Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash - Химия - Дипломные работы

Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

514.5 KB

“ Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash ” 1

Mundarija Kirish…………………………………...............................3 I. BOB. Adabiyotlar sharhi ...................................................... 6 1. 1. Neft tarkibi va neft alkanlari...................................................................7 1.2. Gaz holatidagi parafin uglevodorodlar.....................................................7 1.3.. Suyuq parafin uglevodorodlar.................................................................9 1.4. Qattiq parafin uglevodorodlar.................................................................11 1.5. Alkanlarning fizik xossalari.....................................................................12 1.6. Uglevodorod gazlarini suv bilan hosil qilgan klatrat birikmalari............14 1.7. Mochevina komplekslari.........................................................................16 2. Alkanlarning asosiy reaksiyalari........................................18 2.1. Alkanlarni оksidlash va. suv bug‘i bilan konversiyalash.....................18 2.2. Alkanlarning krekingi va nitrolash.........................................................19 3. Neft sikloalkanlari....................................................................................20 3.1. Gaz kondensat va quyi fraksiyalardagi sikloalkanlarning fizik hossalari.........................................................................................................21 3.2. Sikloalkanlarning asosiy reaksiyalari. Nitrat kislota ta’siri....................23 3.3 Sikloalkanlarni oksidlash.........................................................................25 4. Neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan to‘yinmagan uglevodorodlar 4.1. Umumiy ma’lumotlar.............................................................................26 4.2. To‘yinmagan uglevodorodlarning xossalari...........................................28 4.3. Alkenlarni ajratib olish............................................................................29 II. BOB. Olingan tadqiqot natijalari tahlili.......................................37 2.1. Neftning geteroatomli birikmalari............................................... 37 2.2. Neftning azot saqlovchi birikmalari................................................39 2.3.Neftning neytral azot saqlovchi birikmalari.....................................40 2

KIRISH Prezident Islom Karimov 2012 yil 17 fevral kuni Toshkentdagi Simpoziumlar saroyida «Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti» xalqaro konferensiyasidagi ma’ruzalarida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi deb nom olgan Ta’lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat qurishning bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy va siyosiy islohatlarning biz tanlagan “o‘zbek modeli”- o‘z taraqqiyot yo‘limizning ajralmas tarkibiy qismidir. Ushbu dastur jiddiy izlanish tadqiqotlarning, jahondagi taraqqiy topgan ilhor tajribasini umumlashtirishning natijasi sifatida o‘tmishdan majburan singdirilgan kommunistik mafkuraning qolip va andozalaridan butunlay voz kechish, odamlarning, birinchi navbatda, unib-o‘sib kelayotgan avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, qisqacha aytganda, bu dastur hayotda o‘z fikriga, o‘zining qarashlari va qat’iy grajdanlik pozitsiyasiga ega bo‘lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo‘yadi, faqat milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg‘unligi zaruriyatini teran anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intelektual salohiyat va ilg‘or texnologiyalarni egallaydigan insonlargina o‘z oldimizga qo‘ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin” deb ta’kidladilar [1,2]. O‘zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘ng neft va gaz sanoati ham keskin rivoj topdi. Neftni qayta ishlash buyicha quvvati yiliga 11,9 mln. tonnadan oshib, ishlab chiqarayotgan mahsulotlarining anchagina qismini dizel yoqilg‘ilari tashkil etmoqda. Yoqilg‘i mustaqilligiga erishgan davlatimizda soha mutaxassislarining galdagi asosiy vazifasi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini jahon standartlari talablariga qadar yaxshilash bo‘lib qolmoqda. Neftdan olinadigan yoqilg‘i surkov materiallarni ratsional ishlatish, ularning sifatini yaxshilash va resurslarni kengaytirish hozirgi zamon neftni qayta ishlash va neftkimyoviy sanoatlarning asosiy masalalari bo‘lib hisoblanadi. 3

Oliy ta’limning maqsadi respublikamizning ijtimoiy-iqtmsodiy va madaniy rivojini ta’minlashga,o‘zi tanlagan mutaxassislik bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali raqobatdosh kadrlarni tayyorlashdan iborat.Respublikamiz mustaqillikdan so‘ng ta’lim tizimini yuksaltirish uchun aniq va dadil qadamlar tashlamoqda[3]. . Hozirgi kunda mamlakatimiz taraqqiyoti va rivojlanishi kimyo sanoatining rivojlanishi bilan bog‘liq. Shuning uchun respublikamizda jami 22ta yirik ishlab chiqarish obektlari, neft-gaz, kimyo, metallurgiya sanoatida 9ta va qurilish industriyasida 5ta obekt foydalanishga topshirildi. Mavzuning dolzarbligi. Neft tarkibida uchraydigan azot tutgan geterosiklik birikmalar ham uchraydi. Ular orasida bir necha sinf organik moddalari ham bo’lib tarkibida azot, hamda boshqa moddalar ko’plab uchraydi. Ushbu moddalar tarkibidan azot tutgan birikmalarni ajratib olish hamda ularni sifat va miqdor analizini o’rganishdan iborat bo’lib ularni fizik- kimyoviy xossalarini aniqlash muhim vazifalardandir. Neft tarkibidan ajratib olingan azot tutgan geterosiklik birikmalarni reaksion qobilyatlarini o’rganish, ularning umumiy va farq qiladigan xossalarini aniqlash dolzarb hisoblanadi. Mavzuning maqsadi. Neft tarkibida uchraydigan azot tutgan geterosiklik birikmalarni ajratib olish, ularni turli xil kimyoviy xossalarini amalga oshirishdan,iborat. Shuningdek neft tarkibida uchraydigan azot, kislorod hamda oltingugurt tutgan birikmalarini sifat va miqdor jihatdan solishtirishdan iboratdir. Amaliy ahamiyati. Neft tarkibida uchraydigan azot tutgan geterosiklik birikmalarni sintez usullarini ishlab chiqish, ularni reaksion qobilyatlarini o’rganishdan iborat. Neft tarkibidan olingan organik moddalarning tahlili uchun yuqori samarali 4

yupqa qavatli xromotografiya uslubini tadbiq qilish, ishning muqobil sharoitlarini topishdan iborat. Ilmiy yangiligi. Neft tarkibida uchraydigan organik moddalarni sintez qilish va ularni olishning muqobil sharoitlarini topish. Tarkibida azot tutgan geterosiklik birikmalar jumladan; aromatik aminlar, benzpirol, bnzkarbazol sintezini amalga oshirish hamda ularni kimyoviy xossalarini o’rganish. Tadqiqot predmeti. Tadqiqotlar predmeti sifatida neft va ular tarkibida uchraydigan azot tutgan birikmalarni sintez qilib olish. Olingan azot tutgan geterosiklik birikmalarning turli xil kimyoviy xossalari asosida olingan moddalar. . 5

I. Bob Adabiyotlar sharhi 1. Neft alkanlari, 2. Neft sikloalkanlari, 3. Neft arenlari va gibrid birikmalari, 4. Neftni qayta ishlashda hosil bo‘luvchi to ‘ yinmagan uglevodorodlar, 5. Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar: a) kislorod saqlovchi birikmalar; b) oltingugurt saqlovchi birikmalar; v) azot saqlovchi birikmalar; g) smolasimon – asfalten birikmalar, d) mineral komponentlar; 6. Neftni qayta ishlashdagi termik jarayonlar. 7. Neftni qayta ishlashdagi termokatalitik jarayonlar. 8. Neft va uning mahsulotlarini oksidlash. 9. Neftni qayta ishlashdagi gidrogenizatsiya jarayonlari. O‘zbekiston tabiiy gaz, gaz kondensati va neft konlariga boy bo‘lib, 5 ta regionga ajratilgan: Ustyurt; Buxoro – Xiva; Janubi-g‘arbiy Xisor; Surxondaryo;Farg‘ona 1. 1. Neft tarkibi va neft alkanlari Ko‘pchilik neft o‘z tarkibida to‘yingan uglevodorodlar (alkanlar, metan uglevodorodlar yoki parafin uglevodorodlar deb ham ataladi), sikloalkanlar (naften uglevodorodlar) va aromatik uglevodorodlar (arenlar) ni saqlaydi. [ - 8 ]. Neft qaysi kondan qazib chiqarilganligiga qarab tarkibi turlicha bo‘ladi. Masalan, Volgograd oblastidagi va Farg‘ona vodiysidagi neftlar. Ayrim hollarda 1 regiondan qazib olingan 2 neft o‘zaro keskin farq qilishi mumkin. CnH2n+2 qatoridagi uglevodorodlar hamma neft tarkibida mavjud bo‘lib, uning fraksiyalarining asosiy tarkibiga kiradi. Metan uglevodorodlar fraksiyalarga bir tekis taqsimlanmaydi. Ular, asosan, neft gazlari va benzin, 6

kerosin fraksiyalarida konsentrlangan bo‘ladi. Moy fraksiyalarda esa ularning miqdori keskin kamayadi. Ayrim neftlarning yuqori fraksiyalarida amalda parafinlar bo‘lmaydi. 1. 2. Gaz holatidagi parafin uglevodorodlar С 1 – С 4 uglevodorodlar: metan, etan, propan, butan, izobutan, hamda 2,2 – dimetilpropan (S5N12) – neopentan normal sharoitda gaz holida bo‘ladi. Bularning hammasi tabiiy va neft gazlari tarkibiga kiradi [ 9 ]. Gaz konlari uch xil tipda bo‘lishi mumkin. Toza gaz konlari Gaz kondensati konlari Neft konlari Birinchi tipdagi gaz konlari tabiiy gaz konlari deb atalib, asosan metandan tashkil topgan bo‘ladi. Metanga qo‘shimcha sifatida oz miqdorda etan, propan, butan, pentanning bug‘lari hamda nouglevodorod birikmalar: SO2, N2 va ayrim hollarda H2S bo‘lishi mumkin. Respublikamizning SHo‘rtan gaz konidagi xom gazning tarkibi quyidagicha (mol.% da): 1-jadval SHo‘rtan gaz koni xom gazining tarkibi (% mol.) Azot 1,584 CO2 2,307 Metan 90,52 Etan 3,537 Propan 1,06 i – Butan 0,209 n – Butan 0,260 i – Pentan 0,110 Geksan 0,119 7

