Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish - Химия - Дипломные работы

Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1369.5 KB

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida UDK 541.547.962.94. JO’RAYEVA MUXLISA Neft asosida olinadigan smolalar dan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish 5A 140503 – Neft va tabiiy gaz kimyosi texnologiyasi ta’lim yo’nalishi Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar: k.f.n., dots. E.Sh. Yakubov Qarshi-2016

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida UDK 541.547.962.94. JO’RAYEVA MUXLISA NEFT ASOSIDA OLINADIGAN SMOLALAR DAN LAK VA EMAL OLISH JARAYONLARINING MUQOBIL SHAROITLARINI O’RGANISH 5A 140503 – Neft va tabiiy gaz kimyosi texnologiyasi ta’lim yo’nalishi Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar: k.f.n., dots. E.Sh. Yakubov Qarshi-2016

MUNDARIJA Kirish …………………………………….................................….................................3 I bob. Adabiyotlar sharhi ............................................................................................... 9 1.1. Makromolekulalar hosil bo‘lish va xossalari.................................. ........... 9 1.2. Amorf-kristall polimerlarni eritmalarda molekulyar oriyentatsiyasi mavjud bo‘lganda struktura hosil qilish dinamikasi haqida tasavvurlar..............................................................................................................24 1.3. Makromolekulalarning oqimdagi xususiyatlarini tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni qo‘llash.......................................26 1.4. Amorf-kristall polietilenni eritmalarini hosil qilish qonuniyatlari..........................................................................................................29 I bob bo‘yicha xulosa ....................................................................................................33 II-bob. Tajriba qism .....................................................................................................34 2.1. Makromolekulyar fraksiyalar..................................................................34 2.2.Eritmalarni bo‘ylama oqimida polietilen molekulalarining oriyentatsion va relaksatsion xossalari.............................................................................................36 2.3. Oriyentatsion-kristallangan polietilenning anizotropik tavsiflari va ularning ahamiyati.................................................................................................40 II bob bo‘yicha xulosa ..................................................................................................43 III bob. Olingan natijalarning umumlashtirilgan muhokamasi ............................44 3.1. “Oqim-plyonka” almashishda polietilenni strukturaviy tashkillanishini dinamikasi............................................................................. ..................................44 3.2. Model tizimlarda polietilenni fazoviy strukturalar hosil qilishiga makromolekulyar tuzilishi va tartiblanishini ta’siri ................................................47 III bob bo‘yicha xulosa .........................................................................................67 Xulosa ......................................................................................................................68 Adabiyotlar ro‘yxati ..............................................................................................71

Kirish Mamlakatimizda 1997 yil 23 avgustda qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da zamon talablariga, bozor iqtisodiyoti ehtiyojlariga, ta’lim sohasidagi xalqaro me’yorlar va andozalar talablariga javob bera oladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash masalasi qo‘yilgan. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” nomli asarida, "Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq deb ta’kidlaydi [1]. Jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz kengayib va chuqurlashib borayotgan bir paytda, hayot O‘zbekistonda iqtisodiy-ijtimoiy sohada amalga oshirilayotgan islohotlar tufayli barpo etilgan omillar bunday inqirozlar ta’sirini yumshatishga qodir ekanligini ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda jahon moliyaviy - iqtisodiy inqiroziga qarshi choralar dasturi ishlab chiqildi va uni amalga oshirish boshlab yuborildi. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning "Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari" asarida, inqirozga qarshi choralardan biri - bu" korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish" deb ta’kidlanadi. Yangi, raqobatbardosh texnologiyalarni qo‘llash masalasi bevosita fan va ta’lim-tarbiya sohasiga ham tegishlidir [2]. O‘zbekiston hayotida bosib o‘tilgan yo‘l – kelajagi porloq yangi tariximizning sermazmun, sershiddatliligi, sinovlarga boyligi, qizg‘in va murakkabligi bilan ajralib turadi, ya’ni mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy islohotlar amalga oshirilayotgan jarayonda fuqarolarning demokratik jamiyat qurish yo‘lidagi ongi, tushunchalari va dunyoqarashlari o‘zgarib borayotganligining guvohi bo‘lyapmiz.

Bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining hozirgi bosqichida gaz va neft sanoati mamlakat yoqilg‘i industriyasining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylangan va tarmoqda ishlab chiqaruvchi kuchlarni har tomonlama rivojlantirishga katta etibor berilmoqda. Bugungi kunda Qashqadaryo viloyati Respublikamiz gaz va neft sanoatining katta markaziga aylandi. Viloyatda qazib olinayotgan gaz tarkibida oltingugurt birikmalari ko‘p uchraydi. Uni tozalash maqsadida 1972 yil iyun oyida Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishga tushdi. Zavod nafaqat Muborak, balki butun Qashqadaryo hududi va Buxoro viloyati hamda qo‘shni Turkmaniston dan qazib olingan oltingugurtli gazni tozalash va uning tarkibidan kondensat ajratib olishda katta ahamiyatga ega. Qashqadaryo viloyati yoqilg‘i energetika zaxiralari bo‘yicha O‘zbekistonda yetakchi o‘rinni egallaydi. Haqiqatdan ham respublika bo‘yicha qazib olinayotgan neftning 89,7%, gazning 96,2, kondensatning 99,6, oltingugurtning esa, 100 foizi viloyatimiz zaminiga to‘g‘ri keladi. 1990 –1994 yillarda mamlakatga 164 millyard kub metrdan ko‘proq gaz, sal kam 6 mln tonna neft, 1,75 mln tonna oltingugurt, 6,1 ming tonna kondensat, 54,4 ming tonna suyultirilgan gaz yetkazib berilgan. Shu davr mobaynida 100 dan oshiqroq gaz, neft quduqlari ishga tushurildi. Topilgan neft zahirasining 70 foizi, gaz zahirasining 71 foizi Qashqadaryo mintaqasiga to‘g‘ri keladi. Neft kimyosi, organik kimyo va organik sintez sohasidagi har qanday ilmiy tadqiqot natijalari ma’lum bir samarador usullarni qo‘llash natijasida o‘tkazilgan reaksiyalarning mohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababdan, tadqiqotchi yoki ilmiy xodim har bir kimyoviy reaksiya haqida chuqur ma’lumotga ega bo‘lishi, reaksiya jarayoning borish mexanizmlarini, reaksiyaga ta’sir etuvchi omillarni va reagentlarning tabiatini, ularning fazoviy tuzilishi bilan bog‘liq kimyoviy xossalarini aniq bilmog‘i kerak bo‘ladi. Magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi: Makromolekulalarning oriyentatsion-tartibli struktura hosil qilishi fizik- kimyoviy jarayon bo‘lib, u o‘ziga

