni tarkibida namlik bо‘lsa gaz molekulasi bilan qо‘shilib gidrat hosil qilishi mumkin. Shuning uchun gazlarni ajratishga hozirlash uchun ularni tarkibidagi namlikni yo’qotish lozim. Piroliz gazlarini namlikdan quritish uchun asosan seolitlar yoki seolitlar bilan birga alyumogellar ishlatiladi. Piroliz gazlarini quritishdan ilgari ularni tarkibidagi C 4 -C 5 gazlarini ajratib olish kerak, aks holda bu gazlar polimerizasiyaga uchrab qurituvchi reagentlarni sirtida polimerizasiyaga uchrab, quritish jarayonini sekinlashtiradi. Riforming jarayoniga xom ashyo gidrochistka blokidagi tindirish kolonnasida quritilib beriladi. Jarayonga qaytarib berilayotgan gazlar esa qurilmani rejimga olib 9](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-9.png)
![chiqish davomida maxsus kislotaga chidamli seolitlarda quritiladi. Bu seolitlar ikkita adsorberga solinadi. Adsorberlar navbat bilan ishlaydi. 24-36 soatdan sо‘ng tо‘yingan seolitlarni 350 0 C gacha qizdirilgan inert gazi bilan quritiladi. Bu vaqtda ikkinchi adsorber ishlab turadi. Reaktordagi katalizatorlarni regenerasiya qilish vaqtida ham adsorberlar ishga tushuriladi. Odatda zavod gazlari qayta ishlashdan ilgari oltingugurt birikmasi - H 2 S dan tozalanadi. Agar gazlar yuqori bosim ostida ishlayotkan ustanovkalarda hosil bо‘lgan bо‘lsa ular suyuq holda bо‘ladi, ularni ishqor eritmasi yordamida tozalanadi. Gazlarni esa etanolaminni 15-30% li eritmalari yordamida tozalanadi. H 2 N -C 2 H 4 OH; HN (C 2 H 4 OH) 2 ; N(C 2 H 4 OH) 3 Etanolaminni eritmasini ikkita kolonna kо‘rinishdagi ikkita apparatga quyib, biridan gaz о‘tkaziladi, keyin ikkinchisiga о‘tkazilib tо‘yingan eritmani suv bug‘i bilan qizdirib serovodoroddan tozalanadi va yana ishga tushiriladi. H 2 S ni esa sulfat kislotasi yoki oltingugurt olish uchun ishlatiladi. Ba’zan etalonaminni etilenglikol bilan birgalikdagi eritmasi ishlatiladi. Agar gazlarni tarkibida CO 2 gazi bо‘lsa H - metilpirrolidon eritmasi qо‘llaniladi. Gazlarning tarkibiy qismi qaysi jarayonda hosil bо‘lishiga bog‘liq. Vodorod bosimida bо‘ladigan jarayonlarda (riforming, izomerizasiya, gidrokreking, gidroochistka) hosil bо‘ladigan gazlar asosan tо‘yingan gazlardan tashkil topgan bо‘lib, tо‘yinmagan gazlar aytarlik yo’q. Bu gazlar asosan: metan, etan, propan, n- butan va izobutandan iboratdir. Yuqori xarorat ostida boradigan va qisman katalitik jarayonlarda hosil bо‘lgan gazlar tarkibida tо‘yinmagan gazlar ham bor. Bularning miqdori hom ashyo sifatiga va asosan jarayonning kо‘rsatkichlariga bog‘liqdir. Katalitik krekingda qо‘llaniladigan katalizatorga bog‘liq.[5] Gudronni uzluksiz kokslashtirish qurilmasida haroratda 530-540 0 C xaroratda 30% mass. tо‘yinmagan gaz hosil bо‘ladi, haroratni 600 0 Cgacha kо‘tarilsa tо‘yinmagan gazlarning miqdori 50% mass.gacha kо‘payadi. 10](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-10.png)
![Zavodlardagi ishlab chiqarish jarayonida hosil bо‘lgan gazlarning yog‘li qismi (jirnaya chast) C 3 -C 4 gazlari alohida ahamiyatga ega bо‘lib, bu qismida izobutan va butilen kо‘p bо‘lishi uchun moddalarni alkilir jarayonida ishlatiladi (yuqori oktan sonli avtobenzin komponentini olish uchun). Gazlarning quruq qismini (suxaya chast) bunda asosiy qismini vodorod, metan, etan va etilen tashkil etadi. Bu quruq gazdagi vodorod va etilenlar ham alohida ahamiyatga ega. Vodorodni asosan riforming gazlaridagisi ishlatiladi, boshqa gazlarda vodorodni miqdori juda kam. Zamonaviy zavodlarda 3-4,5% mass.quruq gaz hosil bо‘ladi. Uni tarkibida taxminan: vodorod-3%; metan -27%; etilen 27%; etan- 30% mass qolgani C 3 -C 4 gazlaridan iboratdir. Shuni ta’kidlash kerakki gazlarning tarkibi har qaysi zavodda har xildir. Suyuqlik yordamida tozalash. Gazlarni yuvish yo’li bilan changdan tozalash usuli qо‘llanilganda changli oqim tomchi yoki plyonka holatidagi suyuqlik bilan konttaktda bо‘ladi. Gidrofil xossasiga ega bо‘lgan chang suyuqlik yuzasiga yopishib, u bilan birgalikda uskunadan tashqariga chiqariladi. Chang yuvishning kamchiligi – ifloslangan oqova suyuqliklarning hosil bо‘lishidir. Bunday oqova suvlar tozalashni talab qiladi. Gaz yuvish usuli yordamida juda kichik zarrachalar (0,1 mkm gacha) ni ushlab qolish imkoniyati mavjud va juda yuqori (99% gacha) tozalash darajasiga erishish mumkin. Gaz yuvuvchi uskunalarning chang ushlashidan tashqari bir vaqtning о‘zida quyidagi vazifalarni hal qilish mumkin: gazlarni sovitish yoki namlsh; chang bilan birgalikda tomchi va tumanlarni ushlab qolish; gaz qо‘shimchalarini absorbsiyalash. [6] Gazyuvuvchi uskunalar kamchiliklardan xoli emas: a) uskuna va quvurlar yuzalariga chang zarralarining yopishib qolishi; b) suyuqlik (odatda suv) ning sarfi ancha katta; d) gazlarni, ayniqsa, metallarni yemiruvchi gazlarni, tozalash uchun uskuna va quvurlarni korroziyadan himoya qilish talab qilinadi; e) past haroratlarda (0 0 C dan kam) ishlatish mumkin emas, chunki suv muzlab qoladi; f)katta tezlik bilan ishlaydigan uskunalar uchun qо‘shimcha tomchi ushlagichni о‘rnatish talab qilinadi. 11](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-11.png)
![tо‘siqning ustida hosil bо‘lgan chо‘kma ham filtrlovchi material vazifasini bajaradi.[12] Filtrlash paytida materialar ham ishlatilishi mumkin. Bunday materiallar qatoriga faollashtirilgan kо‘mir, maydalangan asbest, diatomit, perlit va hokazolar kiradi. Qо‘shimcha materialar filtrlanishi lozim bо‘lgan suspenziya qо‘shiladi yoki filtrning ish yuzasi bunday materiallar bilan qatlam qilib qoplanadi. Qо‘shimcha materiallar chо‘kma bilan aralashtirilib, uning g‘ovakligini oshiradi va gidravlik qarshiligini kamaytiradi. Bundan tashqari, diatomit, perlit, faollashtirilgan kо‘mir va boshqa moddalar adsorbsiyalsh xususiyatiga ega, shu sababdan filtrdan chiqayotgan tayyor mahsulot ancha tozalangan bо‘ladi. Filtrlash paytida suspenziya tarkibidagi mayda zarrachalar filtrlovchi materialning ustki qismida chо‘kma holida yoki filtrlovchi materialning о‘zida teshiklarni tо‘ldirgan holda о‘tirib qolishi mumkin. Bu xususiyatlarga kо‘ra filtrlash jarayoni ikkiga bо‘linadi: a) chо‘kma qatlami hosil qilish yo’li bilan filtrlash; b) filtrlovchi materiallarning teshiklarini tо‘ldirish orqali filtrlash. Sanoatning kо‘p tarmoqlarida chо‘kma hosil qilish yo’li bilan filtrlash keng qо‘llaniladi. Filtrlash uskunalarining turlari : neft – gazni qayta ishlash korxonalarida ishlatiladigan filtrlash uskunalri tozalanishi kerak bо‘lgan muhitning xili, ishlash prinsiplari, filtr tо‘siqlarning turiga va ish bosimlarning miqdoriga qarab bir necha turlarga bо‘linadi. Texnologik maqsadlarga kо‘ra filtrlash ikki turga bо‘linadi: 1) suyuqliklarni tozalash uchun: 2) gazlarni tozalash uchun. Gazlar aralashmasini fizikaviy usul bilan ajratish. Biz qayd qilib о‘tkanimizdek kо‘pgina jarayonlarda qо‘shimcha mahsulot sifatida gazlar hosil bо‘ladi. Agarda bosim yuqori bо‘lsayu, harorat past bо‘lsa olingan mahsulotni gaz qismi yengilroq- “quruq” bо‘lib, C 3 -C 4 qismi suyuq mahsulotda erigan bо‘ladi. Katalitik riforming jarayonida reaktorda hosil bо‘ladigan gazlar yuqori bosimli separatorda benzindan ajraladi. Separatordagi bosim reaktordagi bilan barobar 3 Mpa ga tengdir. Shu sababli separatorda ajralib chiqayotgan gazning 13](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-13.png)
![tarkibini asosan yengil - “quruq” gazlar tashkil qiladi va uning 80-85 % b. vodorod gazidan iboratdir. Gazlarning og‘ir qismi esa asosan benzinda erigan holda qoladi. Ularni kо‘p qismi keyingi past bosimda ishlovchi separatorda ajralib chiqadi. Qolgan qismi esa tindirish kolonnasida ajraladi.[18,19] Boshqa gidrogenizasion qurilmalarida ham gazlar shu tariqa ajratiladi. hKatalitik kreking jarayoni yuqori xaroratda va atmosfera bosimida olib borilgani uchun separatordan ajralib chiqqan gazlarni kompressor yordamida quruq va yog‘li gazlarga ajratiladi va navbatdagi jarayonlarga yuboriladi. Adsorbsiya usuli. Bu usulining mohiyati shundan iboratki, aralashmaning alohida komponentlari turli xil energiya bilan ketma-ket tanlab u yoki bu sorbentga sorbsiyalanib, natijada shu yo’l bilan umumiy aralashmadan ajraladi. Gaz aralashmalari gaz yoki bug‘larni yoki eritmalarda erigan moddalarni qattiq, g‘ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan modda adsorbtiv , yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi. Adsorbsiya jarayonining о‘ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar jarayondir. Jarayonning qaytar bо‘shlig‘i tufayli adsorbent yordamida bug‘-gaz aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, sо‘ng esa maxsus sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin. Adsorbsiyaga teskari jarayon desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni xalq xо‘jaligining turli sohalarida keng tarqalgan bо‘lib, gazlarni tozalash va qisman quritish, eritmalarni tozalash hamda tindirish, bug‘-gaz aralashmalarini ajratish uchun ishlatiladi. Kimyo sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash hamda quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va neft mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan gaz aralashmalaridan aromatik uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin fraksiyalaridan aromatik uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi. Adsorbsiya jarayoni 2 xil bо‘ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiY. Agar adsorbent va adsorbtiv molekulalarining о‘zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari ta’siri ostida sodir bо‘lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi. Fizik adsorbsiya jarayonida adsorbent va adsorbtivlar о‘rtasida kimyoviy о‘zaro ta’siri bо‘lmaydi. 14](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-14.png)