Geptan 0,112 H2S 0,08 n – Pentan 0,093 Gazning tarkibida metan juda ko‘pchilikni tashkil qilsa, bunday gaz “quruq gaz” deyiladi. Gaz kondensati konlaridan chiqadigan gaz, odatdagi gazdan farq qilib, metandan tashqari ko‘p miqdorda (2-5% va undan ortiq) S 5 va undan yuqori gomologlari mavjud bo‘ladi. Gaz qazib olinayotganda bosimning tushishi oqibatida ular kondensatga (suyuqlikka) aylanadilar. Gaz kondensati konlaridan ajralib chiqqan gazning tarkibi, kondensatlar ajratib olingandan keyin, “quruq gaz” tarkibiga yaqin bo‘ladi. Neft konlaridan ajratib olinadigan gazlar yo‘ldosh neft gazlari deyiladi. Ushbu gazlar neftda erigan bo‘ladi va ular kondan chiqarib olingandan so‘ng ajralib qoladi. Yo‘ldosh neft gazlari tarkibi “quruq gazlar” dan keskin farq qilib etan, propan, butanlar va yuqori uglevodorodlar ham bo‘ladi. 1 .3. Suyuq parafin uglevodorodlar С 5 – С 15 uglevodorodlar normal sharoitda suyuq xolatda bo‘ladi. O‘z qaynash haroratlari bo‘yicha pentan, geksan, geptan, oktan, nonan, dekan va ularning ko‘pchilik izomerlari neftni haydashda ajratib olinadigan benzin distillatlari tarkibiga kiradi. Odatda tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarning qaynash harorati mos ravishdagi normal parafinlarnikidan past bo‘ladi. С 5 – С 10 uglevodorodlarning izomerlari soni quyidagicha. 2-jadval С 5- С 10 uglevodorodlar izomerlarining soni С 5 Н 12 3 С 6 Н 14 5 С 7 Н 16 9 С 8 Н 18 18 8

С 9 Н 20 35 С 10 Н 22 75 Neft fraksiyalarida alkanlar miqdori turlicha bo‘lib, dunyo neftlari bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkich quyidagicha: 3-jadval Ayrim neft fraksiyalarida alkanlar miqdori (% mass .) Uglevodorodlar ( alkanlar, % da 60 – 95 0 С fraksiya Geksan 29,5 2 – Metil pentan 14,4 3 – Metil pentan 12,0 2,2 – Dimetil pentan 2,4 2,4 – Dimetil pentan 3,8 3,3 – Dimetil pentan 0,8 2,3 – Dimetil pentan 5,7 2 – Metil geksan 17,0 3 – Metil geksan 12,7 3 – Etil p е ntan 1,7 95 – 122 0 С (Xorij neftlari uchun) Geptan 49,2 2,2 – Dimetilgeksan 5,7 2,4 – Dimetilgeksan 5,1 2,3 – Dimetilgeksan 11,8 2 – Metil geptan - 3 – Metil geptan - 4 – Metil geptan 28,2 Parafin uglevodorodlarning neftdagi miqdori turlicha bo‘ladi, rangsiz fraksiyalarda ularning miqdori 10 – 70 % bo‘lishi mumkin. Metan uglevodorodlari kimyoviy nuqtai nazardan nisbatan yuqori mustahkamlikka egadir (oddiy haroratda ko‘pchilik kuchli ta’sir qiluvchi reagentlar ta’siri uchun). Ular oksidlanmaydilar, sulfat va nitrat kislota bilan reaksiyalarga kirishmaydilar. Ularning xlor va boshqa galogenlar bilan reaksiyaga kirishish 9

qobiliyatlari ma’lum. Maxsus sharoitlarda (400 0 С , ko‘p miqdorda metan) metandan metilxlorid, metilenxlorid, xloroform va to‘rt xlor uglerodlar hosil bo‘ladi. Yuqori harorati hamda maxsus katalizatorlar ishtirokida parafin uglevodorodlar Konovalov reaksiyasiga (nitrolash reaksiyasi), to‘yinmagan uglevodorodlar bilan alkillash reaksiyalariga, oksidlash reaksiyalariga kirishishi mumkin. Hamma ushbu reaksiyalar sanoat ahamiyatiga ega. Yuqori haroratlarda alkanlar termik parchalanadi. 1. 4. Qattiq parafin uglevodorodlar С 16 va undan yuqori parafin uglevodorodlar normal sharoitda qattiq holatda bo‘ladi. Geksadekan ( С 16 N 34 ) 18,1 0 С da eriydi, texnik nomi setan. Ayrim qattiq parafin uglevodorodlarning fizik xossalari quyidagi jadvalda berilgan. 4-jadval: Ayrim qattiq parafin uglevodorodlarning fizik xossalari Uglevodorodlar Harorat, 0 С  20 , кг/м 3 t эриш t қайн. Geksadekan (setan) 18 ,2 287,5 773,0 Geptadekan 22,5 203,5 758,0 50 Oktadekan 28,0 317,0 762,0 50 Nonadekan 32,0 330,0 766,0 50 Eykozan 36,4 344,0 769,0 50 Geneykozan 40,4 356,0 775,0 50 Dokozan 44,4 368,0 778,0 44,4 Trikozan 47,7 380,0 799,9 48 Tetrakozan 50,9 389,2 - Pentakozan 54,0 405,0 779,0 Geksakozan 60,0 418,0 779,0 Geptakozan 59,5 423,0 779,6 59,5 Oktakozan 65,0 446,0 779,0 Nonakozan 63,6 480,0 - Triakontan 70,0 461,0 - Pentatriakontan 74,7 500 782 74 Pentakontan 93,0 607 - 10

Qattiq parafinlar hamma neft tarkibida mavjud bo‘lib, odatda kam miqdorda (0,1 – 5 %), parafinli neftlarda esa 7 – 12 % gacha bo‘lishi mumkin. Qattiq parafinlar neft tarkibida erigan holda yoki muallaq kristall holatda bo‘ladi. Nisbatan quyi parafin uglevodorodlarni (chiziqli strukturali) parafinlar deyiladi. Yuqori molekulyar qattiq parafin uglevodorodlarni esa serezinlar deyiladi. Sanoatda turli moylar va yoqilg‘ilar tarkibidagi parafin uglevodorodlar deparafinlash jarayonida ajratib olinadi [ 13 ]. 1. 5. Alkanlarning fizik xossalari 5-jadval Uglevodorodlar T эриш , 0 С T қай , 0 С n 20 д 1 2 3 4 5 Metan -182,6 -161,6 0,3020 -100 - Etan -183,6 -88,6 0,5612 -10 0 - Propan -187,7 -42,3 0,5794 -40 - Butan -138,3 -0,5 0,5789 - Izobutan -159,6 -11,7 0,5593 - Pentan -129,7 36,08 626,2 1,3577 2 – Metilbutan -159,6 28,0 620 1,3579 2,2 – Dimetilpropan -16,6 9,5 592 1,3513 Geksan 95,3 68,7 664,7 1,3750 2 – Metil pentan -153,7 60,2 654,2 1,3715 3 – Metil pentan -118 63,2 664,7 1,3765 2,3 – Dimetilbutan -128,4 58,0 661,8 1,3783 Geptan 90,6 98,4 683,7 1,3876 2 – Metil geksan -118,9 90,1 677,5 1,3877 3 – Metil geksan -119,4 91,9 687,0 1,3887 2,2 – Dimetilpentan -123,8 79,2 673,0 1,3821 2,3 – Dimetilpentan - 89,8 695,4 1,3920 11

2,4 – Dimetilpentan -119,5 80,5 672,7 1,3814 3,3 – Dimetilpentan -135,0 86,1 693,3 1,3903 3 – Etilpentan -93,4 93,5 697,8 1,3934 2,2,3 – Trimetilbutan (triptan) -25,0 80,9 689,4 1,3894 Oktan -56,8 125,6 702,8 1,3976 2 – Metilgeptan -109,5 117,7 696,6 1,3947 1 2 3 4 5 2,2,4 – Trimetilpentan (izooktan) 107,4 99,2 691,8 - Nonan -53,7 150,7 717,9 1,4056 Dekan -29,8 174,0 730,1 1,4120 Undekan -25,7 195,8 740,4 1,4190 Dodekan -9,65 216,2 748,9 1,4218 Tridekan -6,2 234,0 756,0 - Tetradekan 5,5 252,5 763,0 - Pentadekan 10,0 270,5 768,9 - Geksadekan (seten) 18,2 287,5 773,0 - Geptadekan 22,5 303,0 758,0 50 - Oktadekan 28,0 317,0 762,0 50 - Nonadekan 32,0 330,0 766,0 50 - Eykozan 36,4 344,0 769,0 50 - Geneykozan 40,4 356,0 775,0 40,3 - Dokazan 44,4 368,0 778,0 44,4 - Tirkozan 47,7 380,0 799,9 48 - Tetrakozan 50,9 389,2 - - Pentakozan 54,0 405,0 779,0 - Geksakozan 60,0 418,0 779,0 - Geptakozan 59,5 423,0 779,6 59,5 - Oktakozan 65,0 446,0 779,0 - Nonakozan 63,6 480,0 - - Triakontan 70,0 461,0 - - Pentatriakontan 74,7 500 782 74 - Pentakontan 93,0 607 - - 6-jadval Vodorodning termodinamik xossalari  б (298)  х.б . (298) S 0 298 A 0 A 1 A 2 A 3 A  2 Н 2 0.98* 0 130 , 6 32,8 -10,4 10,1 -2,2 -0,15 12

1. 6. Uglevodorod gazlarini suv bilan hosil qilgan klatrat birikmalari. Gazli gidratlar yoki suvli klatratlar ilgaridan ma’lum. 1811 yilda Devi xlorning gazli gidratini ochgan. Biroz keyinroq uglevodorod gazlarning suv bilan klatrat birikmalari izlanishlari o‘tkazilgan. Gazli klatratlar nostexiometrik qo‘shma birikma bo‘lib, umumiy formulasi M(nH 2 O ) M – gidrat hosil qiluvchi molekula n – 5,67 dan katta yoki teng. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha qattiq kristall modda bo‘lib, qor yoki g‘ovak muzni eslatadi. Biroq gazli gidratning kristallik panjarasi muznikidan 0 0 С dan yuqori haroratda stabilligi bilan va ma’lum o‘lchamdagi ichki yo‘lakchalari bilan farqlanadi. Ushbu yo‘lakchalar (g‘ovakliklar) va uning o‘lchamlari turli birikma molekulalari o‘lchamlari uchun to‘g‘ri keladi. Xususan metan, etan, propan, izobutan, etilen, propilen, atsetilenlar uchun. Gazli gidratlarning tuzilishi 1940-50 yillardagi Shtakelberg izlanishlari natijasida aniqlangan. Gidrat hosil qiluvchi ishtirokida o‘zaro vodorod bog‘lari bilan bog‘langan suv molekulalari ikki xil tipdagi kristallik panjara hosil qilishi mumkin: 1 – tip tarkibiga elementar yacheykasi 46 suv molekulalaridan tashkil topgan o‘rtacha diametri 0,52 nanometr bo‘gan dodekaedr formali 2 kichik yo‘lkadan va (o‘rtacha diametri 0,59 nanometr) 6 tetradekaedr formali katta yo‘lkadan iborat bo‘ladi. 14