xos funksional xossali anizotropik polimer materiallar olishga imkon beradi. Ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar oriyentatsion-kristallanish konsepsiyasini yaratishga olib keldi, uning istiqbolli yo‘llaridan biri bu strukturasiz suyuqlikdan to‘g‘ridan to‘g‘ri polimerlarning oriyentatsion ustmolekulyar shakllanishini amalga oshirish uslubi bo‘lib, polietilenning “oqim - plyonka” almashishini amalga oshirishga urinishlar asosida tavsiya etilgan. Ammo bu usul bir qator fundamental savollar yechilmaganligi tufayli keng rivojlanmagan: - birinchidan, polietilen eritmalarining hosil bo‘lishini termodinamik qonuniyatlari va uning konfiguratsion va konformatsion tavsiflarini polimerlar statistikasi doirasidagi tadqiqotlari yetarli bo‘lmaganligi sababli “oqim - plyonka” almashish prinsiplarini amalga oshirish uchun polietilen eritmasining model tizimi olinmagan; - ikkinchidan, zaruriy tajriba usullari bo‘lmaganligi polimer eritmasini gelga aylanishi, uni egiluvchan-qovushqoq plyonkasimon oqimi, oqimda polietilenni sinerezis effektini hosil qilib fazaviy ajralishi kabi fizik almashishlarni amalga oshishi bilan boradigan polietilenni oriyentatsion struktura hosil qilish dinamikasini tadqiqot qilishga imkon bermagan. Polietilenning yoyilgan zanjiridagi zvenolarni ketma-ketligi, uning birlamchi struktura deb yuritiladi va ikkilamchi, uchlamchi, to‘rtlamchi strukturasini belgilaydi, ya’ni konfiguratsion ma’lumotni namayon qiladi. Ushbu ma’lumotni amalga oshirish sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, ma’lum sharoitda yagona imkoniyatli konfiguratsiyaga ega bo‘ladi hamda ushbu polimerga xos bo‘lgan struktura hosil bo‘lishi amalga oshadi. Model tizimlarda, ya’ni eritmada polietilen holatiga xos adekvatlik sharoitlarni aniqlash ko‘rib chiqilayotgan muammoning asosiy bosqichlaridan birini tashkil etadi. Bu hol ayrim tuzatishlar bilan bo‘ylama maydonda polietilenning anizotropik plyonkalarini olish masalalariga tegishlidir. Bayon etilgan jarayonning energetik sarfi sintetik plyonka olishda sarflanadigan energiyaga taqqoslaganda nihoyatda kamdir. Odatiy plyonka hosil qilish sharoitida katta siljish yuklanishi va ko‘ndalang tezlik gradiyenti vujudga keladi. Shu tufayli, yuqorida bayon etilgan optimal sharoit amaliyotda amalga

oshmaydi va olingan plyonka kompleks xossalari bo‘yicha tabiiy plyonkaga nisbatan kamchiliklarga ega bo‘ladi. Ularni qayta ishlab sun’iy plyonka va plenkalar olishning ilmiy asoslangan usullari hozirgacha ham mavjud emas. Shu tufayli, ko‘rib chiqilayotgan muammoning fundamental aspektlari model tizimlarda polietilen molekulalarining konfiguratsion ma’lumotlarini inobatga olgan holda, ularni oriyentatsion-tartibli fazoviy strukturasini shakllanish qonuniyatlarini belgilashga, oqimda polimerlarni oriyentatsion struktura hosil qilish va fazaviy almashish jarayonlarini tadqiqot qilish uchun original o‘zaro bir - birini to‘ldiradigan usullarni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgandir. Bayon etilgan muammo olingan natijalarni amaliy jihatdan foydalanish sohalarini aniqlash bilan birgalikda qo‘yilgan tadqiqot mavzusini dolzarb ekanligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti polietileni, ushbu polimer eritmalarini bo‘ylama oqimida, uning konfiguratsion ma’lumoti va konformatsion almashishlarini inobatga olgan holda oriyentatsion ustmolekulyar tashkillanishini to‘g‘ridan - to‘g‘ri amalga oshirishdir. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi. Ishning asosiy maqsadi polietilenni eritmalarda molekulyar tuzilishi, konfiguratsion ma’lumoti va konformatsion almashishlarini inobatga olgan holda oriyentatsion-tartibli anizotropik strukturalar hosil qilish qonuniyatlarini aniqlash, struktura hosil qilishni o‘rganish uchun bir - birini to‘ldiradigan polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni ishlab chiqish hamda polimerlar anizotropik struktura hosil qilishining asosiy prinsiplarini qo‘llanishi mumkin bo‘lgan sohalarni belgilashdan iboratdir. Magistrlik dissertatsiyasining oldiga qo‘ygan vazifalari. Ushbu belgilangan maqsadga eritish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan va yechilgan: - amorf-kristal polietilenning erituvchilarda eritma hosil qilish qonuniyatlarini tadqiqot qilish. Oqimda zanjirlar oriyentatsiyasida konfiguratsion ma’lumot va konformatsion almashishlarni amalga oshirishga imkon beruvchi polietilen eritmalarining model tizimlarini optimal erituvchisini axtarish; - polietilenni polimer eritmasi va model tizim eritmalarida strukturaviy va fazaviy almashishlarini tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik tizimlarni