![17¼24 g/sm 3 bо‘lganda havo tarkibidagi kislorod bilan portlovchi birikma hosil qiladi. Adsorbsiya jarayonida tozalashning samaradorligi adsorbentning g‘ovaksimon tuzilishiga bog‘liq bо‘lib, bunda mikrog‘ovak asosiy rol о‘ynaydi. Faollangan kо‘mirlar adsorbsion bо‘shlig‘ining chegaraviy hajmi 0,3 sm 3 /g ligi tozalash jarayonida qо‘llash tavsiya etiladi. Ma’lumki, mikrog‘ovaklar о‘lchami katalitik reaksiyalar tezligini belgilaydi. Mikrog‘ovak о‘lchami 0,8¼1,0 mkm bо‘lgan faollangan kо‘mirlar optimal deb hisoblanadi.[20] Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir. Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining eritmalarini ta’siri natijasida olinadi. Silikagellarning solishtirma yuzasi 400¼780 m2/g, tо‘kma zichligi esa 100¼800 kg/m 3 . Silikagel granulalari 7mm gacha bо‘lishi mumkin. Silikagellar asosan suv bug‘ini yutish, gazlarni quritish va tozalash uchun qо‘llaniladi. Bu adsorbent boshqa adsorbentlarga qaraganda yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bо‘ladi. Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bо‘lib, alyumosilikatning suvli birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organik eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit g‘ovaklar о‘lchami adsorbsiyalanayotgan molekula о‘lchamiga yaqin bо‘lgani uchun g‘ovaklarga kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi seolitlar «molekulyar elaklar» deb nomlanadi. Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga ega bо‘lgani uchun gazlar va suyuqliklarni qisman quritish yoki suvsizlantirish uchun ham qо‘llaniladi. Seolitlar, kо‘pincha 2¼5 mm diametrli granula kо‘rinishida ishlab chiqariladi. Tuproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit, diatomit, gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori dispersistemalar SiO 2 , Al 2 O 3 , CaO, Fe 2 O 3 , MgO va boshqa metall oksidlari kiradi. Tabiiy tuproqlar faolligini oshirish uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta ishlanadi. Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari chiqarib yuborilishi tufayli qо‘shimcha g‘ovaklar hosil bо‘ladi. Bu tuproqlar solishtirma yuzasi 20¼100 m 2 /g, g‘ovaklar о‘rtacha radiusi 3¼10 mkm bо‘ladi. Kation almashinish sig‘imi ortishi bilan tuproqlarning tozalash qobiliyati 17](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-17.png)
![Keyinchalik desorbsiyalanishda bu komponentlar о‘ zgarmagan h olatda ajratilib, alo h ida fraksiya xolatida olinib va uni q ismlarga ajratilib, ilmiy asosda tekshiriladi. Kо‘rinib turibdiki, desorbsiya adsorbsiyaga nisbatan teskari tartibda boradi. Adsorbsiya qilishda – yirik g‘ovakli (3A 0 ›) va mayda g‘ovakli (≤ 30 A 0 ) (1A 0 =10 8 sm) adsorbentlar ishlatiladi. Jarayonda 20-25 0 S temperatura va 4-6 atmosfera bosimda olefin uglevodorodlari yaxshi yutiladi, parafin uglevodorodlari kam adsorbsiyalanadi. Yuqori molekulali uglevodorod birikmalari ham yaxshi yutilib о‘zidan oldingi past molekulali uglevodorodlarni siqib chiqaradi. Yutilgan moddalar 250 0 S gacha bо‘lgan temperaturada suv bug‘i bilan desorbsiya qilinadi. Uzluksiz adsorbsialanish jarayonini gipersorbsiya deyiladi. [12] 22 gazlar past molekulali parafin uglevodorodlaridan tashkil topgan bо‘lib tarkibida H 2 S, SO 2 kabi qо‘shimchalar uchraydi. Shu sababli tabiiy gazlar qayta ishlashdan oldin H 2 S, va SO 2 lardan absorsiya usuli bilan (dietanolamin yordamida) tozalanadi. Uning reaksiyasi quyidagicha: S OH CH CH NH S H OH CH CH NH 22 2 2 2 2 2 2 2 ) ( ) ( 2 Gazlar q о‘ shimchalardan tozalanganidan s о‘ ng alohida uglevodorod qismlarga ( fraksiyalarga ) ajratiladi . Buning uchun absorbsiya , rektifikatsiya ( bosim ostida ), xemosorbsiya va k о‘ p usullik ( kombinirovanniy ) q о‘ llaniladi . Absorbsiya usuli - gaz aralashmasidagi propilendan pentangacha b о‘ lgan fraksiyalarni ajratib olish uchun ishlatiladi . Jarayon 35 0 C dan yuqori b о‘ lmagan temperaturada olib boriladi . Gaz yoki bug ‘ larning , gaz yoki bug ‘ li aralashmalardagi komponentlarning suyuqlikda yutilish jarayoni absorbsiya deb nomlanadi . Yutilayotgan gaz yoki bug ‘ absorbtiv , yutuvchi suyuqlik esa absorbent deb ataladi . Ushbu jarayon selektiv va qaytar jarayon b о‘ lib , gaz yoki bug ‘ aralashmalarini ajratish uchun xizmat qiladi . Absorbtiv va absorbentlarning о‘ zaro ta ’ siriga qarab , absorbsiya jarayoni ikkiga b о‘ linadi : fizik absorbsiya ; kimyoviy absorbsiya ( xemosorbsiya ). Fizik absorbsiya jarayonida gazning suyuqlik bilan yutilishi paytida kimyoviy reaksiya yuz bermaydi , ya ’ ni kimyoviy birikma yangi modda hosil b о‘ lmaydi . Agar suyuqlik bilan yutilayotgan gaz kimyoviy reaksiyaga kirishsa , bunday jarayon xemosorbsiya deyiladi , ya ’ ni kimyoviy absorbsiY . 19](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-19.png)
![tezligi juda kichik va t о ‘qnashuv yuzasi kam b о ‘lgani uchun bir nechta qurilma ketma-ket qilib о ‘rnatiladi.[12] 2- rasm. Sirtiy absorber 1 – taqsimlagich; 2 – quvur; 3 – ostona. Suyuqlik va gaz qarama-qarshi yо‘nalishda harakatlantiriladi. 2- rasmda gorizontal quvurlardan tarkib topgan yuvilib turuvchi absorber tasvirlangan. Quvurlar ichida suyuqlik oqib о‘tsa, unga teskari yо‘nalishda gaz harakat qiladi. Quvurlar ichidagi suyuqlik sathi ostona (3) yordamida bir xil balandlikda ushlab turiladi. Absorbsiya jarayonida hosil bо‘layotgan issiqlikni ajratib olish uchun quvurlar taqsimlash moslamasi (2) dan oqib tushayotgan suv bilan yuvilib turadi. Sovituvchi suvni bir meyorda taqsimlash uchun tishli taqsimlagich (1) qо‘llaniladi. Bu turdagi absorberlar yaxshi eriydigan gazlarni yutish uchun ishlatiladi. Yupqa qatlamli absorberlar ixcham va yuqori samaralidir. Bu absorberlarda fazalarning tо‘qnashish yuzasi oqib tushayotgan suyuqlik yupqa qatlami yordamida hosil bо‘ladi. Yupqa qatlamli qurilmalar guruhiga quvurli, list-nasadkali, kо‘tariladigan qatlamli absorberlar kiradi. Quvurli absorberlarda suyuqlik vertikal quvurlarning tashqi yuzasidan pastga qarab oqib tushsa, gaz faza esa qarama-qarshi yо‘nalishda yuqoriga qarab harakatlanadi. Qolgan turdagi absorberlarda ham fazalarning harakat yо‘nalishi quvurli absorberlarnikiga о‘xshashdir. Quvurli absorberlar tuzilishiga qarab qobiq-quvurli isiqlik almashinish qurilmasiga о‘xshaydi. Qurilmada hosil bо‘lgan issiqlikni ajratib olish uchun quvurlar ichiga suv yoki boshqa sovuq eltkich yuboriladi. Nasadkalar vertikal listlar kо‘rinishida bо‘lib, absorber hajmini bir nechta seksiyaga bо‘ladi. Absorberga suyuqlik quvur orqali 21](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-21.png)
![(teploobmennik), kondensator, sovutgich va pechlar (trubali) alohida о‘rin tutadi. Shu sababli bu qurilmalarning tuzilishi, turlari, markalari, ishlash tamoyillari va boshqa xususiyatlarini bilish muxim ahamiyatga egadir. Rektifikasiya yordamida gazlarni ajratish Ajralib chiqayot g an hamma gazsimon mahsulotlar (katalitik riforming va AVT ustanovkasidan) kompressor yordamida siqilib, keyin suv va ammiak bilan sovutgichlarda 4 o C gacha sovutiladi. Sо‘ngra riformin va AVT ustanovkalaridagi tindirish kolonnalarida ajralib chiqqan qismi bilan aralashtirib birinchi kolonna- deyetanizatorga beriladi. Bu kolonnada “quruq”-yengil gaz ajralib chiqadi. Ikkinchi kolonnada gaz C 5 va yuqori fraksiyalardan ajraladi. Uchinchi kolonnada propan gazi ajralib chiqadi. Tо‘rtinchi kolonnada n-butan izobutandan ajraladi (GFU sxemasi). Yuqori haroratli kreking va kokslash jarayonlarida ajralib chiqadigan gazlarni tarkibida sezilarli darajada metan gazi bо‘lganligi sababli birinchi kolonnaning ishlash qobiliyati og‘irlashadi. Shu sababli, ushbu ustanovalar qо‘shimcha ravishda absorbsion kolonnasi bilan taminlanib, gazlar birinchi navbatda bu kolonnada metan va etandan tozalanadi. Bu absorber - desorber deb ataladigan apparat ikki qismdan iborat bо‘lib, tepa qismiga gazni yutuvchi-absorbent, sovuq holda beriladi. Apparatni о‘rta qismiga gaz keltiriladi. Pastki qismi esa isitiladi. Bu qurilmani AGFU deb ataladi. Xemosorbsiya usuli ajratilayotgan uglevodorodlarni yutuvchi moddalar bilan kimyoviy birikmalar hosil qilishga asoslangan. Hozirgi vaqtda kombinatsiyalashtirishgan, masalan, “absorbsiya- rektifikatsiya” usullari keng ishlatilmoqda. Bu jarayonlar gaz tarkibidagi “metan- metilen”, “etan- etilen”, “butan - butilen” va “propan- propilen” uglevodorod fraksiyalarini alohida – alohida ajratib olish imkoniyatini beradi. [12] DesorbsiY. Ma’lumki, adsorbsiya jarayoni aralashmalarni ajratish uchun qо‘llaniladi va har doim desorbsiya jarayoni bilan ketma-ket о‘tkaziladi. Odatda, adsorbentni qayta ishlatish maqsadida unga yutilgan modda desorbsiya qilib ajratib 23](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-23.png)