2 – tip tarkibining elementar yacheykasi 136 suv molekulalaridan iborat bo‘lib 16 kichik diametri 0,48 nanometr va 8 katta diametri 0,68 nanometr yo‘lkalardan tarkib topgandir. Agarda «mehmon» molekulasining maksimal o‘lchami 0,48 nm dan kam bo‘lsa, ikkinchi tip kristallik struktura hamma yo‘lkalari to‘lib ketishi mumkin. Ushbu hol gaz gidratlarining umumiy formulasidagi n ning qiymati minimal qiymat 5,67 ga teng deb qabul qilinadi. Metan va С 2 – uglevodorodlar birinchi tip tuzilishli gazli gidrat hosil qiladi. Propilen va izobutanlar M(17 H 2 O) tarkibli gidratlar hosil qiladi va 2 – tip tarkibining faqat katta g‘ovaklarini to‘ldiradi. Butan va yuqori gomologlar molekulalarining o‘lchami 0,69 nm dan ortiq bo‘lgani uchun ular gidrat hosil qilish jarayonida qatnashmaydilar. Turli birikmalar molekulasi gidrat hosil qilishda ishtirok etishi va aralash gaz gidratlarini vujudga keltirishi mumkin. Gidratlar hosil bo‘lishi bilan quvur va apparaturalar to‘lib boradi. Ushbu holat neft qazib chiqarish, gaz va neftkimyo sanoatida va ularning turli jarayonlarida sodir bo‘lishi mumkin. Gidrat hosil bo‘lishining oldini olish uchun va xosil bo‘lgan gidrat to‘siqlarini yo‘qotish uchun quyidagi usullarni ishlatish mumkin: Haroratni ko‘tarish (gazni issiq suv yoki bug‘ bilan qizdirish). Bosimni pasaytirish. Gaz tarkibidagi suv miqdorini quritish, muzlatish yoki maxsus qo‘shimchalar (glikollar, spirtlar) qo‘llab suv bug‘ining parsial bosimini pasaytirish. 15

Dengiz yoki okean suvini chuchuklashtirishda gazli gidratlardan foydalanish taklif qilingan. Masalan, dengiz suvi bilan suyuq propan aralashtirilsa, gidratlar hosil bo‘ladi, suvda erigan tuzlar esa gidrat panjarasiga kirolmay qoladi. Gidrat holida tabiiy hamda inert gazlarni saqlash – gazli gidratlarni boshqacha qo‘llash imkoniyatlarini ham ko‘rsatadi. 1.7. Mochevina komplekslari 1940 yilda nemis olimi Bengen tarkibida uglerod soni 6 dan ko‘p bo‘lgan n – alkanlar mochevina (karbamid) bilan kristall komplekslarni hosil qilishini aniqlagan. Tarmoqlangan alkanlar va siklik uglevodorodlar (sikloalkanlar, arenlar) karbamid bilan odatda kompleks hosil qilmaydi. Kompleksning tuzilishini rentgen – strukturaviy tahlil ko‘rsatib berdi[14- 15]. Komplekslar geksagonal tuzilishga ega bo‘lib, karbamid molekulalari 6 qirrali teng tomonli prizma yon qirralarida spiral bo‘yicha joylashgan bo‘ladi (1-rasmga ). 16О = C - NH 2NH 2 мочевина ((ёки �� карбамид) 0,37 НМ

1-rasm. Karbamid kompleksi kristallik panjarasi sxemasi. karbamid molekulasidagi kislorod atomlari; bir elementar yacheykadagi kislorod atomlari. Spiral molekulalararo vodorodli bog‘lar hisobiga ushlanib turadi: NH 2 H O | | || NH 2 – C = O ... H – N – C – NH 2 Spiral o‘rami – elementar yacheykalar – 6 karbamid molekulasidan tarkib topgan bo‘lib, o‘zaro parallel va 0,37 nm masofada joylashgan bo‘ladi. Spiral ichida geksagonal formali kanal mavjud bo‘lib, uning effektiv diametri 0,49 nm bo‘ladi. Shu sababli, ular ushbu kanallarga yaxshi joylashadilar va Vander Vaals kuchlari hisobiga ushlanib qoladi. Tarmoqlangan alkanlar, sikloalkanlar va arenlar molekulalarining kritik diametri 0,49 nm dan ortiq. Kanalning effektiv diametri esa 0,49 nm bo‘lgani uchun karbamid bilan addukt (kompleks birikma) lar hosil qilmaydi. Qaynash harorati 350 0 С dan yuqori bo‘lmagan o‘rtacha neft fraksiyalarini deparafinlash eng samaralidir [ 15 ]. Karbamid yordamida deparafinizatsiya jarayoni sovuqqa chidamli qishki sort yoqilg‘ilarini, transformator moylarini olishda, hamda oqsil – vitaminli konsentratlar (OVK), sintetik yog‘ kislotalar va spirtlar, yuvish vositalari ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo‘lgan suyuq normal parafinlar olishda qo‘llaniladi. Karbamidli deparafinizatsiyani tahlil maqsadlarida ham o‘tkazilishi mumkin. Biroq, ushbu usul bilan normal alkanlarni miqdoran ajratib olish mushkul. Ularni to‘laroq ajratib olish uchun seolitlar yordamida adsorbsiyani qo‘llash kerak. 17

2. Alkanlarning asosiy reaksiyalari Alkanlarning yetarli inertligi organik kimyo kursida o‘tilgan. Bu yerda biz faqat neft texnologiyasida ishlatiladigan xossa, reaksiyalarni o‘rganib chiqamiz. Bular – oksidlanish, termik va termokatalitik o‘zgarishlar. 2.1. Alkanlarni о ksidlash va suv bug‘i bilan konversiyalash Alkanlar yuqori bo‘lmagan haroratlarda (105 – 140 0 С) K, Mn katalizatorlarini qo‘llab, suyuq fazada sintetik yog‘ kislotalari aralashmasiga aylantiriladi. Ushbu kislotalardan tashqari suvda eruvchi quyi monokarbon, keto – va dikarbon kislotalar hamda gidrooksi kislotalar hosil bo‘ladi. Parafinlarni oksidlash orqali oliy yog‘ spirtlari olish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Katalizator sifatida bor (V) birikmalari ishlatiladi. Yuqoriroq haroratda gaz fazada alkanlarni kislorod saqlovchi бирикмалар – альдегидлар, кетонлар ва кислоталар аралашмасига айлантириш мумкин. Yuqori haroratda metan suv bug‘i bilan reaksiyaga kirishadi: СН 4 + Н 2 О  СО + 3Н 2 – Q. Hosil bo‘lgan gaz sintez – gaz deb ataladi. Sintez – gaz (СО + nН 2 ) olish reaksiyasi endotermik bo‘lib, reaksiyani amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan issiqlik – metanning bir qismini yoqish natijasida hosil qilinadi: СН 4 + О 2  СО 2 + 2Н 2 О + Q Eslatma: Sintez – gaz ko‘mirni yer ostida gazofikatsiyalash yo‘li bilan ham olinadi: С + О 2  СО 2 + Q ; C + H 2 О СО + 2Н 2 Hosil bo‘lgan sintez – gazlar aralashmasi metil spirti olishga, vodorod olishga va gidroformillash reaksiyasi orqali sun’iy benzin olishga va boshqa moddalar olishga ishlatiladi [ 16 ]. 18

2.2. Alkanlarning krekingi va nitrolash Yuqori haroratda uglevodorodlarni (alkanlarni) parchalash (tarkibiy qismga) ikki xil nomlanib, o‘ta yuqori harorat – 700 0 С va undan yuqori haroratda piroliz jarayoni deyiladi. Undan past haroratda esa kreking jarayoni deyiladi. Piroliz jarayonida suyuq uglevodorodlar fraksiyasidan to‘yingan va to‘yinmagan quyi molekulyar uglevodorodlar aralashmasi olinadi. Sanoat miqyosida piroliz jarayonini ikki xil usulda olib boriladi: Oksidlab piroliz qilish. Elektr toki yordamida piroliz qilish (texnik nomi elektrokreking). Ushbu jarayonlar uchun kerak bo‘lgan issiqlik xom ashyoning bir qismini yoqish orqali amalga oshiriladi. Ikkala jarayon ham metan – tabiiy gazdan atsetilen olishda foydalaniladi. Alkanlarning krekingida: alkanlar vodorod va uglerodga parchalanishida quyidagi haroratlarda termodinamik beqarordirlar [ 17 ]. (Kelvinda): metan  900 K; etan  500 K; propan  400 K; butan  350 K; pentan  320 K, geksan va undan yuqori alkanlar uchun esa 300 K harorat (Т = t + 273). Alkanlarning termik parchalanishi radikal zanjir mexanizmi bo‘yicha ketadi. Odatda neftni qayta ishlashda parafinlarni katalitik degidrirlash hamda neftdan to‘g‘ridan- to‘g‘ri haydab olingan distillatlar bug‘ fazada kreking jarayoni orqali alkenlarga aylantiriladi. Bundan tashqari benzinlarning oktan sonini oshirish uchun butan, pentan va geksanlar izomerizatsiya qilinadi. Metan nitrat kislota yoki NO 2 ta’sirida taxminan 500 0 С da nitrolanadi: CH 4 + HNO 3  CH 3 NO 2 + H 2 O Nitrometan erituvchi sifatida hamda portlovchi modda sintezida ishlatiladi. Konovalov usuli bo‘yicha alkanlar nitrolansa (140 0 С, HNO 3 ) 19