takomillashtirish va birgalikda qo‘llash; - polietilenni oqimda dinamik fazaviy o‘tishlarini xususiyatlarini aniqlash maqsadida eritmalarni bo‘ylama oqimida polietilenini oriyentatsion-deformatsion va relaksatsion xossalarini qiyosiy tadqiqotlarini turli qattiqlikga ega bo‘lgan polimerlar (polistirol, akrilonitril sopolimeri) bilan taqqoslagan tarzda o‘rganish; - polimerlarni bo‘ylama maydonda oriyentatsion struktura hosil qilishining ilmiy prinsiplarini belgilash uchun “oqim - plyonka” almashishida polietilenni strukturaviy tashkillanish dinamikasini o‘rganish; - polietilenning model tizim eritmalarida anizotropik xossali fazoviy strukturalar hosil qilishiga, uning tuzilishi, konfiguratsion ma’lumoti va oriyentatsion- tartiblanishining ta’sirini o‘rganish; - polietilenni oriyentatsion-kristallangan (plenka va sorbent) namunalari strukturaviy tavsiflari va anizotropik xossalarini tadqiqot qilish hamda ularni amaliy qo‘llanish uchun mumkin bo‘lgan sohalarini aniqlash. Mavzu bo‘yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Ushbu muammoni yechish yo‘llarini axtarishda alohida o‘rinni Xill [3] termodinamikasi va uning asosida S.Y. Frenkel tomonidan tavsiya etilgan termokinetika bo‘yicha nazariy ishlar egallaydi. Bu ikki uslublarning birlashishi polimer tizimlarda oriyentatsion ustmolekulyar strukturalarni to‘g‘ridan -to‘g‘ri amalga oshirishning bir qator mexanizmlarini nazariy aniqlashga imkon berdi. Bu jarayonlarni o‘rganish A.Keller (Angliya, Bristol universiteti) va S.Y.Frenkel (Rossiya FA Yuqori molekulyar birikmalar instituti) laboratoriyalarida bo‘ylama gidrodinamik maydonda qo‘sh nur sinishini o‘lchashga asoslangan original usullarini yaratishga olib keldi. Bu usullar turli qattiqlikdagi polimerlarning strukturaviy holati va fazaviy o‘tishlarini o‘rganishga imkon beradi [3]. Ushbu usul polimer model tizimlarida “oqim-plyonka” almashishlarini o‘rganishga qo‘llanishi mumkin. Uni boshqa usullar (optik aylanish dispersiyasi, aylanma dixroizm, polyarizatsion ultramikroskopiya) bilan birgalikda qo‘llanishi esa polietilenning o‘tishlari va fazaviy holati haqida ma’lumot olishga imkon beradi [4]. Tadqiqot usullari. Magistrlik dissertatsiya ishida makromolekulalar

gidrodinamikasi, polyarizatsion optikasi, termodinamika va statistikasi eksperimental usullari, shuningdek, polimerlar termokinetikasi va oriyentatsion kristallanish konsepsiyasi nazariy uslublari qo‘llanilgan. Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi. Ishda birinchi marta polietilenini eritmada oriyentatsion struktura hosil qilishi va fazaviy o‘tishining dinamikasi kompleks tarzda tadqiqot qilingan. - birinchi marta amorf-kristall polietilenni erituvchilarda erishining termodinamik va kinetik qonuniyatlari aniqlangan. Bunda eritma polietilen kristall qismlarini suyuqlanishi, zanjirlarini taqsimlanishi va termodestruksiyasi bilan amalga oshishiga asoslangan ketma-ketlikda hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Oqimda makromolekulalar strukturaviy tashkillanishi dinamikasini tadqiqot qilishga imkon beruvchi optimal erituvchini tanlash bilan polietilen eritmasini model tizimi olingan; - birinchi marta polietilen uchun molekulyar-massaviy taqsimot aniqlangan, Mark-Kun-Xauvink tenglamasi koeffitsiyentlari keltirib chiqarilgan, Kun segmenti va elementar zvenolar optik anizotropiyasi miqdorlari, zanjirlar oriyentatsiyasida ularning yoyilish darajasi va relaksatsion tavsiflari aniqlangan; - eritmalar bo‘ylama oqimida polietilenning oriyentatsion struktura hosil qilish va fazaviy almashishlarini tadqiqot qilish uchun takomillashtirilgan polyarizatsion- optik va gidrodinamik usullarni birgalikda qo‘llash usuli taklif etilgan; - birinchi marta polietilen molekulalarini bo‘ylama gidrodinamik maydondagi xususiyatlari tadqiqot qilingan va ushbu molekulalarni parchalanishi bilan to‘liq yoyilgan va oriyentirlangan holatga dinamik fazaviy o‘tishlari I tur mexanizmi bo‘yicha o‘tishi hamda II tur mexanizmi bo‘yicha o‘tishi ko‘rsatib berilgan; - polietilenni eritmalarda erituvchini termodinamik sifatini yomonlashtrish orqali fazoviy strukturasini hosil qilish qonuniyati aniqlangan, aynan, izotrop holatda makromolekulalarni strukturasi saqlanib qolib gel hosil bo‘lishi, uni qisman spirallangan zanjirlar bilan nukleatsion mexanizm bo‘yicha qisman (15 % gacha) kristallanishi ko‘rsatib berilgan; - eritmalar bo‘ylama oqimida polietilenni oriyentatsion kristallanishini spinodal

mexanizmi eksperimental tarzda tasdiqlangan. - polietilen model tizimlaridan yuqori sorbsion va anizotropik xossali polimerlarning oriyentatsion-kristallangan namunalarini olishning fizik-kimyoviy prinsiplari ishlab chiqilgan. Ularning turli sharoitlarda fizik va kimyoviy parchalanish xususiyatlari aniqlangan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kristall qismlarini “suyuqlanishi”, spirallashgan makromolekulalar taqsimlanishi va erituvchilar qizdirilganda zanjirlarda sezilarli destruksiya ruy berishi mumkin bo‘lgan plyonkasimon polietilenni aniqlangan erish qonuniyatlari polietilen eritmalari hosil qilish haqidagi yangi tasavvurlarni shakllanishiga imkon beradi. Egiluvchan-qovushqoq oqimda gel hosil qilishi va kristallanishini inobatga olib turli tizimlarda polietilenni fazoviy strukturasini hosil bo‘lishini tadqiqotlari natijalari yuqori sorbsion va anizotropik xossali polimer materiallar olishning yangi original usullarini ishlab chiqishga asos bo‘lishi mumkin. Oriyentatsion-kristallangan polietilenni fizik va kimyoviy parchalanish tavsiflarini belgilanishi anizotropik xossali yangi parchalanuvchan materiallar yaratishda katta qiziqish uyg‘otadi. Ishda takomillashtirilgan polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullar dinamik sharoitlarda oriyentatsion-deformatsion va relaksatsiya xossali, zanjirlarning konformatsion o‘tishlari bilan tavsiflanadigan keng miqyosdagi polimer namunalarining strukturaviy tashkillanishi va fazaviy almashishlarini tadqiqot qilish uchun qo‘llanishi mumkin. Publikatsiyalar: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy tadqiqot natijalari 2 ta tezis va 3 ta maqolada chop qilindi. Magistrlik dissertatsiyasining hajmi va tuzilishi: Magistrlik dissertatsiyasi an’anaga ko‘ra kirish, ilmiy adabiyotlar tahlili (1-bob), tajribaviy qismi (2-bob), olingan natijalarning umumlashtirilgan muhokamasi (3-bob), xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat.