![moddalar bilan birga uchib chiqadi. Taxminiy hisoblarga kо‘ra, 1 kg moddani desorbsiyalash uchun 3¼4 kg dinamik bug‘ sarflanadi. Seolitlarni qayta tiklash uchun kо‘ðincha qizdirilgan quruq gaz ishlatiladi. Desorbsiya jarayoni adsorbsiya kabi qо‘zg‘almas, harakatchan va mavhum qaynash qatlamlarida olib boriladi. [25,26] 2- BOB. TAJRIBALAR QISMI 2.1. Tabiiy gazlar tarkibidagi propan va butan fraksiyalarini gaz xromatografiyasi usulida aniqlash Hozirgi paytda eng muhim xromatografiya usullari gaz-qattiq modda xromatografiyasi, gaz-adsorbsiya xromatografiya (GAX, bunda qо‘zg‘almas faza sifatida qattiq adsorbent ishlatiladi) va gaz-suyuqlik xromatografiyasi hisoblanadi (GSX, bunda qattiq sorbent donachalari yuzasidagi suyuqlik pardasi qо‘zg‘almas faza bо‘ladi). Gaz xromatografiyasida tekshiriluvchi aralashmaning tarkibiy qismlari (komponentlari) gaz faza bilan qattiq yoki suyuq fazalar orasida taqsimlanadi. Gaz xromatografiyasida harakatchan fazani gaz yoki bug‘ tashkil qiladi. Gaz xromatografiyasini о‘tkazishda ma’lum haroratgacha qizdirilgan tashuvchi gaz oqimiga tahlil qilinadigan namuna kiritiladi. Namuna tarkibidagi moddalar tashuvchi gaz oqimida bug‘lanib, termostatlangan, qо‘zg‘almas fazali (adsorbentli) kolonkaga kiradi. Kolonkadagi adsorbentda gazsimon moddalar aralashmasining kо‘p marta takrorlanuvchi adsorbsiya va desorbsiya (yoki suyuqlik pardasida erish va ajralib chiqish) jarayonlari sodir bо‘ladi. Bunda murakkab aralashmaning tarkibiy qismlarga ajratilishi tekshiriluvchi moddalarning fazalar orasida tasimlanish koeffitsiyenti yoki adsorbsiyalanish koeffitsiyenti bilan aniqlanadi. Kolonkadan chiqishda aralashma alihida moddalarga ajralib, gaz oqimi bilan birga dektorga kiradi.[5,7] Har qanday gaz xromatografik kolonka (4- rasm) aralashma komponentlarini ajratilgandan keyin tutib qoluvchi moslamalardan iborat bо‘ladi. 25](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-25.png)
![Tashuvchi gaz ballondan reduktor orqali beriladi. Uning sarfi maxsus sarf о‘lchagich-rotamerlar yordamida aniqlanadi. Gazni namlik va boshqa aralashmalardan tozalash uchun kalsiy xlorid yoki silikagel tо‘ldirilgan shisha idish yoki U-simon naydan foydalaniladi. Ular dozatordan oldin joylashtiriladi. Namuna xromatografga maxsus dozatorlarda о‘lchab kiritiladi. Laboratoriya amaliyotida bu maqsadda maxsus shprislardan foydalaniladi. Katta hajmdagi gaz 4- rasm. Gaz xromatografiyasining chizmasi: 1- tashuvchi gazning doimiy oqim manbayi; 2- gaz oqimi rostlagich; 3- tekshiriluvchi namuna miqdorini о‘lchab kiritish uchun dozalovchi moslama (dozator); 4-termostlangan xromatografiya kolonkasi; 5-detektor; 6-о‘ziyorar moslama; 7-kolonkali isitish bloki. namunasini kiritish uchun ajratuvchi buretkalar ishlatiladi. Xromatografda kiritilgan namunani tashuvchi gaz bilan birga kolonkaga kiradi. Gaz xromatografiyasida trmostatlangan tо‘g‘ri, U-simon va spiral shaklidagi kolonkalar ishlatiladi. Xromatografiyani tо‘g‘ri о‘tkazish uchun kolonkani adsorbent bilan bir meyorda yaxshi tо‘ldirish hamda haroratini о‘zgarmas holda tutib turish juda katta ahamiyatga ega. Shu sababli xromatografik kolonka termostatlanadi. Detektor gaz xromatografiyaning eng muhim qismi bо‘lib, u chiqish paytida gaz tarkibining о‘zgarishini sezadi va ma’lumotlarni qayd etuvchi asbobga uzatadi. Integral detektorning signali gaz oqimidagi modaning umumiy massasiga mos b о ‘ladi. Detektordan aralashma komponentlari о ‘tganda о ‘ziyorar moslamaning perosi siljib, pog‘onalar chiziladi. [5,7] 26](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-26.png)
![Kapillarlar xromatografiyaning asosiy kamchiligi katta uzunlikdagi ingichka kapillarlarni tayyorlash, ularning devorlarida suyuq yoki qattiq fazaning yupqa qatlamini hosil qilish va namuna komponentlarining mikromiqdorlarini detektorlashdan iborat.[28] Kapillarlar misdan, alyuminiydan, shishadan, zanglamaydigan pо‘latdan, plastmassalardan yasaladi. Kimyoviy moddalar ta’siriga barqarorligi, tozaligi, va tayyoralash osonligi tufayli shishadan tayyorlangan kapilarlar kolonkalar kо‘p ishlatiladi. Zaruriy uzunlikda tayyorlangan kapillar baraban yoki kassetaga о‘ralib, ichki yuzasiga qо‘zg‘almas suyuq faza qoplanadi va gaz xromatografiyaning termoshkafiga joylashtirilib, asbobning gaz zanjiriga ulanadi. Kapillar xromatografiyasida detektorlash sistemalarning sezgirligi yuqori (1010 g/s gacha), ishchi kamerasining hajmi kichik bо‘lishi kerak. Kо‘pincha, alangali-ionlovchi turdagi mikrodetektorlar (sezgirligi 10-15 g/s gacha), krokatarometrlar (10-12 g/s gacha) va elektrokonduktorimetrik mirodetektorlar (sezgirligi 10-12 g/s gacha) ishlatiladi. Amalda qо‘lanilishi. Gaz xromatografiyasining amalda keng qо‘llanilishi va katta ahamiyatga sabab shuki, uning yordamida murakkab gaz aralashmalarning alohida komponentlarini taqqoslab aniqlash va miqdoriy jihatdan aniqlash mumkin, tahlilni bajarish kо‘p vaqt talab etmaydi va usul yetarli darajada universaldir. Gaz xromatografiyasi preparativ maqsadlarda fizik-kimyoviy tadqiqotlar va boshqa sohalarda qо‘llanilganda yaxshi natijalar beradi. Gaz xromatografiyasi usuli bilan neft gazlari, kon gazlari, havo, asosiy kimyoviy mahsulotlar, organik sintez sanoatining mahsulotlari, neft va uni qayta ishlash mahsulotlari tahlil qilinadi. Gaz xromatografiyasi usullari ba’zi elementlarning izotoplarini ajratishda ham foyda beradi. Gaz xromatografiyasidan biologiyada, tibbiyotda, yog‘ochni qayta ishlash texnologiyasida, oziq-ovqat sanoatida, ba’zi yuqori haroratli jarayonlar texnologiyasida foydalaniladi. Gaz xromatografiyasidan suyuqliklarni xromatografik kolonkada bug‘ holiga aylantirib tahlil qilish uchun ham foydalanish mumkin. U ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda ham qо‘llaniladi. 28](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-28.png)
![Undan, shuningdek, adsorbentlaring turli xossalari (solishtirma sirtini) va adsorbatlar (yutiluvchi gazlar) xossalarining (diffuziya koeffitsiyenti) hamda adsorbent-asorbat sistemalar xususiyatlarini (adsorbsiya issiqligi va izoternasi), moddalarning boshqa xossalarini, reaksiyalar kinetikasi va boshqalarni aniqlashda foyadalaniladi.[26,30] Gaz xromatografiyasidan kо‘p momentli murakkab aralashmalarini tahlil qilishda, mikroqо‘shimchalarini aniqlashda, uchuvchan bо‘lmagan birikma (polimerlar) va element tahlilida foydalaniladi. Kapillar xromatografiya usulida juda nozik aralashmalarni ham tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Masalan, kapillar xromatografiya usuli vositasida 15- 20 birikmadan tashkil topgan isomer uglevodorodlar aralashmasini bir necha minutda tarkibiy qismlarga ajratish va miqdoriy aniqlash mumkin. Kapillar xromatografiyaning afzalliklaridan yana biri jarayonni amalga oshirish uchun gazdan juda oz hajmda zarur bо‘lishidir. 2.2. Tabiiy gazlardan propan va butan arashlashmasini ajratishda grafik va analitik usullardan foydalanish Gazni qayta ishlash texnologiyasi murakkab jarayonlar sistemasi bо‘lib hisoblanadi. Yuqori temperatura va bosimda gaz xom ashyolari tarkibidagi uglevodorodlar turli kimyoviy reaksiyalarda fraksion qismlarga va undan keyin esa mahsulotlarga aylanadi. . Gazni qayta ishlash jarayonlari bо‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida, jumladan, motor yoqilg‘ilari sifatini oshirish, aromatik uglevodorodlarni ajratib olish, moylarni va maxsus suyuqliklarni ishlab chiqarish, yuqori molekulali uglevodorodlarni turli katalizatorlar yordamida parchalanishi va boshqalarda fizik- kimyoviy usullarning grafik hamda analitik usullari qо‘llaniladi. Qо‘llaniladigan usul ilmiy tadqiqot olib borilayotgan obyektni muhiti, sharoiti, holati va boshqa kо‘rsatkichlariga bog‘liqdir. 29](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-29.png)