uchlamchi С-Н bog‘idagi vodorod ikkilamchiga nisbatan osonroq almashadi. Ikkilamchisi esa birlamchiga nisbatan osonroq almashadi. 3. Neft sikloalkanlari Molekulasida uglerod atomi 5 – 6 ta bo‘lgan monotsiklik sikloalkanlar asosan qaynashning boshlanishi (QB) – 125 0 С bo‘lgan neft fraksiyasida yig‘ilgan bo‘ladi. Sikloalkanlar ikki xil guruhga bo‘linishi mumkin [ 18 ]. Monotsiklik sikloalkanlar. Politsiklik sikloalkanlar. Neftni tarkibida 25 dan to 75% (mass.) gacha sikloalkanlar bo‘lishi mumkin. Neft fraksiyalarga ajratilganda sikloalkanlar distillat tarkibida bo‘ladi. Monotsiklik sikloalkanlar asosan siklopentanlar va siklogeksanlardan iborat bo‘ladi. Politsiklik sikloalkanlar quyidagi tip tuzilishlarga ega bo‘lishi mumkin: а ) kondensirlangan yadroli б ) o‘zaro birikkan (bitsiklogeksan) в ) o‘zaro ko‘prik bog‘ hosil qilgan sikloalkanlar (norbornan) г ) spiran birikmalar д ) uchsiklik uglevodorodlar 20декалин (С 10 Н 18 ) диспиро [5,1,5,1] тетрадекан

adamantan (uchsiklo [3,3,1,1]-dekan) е ) pergidro aromatik uglevodorodlar Neft tarkibida bulardan murakkabroq tuzilishga ega bo‘lgan sikloalkanlar kuzatilmagan. Sikloalkanlarda esa quyidagi hususiyatlar mujassamlashgan: Molekulalarning geometrik izomeriyasi; neftni qayta ishlash jarayonlarida ular tuzilishining o‘zgarishi reaksiyalariga qobiliyati; yoqilg‘i va moy distilatlarining sifatiga ijobiy ta’siri; tuzilishi bilan neftni metamorfizmi va genezisi oralig‘idagi bog‘liqlik. 3 .1. Gaz kondensat va quyi fraksiyalardagi sikloal kanlarning fizik hossalari Neft va uning fraksiyalarida sikloalkanlarning tarqalish qonuniyati o‘rganilgan. Quyidagi jadvalda gaz kondensati va (neftni) yengil fraksiyalari uglevodorodlarining guruh tarkibi berilgan. 7-jadval Gaz kondensati va neftning yengil fraksiyalari uglevo - dorodlarining guruh tarkibi (QB-1250 С , % da) Kon Sikloalkanlar 21учцикло [7,3,1,0] – тридекан

Massa miqdorda chiqishi 5 a’zoli 6 a’zoli 1 2 3 4 Grozniy 6,8 22,0 20,0 G‘arbiy Sibir 5,7 14,5 14,0 Сахалин: Pervomay 13,9 31,0 31,0 Exobin 7,0 53,0 27,0 Boku: Neftyaniye Kamni 2,4 25,5 26,5 Kara Dag (gaz kondensati) 40,0 16,0 27,0 7- Jadvaldagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, gaz kondensati fraksiyasida sikloalkanlar bir necha marotaba ko‘p ekan. (172 kg/tonna xom ashyoga nisbatan). Fraksiyalar qaynash haroratining oshishi bilan ularda bir va uch sikloalkanlar kuzatila boshlaydi. Quyida Romashkin neftidan to‘g‘ridan – to‘g‘ri haydab olingan benzin uglevodorodlarining massaviy tarkibi keltirilgan, % da: Sikloalkanlar 27,97 Metilsiklopentan 1,87 Dimetilsiklopentan 1,85 Trimetilsiklopentan 1,50 Siklogeksan 0,63 Metilsiklogeksan 4,34 Dimetilsiklogeksan 2,34 С 9 sikloalkanlar 5,60 С 10 sikloalkanlar 4,14 С 12 sikloalkanlar 2,30 С 5 – С 12 alkanlar 58,64 Arenlar 13,39 3 .2. Sikloalkanlarning asosiy reaksiyalari . Nitrat kislota ta’siri Sikloalkanlar quyidagi asosiy reaksiyalarga kirishadi: 22

Nitrat kislotaning ta’siri. Oksidlash. Perbromlash. O‘rin almashinish. Termik ta’sir. Sikloalkanlar yon zanjirida metil guruhi bo‘lgan taqdirdagina birlamchi nitrobirikmalar hosil qiladi. Nitrolash tezligi uchlamchi uglerod atomida ikkilamchisiga nisbatan yuqori bo‘ladi [ 19 ]. Odatda naften uglevodorodlar tarkibida uchlamchi uglerod atomlari bilan birga ko‘p miqdorda ikkilamchilari ham bo‘lgani bois nitrolash reaksiyasi mahsulotlari sifatida ikkilamchi– va uchlamchi nitrobirikmalar aralashmasi hosil bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda halqa uzilishi bilan ham bog‘liq oksidlanish reaksiyalari ketib, ikki asosli kislotalar hosil bo‘ladi. Monotsiklik hosilali sikloalkanlar oksidlash jarayonida yon zanjirlarini yo‘qotadilar. Siklogeksanni nitrolash reaksiyasi sanoat ahamiyatiga ega bo‘lib, bunda siklogeksandan nitrotsiklogeksan orqali kaprolaktan olish usuli amalga oshiriladi. Siklogeksanni nitrolash reaksiyasi suyuq fazada yuqori bosimda taxminan 200 0 С haroratda va kontakt vaqti 7-8 soatda boradi. Bug‘ fazada nitrolashda harorat 380-400 0 С gacha oshiriladi, nitrolash vaqti esa 1-2 soniyani tashkil qiladi. Mononitrotsiklogeksan salmog‘i 60%, dikarbon kislotaniki 20% ni tashkil qiladi [ 22 ]. Kaprolaktamni siklogeksandan nitrozil xlorid yordamida fotonitrolash orqali olish usuli ishlab chiqilgan bo‘lib, nitrozil sulfat kislota oraliq modda sifatida quyidagi reaksiyalar majmuasida hosil qilinadi. 2NH 3 + 3O 2  N 2 O 3 + 3H 2 O 23

N 2 O 3 + 2H 2 SO 4 2HNOSO 4 + H 2 O nitrozil sulfat kislota HNOSO 4 + HCl  NOCl + H 2 SO 4 nitrozilxlorid H 2 SO 4  nSO 3 – oleum. 3.3. Sikloalkanlarni оksidlash Siklogeksanni havo bilan suyuq fazada oksidlanganda 145-170 0 С haroratda, 0,8-1,2 МПа bosimda, kobalt tuzlari yordamida siklogeksanon va siklogeksanollarga aylantiriladi, bunda turli karbon kislotalar va ularning efirlari yonaki mahsulot sifatida hosil bo‘ladi. Yonaki mahsulotlarni kamaytirish uchun xom ashyo konversiyasi 4-10% (og‘irlikda) bo‘lishi kerak. Siklogeksanol va siklogeksanonlar reaksion aralashmadan ajratilib, so‘ngra siklogeksanol degidrirlanib, siklogeksanonga aylantiriladi. Siklogeksanon esa oksimirlanib keyin kaprolaktamga aylantiriladi: siklogeksanonoksim Monotsiklik naftenlarni oksidlovchi (HNO 3 , KMnO 4 ) yordamida yuqoriroq haroratda oksidlanishi yon zanjirlarni СО 2 , Н 2 О gacha oksidlaydi, halqa esa ikki asosli kislota hosil qilib uziladi. Ushbu reaksiya – siklogeksandan adipin kislotani olishda katta sanoat ahamiyatiga ega. 24+ NOCl + HCl  NOH  улотла р олиш ах, органик махз ќ�� 2HCl NOH  2HCl NH + 2HClО Олеу м капролактам - H 2 O H O NO HО 2 О N H капролакт ам

Kapron tolasining sintezida adipin kislota yarim mahsulotdir. Siklogeksan uglevodorodlar tutab turgan H 2 SO 4 ishtirokida qizdirilsa qisman aromatik uglevodorodgacha degidrirlanadilar. Natijada aromatik sulfokislotalar hosil bo‘ladi [ 22-23 ]. C 6 H 12 + 6H 2 SO 4  C 6 H 6 + 12H 2 O + 6SO 2 C 6 H 6 + HOSО 3 Н  C 6 H 5 SO 3 H + H 2 O 4. Neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan to‘yinmagan uglevodorodlar 4.1. Umumiy ma’lumotlar Xom neft va tabiiy gazlarda to‘yinmagan birikmalar (alkenlar, di–, tri– va poliyenlar, alkinlar) bo‘lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo‘ladi. To‘yinmagan birikmalar – asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xom ashyolardan biridir. To‘yinmagan birikmalarni olishning ikki guruhi mavjuddir: To‘yinmagan birikmalar – yonaki mahsulot bo‘lgan jarayonlar. Ularni maksimal ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan maxsus jarayonlar. Birinchi guruh jarayonlariga termik va katalitik kreking, neft qoldiqlarini kokslash jarayonlari bo‘lib, ularning asosiy maqsadi – yoqilg‘i va neft koksi ishlab chiqarishdir. Ikkinchi guruh jarayonlari piroliz, quyi molekulyar alkenlarning polimerizatsiyasi, alkanlarni degidrirlash va metall – organik katalizatorlar ishtirokida alkenlar sintezlarini o‘z ichiga oladi. [23]. 252.50 г KMnO 4 (HNO 3 ) COOH - (CH 2 ) 4 - COOH + H 2 O adipin kislota

Suyuq fazadagi termik kreking gazida (470 – 520 0 С; 2 – 5 МПа) taxminan 20 % (hajmiy), bug‘ fazadagi termik kreking gazida (530-600 0 С; 0,1  0,5 МПа) va piroliz (670-900 0 С; 0,1 МПа) gazlarida 30 – 50% (hajmiy) miqdorda to‘yinmagan birikmalar mavjuddir. Neft xom ashyosini termik ishlanganda hosil bo‘ladigan gazlarning tarkibi quyidagi jadvalda berilgan. 9-jadval Neft xom ashyosini termik va termokatalitik qayta ishlanganda hosil bo‘ladigan gazlarning tarkibi, % (hajmiy). Komponentlar Termik kreking Kokslash Piroliz Katalitik kreking 1 2 3 4 5 Н 2 0,4 1-2 10 1,0-1,5 Alkanlar СН 4 16-20 20-30 40-45 8-12 С 2 Н 6 19-20 15-20 6-10 8-10 1 2 3 4 5 С 3 Н 8 25-28 5-10 1-2 10-15 Изо – С 4 Н 10 5-7 3-5 1-2 20-25 С 4 Н 10 9-10 10-15 1-2 8-12 Alkenlar С 2 Н 4 2-3 10-15 20-30 2-3 С 3 Н 6 9-10 20-25 12-15 10-15 С 4 Н 8 9-10 10-15 1-2 15-20 С 4 Н 6 1-5 - 3-10 - Jadval ma’lumotidan ko‘rinib turibdiki, termik jarayon alkenlari ichida etilen va propilenlar ko‘proqdir. Butilen va butadiyen birmuncha sezilarli miqdorda mavjuddir. Katalitik kreking gazlarida alkenlarning miqdori 25% 26