1 – Bob. Adabiyotlar sharhi 1.1. Neft va neftning tarkibi to‘g‘risida umumiy malumotlar O‘zbekiston hayotida bosib o‘tilgan yo‘l – kelajagi porloq yangi tariximizning sermazmun, sershiddatliligi, sinovlarga boyligi, qizg‘in va murakkabligi bilan ajralib turadi, yani mamlakatimiz tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy islohotlar amalga oshirilayotgan jarayonda fuqarolarning demokratik jamiyat qurish yo‘lidagi ongi, tushunchalari va dunyoqarashlari o‘zgarib borayotganligining guvohi bo‘lyapmiz. Bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining hozirgi bosqichida gaz va neft sanoati mamlakat yoqilg‘i industriyasining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylangan va tarmoqda ishlab chiqaruvchi kuchlarni har tomonlama rivojlantirishga katta etibor berilmoqda. O‘zbekistonda gaz konlari mavjudligi 1930 yildan boshlab aniqlana boshlangan. Dastlab, 1936 yilda Farg‘ona vodiysida va 1950 – 60 yillarga kelib ularning soni va manzillari ko‘paydi. Statistika malumotlariga ko‘ra tabiiy gazning zahiralari asosan g‘arbiy O‘zbekistonda joylashgan bo‘lib 78,6%, Ustyurtda 21,4%, Surxondaryo past tekisligida 9,5%, Farg‘ona vodiysida 2,6% ga to‘g‘ri keladi. Dastlab Gazli gaz koni eng ko‘p gaz bergan bo‘lsa, hozir O‘zbekistonda qazib olinayotgan gazning yarmidan ko‘prog‘ini Muborak gazni qayta ishlash zavodi tozalamoqda. Shu jumladan, Sho‘rtan gaz unitar shu’ba korxonasi, Sho‘rtan kimyo majmuasi salmog‘i tobora oshib bormoqda. Bugungi kunda Qashqadaryo viloyati Respublikamiz gaz va neft sanoatining katta markaziga aylandi. Viloyatda qazib olinayotgan gaz tarkibida oltingugurt birikmalari ko‘p uchraydi. Uni tozalash maqsadida 1972 yil iyun oyida Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishga tushdi. Zavod nafaqat Muborak, balki butun Qashqadaryo hududi va Buxoro viloyati hamda qo‘shni Turkmanistondan

qazib olingan oltingugurtli gazni tozalash va uning tarkibidan kondensat ajratib olishda katta ahamiyatga ega. Qashqadaryo viloyati yoqilg‘i energetika za h iralari bo‘yicha O‘zbekistonda yetakchi o‘rinni egallaydi. Haqiqatdan ham respublika bo‘yicha qazib olinayotgan neftning 89,7%, gazning 96,2%, kondensatning 99,6%, oltingugurtning esa, 100 foizi viloyatimiz zaminiga to‘g‘ri keladi. 1990 – 94 yillarda mamlakatga 164 millyard kub metrdan ko‘proq gaz, sal kam 6 mln tonna neft, 1,75 mln tonna oltingugurt, 6,1 ming tonna kondensat, 54,4 ming tonna suyultirilgan gaz yetkazib berilgan. Shu davr mobaynida 100 dan oshiqroq gaz, neft quduqlari ishga tushurildi. Topilgan neft zahirasining 70 foizi, gaz zahirasining 71 foizi Qashqadaryo mintaqasiga to‘g‘ri keladi. Viloyatda yillik qazib olinayotgan neft, kondensat va gaz miqdori Germaniya, Fransiya, Avstriya, Gretsiya, Ispaniya, Chili, Bolivniya, Yaponiya, Tailand, Vetnam, Pokiston, Baxreyn, Iordaniya, Izrail, Ukraina va Pribaltika mamlakatlari bo‘yicha qazib olinayotgan ana shu mahsulot miqdoridan oshiqdir. Korxona balansida 62 ta gaz, gaz kondensat, neftkondensant, neft konlari mavjud bo‘lib, shulardan 25 ta kon (O‘rtabuloq, Ko‘kdumaloq, Dengizko‘l, Zevorda, Qo‘ltoq, Popuk, Alan, Shimoliy O‘rtabuloq, Umid, Quruq, Toshli va boshqalar) ishlab chiqarishga jalb qilingan. Qidirib topilgan, istiqbolda ko‘zda tutilgan neft gaz va kondensat resurslarining Qashqadaryodagi miqdori bu mintaqaning yaqin 15 – 20 yil ichida, hatto bundan uzoqroq davrda ham respublikani neft – gaz, xom – ashyolari bo‘yicha eng yiriq bazasi bo‘lib, qolishini ko‘rsatmoqda. Yoki viloyatning respublikada ayni shu tarmoqdagi mavqeyini Rossiyaning Tyumen yoki AQSH ning Texas shtati bilan taqqoslash mumkin. 1970 – yillarda qurib foydalanishga topshirilgan Muborak gazni qayta ishlash majmui tarkibida oltingugurt va kondensat miqdori ko‘p bo‘lgan murakkab tarkibli gazlarni qayta ishlashga ixtisoslashgan. Ma’lumki, tabiatda gaz yer osti qatlamlarida turli tarkibda uchraydi. Gazli gazning tarkibiga nisbatan toza bo‘lganidan u to‘g‘ridan – to‘g‘ri quvurlarga ulanardi. Boshqa konlar, xususan,