![Har bir ilmiy-tadqiqot ishi ma’lum nazariyaga bо‘ysungan holda murakkab jarayonlar majmuidir, ya’ni xom ashyoni qayta ishlashga tayyorlashdan tortib hosil bо‘layotgan mahsulotgacha fizik - kimyoviy hodisalardan iborat. Bu holatlarni tо‘liq о‘rganish, tahlil etish, muhokamalar asosida yakun qilish va oxirgi xulosalarni chiqarish fizik kimyoviy usullarga tayangan holda amalga oshiriladi. Shu sababli magistrantlarni hozirda qо‘llaniladigan fizik- kimyoviy usullar turlarini bilishlari muhim о‘rin tutadi. Gazni qayta ishlash texnologiyasida xom ashyo va mahsulotlarni tarkibini analiz qilish kimyoviy, fizik- kimyoviy yoki fizik usullar bilan olib boriladi. Bu usullardan qaysi birini qо‘llash ilmiy-tekshirish obyektini tarkibiga qarab tanlanadi. Shu bilan birga biologik usulda analiz qilish jarayoni ham mavjud. Masalan, oltingugurt vodorodini havoda va gazdagi miqdorini shu usul bilan aniqlash mumkin. [5,7] Fizik-kimyoviy va fizikaviy analiz qilish usullari uskuna va qurilmalarda bajariladigan usullardir. Modda va birikmalarning tarkibini aniqlash har doim ularning xossalariga mos holda bajariladi, chunki har bir modda о‘zining tarkibi va tuzilishi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Bu moddalar о‘z navbatida alohida (individual) xususiyatlarga ham ega bо‘ldi. Masalan, moddalarning turli tо‘lqin uzunliklarida nurlarni yutishi, о‘tkazishi hamda sindirishi, eruvchanligi va boshqa xossalari. Gaz xom ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil bо‘lgan mahsulotlar konsentratsiyalarini, ya’ni miqdorini aniqlash, moddalarni qizdirgan vaqtda nur о‘tkazishiga yoki yutishiga bog‘liq. Buni tekshirilayotgan moddaga tushayotgan nur signalini kamayishidan bilish mumkin. Demak, tekshirilayotgan modda signali ( X ) va undagi mavjud boshqa qо‘shimchalar signali (X f ) (buni fon deyiladi) doimo X-X f holda bо‘ladi. Modda tarkibi va analitik xossalaridan birortasi orasidagi bog‘liqlik doimo tajriba asosida aniqlanadi. Bu bog‘lanish grafik shakldagi kо‘rinishga ega. Ularni kalibrovka grafigi deb ham aytiladi. Bunda moddalarni miqdori bilan nurni yutishi (turli tо‘lqin uzunliklarida) orasidagi bog‘liqlik tajribalar asosida FEK (foto-kolorimetr), SF (spektrofotometr) qurilmalaridan 30](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-30.png)
![foydalanib aniqlanadi, hamda kalibrovka grafiklari chiziladi. Kalibrovka grafigi tо‘g‘ri chiziqli bog‘lanishga ega bо‘lib uning egilish burchagi usulni aniqlik darajasini belgilaydi, ya’ni shu burchak tangensi tg qanchalik katta bо‘lsa modda miqdori shuncha aniq darajada topiladi. Shu sababli Х Х Х ф , C X tg bо‘lganligidan, S – modda miqdori, ya’ni konsentratsiY. Odatda 400- 760 nm tо‘lqin uzunligida (kо‘rinadigan nur) nur yutadigan moddalar rangli bо‘ladi. Moddalar ultrafiolet (200-400 nm) va infraqizil (0,8-25 mkm) tо‘lqinlarda ham nur yutishi mumkin. Bu holatlarda ham moddalarni nur yutishlari va qaytarish xossalari shu moddaning tabiati hamda eritmadagi miqdoriga bevosita bog‘liq. Bundan sifat va miqdor analiz qilish uchun foydalaniladi. Agarda ma’lum qatlam (sloy)ga ega bо‘lgan moddalar eritmasidan 0J intensivlikga ega bо‘lgan yorug‘lik о‘tkazilsa, bu yorug‘lik intensivligi tJ gacha kamayadi. Bunda 0J J T t bо‘ladi. Nurni о‘tkazish (yoki yutish) koeffitsiyenti (T) qiymati 0 dan 1 gacha bо‘lib, gohida uni foizlarda ham ifoda etiladi. Nur yutishni optik zichlik (D) bilan ham quyidagicha ifodalash mumkin: T D lg yoki tJ J D 0 lg Moddalar miqdorini grafik usullarda aniqlash (nur yutish xossalari asosida) ikkiga- fotokolorimetriya va spektrofotometriyaga bо‘linadi. Fotokolorimetriya- ma’lum tо‘lqin uzunligida moddalarni kо‘rinadigan nurni yutishi asosida analiz qilishga asoslangan. [23,30] Spektrofotometriya - esa kо‘rinadigan, ultrafiolet va infraqizil nurlarni qо‘llash orqali moddalarni analiz qilishdir. Spektrofotometriya о‘zining keng tо‘lqin uzunliklarida ishlash, katta aniqligi, qо‘llaniladigan qurilmaning zamonaviyligi bilan fotokolorimetriyadan farq etadi. Ushbu usullar quyidagicha bajariladi: 31](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-31.png)
![6-rasm. Katalizator konsentratsiyasiga binoan reaksiya tezligini о‘zgarishi. Bu rasmlardagi qiymatlar о‘rniga, ya’ni konsentratsiya о‘rniga optik zichlik va x a a lg о‘rniga D D D 0 0 lg ni qо‘yish mumkin, bunda 0 D - birorta moddani tо‘liq mahsulotga aylangandagi optik zichligi. [22] Kinetik usullar yordamida moddalarni juda kichik miqdordagi konsentratsiyalarini ham aniqlash mumkin bо‘ladi. Fizik- kimyoviy analiz qilishning xromatografik, ekstraksiya, chо‘ktirish, adsorbsiya va boshqa analitik usullari ham mavjuddir. Neft va gazni qayta ishlash texnologiyasida xromatografiya, ekstraksiya, adsorbsiya usullari hozirgi kunda keng qо‘llanilib kelinmoqda. Gazni qayta ishlash texnologiyasi jarayonlarida va shu sohadagi ilmiy tadqiqot ishlarida samarali qо‘llanilayotgan xromatografiya usuli ustida tо‘xtalib о‘tamiz. Bu usulda asosan moddalarni bir biridan ajratish, aniqlash, xossalarini о‘rganish va boshqa maqsadlar uchun foydalaniladi. Xromatografiya sodda, о‘tkazish oson, selektivligi yuqori, tezda aniqlash mumkinligi, avtomatlashtirishga qulayligi va boshqa jixatlari bilan samarali usul hisoblanadi. Bu usul yordamida keng miqyosdagi konsentratsiyaga ega bо‘lgan qattiq, suyuq va gaz holatdagi noorganik va organik moddalarni ajratish hamda aniqlashni universal tarzda amalga oshirish mumkin. Uning bilan tekshirilayotgan obyektlarda moddalarni sifat va miqdoriy analizlarini bajarish sharoiti mavjud. Shu bilan birga moddalarni fizik-kimyoviy xossalarini о‘rganish, texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomat tarzda boshqarishga erishiladi. Hozirgi kunda atrof muxit atmosferasi tozaligini nazorat qilishni asosiy usuli ham xromatografiyadir. [28] 2. 3. Tabiiy gazlar tarkibidan propan va butan fraksiyalarini adsorbentlar yordamida tozalash va ajratish 33](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-33.png)
![Tabiiy va aktivlangan tuproqlar, sun’iy usulda tayyorlangan alyuminatlar, alyumogel , seolitlar, aktivlangan alyuminiy oksidi, kо‘mir va shularga о‘xshashlar о‘zlariga boshqa moddalarni adsorbsiyalash, ya’ni shimib olish xossasiga egadirlar. Bularni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlarning bu xossasidan sanoatda keng foydalaniladi. Masalan: adsorbentlar maxsulotlarni turli uglevodorod gruppalariga ajratish, gazlarni namlikdan tozalash va shu kabi jarayonlarga ishlatiladi. Bularni orasida seolitlar alohida axamiyatga egadir. Masalan seolitlar gaz maxsulotlarining tarkibidagi tо‘g‘ri zanjirli parafinlarni osonlik bilan shimib oladilar. Seolitlarni bu xossasi yonilg‘i fraksiyalarini sifatini oshirishda foydalaniladi. Seolitlar gaz mahsulotlari tarkibidagi uglevodorod molekulalarini katta-kichikligiga qarab bir-biridan ajratish qobiliyatiga egadirlar. Adsorbsiya vaqtida birinchi navbatda katta dipol momentiga ega bо‘lgan qutbli xususiyatli moddalar shimiladi, sо‘ngra qutbli xususiyatga ega bо‘lmagan moddalar shimiladi. Shu xususiyatiga kо‘ra gaz maxsulotlarini tarkibidagi uglevodorod komponentlarini quyidagi tizimda yozsak bо‘ladi: smolasimon asfal ten moddalar og‘ir aromatik uglevodorodlar о‘rta molekulali aromatik uglevodorodlar yengil aromatik uglevodorodlar naften va parafin uglevodorodlar. Bu uglevodorod gruppalari adsorbentga navbatma-navbat shimilish xususiyatiga ega bо‘lishlari bilan birga erituvchilar yordamida desorbsiyalanganda, birinchi navbatda parafin va naften, ulardan keyin boshqa gruppalar desorbsiyaga uchraydi. Shu asosda gaz mahsulotlarining tarkibidagi uglevodorodlarning gruppalari bо‘yicha bir-biridan ajratish va ularning miqdorini aniqlash mumkin. [12] 34](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-34.png)
![(II) beramiz, u erda N bilan aralashib desorbentni bug‘ga aylantiruvchi ga keladi, suv bug‘ga aylanib N bilan birga uch shoxli kran orqali adsorberga keladi. Suv bug‘i seolitga shimilgan n-parafinlarni siqib chiqaradi. Suv bug‘i, N va bug‘ holida desorbsiya bо‘lgan n-parafinlar aralashmasi sovutgichdan о‘tib suyuq maxsulotni yig‘uvchi kolbaga tushadi. Gaz va sovub ulgurmaydigan parafinlar adsorber va gaz soati orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Kolbadagi suyuqlik ikki qatlamdan iborat. Pastida suv, yuqorisida n-parafinlar. n-parafinlarni suvdan ajratib xlorni kalsiy yordamida namlikdan quritamiz. Adsorbsiya bosqichi davom etayotganda bir necha marotaba denormalizatni nurni sindirish koeffisientini aniqlab boramiz; boshlab koeffisientini qiymati kо‘tariladi; keyinchalik adsorbent n – parafinlar bilan tо‘yinganidan sо‘ng koeffisientini qiymati kamayib boradi. Bu adsorbsiya bosqichini tamom bо‘lganidan darak beradi. Jarayon tugagandan keyin material balansi tuziladi va olingan mahsulotlarni analiz qilinadi. Denormalizasiya qotish temperaturasini aniqlanadi; n-parafinlarni va ular bilan birga bо‘lgan uglevodorodlarni xromatografiya usuli bilan aniqlanadi.[5,7] Tajriba natijalarini yakunlashtirayotganda quyidagilar qayd qilinadi: xom ashyo va adsorbentni xarakteristikalari, qaysi sharoitda tajriba olib borildi, qancha n-parafinlar olindi (xom ashyoga nisbatan % xisobida), jarayonning material balansi, n-parafinlar va denormalizasiyaning xossalari; n – parafinlarni ajratib olinadi. 3 – BOB. NATIJALAR TAHLILI 3.1. Tozalangan propan va butan fraksiyasidagi gazlarni fizik-kimyoviy xarakteristikalari Viloyatimizdagi SHо‘rtan neftgaz (USHK) va SHо‘rtan gaz kimyo majmuasidagi tabiiy gazni qayta ishlash jarayonida qо‘shimcha mahsulot sifatida 37](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-37.png)