(hajm.) va undan ortiqdir. Alkanlar izobutanni (25% hajmiygacha) yuqori miqdordaligi bilan farqlanadilar. [ 24 ]. To‘yinmagan uglevodorodlar neftni termik va katalitik qayta ishlash suyuq mahsulotlari tarkibida ham mavjuddir. Masalan, suyuq fazadagi termik kreking benzinida 30-35% (massaviy), benzinning bug‘ fazadagi krekingida 40-45% va katalitik kreking benzinida 10% ga yaqin miqdorda to‘yinmagan uglevodorodlar bo‘ladi. 4.2. To‘yinmagan uglevodorodlarning xossalari Oddiy sharoitlarda quyi alkenlar С 2 – С 4 газ, С 5 – С 17 – suyuqlik, undan yuqori molekulyar alkenlar esa qattiq moddalardir. Quyi alkenlarning ayrim xossalari 13-jadvalda keltirilgan. Kritik harorat ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, quyi harorat va yuqori bosimda etilenni suyuq holatga o‘tkazish mumkin. Boshqa alkenlar esa bosim ostida suv bilan sovitish orqali suyuladilar. Neftni qayta ishlash sanoat jarayonlarida alkenlar alkanlar bilan aralashma holida olinadilar. Ularning xossalari sezilarli farqlanadi va shu bois, individual birikmalarni ajratishda va ajratib olishda ishlatiladi[25]. Normal tuzilishli 1 – alkenlar mos alkanlarga nisbatan pastroq qaynash va erish haroratlariga ega. 9-jadval Quyi alkenlarning xossalari Uglevodor odlar tkritik,0 C tqayn,0 C Pkritik, MPa Havo bilan portlash xavfi bor konsentratsiya chegarasi, % (hajm.) Etilen 9,9 -103,7 5,05 3,0 – 31 Propilen 91,8 -47,7 4,56 2,2 – 10,3 1-Buten 146,2 -6,3 3,97 1,6 – 9,4 Sis–2-buten 157,0 3,7 4,10 1,6 – 9,4 Trans–2- - 0,9 - 1,6 – 9,4 27

buten Izobutilen 144,7 -7,0 3,95 1,8 – 9,6 1 – pentenlar misolida (1 1 -jadvalga qarang) yuqoriroq zichlik va sindirish ko‘rsatkichiga egadirlar. 10-jadval Turli tuzilishga ega bo‘lgan alkenlarning fizik xossalari Uglevodorodlar  , кг/м 3 t erish , 0S t qayn ., 0S Pentan 626,0 -129 36 1 – Penten 641,0 -165 30 2,3 – Dimetil – 2-buten 708,8 -75 73 1 – Geksen 674,0 -140 63 Turli tuzilishga ega bo‘lgan alkenlarning xossalarini taqqoslash quyidagi xulosaga olib keladi: Simmetrik tuzilishga ega bo‘lgan tarmoqlangan alkenlar boshqa izomerlarga nisbatan (jadvalga qarang) yuqoriroq qaynash va erish haroratlariga, hamda yuqoriroq zichlikka egadir. Alkenlarning sis – izomerlari trans – izomerlariga nisbatan yuqoriroq qaynash harorat bilan xarakterlanadilar. 4.3. Alkenlarni ajratib olish Ushbu bosqich ko‘pincha avvaldan etan – etilen va propan – propilen fraksiyalari ajratib olingandan so‘ng amalga oshiriladi. Atsetilen va metilatsetilenni selektiv erituvchilar yordamida absorbsiyalab ham ajratib olish mumkin. Selektiv absorbentlar sifatida metanol, atseton,  - 28

butirolakton, dimetilformamid ((СН 3 ) 2 NCHO), N – metil-pirrolidonlar ishlatiladi. [ 26 ]. Piroliz mahsulotlarini ajratish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat: Piroliz gazining kompressiyasi va undan С 5 – va undan yuqori uglevodorodlarni ajratish. Ko‘p bosqichli kompressorlarda gazni 3,5 – 4 МПа bosimgacha siqib va bosqichlararo piroliz gazlarini separatsiyalab asosiy massadan kondensirlanuvchi yuqori uglevodorodlarni va suvni ajratib oladilar. [ 28 ]. Piroliz xom ashyosida oltingugurt miqdori 0,1% (massaviy) dan kam bo‘lsa, gazlarni H 2 S dan va СО 2 dan tozalash jarayonini ishqorning suvli eritmasi bilan yuvish orqali amalga oshirish mumkin. 2NaOH + H 2 S  Na 2 S + 2H 2 O 2NaOH + COS  NaHCO 3 + NaHS 2NaOH + CO 2  Na 2 CO 3 + Н 2 О Piroliz gazlarini quritish. Ushbu jarayonda dietilenglikol (НОСН 2 СН 2 ОСН 2 СН 2 ОН) yordamida suv absorbsiya-lanadi va so‘ngra qoldiq – namlik NaA seolitida quritiladi. 29 - butirolakton N – metilpirrolidon О О N - CH 3О

Atsetilen va uning hosilalarini yo‘qotish palladiyli yoki nikelkobaltxromli katalizator ishtirokida selektiv gidrirlash orqali amalga oshiriladi. [ 29 ]. С 2 , С 3 , С 4 fraksiyalarini ajratish va konsentrlangan alkenlarni olish. Piroliz gazlarini tor uglevodorod fraksiyalariga ajratish va ulardan konsentrlangan alkenlarni ajratib olish rektefikatsiya yo‘li bilan amalga oshiriladi. Gaz ajratishning taxminiy sharoitlari va kalit juft komponentlarining o‘rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyenti (o‘r quyidagi jadvalda keltirilgan [30]. 11-jadval Kalit juft komponentlarning o‘rtacha nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyentlari Kalit komponentlar Р, МПа T 0 , C  ўртача Yengil og‘ir konden- satorda qaytar- gichda СН 4 С 2 Н 4 3,43 -92,8 -7,8 5,3 С 2 Н 4 С 2 Н 6 2,06 -27,8 -5,6 1,48 С 2 Н 6 С 3 Н 8 2,06 -5,6 55,6 3,0 С 3 Н 6 С 3 Н 8 1,54 37,8 43,3 1,15 С 3 Н 8 изо-С 4 Н 10 1,37 37,8 82,2 2,06 С 4 Н 10 изо-С 5 Н 12 0,36 37,8 71,1 2,20 Pirolizni tozalangan gazidan vodorod va metanni ajratib olish zamonaviy qurilmalarida quyi bosim ostidagi, quyi haroratli rektifikatsiya jarayoni ishlatiladi. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, metan – etilen kalit qo‘shaloq komponenti uchun nisbiy uchuvchanlik koeffitsiyenti yetarli yuqoridir. Ularni ajratish uchun metan kolonnasi taxminan 30 likopchaga egadir. Deetanizatsiya – etan – etilen fraksiyasini ajratish (kalit komponentlar 30

etan va propilen) ham nisbatan oson amalga oshiriladi. Bunda kolonna taxminan 40 likopchaga ega bo‘ladi. Etilenni etan – etilen fraksiyasidan ajratib olish murakkabroq vazifa. Rektifikatsiya jarayoni 110 – 120 likopchali kolonnada flegma soni 4,5 ( 5,5 ga teng bo‘lganda yaxshi ketadi. Toza propilen ajratib olish uchun 200 likopchaga ega flegma soni 10 ga yaqin bo‘lgan effektivroq kolonnalar talab qilinadi. Propilenni ajratib olishning boshqa qator usullari ham taklif qilingan: ekstraktiv rektifikatsiya, silikagel va alyumogellarda adsorbsiya, qutblangan erituvchilardagi mis (I) tuzlari eritmasi bilan xemosorbsiya. Propilenni mikrobiologik tozalash ham mumkin: propan – propilen fraksiyasi va havo mikrobiologik eritma orqali o‘tkaziladi. Bunda propan mikroorganizmlar uchun ozuqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Eritmada biomassa yig‘ilib boradi, propilen esa tozalangan holda chiqadi. Biroq propilenni ushbu usul bo‘yicha ajratib olish sanoat ko‘lamiga chiqa olmadi. Hozircha eng iqtisodiy jarayon – rektifikatsiya bo‘lib qolmoqda. С 4 – fraksiyasini odatdagi rektifikatsiya bilan individual uglevodorodlarga ajratish mumkin emas, chunki komponentlarni qaynash haroratlari o‘zaro yaqin va azeotrop aralashmalar hosil bo‘ladi. Butanni degidrirlash mahsulotlaridan butilenlarni ajratib olish uchun ekstraktiv rektifikatsiya qo‘llaniladi va selektiv erituvchilar bo‘lmish atsetonitril, dimetilformamid, dimetilatsetamid, N – metilpirrolidonlar ishlatiladi. Hozirda ko‘pchilik xorij qurilmalarda (shu jumladan, O‘zbekistonda ham) ushbu erituvchilar kichik selektivlikka ega bo‘lgan furfurol va atseton o‘rnida ishlatilayapti. С 4 – fraksiyadan izobutilenni ajratib olish usullari uni normal butilenlarga nisbatan yuqoriroq reaksion qobiliyatiga asoslangan bo‘lib, 6 С- Н – bog‘larini qo‘shbog‘ bilan o‘zaro ta’sirlashuvi orqali tushuntirish mumkin. Izobutilenni 60% li H 2 SO 4 dagi absorbsiya tezligi 2 – butennikiga 31