Sho‘rtan va Muborak, Ko‘kdumaloq, Zevarda, Along kabi konlardan olingan gazlar tarkibi esa, turli murrakkab qorishmalarga boy bo‘lgani uchun ularni ishlatishdan avval bir necha bosqichli muhandislik inshootlari yordamida tozalash jarayoni o‘tkarish zarur bo‘ladi. Muborak gazni qayta ishlash zavodi qurilmalari oltingugurt va kondensat ajratib olishga mo‘ljallangan. Ayrim konlardagi gaz o‘ta murakkab tarkibga ega. Yuqori qaynash haroratiga ega bo’lib, uglevorod 0,33 – 1,77 %, metan gomologlari 1,77 – 6,47 %, kislotali gaz 1,95 – 10,02 % ni tashkil qiladi. Muborak hududida ishga tushirilgan konlardan 14 tasi tarkibida vodorod sulfid bo‘lgan gaz konlari aniqlangan. Bular: Shimoliy dengiz ko‘li, Sharqiy deniz ko‘li, Chandir, Umid, Sardor, Pirnazar, Janubiy Qamashi, Olot, Tegirmon, Uzun, Marinovskiy, Sharqiy xo‘ja, G‘arbiy Xo‘ja, Shimoliy Maymanoq va boshqalar. Zavod xom – ashyosi bo‘lgan gaz konlarini qazib olish uchun 121 ta burg‘u qudug‘i qazilgan [1]. Neft va uning ahamiyati. Neft bu – bir - biridan qaynash harorati bilan farq qiladigan turli uglevodorodlar (C = 83-87 %, H = 11-14 %), smola-asfalten mahsulotlari va tarkibida kam miqdorda oltingugurt, kislorod va azot saqlagan organik birikmalarining murakkab aralashmasidir. Neft odatda, qora rangli moysimon, yonuvchan suyuq modda bo’lib o’ziga xos hidi bor. U suvdan biroz engil va suvda erimaydi. Neft - asosan vodorod va ugleroddan tashkil topgan. Neftning tarkibini barcha uglevodorodlarning asosiy sinflari – parafinlar, naften uglevodorodlari, aromatik uglevodorodlar va ularning aralashmalari (parafin - naftenli, naften - aromatik va h.k.lar) tashkil qiladi. Neft xom ashyosi tarkibida to’yinmagan va olefin uglevodorodlari juda ham kam bo’ladi. Bu uglevodorodlar termik va katalitik jarayonlarda uglevodorodlarning kimyoviy parchalanishi oqibatida engil neft mahsulotlarida hosil bo’ladilar. Neft uglevodorodlarining asosiy sinflari bir xil taqsimlanmagan bo’lib, ular neftning kelib chiqish tabiatiga bog’liq bo’ladi.

Geologlar yer qarining turli chuqurliklarida (2000 m va undan ortiq) suyuq yonuvchan mineral – neftni topdilar. Neft tashqi ko‘rinishiga ko‘ra qora, moysimon suyuqlikdir. Neftning rangi uning tarkibidagi smolasimon moddalarga bog‘liq bo‘ladi. Ayrim hollarda deyarli rangsiz neftlar ham uchraydi. Neftning qovushqoqligi keng chegaralarda o‘zgaradi: o‘rtacha 5 dan 100 sek (10 m 2 / sek ) gacha, ayrim hollarda yuqoriroq ham bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, suvga nisbatan neftning qovushqoqligi 10 barobar, gohida 100 barobar ziyod bo‘lsa, zichligi esa, suvnikidan bir muncha kichikroq bo‘ladi. Neft bir xil tarkibli bo‘lmagan suyuqlik bo‘lib, unda ko‘p miqdordagi turli molekulyar og‘irlikka va kimyoviy tuzilishga ega bo‘lgan uglevodorodlarning aralashmalaridan va qo‘shimcha moddalardan iboratdir. Ayrim hollarda ko‘pchilik neft tarkibida juda ahamiyatli darajada oltingugurtli, kislorodli, azotli va smolasimon moddalar aralashgan bo‘ladi. Neft 40–500 0 C oraliqda qaynab haydaladi. Haydalishning oxirgi mahsuloti – gudron kam harakatlanuvchan massaga ega. Neft o‘zida deyarli zollarni tutmaydi. Uning issiqlik berish qobiliyati 4,2 . 10 4 j/kg ga yaqin, ya’ni qattiq yonuvchilarga nisbatan ancha yuqori. Neftni quduqlarni kovlash yo‘li bilan olinadi. Bunda neft yer yuziga gazlar bosimi tasirida o‘z – o‘zicha chiqishi yoki nasos orqali so‘rib olinishi mumkin. Ko‘pchilik olimlarning, neft organik tuzilishli jismlarning (o‘simlik va hayvon qoldiqlarining) parchalanish mahsulotlari bo‘lib, murakkab kimyoviy aylanishlarga uchrashi natijasida hosil bo‘ladi. Neft uchun asosiy organik material

bu o‘simliklar va hayvon mikroorganizmlaridir. Ular gidrosferada ko‘payib (plankton) va bentos organizmlar deb ataladi, ularning hayoti dengiz tubida kechadi. Shunga o‘xshash organizmlarning o‘lik qoldiqlari asta – sekinlik bilan to‘planib boradi. Xuddi shuningdek ularga tirik tabiat qoldiqlari ham aralashadi. Bir vaqtning o‘zida dengizga turli xil mineral moddalar va yer yuzidagi o‘lik tabiat qoldiqlari ham doimiy ravishda quyilib turadi. Barcha organik materiallar (cho‘kindilar) dengiz tubi chuqurliklarida to‘planib bir necha qavtlarni hosil qiladi. Xuddi shunday qavatlarning yuqori qismi pelogen deb ataladi. Pastki qism esa, sapropel deb yuritiladi. Shunday qilib hozirgi zamon tasavvuriga ko‘ra, dengiz tubiga ko‘milgan organik moddalar neft hosil bo‘lishining boshlang‘ich moddalari bo‘lib hisoblanadi. Sapropellardan nafaqat suyuq neft hosil bo‘ladi, balki slanetslar, sapropeletli ko‘mir va boshqalar hosil bo‘lib, ular bir – biri bilan genetik jihatdan bog‘langandirlar va ular sapropelitli kaustobiolitlar gruppasiga kiradilar. Ulardan farqli ravishda torf, toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir va antratsitlar gumusli kaustobiolitlar gruppasiga kiradi (kaustobiolit – grekcha «kaustos» - yonuvchi, bios – hayot, litos – tosh so‘zlaridan olingan). Neftni hosil bo‘lish jarayoni million yillar davomida turli xil tashqi muhit faktorlarining ta’sirida juda sekin kechadigan jarayondir. Bunday tashqi muhit faktorlariga: 1. To‘sqinlik qiluvchi jinslarning katalitik ta’siri. 2. Radioktiv elementlar energiyasining ta’siri (sapropeli qoldiqlarda uchraydi). 3. Yuqori temperatura. 4. Yuqori bosim. Cho‘kuvchi jinslarning qalinligiga qarab bosim 50 – 200 atmosfera bosimiga yetishi mumkin. Mikroorganizmlarning biokimyoviy ta’siri. Organik qoldiqlardan neft hosil bo‘lishining umumiy kimyoviy jihati shundaki, ular o‘z tarkibidagi kislorod va azotni yo‘qotib uglerod va vodorodning yig‘ilishidan hosil bo‘ladi. Bu narsani organik qoldiq sapropel va neftning element analizi ham tasdiqlaydi . Sapropel . . . . . . . . C – 55; H – 7; O – 38 Neft . . . . . . . . C – 86; H – 13; O – 1