![yiliga 100ming tonnadan ortiq propan va butan fraksiyasi hosil bо‘ladi. Hosil bо‘lgan fraksiya tarkibini gaz xromatografiyasi usuli bilan analiz qilinganda quyuidagi 3– jadvalda keltirilgan tarkib aniqlandi. 3- jadval. Propan va butan fraksiyasi tarkibi, % hisobida Etan Propan Izobutan n-butan Pentanlar Azot Uglerod dioksid 5,5 40,1 22.15 28,58 2,12 0,3 0,42 Quyida tozalangan gazlarni fizik-kimyoviy xarakteristikalarini keltiraman. Etan CH 3 – CH 3 – rangsiz, hidsiz gaz. Mol m. 30,7. Suyuqlanish temperaturasi – 183,23 0 , zichligi 572 kg/m 3 (-100 0 da), chaqnash temperaturasi 152 0 C, о ‘z- о ‘zidan alangalanish temperaturasi 472 0 C. Suvda oz, etanol va uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Kimyoviy xossalariga k о ‘ra etan t о ‘yingan uglevorodlarning yaqqol vakili. Radikal mexanizm b о ‘yicha turli almashinish reaksiyalariga kirishadi. 550 – 650 0 da termik degidrogenlanganda etilenga aylanadi, 800 0 da atsitelin hosil qiladi. 300-450 0 da xlorlangan etil xlorid, oksidlanganda CH 3 CHO va CH 3 COOH aralashmasi, gaz fazada nitrolanganda nitroetan va nitrometan aralashmasini beradi. Etan – tabiiy va yo’lakay gazlar komponenti (hajmiga k о ‘ra 10%) b о ‘lib, ulardan past temperaturada rektifikatsiyalash yo’li bilan ajratib olish mumkin. Neft xom-ashyosini krekinglashda k о ‘p miqdorda etan hosil b о ‘ladi. Laboratoriya sharoitida etan metal yodid CH 3 I dan Vyurts reaksiyasini q о ‘llab, CH 3 COONa dan Kolbe reaksiyasiga k о ‘ra, etilbromid C 2 H 5 Br dan Grinyar reaksiyasidan foydalanib, etilenni (Pd katalizatorligida) yoki atsitelinni (Ni-Re ishtirokida) gidrogenlab olinadi. [5,7] Etan – etilen va vinlxlorid olishda xom-ashyo hisoblanadi. Etanning havo bilan aralashmasi portlash hususiyatiga ega. Gaz holda bо‘lib zichligi bо‘yicha havoga yaqindir. Siqilgan gaz tarkibida uncha katta miqdorda mavjud bо‘lmaydi. Uning siqilgan gaz tarkibida kam miqdorda bо‘lishiga sabab etan 45°C 38](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-38.png)
![tarangligi (uprogosti) 0,32 Mpa gacha kamayadi. Suyuq fazadan olingan bug‘ tarkibi shu aralashmadagi komponentlarni parsial proporsionaldir, ya’ni, i i àðàëàøìà P r P bunda, ri – aralashmadagi komponent miqdori, P i – i komponentning tо‘yingan bug‘larini tarangligi, ya’ni uprugosti. Siqilgan gazlar eng samarali yoqilg‘idir, chunki ularni uzoq joylarga tanish qulaydir. Bu gazlar juda katta yonish issiqligiga ega. Siqilgan gazlarni olish uchun asosiy xom ashyo neft gazlari bо‘lib hisoblanadi. Ayniqsa neftni yо‘lovchi gazlaridan kо‘p miqdorda olinadi. Bunda separatordan chiqayotgan neftda og‘ir uglevodorodli gazlar erigan bо‘ladi. Separatsiyadan keyin olinayotgan gazlar tarkibida 30% propan, 30-35% butan va 30% ga yaqin benzin gazi bо‘ladi. Neftni stabillash jarayonida olinadigan bu gaz siqilgan gazni olishning manbai bо‘lib hisoblanadi. Termik va katalitik krekinglash jarayonlarida hosil bо‘luvchi sun’iy gazlardan ham xom ashyo sifatida foydalaniladi, biroq uning tarkibi tabiiy gazlardan farq qiladi.[21,26] Butan – S 4 N 10 – ikkita izomeri mavjud bо‘lgan gazdir. Butan va uning izomerlari (kimyoviy formulasi, molekulyar og‘irligi bir xil, ammo molekulasida atomlarni joylashishi bilan farqlanuvchi) yuqori haroratda qaynaydigan suyuqlik bо‘lib hisoblanadi. Texnik butan bug‘lari – 0,5°S kondetsatlana boshlaydi. Bu holat uni qish faslida ham maishiy-xо‘jalik maqsadlarida foydalanish imkoniyatlarini beradi. Butan va butilenni QTPBAdagi yig‘indi miqdori 20% dan, YOTPBAda esa 60% dan oshmasligi lozim. Butan – tо‘yingan uglevodorodlar, umumiy formulasi C 4 H 10 . M ol massasi 58,123, rangsiz va hidsiz gaz. Ikki izomeri ma’lum: normal butan CH 3 – CH 2 – CH 2 – CH 2 va CH 3 │ izobutan CH 3 – CH – CH 3 . Suvda erimaydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Butan t о ‘yingan alifatik uglevodorodlardir. Ular neftni qayta ishlash vaqtida chiqadigan gazlar tarkibida uchraydi. Normal butanni katalizator ishtirokida 40](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-40.png)
![Gazli xromatografiya analizni yuqori effektivlik va tezlikda olib borish talablariga javob beradi. Hozirgi paytda ayrim komponentlarga va ularning guruhlariga nisbatan selektiv bо‘lgan suyuq fazalar mavjuddir. Kо‘p ionli uglevodorodlardan tarkib topgan aralashmalarni ajratish usullari tadqiq qilingan. Statsionar fazani tanlash aralashmaning sifat va miqdoriy tarkibiga bog‘liqdir. Nopolyar suyuq fazada aralashma u tarkib topgan komponentlarning uglerod atomlari soniga bog‘liq holda ajraladi. Shu sababli bunday faza gomolitik qator uglevodorodlarini (masalan, metan, etan, propan va shu kabilar) ajratishda qulaydir. Ushbu tipdagi fazalar ayrim uglevodorodlar guruhi quyidagi tartibda chiqadi: izoparafinlar, olefinlar, parafinlar, naftenlar. Polyar suyuq fazalarda aralashma moddalaridagi uglerod–uglerod bog‘i energiyasiga bog‘liq holda komponentlar ajraladi, bu esa izomerlarni ajratishda qulaydir. Moddalar quyidagi tarkibda qayd qilinadi: izoparafinlar, naftenlar, olefinlar, atsetilen birikmalar. [18,19] S 1 –S 5 uglevodorodlar. Yoqilg‘i, neft–kimyoviy sintezi xom-ashyosi va boshqa kо‘pgina sistemalar uchun kerak bо‘lgan yengil uglevodorodlarni (S 1 -S 3 ) tarkibini analiz qilish gaz–adsorbsiyani hamda gaz–suyuqlikli xromatografiya usullari bilan amalga oshirilishi mumkin. Parmanent gazlar bilan yengil uglevodorodlar aralashmasini ikki usul: ikki bosqichli sxema yо‘li yoki haroratni dasturlash yо‘li bilan analiz qilinadi. Aralashma fraksiyalarini individual tarkibini yetarlicha aniqlash imkoniyatini kapillyar kolonkalarda analiz qilish orqali amalga oshiriladi. Qо‘zg‘almas fazalar sifatida odatda skvalan, oktaditsen–1, ftalatlar, vakuum surkov moyi va boshqalar ishlatiladi. Shu bilan birgalikda kolonkaning effektivligi 100000–200000 nazariy likopchadan iborat bо‘lishi kerak. 8–rasmda 30 o S da uzunligi 150 m bо‘lgan oktaditsen–1 fazali kolonkada olingan aralashma fraksiyasining xramatografiyasi keltirilgan. 42](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-42.png)
![maqsadga muvofiqdir. Mortimer va Djentlar kо‘rsatganidek 99,9% tozalikdagi m– va p–ksilollarni skvalanli kolonkada (78 o S dagi hajmlar ushlanish nisbati 1,015 ga teng) ajratish uchun effektivligi 100000 nazariy likopchaga teng bо‘lgan kolonka talab qilinadi. 7,8–Benzoxinolinnli (hajmlari ushlanish nisbati 1,0 GO) kolonkada esa zarur bо‘lgan effektivlik 8500 nazariy likopchadan iborat bо‘ladi. Bentonid–34 solingan kolonkaning effektivligi (70 o S dagi keltirilgan hajmlar ushlanish nisbati 1,265) shu vaqtning о‘zida faqat nazariy likopchadan tarkib topgan bо‘lishi mumkin. [5,7] Bentonni kamchiliklari sifatida m–ksilolni kuchli ushlab qolishini va buning oqibatida uni o–ksiloldan yomon ajralishiga olib kelishini aytib о‘tish joyizdir. Shu sababli Montimer va Djentlar bentonni silikon moyi bilan aralashmasini ishlatdilar. Hamma tо‘rtala S 8 –alkilaromatik uglevodorodlarni ekvikriterial ajratish uchun qо‘zg‘almas faza sifatida 60 og‘irlik % da benton–34 va 40 og‘irlik % da dinonilftalat ishlatish tavsiya etiladi (9a - rasm). Aromatik izomerlarni ajratishda yuqori siliktivligi ega bо‘lgan vatanimiz mahsuloti bо‘lmish benton–245 ham kо‘rsatilgan (9b - rasm). Suyuq kristallik qо‘zg‘almas fazalar yuqori meta–para selektivliklari bilan bir qatorda S 8 –alkilbenzollarni yetarli darajadi bir–tekis ajralishlarini ta’minlaydi va shu boisdan yakka tartibdagi qо‘zg‘almas faza sifatida qо‘llanilishi mumkin. 2a– rasmda 20% li p,p’–metoksietoksiazoksibenzolli xromosorb R li, uzunligi 3 metrli kolonkali 93 o S da olingan xromatagramma keltirilgan. Azotning tezligi 40 ml/min. Bо‘lgandagi analiz davomiyligi 15 minutga, p-va m–ksilollar ushlanib hajmlari nisbatlari 1,125–1,13 ga tengdir. 44](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-44.png)