nisbatan 150 – 200 barobar yuqori, 1 – butennikiga nisbatan esa taxminan 300 barobar ko‘p. Jarayonning 40 – 45% li H 2 SO 4 qo‘llangandagi modifikatsiyasi yuqoriroq selektivlikka ega bo‘lib, polimerlarning kamroq hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunda izobutilen gidratlanib uchlamchi – butil spirtiga aylanadi va rektifikatsiya orqali ajratib olinib, so‘ng boshqa apparatda suvsizlantiriladi. 5. Yupqa qavatli xromatografiya usuli Yupqa qavatli xromatografiya usuli dastlab 1938 yilda N.A. Izmaylov va M.S. Shrayberlar tomonidan tadbiq qilingan bo‘lib, keyinchalik Y. Kirxner va E. Shtal tomonidan tahlil uslubi sifatida kiritilgan. Bu usulda modda ajralishida sorbent va erituvchi tanlash alohida ahamiyat kasb etadi . Keyingi yillarda yupqa qavatli xromatografiya (YUQX) usuli organik birikmalar va dorivor o‘simliklar tahlili uchun keng qo‘llanilmoqda. Hozirgi paytda uning turli usullari mavjud [4 1 - 4 2]. Yupqa qavatli xromatografiya usulining qulayliklaridan biri yakuniy natija olish uchun uning parametrlarini o‘zgartirish osonligidadir. Ikkinchi tomondan esa YUQX tahlil uslublarining shart-sharoitlari qat’iy belgilanmagan. Shunga qaramasdan Yevropa Farmakopeyasida qabul qilingan instrumentlashgan yupqa qavatli xromatografiyaning yangi hozirgi zamon talablariga javob beruvchi turlarining imkoniyatlari ko‘paymoqda. U juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Yuqori samarali yupqa qavatli xromatografiya usulini tabiiy birikmalarning, shu jumladan o‘simliklarning biologik faol moddalarini tahlil qilish ancha rivojlanganiga qaramay, uni organik (tabiiy va sintetik) birikmalarni olish jarayonida ishlatish adabiyotlarda deyarli uchramaydi. YUSYUQX usulini O‘zbekistonda keng tarqalgan o‘simliklardagi biologik faol birikmalarni, masalan; isiriqdan ajratilgan moddalarning bir qismi 32

bo‘lgan xinazolin alkaloidlari va ularning sintetik analoglariga qo‘llash shu kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Dissertatsiya ishimizda sintez qilingan birikmalarni ushbu usul bilan tahlil qilishda yetarlicha foydalanilganligi uchun biz adabiyotlar sharhining bir qismini ushbu uslubni yoritishga va uning yutuqlarini tahlil qilishga qaror qildik. II . Bob Olingan natijalar tahlili. 2. 1. Neftning geteroatomli birikmalari Hamma neftlar tarkibida uglevodorodlardan tashqari anchagina miqdorda geteroatomli birikmalar mavjuddir. Ushbu birikmalar o‘z molekulalarida oltingugurt, kislorod, azot saqlashi mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan elementlarning miqdori neftning yoshiga va kelib chiqishiga bog‘liqdir. Oltingugurt miqdori 0,02 dan 7 % (mass.) gacha bo‘lishi mumkin va ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha oltingugurt birikmalarining neftdagi miqdori taxminan 0,2 ( 70% ga to‘g‘ri keladi. Neft tarkibidagi azot saqlovchi birikmalardagi azotning miqdori undan ham kam bo‘lib 1,7% (mass.) gacha yetishi mumkin. Masalan, O‘zbekistonning Uch qizil neftida azotning miqdori 0,82% (mass.) ni tashkil qiladi. 33

Ayrim neftlarning element tarkibi va boshqa ma’lumotlar 13-jadvalda keltirilgan. 13- jadval Ayrim neftlarning tavsifi va element tarkibi Neft М  4 20 Tarkibi, % (mass.) С Н S O N Silikagelli smolalar Asfal- tenlar Tuymazin 235 0,8560 85,56 12,70 1,44 0,15 0,14 9,60 3,40 Romashkin 232 0,8620 85,13 13,00 1,61 0,09 0,17 10,24 4,00 Qo‘turtepa 293 0,8580 86,12 13,19 0,27 0,28 0,14 6,40 0,73 Ust – baliq 284 0,8704 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 Samotlor 194 0,8426 86,23 12,71 0,63 0,25 0,10 10,00 1,36 Markov - 0,7205 83,60 16,12 0,04 0,23 0,01 0,70 0 Uch qizil - 0,9620 - - 6,32 - 0,82 34,80 3,90 Arlan - 0,8918 84,42 12,15 3,04 0,06 0,33 16,60 5,80 Muxanov 215 0,8404 85,08 13,31 1,30 0,21 0,09 8,96 3,80 Jirnov 245 0,8876 86,10 13,44 0,23 0,17 0,06 4,70 0,60 Dolin 206 0,8476 84,40 14,50 0,20 0,72 0,18 14,30 0,64 Prorvin 282 0,8703 86,17 12,37 1,25 0,13 0,08 6,00 2,19 2. 2 . Neftning azot saqlovchi birikmalari 34

Neft tarkibida azot birikmalari kislorodli va oltingugurtli birikmalarga nisbatan anchagina kam miqdorda bo‘lib, odatda 0,02(0,56% (massaviy) miqdorda bo‘ladi. Ular boshqa geteroatomli birikmalar kabi fraksiyalarda notekis taqsimlangan bo‘lib, ko‘pincha ularning yarmidan ko‘pi smola – asfalten qismida mavjud. Neftning azotli birikmalari o‘zlarining kimyoviy xossalariga asosan azotli asoslarga va ajratish hamda identifikatsiya qilish og‘ir muammo bo‘lgan azot – saqlovchi neytral birikmalarga bo‘linadi. Azotli asos birikmalar kislotalar yordamida neft tarkibidan osongina ajratib olinadi. Neytral azot – saqlovchi birikmalarni esa ajratib olish va ularni identifikatsiya qilish og‘ir muammodir. Quyida eng ko‘p o‘rganilgan azotli asoslar haqida ma’lumot keltirilgan. Ko‘rsatilgan azotli birikmalarning alkilli hosilalari (asosan metil- va etilli hosilalar), hamda ularning alitsiklik va aromatikli (neytral) gomologlari bo‘lishi mumkin: 35NH 2 Anilin R | R x Aromatik aminlar NH 2Akridin N Piridin N Xinolin N Fenantridin N Piperidin NН Izoxinolin N Benzxinolin N

NH Indol (Benzpirrol) Ayrim neftlarda, hatto tiniq fraksiyalarda ham molekulasida azot va oltingugurt atomi bo‘lgan tioxinolinlar yoki azot va kislorod atomi bo‘lgan gidroksipiridin, gidroksixinolin birikmalar ham uchratiladi. Molekulasida indol- va karbazolxinolinlar – ikki azoti bo‘lgan birikmalar ham aniqlangan. 2. 3. Neftning neytral azot organik birikmalari Azot saqlovchi neytral birikmalar asosan pirrol, indol va karbazol hosilalari, hamda kislota amidlaridan iborat. Pirrolning alifatik qator hosilalari neftdan ajratib olinmagan, biroq, ularning mavjudligi haqida fikr – gumonlar ham yo‘q emas. Pirrolning aromatik hosilalari bo‘lmish indol, karbazol va ularning gomologlari topilgan va neftdan ajratib olingan. Masalan, O‘zbekiston neftlarida quyidagi birikmalar va ularning hosilalari borligi aniqlandi: Karbazol, benzokarbazol hosilalarining miqdori yuqori qaynaydigan fraksiyalar (450-540 0 С) da ortib borib, azotli birikmalarning asosiy qismini tashkil qiladi. Undan tashqari, og‘ir neft qoldiqlarida porfirinlar (metin ko‘prigi orqali bog‘langan 4 pirrol halqasi) va kislota amidlari mavjuddir. Benzin fraksiyalarida azot amalda aniqlanmaydi. Azotli birikmalar azotli asoslarining ko‘pchilik qismi dizel va keng gazoyl fraksiyalarida yig‘ilgan. 36NH Karbazol NH BenzokarbazolAr (CH 2 ) x N C = O R Aromatik amidlar (асос ) NH Pirrollar

Azotli birikmalarining asosiy massasi 5000С gacha xaydaluvchi fraksiyadan so‘ng qolgan qoldiqda kuzatilib, asosan karbazol va pirrol hosilalaridan, ya’ni, neytral azotli birikmalardan iborat bo‘ladi. Azotli asoslarga esa qoldiqdagi azotning 1/3 qismi to‘g‘ri keladi. 371.4-rasm. Donadorlik tarkibi gistogrammasi 1.5-rasm. Donadorlik tarkibining yarim logarifmik tasviri

4. Азот сақланган бирикмалар: Азот сақланган бирикмалар алкиламинлар RNH 2 , R 2 NH, R 3 N, бу ерда R – юқори алкиламидлар ва алкиламидинлар; R N R C O C H 3 ; C = N H R NR R алкилизомочевина ва алкилгуаниллар.R R N C NH ; OR N C NH ; R R N R' R' Таклиф қилинган синфланишдан шу нарса кўриниб турибдики барча депрессорлар полимер ва полимер бўлмаган моддаларга бўлинган. Бундай бўлиниш полимер моддаларнинг структураси, физик – кимёвий хоссалари, олиниш ва таҳлил усуллари нуқтаи назаридан уларнинг аниқ махсуслиги билан асосланади. Келтирилган синфланишга кўра турли кимёвий табиатга эга бўлган моддаларнинг кенг тўплами депрессорлик хусусиятини намоён қилади. Лекин уларни турли – туманлигига қарамасдан учта умумий хоссани кўрсатиш мумкин. 38