Birlamchi hosil bo‘lgan neftlar avvalom bor jinslarda tarqalgan shaklda bo‘ladi. So‘ngra ular oson harakatlanuvchi moddalarni hosil qilib, bosim ostida siqiladi va boshqa g‘ovak jinslarga ko‘chadi. Shunday g‘ovak jinslar yer qa’rida mavjud bo‘lib, ular kollektorlar deb ataladi va neft hamda gazlarni qabul qiluvchilar bo‘lib xizmat qiladi. Nefitning plastlar bo‘ylab yoki kollektorlar bo‘ylab harakatlanishi migratsiya deyiladi. Neftning migratsiyalanishi natijasida qandaydir chegaralangan bo‘shliqlarda yig‘ilib, sanoat miqyosida neft havzalarini hosil qiladi. Yer qa’rida neftning paydo bo‘lishi yerda organik hayotning tez rivojlangan davrlariga to‘g‘ri keladi, ya’ni 350 – 400 mln. yillar oldin paydo bo‘lgan. Bu narsa shu bilan ishonchli ravishda tasdiqlanmoqdaki, geologlar topayotgan juda ko‘p neft konlarining poleozoy erasining toshko‘mir va devon davrlariga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatmoqda. Dunyoda olinayotgan neftning yarmidan ko‘pi kaynozoy erasiga tegishliligini ko‘rsatadi. Neftning hosil bo‘lish janayoni hozirda ham davom etmoqda. Yaqinda Smit Meksika bog‘ozlaridagi qoldiqlardan neft tarkibidagi uglevodorodlarning borligini aniqladi. Uning yoshi 9-14 ming yilga teng keladi. [4]. O‘zbukiston Respublikasi neft va gazga boy mamlakatlardan biridir. Bizning mamlakatimizda juda katta o‘lchamdagi neft konlari topilgan. Buxoroda, Qashqadaryoda, Namanganda, Navoida, Surxandaryoda, Farg‘onada va boshqa viloyatlarda neft havzalari mavjud bo‘lib, ayrimlari hozir ham qazib olinmoqda. Neft va gaz xalq xo‘jaligida, uni rivojlantishda misli ko‘rilmagan darajada ahamiyatlidir. Neftdan ichki yonuv dvigatellari uchun yonuvchi mahsulotlar: benzin, kerosin, dizel yoqilg‘ilari, reaktiv yoqilg‘ilar, gaz trubalari va korxonalari uchun yoqilg‘i, katta assortimentli so‘rkov moylari va maxsus yoqilg‘ilar, parafin yo‘l qurilishlari uchun turli markadagi bitumlar, gidroizolyatsiyalovchi materiallar, sintetik yog‘ kislotalari, rezina sanoati uchun qurim, elektrotlar uchun koks va boshqa ko‘pchilik ishlab chiqarish korxonalari uchun talab darajasidagi mahsulotlar olinadi. Neftning yuqori haroratdagi fraksiyasida bitum olinadi. Bitumdan smola va asfaltenlarni erituvchilar yordamida ajratib olish mumkin.

Asfalten smolaga nisbatan molekulyar og’irligi yuqori, tuzilishi ham murakkab bo’lgan uglevodorodlardan tashkil topgandir. Smolalardan xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida elektroizaliyasion (elektr asboblari yupqa qatlam smolalar bilan qoplansa, yoki izaliyasion simlar elektr tokidan himoyalanishda katta ahamiyatga ega) hamda gidroizaliyasion (kemalar, qayiqlar, samolyotlar, mebellar smolalar yordamida qoplamalar hosil qilinib, suvdan himoya qilinadi aks holda suv ta’sirida gidrolizlanadi) materiallar sifatida keng ishlatiladi. Bundan tashqari smolalardan yelim, emal va bo’yoqlar ham olish mumkin. Neftning ayrim fizikaviy xossalari. Neftning zichligi va solishtirma og‘irligini aniqlash ko’pincha areometrlar bilan yoki piknometrlarda olib boriladi. Ko‘pchilik neft va neft fraksyalari ko‘p katta bo‘lmagan temperatura (0-50 0 C) oraliqlarida aniqlanadi va zichlikning temperaturaga bog‘liqligi (tog‘ri chiziqli xarakterga ega) grafigi chiziladi. Ko‘pchilik neftlarning zichligi 1 dan kichik va o‘rtacha 0,80 dan 0,90 oralig’ida yotadi. Yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgan smolasimon neftlar tabiiy asfaltenlarga yaqin bo‘lib, ularning zichligi 1 ga yaqin bo‘ladi. Gazokondesatli joylarda hosil bo‘lgan oq neftlarning zichligi 0,75 - 0,77 gacha bo‘ladi. Neftning zichlik kattaligiga ko‘p faktorlar tasir qiladi. Eng asosiysi smola va erigan gazlarning kimyoviy tarkibidir. Neftda ketma-ket keluvchi fraktsiyalarning zichligi tekis o‘sib boradi. Neftning ingichka fraktsiyalarining zichligi esa, kimyoviy tarkibi bilan bog‘liq bo‘ladi. Aromatik uglevodorodlar ko‘proq zichlikka ega, parafenlar esa kamroq, naftenlarning zichligi esa, ular oralig‘ida yotadi. Shuningdek neftning zichligiga asoslanib, benzin va kerosinlar tarkibiga kiruvchi