![10 - rasm. Tabiiy yonilg‘i tashuvchilar xromatogrammasi . 1–inden: 2–naftalin; 3–metilnaftalin; 4–difenil; 5–dimetilnaftalin; 6– atsenaften; 7–difenilenoksid; 8–fluoren; 9–metilfluoren; 13–2-fenilnaftalin; 14– fluorantetratsen; 20–benzofluoranten; 21–benzofiren ÷ perilen; 22–pitsen; 23– koronen. Torroq fraksiyalarni apiyezon, polietilenglikol, dulsit va silikon elastomerilik izotermik rejimda va dasturlangan haroratli kolonkalarda analiz qilingan. Havo tarkibidagi uglevodorodlarni aniqlashda avval ular adsorbentga yoki dimetilsulfolangan past haroratda yuttiriladi, sо‘ngra sovutishni tо‘htatib, isitiladi va tashuvchi-gaz yordamida ajratish kolonkasiga yuboriladi. Gaz–suyuqlikli xromatografiya usuli bilan gazlar (modda bug‘lari) aralashmasini (namunani) ajralishi tashuvchi–gaz oqimi vositasida kolonkaga joylangan qо‘zg‘almas holatdagi sorbent orqali xarakatlanishi oqibatida amalga oshadi. Gaz fazadagi modda konsentratsiyasi sorbent–tashuvchi–gaz sistemasida taqsimlanishi bilan ifodalanib, Genri koeffitsiyenti qiymatiga bog‘liq bо‘ladi. [24] Mavjud modda uchun Genri koeffitsiyenti qiymati nisbat bilan ifodalanadi: G = Г С С Bu yerda: G–genri koeffitsiyenti ; S–sorbentning birlik xajmdagi modda miqdori; S G –tashuvchi–gaz birlik xajmdagi modda miqdori. О‘zi yozib oluvchi qurilma tomonidan yozib olingan xromatogramma kolonkadan chiqayotgan aniqlanayotgan komponent miqdori bilan namuna 46](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-46.png)
![bilan shamollatilgan sо‘ng xamda topshiriq bо‘yicha qurilmani rejimga chiqarilgandan sо‘ng nol chizig‘ini doimiligiga erishiladi. Tashuvchi–gaz geliy (vodorod) ning xajmiy tezligi 100 sm 3 /min. atrofida bо‘lishi kerak. Xromatografga modda namunasi mikroshprits yordamida 1-5 mkl miqdorda kiritiladi. Namunaning xajmini chiqayotgan hamma chо‘qqilar diagramma qog‘ozida sig‘a olishini e’tiboriga olgan holda tanlab oladilar. [22] Individual uglevodorodlar xromotogrammalarini olib, siklogeksan bо‘yicha ularning nisbiy ushlanish xajmlarini hisoblab topiladi. Aralashma komponentlari nisbiy ushlanish xajmlarini uglevodorodlarning nisbiy ushlanish xajmlari bilan taqqoslab, aralashma komponentlarini indentifikatsiya qiladilar. Tadqiqot qilinayotgan aralashma xromatogrammasidagi mos komponentlar yuzalar: nisbatlari yaqin bо‘lgan binar kaliblash aralashmalarini tayyorlanadi. Asbob (xromatograf) ni kalibrlanadi. Benzolning kalibrlash koefitsiyentini 1 ga teng deb qabul qilinadi. Tadqiq qilinayotgan aralashma tarkibi hisoblanadi. 1. Xromatografni topshiriq bо‘yicha kо‘rsatilgan rejimga chiqarish о‘qituvchi (yoki mas’ul xodim) nazorati ostida amalga oshiriladi. Xromatograf uni chiqargan zavod yо‘l–yо‘rig‘i (qо‘llanmasi) asosida ishlatiladi. Asosiy e’tiborni tashuvchi-gaz kelish magistrallarini germetikligiga qaratish kerak. 2. Tashuvchi-gaz sifatida vodorod ishlatilganda yonuvchi gazlar bilan ishlash texnika xavfsizligi hamma qoidalariga rioya qilinishi kerak. Xromatografdan chiqayotgan vodorod mahsus magistral orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. S 1 -S 4 uglevodorodlar aralashmasini bir necha usullar bilan ajratish mumkin: gaz–adsorbsiyali yoki gaz-suyuqlikli xromatografiyalar yoxud modifikatsiyalangan adsorbentlar yordamida. Parafinlar aralashmasini 50 sm li kolonkada xona haroratida selikogelda osongina ajratish mumkin. Biroq, ushbu adsorbentda kolonkaning uzunligi xatto 6,6 m bо‘lgan taqdirda ham n-butilen, izo-butilen va butadiyenlar о‘zaro ajralmaydilar. 48](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-48.png)
![Gorn о‘z xodimlari bilan silikagel bilan tо‘ldirilgan 10 m li kolonkada izo- butilenni n-butilendan tо‘la ajratishga erishilgan, biroq, n-butilen va butadiyenga aloqador chо‘qqilar bir- biri bilan qо‘shilib ketgan edi. Bundan tashqari, izo–butan bilan allen (propaden) va metan bilan uglerod oksidlar bir–biridan chala ajralganlar. Butun analiz 2 soat davom etadi. Ushbu analizning boshqa sharoitlari quyidagilar edi: 23 o S harorat; silikashel zarrachalarining о‘lchamlari 0,05 dan 0,1 mm gacha, kolnkaning diametri 4 mm, vodorod oqimining tezligi 33 ml/min. Quyi uglevodorodlarni ajratishda alyumogel qulay adsorbentdir. Analizni xuddi silikagel misolidagidek sharoitda amalga oshiriladi. 6,6 m uzunligidagi kolonkada atsetilen bilan izo–butan hamda n-butilen izo- butilenlarning aniq bir-biridan ajratishi ajralishi kuzatiladi (12-rasm) 12-rasm. Quyi uglevodorodlarni alyumogelda ajralishi (kolonkaning uzunligi 6,6m). Butilenlar va butadiyenni ushlanish vaqtini pasaytirish maqsadida adsorbent haroratini analiz boshdagi 20 o S dan uning oxirida 155 o S gacha kо‘taradilar. Eng oddiy uglevodorodlarni yoki unga murakkab bо‘lmagan aralashmalarni ajratishda aktivlangan kо‘mir qulay absorbentdir. Ushbu holda uzunligi 35 sm bо‘lgan qisqa kolonkalar yetarlidir. Bunday uglevodorodlarni modifikatsiyalangan adsorbentlarda ajratish qulayroqdir va nisbatan kalta kolonkalarda deyarli hamma uglevodorodlarni ajralishiga erishish mumkindir. [5,7] S 1 -S 4 uglevodorodlarni ishqor bilan ishlov berilgan alyumosilikat– dibutilftalat (3-5%) shimdirilgan alyumosil tо‘latilgan diametri 6mm, uzunligi 4 m kolonkada ajratish mumkin. Tо‘latilgan bu modda о‘rniga sebatsin kislotaning dioktil efiri (1,5 og‘irlik %) shimdirilgan silikagel ishlatish ham mumkin. 49](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-49.png)
![shimdirilgan silikagel ajratish kolonkasi (uzunligi 3 m, diametri 7 mm) ni о‘tadilar, tashuvchi–gaz sifatida uglerod oksid (oqim tezligi 42 ml/min) hizmat qildi. Butilenlardan tashqari hamma qо‘shimchalar ajraladilar. Ularni tо‘liq ajralishlari uchun haroratni 0 o S gacha pasaytirish lozim. Suvda erigan uglevodorodlarni aniqlash maqsadida Yanak va Paralovlar asbob yasadilar va unda analiz qilish usulini ishlab chiqdilar. Vodorod sulfid, karbonat angidridi va metanol Saqlagan tabiiy gazni analiz qilish usuli. Kо‘pchilikka ma’lum bо‘lgan adsorbentlardan farqli о‘laroq g‘ovak sorbentlar polyar birikmalarni kuchsiz adsorbilanadi. Polyar birikmalar bо‘lgan suv; spirtlar, glikollar katta bо‘lmagan ushlanish vaqti bilan va simmetrik chо‘qqilar berishi bilan xarakterlanadilar (ushlanish kо‘rsatkichlari yuqori doimiylikka egaliklari bilan farqlanadi). Bu esa ularni о‘ta sezgir geliyli detektor va haroratni dasturlash rejimli alanga–ionizatsion detektorlar bilan birga ishlatish imkoniyatini beradi. Bunday adsorbentlarga stirolning g‘ovak sopolimeri bо‘lmish poropak va polisorblarni kо‘rsatish mumkin. [25,26] Tadqiqot XL-4 gazli xromatografiya olib borilgan. Asbobning qismlari zanglamaydigan pо‘latdan tayyorlangan. Ajralishning optimal sharoitlari tanlash uchun individual komponentlarni ushlanish vaqti bilan harorat va kolonkaning uzunligi orasidagi bog‘liq aniqlangan. Komponentlar ushlanish vaqti tashuvchi-gaz 50 ml/min. Sarf bо‘lganda polisorb–1 da quyida keltirilgan: Bu bog‘liqlikni о‘rganish natijasida quyidagi ajralish sharoitlari tanlab olingan: 0,25–0,5 mm fraksiyali polisorb–1, ichki diametri 4 mm bо‘lgan 6 m uzunlikdagi kolonka, harorat 120 o S, tashuvchi-gaz tezligi 3 l/soat, detektor toki 140. 51](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-51.png)
![v) aralashma komponentlarini sifatiy indentifikatsiya qilish maqsadida uni ajratishdan oldin yoki keyin amalga oshiriladigan kimyoviy reaksiyalar yordamida; g) ajratish birikmalarni konversiyasi yо‘li bilan detektorning sezgirligi oshirish. 1) Tо‘la tahlil qilish maqsadida reaksion gazli xromatografiya usullarini namuna sistemaning qaysi qismida (xromatogarfik kolonkaga nisbatan) kimyoviy reaksiyaga uchrashiga qarab tasnif qilinishi yaxshiroqdir. Shu sababli biz ushbu usullarni quydagi ikki usulga ajratamiz: 2) namuna kolonkagacha kimyoviy о‘zgarishlarga uchraydigan usullar; 3) ajratilgan birikmalar kolonkadan chiqqandan sо‘ng kimyoviy о‘zgarishlarga uchraydigan usullar. Birinchi guruhga biz xromatografik kolonkaga kirguncha namuna kimyoviy ta’sirga uchraydigan reaksion gazli xromatografiya usulini kiritdik. Ushbu usullarda namunada ma’lum reaksiyalar о‘tkaziladi va reaksiya mahsulotlari gazoxromatografik analiz qilinadi. Bunda ushbu mahsulotlar tashuvchi–gaz oqimi yordamida orqali bо‘lmish ushlab qolish bosqichisiz bevosita xromatografga о‘tkaziladi. [26] Ushbu usullari guruhini 3 ta kichik guruhlarga bо‘lish mumkin. Birinchi kichik guruh usullarida reaksiyalar parametrlarining о‘zgarishini mahsulot miqdoriga ta’sir о‘rganiladi, yoki ushbu reaksiya katalizatorlari tadqiqot qilinadi. Bu esa uni mikroreaksion gazli xromatografiya deb nomlanib, odatdagi pilot qurilmalarida ishlatiladigan moddalarning mikromiqdorlari bilan unda reaksiya olib boriladi. Ikkinchi kichik guruhiga namuna (odatda uchuvchanlikka ega bо‘lmagan) uchuvchan mahsulotlarga termik parchalanadigan usullar kiradi. Bu mahsulotlar gazoxromatografik kolonkaga kiritiladi va ular ajratilib, nisbiy konsentratsiyalari о‘lchanib, boshlang‘ich namuna molekulasini murakkabligi xarakterlanadi. Odatda ushbu usul pirolitik gazli xromatografiya deb nomlanadi. Hozirgi paytda uchmaydigan murakkab molekulalarni shu jumladan tabiiy va sintetik polimerlar molekulalarni tadqiqot qilishda katta ahamiyatga egadir. 54](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-54.png)