III . BOB T A J R I B A V I Y Q I S M 1 Н YAMR -spektrlar UNITY-400+ spektrometrda 400 мГц chastotada olingan. Namunalar CDCl 3 ва D 2 О da eritilgan, ichki standart ТМС (0 м.у.). Spektrlar xona haroratida qayd qilingan. YUSYUQX da tahlil qilish uchun moddaning yoki reaksiya aralashmasining 1 mg/ml miqdorida spirtli eritmasi tayyorlangan. Eritma plastinkaga Linomat 5 uskunasi yordamida 3(l miqdorida purkalgan. Tahlil uchun Germaniyaning «Whatman Paper LTD» kompaniyasida ishlab chiqarilgan AL SIL G/UV va «Sorbfil» AF-V-UF plastinkalari ishlatildi. Plastinkalar ishlatishdan oldin absolyut metanolda yuvildi. Xromatografik plastinkalar CAMAG TLC kompaniyasining Scanner 3 uskunasida WinCATS programmasi yordamida skaner qilindi. Ishlatilgan erituvchilar: xloroform, atseton, benzol, geksan, siklogeksan, etanol, metanol. Sistema а) (benzol:xlroform:metanol 2:2:0,2) б) (benzol:atseton metanol 5:2:0,2). в) (benzol:atseton 5:2). g) (xloroform:-metanol:benzol- geksan-2:1:2:2).Kristallarning elementar yacheyka ma’lumotlari Stoe Stadi-4 difraktometrida (T=293 K, grafitli monoxromator) aniqlangan va hisoblangan. РТТ natijalari va hisoblash ma’lumotlari 6-brom-4-gidroksi-2,3- tetrametilen-3,4-digidroxinazolin va 6-brom-2,3-tetrametilen-3,4- digidroxinazolin-4-on kristallari uchun 4.1-jadvalda keltirilgan. Uch o‘lchamli rentgen nuri natijasi shu difraktometrda ( /2(-metodi bilan to‘plandi. 40

3. 1 - Jadval Azot tutgan getkrotsiklik birikmalarning asosiy kristallografik kattaliklari va RTT ma’lumotlari Modda № 27 29 Molekulyar formulasi C 12 H 13 N 2 OBr C 12 H 11 N 2 OBr Mr/gmol-1 281.1 4 279.1 3 Singoniya Monoklinik Monoklinik Harorat, K 300(1) 294(3) Tulqin uzunligi 0.71073 P2 1 /c Tarmoqlangan guruh P 2 1 /c 4 Z 4 6.9920(14) A , Å 11.2 46 (7) 10.076(2) B, Å 10.2 18 ( 10 ) 15.495(3) c , Å 10.7 43 ( 8 ) 90.00  90.00 90.40(3)  112.57(5) 90.00  90.00 1091.6(4) V, Å 3 11 40 . 0 ( 16 ) 1.69 9  , г/см 3 1.638 0. 7 0 x 0.5 0x 0. 40 Kristall ulchami (mm) 0.60х0.25 x 0.10 5 . 24  59 . 99 о Skaner qilish sohasi 2( 1.96  26.0 о 4.960 m exp (см -1 ) 3.585 1619 Indeks oralig‘i 0  h  13, -12  k  0, -13  l  12 1449 Urilish soni. 224 2 0.0390 (0.0408) Urilish soni I>2((I) bilan 163 1 0.1003 (0.1022) R 1 ( I >2 s ( I ) ва умумий ) 0.05 31 (0.08 76 ) 1.106 wR 2 0.0845 (0.0983) 0.325 и -0.654 GOOF 1.189 Piklar farqi EP (e.Å-3) 0.312 и –0.362 CCDC 709176 41

3 .1. Sedimentatsiya usuli bilan neft tarkibida moddalarni ajratish. Bu usul ba’zan gidravik usul deb ham ataladi. Bu zarrachalarning suyuqlikda har-xil tezlik bilan cho‘kishi natijasida ularning donadorligini aniqlashning bir necha turlari mavjud. 1. Turg‘un holatdagi suyuqlikda aniqlash (Stoks, Fadeyev-Vilyams, Sabanin, Osbori va AzNII usullari). 2. Oqar holatdagi suyuqlikda aniqlash (Konitskiy, CHyone, Gilgard usullari). Uzluksiz ravishda har-xil chuqurlikdan namunalar olib, ularning og‘irligini, gidrostatik bosimini aniqlash usuli. Bu usullar ichida keng tarqalgani turg‘un holatdagi suyuqlikdagi donadorlikni aniqlash usullaridir. Bu usul birinchi marta ingliz olimi Stoks qo‘llagan. Zarrachalarning cho‘kish tezligi Stoks tenglamasi orqali qo‘yidagicha aniqlandi: V = g d 2 1 g v P t . j P c 1 Sedimentatsiya usuli bilan aniqlash uchun juda ko‘p turdagi asboblar bor. Bular ichida eng soddasi Figurovskiy tarozisidir. (1.3,b-rasm). Fugarovskiy tarozisi shisha tayoqcha (1), ipga (2) osilgan shisha laplak (disk) (4), silindrik idish (3) va o‘lchov mikroskopidan (5) iborat. Silindrik idishga (3) yaxshilab aralashtirilgan suspenziya holatidagi suyuqlik quyiladi. Suspenziyada kattaligi 1mkm dan 50 mkm gacha bo‘lgan tog‘ jinsi zarrachalari erkin holda suzib yuradi. Suspenziya silindrik idishga quyilishidan oldin og‘irligi o‘lchanadi. Suspenziya biroz vaqt o‘tgach, avval kattaroq, so‘ngra esa, maydaroq zarrachalar asta-sekin cho‘ka boshlaydi. Ularning og‘irligi ortib borib, ipning (2) tortilish tarangligi ortadi va shisha tayoqcha (1) egilishi 42

mikroskop o‘lchagichda (5) qayd qilindi. Tayoqchaning egilishida vaqt va og‘irlik qayd qilinib borilishi donadorligi aniqlandi. Olingan ma’lumotlar jadval yoki grafik holda tahlil qilinishi mumkin. Tog‘ jinsining umumiy zarrachalari og‘irligini, ularning diametri orqali bog‘liqligini yarim logarifmik tasvirga tushirilsa, grafikda uchta xarakterli nuqta tashlanadi. (1.4,1.5-rasmlar). Bu yerdagi ikkinchi nuqta d60, tog‘ jinsi tarkibida zarrachalarning diametri sifrdan shu diametrgacha bo‘lgan miqdori umumiy massaning 60%ni tashkil qiluvchi nuqtani bildiradi. Birinchi d90 va uchunchi d10 nuqtalar esa mos ravishda xuddi ana shunday diametrlarining 90 va 10% massasini tashkil qiluvchi nuqtalardir. Sedimentatsiya usuli bilan tog‘ jinslarining tarkibini o‘rganish ko‘proq ular zarrachalarning diametri 0,1-50mkm gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. 43

Sedimentatsiya usuli bilan tog‘ jinslarining tarkibi aniqlanganda quydagi natijalar olingan bo‘lsi: Bu tajribada d10 – diametri 10 mkm bilan tugagan nuqtaga, d60 – diametri 30 mkm bilan tugagan nuqtaga va d90 – diametri 40 mkm bilan tugagan nuqtaga to‘g‘ri keladi. Tog‘jinslarining har turliligini xarakterlash uchun odatda d60 va d10 nuqtalarning nisbati olinadi. d 60 YA’ni: n = ------ d 1 0 Bu yerda: n -tog‘ jinslarining tarkibi har xilligini ko‘rsatuvchi koeffitsent. Odatda, neft va gaz qatlamlari uchun 1,1dan -20 gacha o‘zgarishi mumkin. Ana shu koeffitsiyentning katta-kichikligiga qarab quduqlar ostiga o‘rnatiladigan filtrlar (sizg‘ich) tanlanadi. РАСМ 2.4. Tog‘ jinslarining mexanik xossalarini aniqlash usullari. Tog‘ jinslarining siqiluvchanlik koeffitsiyentini aniqlashda pyezometr degan moslamadan fodalaniladi.2.1-rasmda pyezometrning sxemasi berilgan. Bu moslama ikki(2 va 3) kameradan iborat bo‘lib, tashqi (2) kamera 20 MPa bosimga mo‘ljallangan. Uning qopqog‘iga uchta klemma (7) va ikkita salnik o‘rnatilgan. Salnik 4 va 5 mikrometrik vintlarining o‘qi o‘tadi. Ichki kamera (3) tashqi kameraning qopqog‘iga ulanadi. Ichki kamera qopqoqli po‘lat stakandan iborat bo‘lib, halqa (6) bilan kertik orqali ulanadi. Qopqoqqa ikkita klemma (7) ,kameralarni press bilan ulaydigan naycha (8) va silindrda (9) siljiydigan porshen (10) ulangan. 44

Pyezometrik idish (1) chap va o‘ng kertik orqali ichki kameraning qopqog‘iga ulanadi. Idishning pastki qismiga naycha (11) orqali silindr ulanadi. Silindrda porshen (12) erkin harakat qiladi. Sinaladigan namuna (13) qo‘rg‘oshin qoplamida pyezometrik idishga shunday joylashtiriladiki, namunadagi kovaklar silindr bo‘shlig‘i bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu moslamada suyuqlik va tog‘ jinsining siqiluvchanlik koeffitsenti ( β с va β т.ж ) va hajm taranglik koeffitsiyenti aniqlanadi. Tog‘ jinsining siqiluvchanlik koeffitsiyentini aniqlash namuna suyuqlik bilan to‘yintiriladi, qo‘rg‘oshin qoplamaga joylashtirilib, pyezometrik idishning qopqog‘iga mustahkamlanadi. 2.1-Rasm Rasm quyaman. So‘ngra porshen bilan silindrda namunnaning tashqi tomonidan qatlam bosimiga teng bosim saqlanib turiladiki. Tashqi bosim ta’sirida namunadan suv siqib chiqariladi va kovaklar hajmi kichrayadi. Shu vaqtning o‘zida porshen yuqoriga harakat qiladi. Namunaning tashqi tomonidagi bosimi ma’lum va porshen harakatini inobatga olib hisoblanadi. B m . j . = h . S V 0 . P Bu yerda : h-porshenning haraati; S –porshenning kesim yuzasi; V0 – na munaning boshlang‘ich hajmi; P-namuna qoplamasida bosimning o‘zgarishi. 3.1. Neftning fizik xossalarini aniqlash uskunalari Neft ustida tajribalar olib borish uchun SAM-300 M apparaturasi mavjud. Bu apparat ancha murakkab ishlangan bo‘lib, qovushqoqlikni aniqlaydigan viskozimetr, maxsus asbob-uskunalari, elektryuritgich hamda gidro- va elektr sistemalardan iborat. Bu apparatda neftning to‘yinganlik bosimi, 45