moddalarning kimyoviy tarkibi haqida oldindan aytish mumkin. Neftning yuqori temperaturalarda qaynaydigan fraksiyalaridagi strukturalari haqida zichligini aniqlamasdan turib gapirib bo‘lmaydi. Ko‘pchilik neftlarning o‘rtacha molekulyar og‘irligi 250-300. Aytish mumkinki, neftning birinchi suyuq vakili pentanning molekulyar og‘irligi 72 ga teng. Neftning yuqori molekulyar geteroatomli birikmalari smolalar va asfaltenlarning molekulyar og‘irligi 700 - 2000 og‘irlikda bo‘ladi. Neftning molekulyar og‘irligini bilish moy fraktiyalaridagi funksional gruppa tuzilishlarini aniqlashda, iod va brom sonlarini aniqlashda, neft tarkibidagi to‘yinmagan uglevodorodlarning miqdorini turli texnologik hisoblashlarni oldindan chiqarishga imkon beradi. Bir xil temperaturadagi haydalgan fraksiyalarda va turli neftdan ajratib olingan birikmalarning molekulyar og‘irliklari bir - biriga yaqin bo‘ladi. Fraksiya lar M.o‘r Fraksiya lar M.o‘r Fraksiya lar M.o‘r 1. 50 – 100 o C 2. 100 – 150 3. 150 – 200 90 110 130 4. 200 – 250 o C 5. 250 - 300 o C 6. 300 – 350 o C 7. 350 – 400 o C 155 187 220 260 8. 400 – 450 o C 9. 450 – 500 o C 10. 500 – 550 o C 11. 550 – 600 o C 305 350 412 480 Parafinli uglevodorodlar uchun o ‘ rtacha molekulyar og ‘ irlikni ularning o ‘ rtacha qaynash temperaturalari bilan bog ‘ liqligini dastlab Boynov aniqlagan . Molekulyar og‘irlikni topishda ko‘pincha krioskopik va ebulioskopik usullardan foydalaniladi. Neftning qovushqoqligi. Amalda dinamik qovushqoqlik va kinematik qovushqoqlik uchraydi. Ko‘pchilik hollarda kinematik qovushqoqlikdan foydalaniladi. Kinematik qovushqoqlik bir xil va ayni temperaturada suyuqlik dinamik qovushqoqligining uning zichligiga bo‘lgan nisbati bilan ifodalaniladi. Kinematik qovushqoqlikning birligi 1 stoks (st) bilan belgilanadi.

Stoksning SGS dagi o‘lchov birligi sm 2 /sek, SI sestemasida esa, m 2 /sek. Turli joylardagi neftning kinematik qovushqoqligi 20 0 C temperaturada keng sohalarda o‘zgaradi, ya’ni 2 dan 300 st gacha. Neftning surkov moylari uchun kinematik qovushqoqlik asosiy fizikaviy – mexanik tavsifnoma bo‘lib hisoblanadi. Qovushqoqlik qiymatiga temperatura katta ta’sir ko‘rsatadi. Qanchalik temperatura past bo‘lsa, shunchalik qovushqoqlik yuqori bo‘ladi. Temperaturaning 50 - 100 0 C diapazon oralig‘ida qovushqoqlik kam o‘zgaradi. Xuddi shunday ko‘pchilik neft moylari temperaturaning keng oraliqlarida ishlaydi. Shuning uchun qovushqoqlikning xarakterli temperatura egri chizig‘i ular uchun asosiy ekspluatatsion xarateristikasi bo‘lib xizmat qiladi. Qovushqoqlikni aniqlash turli konstruksiyali viskozimetrlarda amalga oshiriladi. Tadqiqot bajarish usuli. Neft va neft mahsulotlarining suyultirilgan eritmalarini qovushqoqligini viskozimetriya yordamida aniqlash mumkin. Buning uchun V o = 10 ml eritma viskzimetrni (1) rezervuariga (2) nayi orqali solinadi va 10 – 15 min termostatda (T) belgilangan (25 o C) haroratda tutib turiladi. So‘ngra (6) nay yuqoridan yopiladi va (3) nayga grusha (yoki suv- oqimli nasos) ulanadi hamda vakuum ostida erituvchi kapillyar (5) orqali A belgidan yuqoridagi sharcha to‘lguncha ko‘tariladi. Keyin (3) naydan grusha (yoki suv-oqimli nasos) uziladi, so‘ng (6) nay ochiladi. Eritmaning A dan B gacha oqib o’tish vaqti aniqlanadi. Biror eritma yoki polimer bilan ishlash Ubbelode kapillyarli uchun ularga mos keluvchi viskozimetrni tanlash viskozimetri kerak. Viskozimetrlar har xil tuzilishli bo’lib, polimer eritmalarining xarakteristik qovushqoqligini o’lchash uchun Ubbelode viskozimetri qulay va keng tarqalgandir. Bunday viskozimetrlarning kapilyar radiuslarini avvaldan hisoblab, tayyorlash oson bo’lganligi uchun ular ko’plab eritmalarning qovushqoqligini aniqlashda foydalaniladi.

Puazeyl qonuniga asosan viskozimetr kapilyaridan suyuqlik oqayotganda uning qovushqoqligi quyidagi kattaliklarga bog’liq bo’ladi. η = pπr 4 t/ 8rl Bu yerda, tashqi bosim P deb olsak, t- l-uzunlikli viskozimetr kapilyar nayi orqali, V – hajmli suyuqlikning oqib o’tishi uchun ketgan vaqt. Neft fraksiyalari uchun ularning qaynash temperaturalari va molekulyar og‘irliklari ortib borishi bilan qovushqoqligi ham ortib boradi. Masalan: 20 0 C da benzinning qovushqoqligi 0,6 st ga teng bo‘lsa, og‘ir qoldiq yog‘ning qovushqoqligi 300 – 400 st ga teng bo‘ladi. Ayrim holdagi komponentlaridagi eng yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgani bu smolasimon moddalardir. Uglevodorodlardan eng kam qovushqoqlikka ega bo‘lganlari esa, bu to‘g‘ri tuzilishga ega bo‘lgan alkanlardir. Tozalangan neft moylari qattiq holdagi parafinlar va smolasimon moddalarni ahamiyatli darajada saqlamaydi. Neftning qovushqoqligi kattaligiga uning tarkibiga kiruvchi gibridlangan va politsiklik uglevodorodlarning tuzilishi hamda polimer xususiyatiga ega bo’lgan smolalar ham tasir ko‘rsatadi. Ko‘pchilik tatqiqotchilar turli tuzulishli yuqori molekulyar uglevodorodlarni sintezlab, ularning fizik-kimyoviy konstantalarini, shu jumladan qovushqoqligini ham aniqladilar. Olingan ma’lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, yuqori molekulyar uglevodorodlarning mavjudligi qovushqoqlikka tasir etar ekan: 1) Bir xil konfiguratsiyaga ega naften halqalarning molekuladagi soni qovushqoqlikni oshiradi. 2) Molekuladagi halqalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, qovushqoqlik ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 3) Bir halqali uglevodorodlar yon zanjirida murakkab parafen uglevodorodlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, qovushqoqlik ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 4)Yon zanjirning tarmoqlanganligi ham o‘z navbatida qovushqoqlikni oshiradi. Neft mahsulotlarining kimyoviy tarkibini aniqlash. Ma’lumki neft mahsulotlarini kimyoviy tekshirish usullari turli tumandir. Eng oddiy hollarda hech bo‘lmaganda qaysidir bir guruh miqdorini aniqlash talab qilinadi. To‘yinmagan uglevodorodlarni barcha kimyoviy usullar bilan aniqlash tarkibidagi qo‘shbog‘ga