![N 2 –vodorod (tashuvchi-gaz); N–sistemaga kiritilayotgan namuna; PR- pirolitik reaktor; DK–qо‘shimcha kolonka (gidrogenlash katalizatori joylashgan); BY–baypas yо‘li; XK–xromatografik kolonkada; D–detektor; S–о‘zi yozilib olish qurilmasi. Juda kо‘p murakkab reaksion gazoxromatografik sistemalarni, shu jumladan qо‘shimcha detektorlash usullari qо‘llanilgan mass–spektrometriya, infraqizil spektroskopiya, yadro-magnit rezonansi spektroskopiyasi va boshqalarni kо‘rsatib о‘tish mumkindir. [27] Umuman olganda kombinatsiyalangan usullarni uch guruhga ajratish mumkin (16-rasm). 16-rasm. Standart gaz xromatografli qо‘shimcha analitik sistemasi asosiy variantlarini blok-sxemalari (standart gaz xromatografini asosiy qismlari qalin chiziqlar bilan belgilangan). GN-tashuvchi-gaz; p-Qurilmaga kiritilayotgan namuna; XK-xromatografik kolonka; D-detektor; S-о‘zi yozib olish qurilmasi; DAS-qо‘shimcha analitik kolonka; UQM-ushlab qolish moslamasi; S’-1-rasmdagi kabi. Qо‘shimcha sistema birinchi ikki guruh usullarida (3a, b-rasm) standart gaz xromatografiga bevosita birlashtirilgan va ajralgan birikmalar ushbu sistemaga uzluksiz kelib turadi. Bu ikki guruhlar orasidagi farq qо‘shimcha sistemaning qayerda joylashganligida bо‘lib, birida ushbu sistema gazoxromatografik 57](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-57.png)
![detektorga paralel ulangan bо‘lsa, (b), boshqasida esa (a) undan keyin ulangan bо‘ladi. Uchinchi guruh usullarida (16,v-rasm) xromatografik ajralgan birikmalar avval ushlab kolonka, sо‘ngra qо‘shimcha sistemada ular analiz qilinadi. Yaqin vaqtlargacha katalitik reaksiyalarni о‘rganishda nisbatan katta bо‘lgan labaratoriya reaktorlari ishlatilar edi, olinadigan mahsulotlar bir necha yuzlab millilitr miqdorlarni tashkil etishi va bu miqdorlar analitik nuqtai nazaridan xaydashga yetarli bо‘lishi lozim edi. Ushbu moddalarni kimyoviy tarkibini aniqlash boshqa usullari yо‘qligi bunga asosiy sabab edi. Bunday tajriba usuli bilan ish olib borish kо‘p vaqt talab qilib analiz qilinadigan moddalar miqdori kо‘p ishlatilish sababli tajriba ham qimmatga tushadi. Gazli xromatografiya vujudga kelish bilan holat talaygina о‘zgaradi: analizlarni tezroq о‘tkazish va kichik miqdoridagi modda miqdori bilan ishlash imkoniyati yuzaga keldi. Biroq bu yо‘nalishda Koks, Tobin va Emmutlar tomonidan 1955 yilda taklif etilgan gazli xromatografiyani mikroreaksion sistema bilan kombinatsiyasi katta ijobiy о‘zgarishlarga olib keladi. Bunday sistema bir necha milligrammli namunalar ishlatgan holda hilma-hil reaksiyalarni tajribiy о‘rganishi imkoniyatini berdi. [29] Mikroreaksion usullarni quyidagi guruhlarga bо‘lish mumkin: davriy ishlovchi mikroreaktorli usullar; impuls rejimida ishlovchi mikroreaktorli usullar; uzluksiz ishlovchi mikroreaktorli usullar; katalizator xossalarini aniqlov maxsus mikroreaksion usullar. Ushbu usullarning har biri о‘z ishlatish doirasiga va о‘z chegarasiga egadir. Davriy ishlovchi mikroreaktorli usullari Davriy ishlovchi mikroreaktorli usullari davriy ishlovchi kichik reaktor va u bilan biriktirilgan gazli xromatografdan tashkil topgan asbobda kimyoviy reaksiyalarni о‘rganishda qо‘llanadi. Bu moslama reaktordagi moddadan namunani davriy ravishda oluvchi tozalash qurilmasini о‘z ichiga oladi. Bunday sistema blok-sxemasi 17-rasmda kо‘rsatilgan. 58](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-58.png)
![aktivligini о‘rganishda, katalizatorni “qarish” jarayonida uning aktivligini pasayishini tadqiqot qilishda va reaksiyalarning tezligi va mexanizmlarini aniqlashda qо‘llanadi. [30] Odatda katalizator solinadigan reaktorni kichik diametrli naychadan tayyorlanadi. Hajmi 1-20 ml li reaktorlarga odatda 100 mg dan 10 grammgacha miqdorda katalizator joylanadi. 400 o S gacha haroratda va atmosfera bosimida ishlash uchun shasha reaktorlar qо‘llash mumkin. Undan yuqori haroratlarda esa kvarsdan yoki metalldan qilingan reaktorlar kerakdir Sveydjlok va Ermetolar konstruksiyasiga binoan fitinglar ishlatilsa reaktorlarni tayyorlash va ularni sistemaga ulash xech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi. Asbob–anjomlardan naychalarni qirqish uchun kesgich va fitinglarni yig‘ish uchun gayka burandagi (kaliti) kerak bо‘ladi. Reaktorga kirish qismida qо‘lda namunani shprits yordamida kiritish uchun maxsus qurilma bо‘lishini kо‘zda tutish lozim. Reaktorlarni qizdirish uchun elektropechlardan foydalaniladi. Haroratni aniq о‘lchash termopara tushiriladigan maxsus ichki chо‘ntak yordamida amalga oshiriladi. Tashuvchi–gaz keluvchi xromatograf naychasi kesilib, unga reaktor ulanadi (18-rasmga qarang). Xromatografik ajralgan birikmalarni indentifikatsiya qilishda shunga о‘xshash aralashmalarni analiz qilish ma’lum usullarini qо‘llash kerak. Impuls rejimli mikroreaktor bilan ishlar quyidagicha amalga oshiriladi. Reaktor katalizator bilan tо‘latilib, u tajriba uchun kerakli haroratgacha qizdiriladi. Sо‘ng tashuvchi–gaz oqimi ulanib, xromatografik kolonka kerakli harorati belgilanadi. Katalitik jarayonlarni о‘rganishda avval katalizatorga ma’lum ishlov beriladi (qaytarish, oksidlash, sulfidlash va shu kabilar). Bunday ishlovlarni analizlarni boshlashdan avval bevosita reaktorda ham amalga oshirsa bо‘ladi. Bundan sо‘ng reaktorga reagentlar kiritiladi. Kiritilayotgan suyuqlik miqdorini bir necha mikrolitrdan 50 mkl gacha о‘zgartirish mumkin. Reagentlar gaz holatda bо‘lsa ularning xajmi 1 dan 20 ml gacha о‘zgarishi mumkin. Kiritilgan reagent 60](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-60.png)
![(agar u suyuqlik bо‘lsa) tashuvchi–gaz oqimida bog‘lanadi va katalizator orqali о‘tadi va kimyoviy reaksiya sodir bо‘ladi. Reaktordan chiqayotgan reaksiya mahsulotlari gaz xromatografiga keladi va u yerda komponentlarga ajraladi hamda reaksiya mahsulotlarini kimyoviy tarkibini belgilashga imkon beradi. Reaksiya haroratini о‘zgartirish orqali va olingan natijalarni taqqoslash oqibatida ushbu reaksiyani olib borish optimal haroratini tanlanadi. Ushbu usulda reagent mikroreaktorga uzluksiz kirib turadi. Mikroreaktordan chiqishda reaksiya mahsulotlaridan iborat namuna dozator yordamida davriy ravishda olinib, u gazli xromatografga tо‘liq analiz qilish uchun kiritiladi. Ushbu asbob blok–sxemasi 19–rasmda kо‘rsatilgan. 19-rasm . Uzluksiz ish rejimidagi mikroreaktor blok-sxemasi. 1 va 2–suyuqlik va gazni uzluksiz kiritish qurilmasi; 3–mikroreaktor; 4– jо‘mrak–dozator; 5–xromatograf. Ushbu asbob о‘z ichiga suyuqlik va (yoki) gazsimon reagentni uzluksiz kiritish moslamasini, katalizator joylangan reaktorni, bosimni о‘lchash va sozlash asbobini, jо‘mrak–dozatorni va gaz xromatografini oladi. Suyuqlik va (yoki) gazsimon reagentlar kiritish moslamasi orqali mikroreaktorga о‘tkaziladi, hosil bо‘lgan reaksiya mahsulotlari jо‘mrak–dozator orqali atmosferaga chiqib ketadi. Ushbu jо‘mrak yordamida reaksiya mahsulotlarni о‘lchangan miqdorlarini gaz xromatografiga о‘tkazish mumkin. [20] Uzluksiz ish rejimiga ega mikroreaktorlar kinetik xarakteristikalarini о‘rganish uchun mos keladigan usuldir. Katalizatorlarni fizik–kimyoviy xossalarini о‘lchashda keyinchalik rivojlantirilgan xromatografik usullar mavjud bо‘lib, ular: yuzaga chо‘ktirilgan metallik katalizatorlarni umumiy va solishtirma yuzasini nordonlik va nordonlikni taqsimlanishini, reagentlarni adsorbsion muvozanat doimisini о‘lchashlar va shu kabilar. 61](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-61.png)