siqiluvchanlk koeffitsenti, gaz bilan to‘yinganligi, zichligi, hajm koeffitsenti va kirishishi, qovushqoqligi kabi ko‘rsatkichlari aniqlandi. Bu apparatura hozir ancha mukamallashtirilib, ASM-600 turida ishlab chiqarilmoqda. Bundan tashqari, UIPN (qatlamdagi neftni o‘rganish uuskunasi) apparati ham bo‘lib, unda fizik xossalari aniqlanadi. Gaz ustida tajribalar olib borish uchun UGK-3 apparati mavjud. Bu apparat ham ASM-300 M apparatiga o‘xshash bo‘lib,unda tabiiy gaz va kondensatlarning deyarli hamma fizik xossalarini aniqlash mumkin. Shuningdek, gaz va kondensat xossalarini o‘rganish uchun UfR-2 apparati mavjud. Neft, gaz va kondensatning fizik xossalarini o‘rganish uchun gazoxromatografiya usulidan foydalaniladi. Bu usul tabiiy gaz va kondensatorlar uzluksiz alohida har-bir komponentni ajratib olishga asoslangan bo‘lib, maxsus apparatura- xromotograflarda olib boriladi. Komponentlarning ajralishi maxsus qog‘oz tasmaga avtomatik tarzda egri chiziqlar bilan chizib beriladi. Bu egri chiziqlar cho‘qqisining balandligiga qarab karbonsuvchilar turlariga ajratiladi. Quduqlarga, shuningdek, qatlamning bosimini, haroratini, neft, gaz va suv kelayotgan joylarni aniqlash uchun yana bir qancha maxsus asboblar tushiriladi. Bularga bosimni va haroratni aniqlaydigan, chuqurlikda ishlaydigan bosim-o‘lagich, harorato‘lchagich, suyuqliklarning oqib kelish miqdorini aniqlaydigan miqdoro‘lchagich kabi o‘nlab har turli asboblar ham mavjud. 3.11-rasm quyaman. 46

XULOSALAR 1. Neft tarkibidan ajratib olingan azot tutgan geterosiklik birikmalarni reaksion qobilyatlarini o’rganildi, ularning umumiy va farq qiladigan xossalarini aniqlash shuningdek yuqori samarali yupqa qatlamli xromotografiya uslubida tahlil qilishning muqobil sharoiti topildi. 2. Azot saqlovchi neytral birikmalar asosan pirrol, indol va karbazol hosilalari, hamda kislota amidlaridan iborat alifatik qator hosilalari neftdan ajratib olindi. 3. O‘zbekiston neftlarida quyidagi birikmalar va ularning hosilalari borligi aniqlandi: Pirrolning aromatik hosilalari bo‘lmish indol, karbazol va ularning gomologlari topildi va neftdan ajratib o‘rganildi. 4. YUSYUQX usuli katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan oson va tezkor uslub hisoblanadi. Uni ishlatish kimyoviy jarayonlarning borishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. 5. Neft tarkibidagi azot tutgan geterotsiklik birikmalar boshqa birikmalarga nisbatan kam miqdorda ekanligi aniqlandi. 48

ADABIYOTLAR 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3.Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 4. Петров А.А. Химия нiтенов. – М.: Наука. 1971. 5. Баранова В.Г., Панков А.Г., Логинова Н.К. Методы анализа в производстве мономеров для синтетических каучуков. – Л.: Химия, 1975. 6.Калечиц И.В. Современное состояние и перспективы технического процесса нефтеперерабатывcщей и нефтехимической промышленности. – М.: ЦНИИТЭнефтехим, 1976. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: МИНХ и ГП, 1976. 7. Черный И.Р. Производство мономеров и сырья для нефтехимического синтеза. –М.: Химия, 1973. 8. http :// chemnet . ru / rus / elibrary / edu _ organic . html 9. . http :// books -5. jober . ru 10. http :// www . chem . msu . su . ru 11. http :// www . books .29. ru 12. http :// book - shop . ru 13. Поконова Ю.В. Химия смолисто-асфальтеновых веществ нефти. – Л.: ЛТИ им. Ленсовета, 1978. 14 А.С.Хакимова. Ю. Р. Яхшиева. З.М.Хакимова Нефтъ таркибидаги азот тутган гетероциклик бирикмалар Ёш олимларконференцияси. 16. http :// aing - atr . boom . ru 17. http :// old . gubkin . ru . chem 18. http :// www . agtu . ru . instit 19. http :// old . gubkin . ru . scie 20. http :// www . ngv . ru 22. http :// www . chem . msu . su . ru 23. http :// www . colibri . ru 49

24. http :// book . vsem . ru 25. http :// www . books . econprofi . ru 25. http :// umk . utmn . ru 26. http :// him . gubkin . ru / method . htm 27. http :// books . epokupka . ru 28.Соколов Р.С. Химическая технология. Т. 1. – М.: Владос, 2000. 29.Соколов Р.С. Химическая технология, Т. 2. – М.: Владос, 2000. 30. Лебедев Н.Н. Химия и технологич основного органического и нефтехимического синтеза: 4-е изд. – М.: Химия, 1988. 31. Чечета О.В., Сiонова Е.Ф., Сливкин А.И. Идентификация растительных масел и масляных экстрактов методом ТСХ. "Сорбционные и хроматогрiические процессы" . 2008. т.8. №4. С.646-653. 32. Каннабиноиды. Наркотические вещества. Количественные и полуколичественные методы http ://www. rssmix . info /? Narkoticheskie _ sredstva 33. Кирхнер Ю. Тонкослойная хроматогрiия. М.: Мир, 1981. 34. Хроматогрiия в тонких слоях / Под ред. Э. Шталя. М.: Мир, -1965. 35. Е вгеньева И.И. Планарная хроматогрiия и анализ органических веществ 1999, ХИМИЯ. http :// www . pereplet . ru / obrazovanie / stsoros / . 36. Словари и энциклопедии на Академике . 1. Т онкослойная хроматогрiия http :// www . dic . academic . ru . 37. Википедия-свободная энциклопедия. Аналитическая химия. Тонкослой- ная хроматогрiия. http :// www . ru . wikipedia . org / wiki . 38. Тонкослойная хроматогрiия . Краткая характеристика метода. Быстрый и экономичный метод разделения широкого спектра веществ. http://www.chromlab.ru/production/TLC/methodbasics . 39. J. Sherma Thin-layer chromatography in food and agricultural analysis // Journal of Chromatography A, 880 (2000) 129-147. 50

40. Артамонова Е.С., Куркин В.А. Актуальные аспекты стандартизации сырья и препаратов маклейи // Химия растительного сырья. 2007.- №2.- С.55-58. 41. Ким Г.А., Деханова О.А., Соколова И.А., Девяткина И.А.. Оптимизация метода ТСХ для обнаружения посторонних примесей в противо- эпилептическом препарате. Вестник ВГУ, серия: Химия. Биология. Фармация, 2008, -№1. -С. 136-139. 42. Хакимова З. М., Мукаррамов Н.И., Шахидоятов Х.М. Конденсация 6- метил-2,3-триметилен-3,4-дигидропиримидин-4-она с ароматическими альдегидами // Узб. хим. журн.-Ташкент, 2009. -№6. –С. 22-25. 43. Хакимова З.М., Мукаррамов Н.И., Шахидоятов Х.М. Синтез 6-метил-2,3- три(тетра-,пента)метилен-3,4-дигидропиримидин-4-онов // Кимёнинг долзарб муаммолари. илмий-амалий конференция материаллари - Cамарканд, 2009, - 91 бет.. 44. Каримов А., Тележенецкая М.В., Юнусов С.Ю. Синтетические аналоги алкалоидов PEGANUM. 1. Синтез метокси- и оксизамещенных д езоксивазицинонов и дезоксипеганинов // Химия природ. соедин. – Ташкент, 1982 . -№ 4 . –С. 498-504 . 45. Мукаррамов Н.И., Окманов Р.Я., Утаева Ф.Р., Тургунов К.К., .Ташхаджаев Б., Хакимова З.М., Шахидоятов Х.М. Синтез и структура 6-бром-4-гидрокси-2,4-тетраметилен-3,4-дигидрохиназолина и его смешенного кристалла с 4-гидрокси-2,3-тетраметилен-3,4- дигидрохиназолином // Химия природ. соедин. – Ташкент, 2009. -№6. – С. 716-720. 46. Хакимова З.М., Мукаррамов Н.И., Шахидоятов Х.М.. Синтез и бромирование n -бромсукцинимидом 2,3-пентаметилен-3,4-дигидро - хиназолин гидрохлорида, анализ продуктов реакции с помощью ВЭТСХ //. Химия и химическая технология.-Ташкент, 2010. -№2.- С. 23- 26. 51

47. Mukarramov N.I., Utaeva F.R., Khakimova Z.M., Khodjaniyazov Kh.U., Shakhidoyatov Kh.M. HPTLC analysis of natural and synthetic 2,3- disubstituted pyrimidines and pyrimidin-4-ones. 8 th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds // Anadolu university Eskisehir, Turkey, 2009- 15-17 iune -P-83. 48 . Тўраева Х.Р. , Мукаррамов Н.И. , Хакимова З.М. , Шахидоятов Х.М. Юқори самарали юпқа қаватли хроматогрiия усулида 2,3- тетраметилен -3,4- дигидрохиназолин ва унинг ҳосилаларини таҳлил қилиш // Аналитик кимё ва экологиянинг долзарб муаммолари: илмий- амалий конференция материаллари. Самарқанд, - 2006 , 77-78 бет. 49. Самаров З.У., Хакимова З.М., Окманов Р., Ташходжаев Б., Шахидоятов Х.М. Особенности поведения хиназолиновых алкалоидов и их производных при взаимодействии с электрофильными реагентами // Химия природ. соедин. –Ташкент, 2008.-№4. – С 387- 393. 50. Дьяконов А.Л., Тележенецкая М.В., Ташходжаев Б. Синтетические аналоги алкалоидов Peganum. VII . Бромзамещенные хиназолиновые алкалоиды и их аналоги // Химия природ. соедин. –Ташкент, 1992. -№2. – С 233-240 . 51. Хакимова З. М., Мукаррамов Н.И., Шахидоятов Х.М.. Окисление 2,3- пентаметилен-3,4-дигид рохиназолина гидрохлорида // Химия и химическая технология.-Ташкент, 2010. -№ 3 .- С. 23-25. 52

Похожие

Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari

Neft va gaz tarkibidagi zaharli (ayniqsa oltingugurtli) birikmalarni miqdorini va tarkibini zamonaviy usullar yordamida aniqlash

Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish

Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarini miqdorini aniqlash

Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi molibden hamda nitrat ionlarining miqdorini aniqlash