![3.3. T abiiy gazdan propan va butan fra ksiyas ini ajratib olishni usullarini samaradorligi. texnologik jarayonlarni maqbullashtirish. Gazlardan olinadigan (organik sintez uchun) xom ashyo sifatiga ta’sir etuvchi ortiqcha qо‘shimchalar gazni tarkibidan chiqariladi, ya’ni tozalanadi. Tozalash jarayonlari kо‘p bosqichli bо‘lib, murakkabdir. Gazlarni H 2 C dan tozalash: quruq va suyuq holatdagi kо‘rinishlarga bо‘linadi. Gazlarni oltingugurt birikmalaridan tо‘liq tozalash uchun suyuq holdagi usul qо‘llaniladi. Bunda mono-, di- yoki trietanolamin va fenolyantlar ishlatiladi. Etanolaminlar ishqorlik xossasiga ega bо‘lib, H 2 S, bi sulf idlar ni (R- S - S - R ´ ), N 2 SO 3 va boshqa qо‘ shim chal ar ni о‘ziga yaxshi yutadi . Gazlar tarkibidagi oltingugurt birikmalarini yuqoriga qarab 2- va undan yuqori bosqichli tozalashni amalga oshiriladi. Jarayonni kamchiliklaridan biri, gazni katta tezlikda harakati tufayli kо‘pik hosil bо‘lishi kо‘payib, reagentni chiqib ketishi (u bilan) ortadi. Gazlarni suyuq yutuvchilar bilan quritish kо‘p tarqalgan usullardan biridir. Bunda har qanday bosimdagi gazlarni quritish mumkin. Quritish usuli gazlarni H 2 S dan tozalash texnologiyasi bilan bir vaqtda amalga oshirilmoqda. Suyuq yutuvchilar – etilenglikollap yordamida tozalash. Etilenglikol о‘zida suvni yaxshi yutadi. Bunda 60% etilenglikol, 20%- monoetanolamin, 20% - N 2 O dan iborat yutuvchi ishlatiladi. Gazni namligi va H 2 S ni miqdoriga qarab, DEG va MEA lar miqdori yutuvchida о‘zgartiriladi. Bu usul T = - 20° C past bо‘lgan sharoit uchun ishlatiladi. [24] Gaz aralashmalarini tozalagan alohida uglevodorodlarga yoki uglevodorodlar qismlariga (fraksiyalariga) ajratish uchun quyidagi jarayonlarni: absorbsiya, adsorbsiya, rektifikatsiya (bosim ostida), xemosorbsiya va kо‘p usullik qо‘llaniladi. 62](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-62.png)
![Absorbsiya – gaz aralashmasidagi propilendan pentangacha bо‘lgan fraksiyalarni ajratib olish uchun ishlatiladi. Ajralayotgan qismda etan va etilen ham uchrashi mumkin. Bu usul gaz oqimiga qarama-qarshi harakatlanadigan absorbentni yutishidan iborat. Gaz komponentlari suyuqlikda eriydilar. Komponentni molekulyar og‘irligi ortishi bilan ular absorbentda shuncha yaxshi eriydi. Masalan: pentan tо‘liq eriydi. butan – 90-95% yutiladi. propan – 75-80%. etan – 25-30%. metan esa ancha kam miqdorda yutiladi. Qaysi uglevodorodni ajratib olinishiga qarab T, R, absorbentni gaz bilan miqdoriy nisbatlari tanlanadi. Odatda absorbsiya 12-20 atm.da olib boriladi. R – ortishi bilan ajratib olish darajasi ortadi (temperatura pasayishi bilan ham). Gazni suyuqlikda yutilishi Q ajralishi bilan boradi (absorbsiya issiqligi - ∆N ads. ): 2ln RT H dT K dàáñp T – ortishi bilan gaz fazadagi kompopentlarni bosimi ortadi va absorbsiya susayadi. Yuqori haroratda absorbsiya tugab, desorbsiya jarayoni borishi mumkin. Fraksiyalar miqdorini ortishini oldini olish uchun absorberlar oraliq sovutiladi . Absorbsiya 35°C dan yuqori bо‘lmagan temperaturada olib boriladi. Gazlarni suyuqlik ustidagi bosimini ortishi, absorbent temperaturasini bosimlarini eritmadagi gazlarni parsial pasayishi absorbsiyani samaradorligini belgilaydi.[28] Absorbsiya samaradorligi (effekti) 1kg absorbent yutgan – gazni miqdori (m3) ga teng. Samaradorlik R va T dan tashqari boshqa shart-sharoitlarga ham bog‘liq (yuzasi absorbent, kо‘pik hosil bо‘lishi, qaynash-aralashi tezligi). 63](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-63.png)
![Absorbent sifatida – ligroin, kerosin, kerosin-gazoylli neft fraksiyalarini ishlatish mumkin. Uglevodorodlar bilan tо‘yingan absorbent desorbsiya qilinadi (haydalib kondensatsiya qilinadi ). 20 -rasm. Tabiiy gazdan propan va butan fraksiyasini ajratib olishga tayyorlash jarayoni. Uglevodoroddagi tо‘liq gaz absorberni (1) pastki qismidan beriladi (tarelkalarga). Absorber yuqori qismiga esa absorbent beriladi. Ayrim uglevodorodlari yutilgan gaz uni yuqori qismidan chiqadi. Uglevodorodlar bilan tо‘yingan absorbent issikliq almashuvchi (3)dan о‘tib desorberga (4) keladi. Desorberda (5) qizitgich hisobiga yutilgan uglevodorodlar bug‘lantiriladi. Desorberni pastki qismidan uglevodorodlardan ajralgan absorbent (3) ga yuboriladi. (2) nasos yordamida u (7) sovutgich orqali о‘tib absorberga tushadi. Shunday qilib jarayon qurilmasi absorbent – absorber – desorber – absorber siklida (yopiq) ishlaydi. Desorberni yuqori qismidan bug‘ holat absorbentdan ajralgan gaz komponentlari (8) sovutgichda sovub kondensatlanadi va 9 yig‘uvchiga tushadi. Kondensatsiyalanishga ulgurmagan benzin gazi (9) dan nasos yordamida sо‘rib olinib, desorberni tо‘yintirish (boyitish) uchun ishlatiladi. Uning ortiqcha qismi tayyor mahsulot sifatida ishlatiladi.[26] 64](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-64.png)
![ajratish ancha qiyindir. Shu sababli kо‘pincha gaz asosan ikki (fazoga): - bug‘ fazadagi past molekulyar og‘irlikka ega uglevodorodlar, suyuq fazadagi yuqori molekulyar og‘irlikka ega uglevodorodlarga ajratiladi. Hosil bо‘lgan ikki xil fazani (“suyuqlik-gaz”) mexanik usul bilan suyuqlik va gazga ajratiladi. Keyin suyuq faza fraksiyalarga ajratish kolonnalarida rektifikatsiya qilinadi. Gazlardan suyuq fazani ajratib olish uchun temperaturani pasaytirish, bosimni esa oshirish bilan amalga oshiriladi. 21-rasm. Propan va butan fazalari. Gazlarni siqilishi yuqori temperaturada qaynaydigan uglevodorodlarni kondensatlanishiga olib keladi. Shu boisdan u uglerodorodlarni aniq ajralishini ta’minlamaydi. Gaz aralashmalarini sovutish (juda past temperaturagacha) uglevodorodlarni kondensatlanishi uchun zarur bosimni bir oz bо‘lsa, ham kamaytirish imkonini beradi. Gazlarni sovutish uchun turli tizimlar (sistemalar) ishlatiladi. Masalan: - 50°S ga sovuta oladigan ammiakli sistema.[29] - 100 °S ga sovuta oladigan 2-ta bosqichli “etan – ammiakli” sistemalar. - Droselli sovutish (bu drossel effektiga, ya’ni siqilgan gazlarni juda tezlik bilan bosimini pasaytirish usuli). 66](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-66.png)
![uzatiladi. Tо‘yingan absorbent absorber (7) ni pastki qismiga о‘zicha harakatlanib tushadi va u desorber (9) ga uzatiladi. Desorberda R = 10-11 atm. Desorberni pastki qismi T = 110°S, yuqori qismi esa 35°S ga teng. Desorberni yuqori qismidan etan-etilen fraksiyasi tozalagichga (10) ga yuboriladi. Bunda H 2 S NaOH bilan tozalanadi . NaOH sirkulyatsiyasi 12 – nasos yordamida amalga oshiriladi. Etan-etilen fraksiyasi suv bilan (12) kolonnada yuvilgandan keyin kompressor yordamida siqilib qayta ishlashga yuboriladi. Desorberni pastki qismidan yengil uglevodorodlarda ajratilgan mahsulot (13) nasos bilan issiqlik almashuvchi (14) ga uzatiladi va u 15 propan kolonnasiga beriladi. Bu kolonnada propan-propilen uglevodorodlari C 4 va undan yuqori uglevodorodlardan ajratiladi .[20] Kolonnani pastki qi sm ini T = 140- 180°S , R = 16- 17 at m. teng. Kolonnam i yukori ki sm idan pr opan-pr opilen fraksi yasi sovutgich- kondensator 16 ga t ushadi , bunda u 20-25 °S ga sovutilib va yiguvchi (17) ga keladi. Kolonnani yuqori qismini 40°S temperaturada ushlab turish uchun propan-propilen fraksiyasini bir qismi (8) nasos bilan kolonnaga yuboriladi. Pastki qismidan esa chiqayotgan mahsulot butan-butilen, pentan fraksiyalarini olish uchun ajratiladi. Absorbsiya va rektifikatsiya suniy sovutgich ishlatmasdan propan-propilen fraksiyasini 8 0 - 8 5 ° S b о‘ l i b - 9 0- 9 5 % , p e n t a n - 98% dan yuqori miqdorda olish mumkin. Etan-etilen fraksiyasidagi etilenga talab katta bо‘lgani uchun ularni ajratishga e’tibor berilmoqda. Uglevodorod qismlarida ajratiladigan gaz 35-45 atm. bosim ostida issiqlik almashgich (1) dan о‘tib metan kolonnasiga (2) keladi. Bunda SN 4 va N 2 qolgan uglevodorodlardan ajraladi. SN 4 va N 2 fraksiyasi kolonnani yuqori qismidan chiqib, etan-ammiakli sovuggich (3) sistemasidan о‘tib issiqlik almashgich (1) ga keladi. Kolonnani yuqori qismi: T = -95, -100°S, R = 38-42 atm. Kondensat - etan-etilen va boshqa uglevodorodlar kolonnani pastki qismidan chiqib, (4) 69](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-69.png)
![etan kolonnasiga о‘tadi. Bu kolonnada R = 25-30atm. Yuqori qismi T = -5 (- 10°S), pastki qismi 86-95°S. Kolonnani yuqori qismidan chiqqan etan-etilen fraksiyasi (5) kondensatorda suyuqlanib yig‘gich (6) ga keladi. Uning bir qismi (7) nasos yordamida kolonnani tuyintirish uchun olinadi, qolgani etilen kolonnasiga (8) yuboriladi. 8 - kolonnani yuqori qismidan etilen, pastki qismidan etan olinadi. 22-rasm. Propan va butan fraksiyasini ajratib olish texnologiyasi. C 3 va undan yuqori uglevodorodlar etan kolonnasini pastki qismidan propan kolonnasiga (10) beriladi. Bu kolonnani yuqori qismidan propan-propilen fraksiyasi olinadi. C 4 va undan yuqori uglevodorodlar kolonnani pastki qismidan olinib, (14) butan kolonnasiga uzatiladi.[21] Gaz uglevodorodlari fraksiyalarga ajratilganidan sо‘ng bu fraksiyalardan alohida uglevodorodlar olish mumkin bо‘ladi. Masalan, etan-etilen fraksiyasini deyetanizatorda qayta ishlab etan va etilen gazlarini alohida ajratib olinadi. Tarkibida uglevodorodi bor bо‘lgan siqilgan gazlar asosan maishiy-xо‘jalik maqsadlari uchun qо‘llaniladi. Siqilgan gazlar neftni dastlabki qayta ishlashda, katalitik krekinglashda, katalitik riformingda va gazni fraksiyalarga ajratishda hosil bо‘lgan propan hamda butan asosida ishlab chiqariladi. Ular atmosfera bosimi ostida asosan gaz holida bо‘lib agarda bosim bir ozgina oshirilsa, suyuq holatga о‘tadi. 70](/data/documents/96dedbc9-c09e-41ec-ab7b-061cec0b2a84/page-70.png)