birikish reaksiyasiga asoslangan. Reagentlar sifatida galogenlar va ularning hosilalari, sulfat kislota, vodorod, sirka kislotaning simobli tuzi, azot oksidlari va qo‘shbog‘ga birika oladigan boshqa moddalar kiradi. Eng oddiy va eng kam tarqalgan usullardan biri bu brom yoki yod sonini aniqlash usulidir. Brom yoki yod soni bu 100 g tekshiriluvchi moddaga birikishi mumkin bo‘lgan brom yoki yod miqdoriga aytiladi. Brom yoki yod sonini aniqlashning mohiyati shundaki, galogenlash reaksiyasi o‘tkazilgandan keyin reaksiyaga kirishmay qolgan galogen natriy tiosulfat bilan titrlanadi. Parallel ravishda reaksiya uchun olingan galogenning miqdori ham titrlanadi. Shunday qilib, maqsadli ravishda o‘tkazilgan titr bilan ikkinchi parallel o‘tkazilgan titrlarning farqi topiladi. Brom va yod sonlarini aniqlashning bir qancha variantlari taklif qilingan. Ular bir biridan galloidni biriktirish reksiyasiga kiritish usullari bilan farq qiladi. Eng ko‘p tarqalgan bromat usulida brom KBr va KBrO 3 tuzlarinig kislotali muhitdagi eritmasidan olinadi. 5КВ r + КВ r О 3 + 3Н 2 SO 4 = 3K 2 SO 4 + 3 H 2 O + 3Br 2 Bu sulda bromning birikish reaksiyasi sovutish orqali olib boriladi, sovugan muhitda brom bug‘ shaklida ajralib chiqib yo‘qolmaydi va yonaki reaksiyalarning ketishini sovutish yordamida tormozlash imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari Kaufman-Galpern usullari ham eng samarali usullardan biri bo‘lib sanaladi. Bu usulda almashinish reaksiyalarida deyarli ishtirok etmaydigan kompleks hosil bo‘ladi, bu esa, o‘z navbatida qo‘shbog‘ning aynan uzilgan joyiga bromlanish reaksiyasining borishini ta’minlaydi. Xloroltingugurtli birikmalar alkanlar, sikloalkanlar va aromatik birikmalar bilan ta’sirlashmaydi. Nametkin usuli bo‘yicha benzin xloroltingugurt bilan ishlanadi. So‘ngra hamma reaksiyaga kirishilmagan uglevodorodlar bug‘ bilan haydaladi va suvdan ajratilgandan keyin torozida uning miqdori o‘lchanadi. Bu usul orqali alkenlarning miqdori juda katta aniqliklarda topiladi. Sulfat kislotaning 86% dan kam bo‘lmagan konsentratsiyasi bilan to‘yinmagan uglevodorodlar nordon va o‘rta tuzlarni hosil qiladi. R- CH = CH 2 + H 2 SO 4 = R – СH 2 (CH 3 ) – O - SO 2 OH

Neftning kimyoviy tarkibini aniqlash. Neftning barcha komponentlari tarkibiga kiradigan asosiy elemenlar uglerod va vodorod elementlaridir. Turli xil neft tarkibidagi uglerod va vodorodlarning miqdori o‘rtacha uglerod uchun 83,5- 87% va vodorod uchun 11,5-14% ni tashkil etadi. Gumusli kumirlarda vodorodning miqdori o‘rtacha 5%, qattiq sapropelitli hosilalarda 8% ni tashkil etadi. Uglerodga nisbatan neft tarkibidagi vodorodning miqdori ortiq darajada bo‘lishi, neftning suyuq bo‘lishini ta’minlaydi. Neft tarkibida uglerod va vodorod bilan bir qatorda oltingugurt, azot va kislorod ham uchraydi. Ularning birlikdagi foiz miqdorlari 2-3% ni tashkil etadi. Neft tarkibida azot kam bo‘ladi (0,001- 0,3%), kislorodning miqdori esa, 0,1- 1,0% oraliqlarida tebranadi. Ammo ba’zi bir yuqori smolali neftlarda ularning miqdori 2-3% ga yetadi. Neft tarkibidagi oltingugurtning miqdoriga qarab neftlar ahamiyatli ravishda bir biridan farqlanadilar. Ko‘pchilik neft konlarida oltingugurtning miqdori unchalik ahamiyatli emas (0,1-1,0%). Ammo oxirgi paytlarda neft tarkibida 1-3% gacha oltingugurt miqdori ortib borayotgani ma’lum bo‘lmoqda. Jumladan, Volga, Ural, Venesuela, Texas neft havzalarini misol keltirish mumkin [9]. Kuchli oltingugurtlangan, ya’ni 3% dan yuqori oltingugurt saqlagan neft konlari ham mavjud. Maksimal darajada oltingugurt saqlagan neftlar Meksika neft konlarida 3,65-5,80% va respublikamizdagi net konlarida 3,2-6,3 % oltingugurt miqdori borligi aniqlangan. Oz miqdorda bo‘lsada, neft tarkibida boshqa elementlar ham uchraydi, asosan metallar. Bu elementlarga vanadiy, nekel, temir, magniy, xrom, titan, kobalt, natriy, kaliy, kalsiy, fosfor, va kremniylarni aytish mumkin. Bu elementlarning miqdori foizlarda ifodalanganda unchalik katta ahamiyat kasb etmaydi, Yaqinda neft mahsulotlari tarkibida 0,15- 0,19 g/t miqdorda germaniy elementi borligi aniqlangan. Neftning elementar tarkibi bilan birgalikda asosiy komponentlari – bu uglevodorodlardir. Neftning qo‘yimolekulyar qismiga shartli ravishda 250-300 molekulyar og‘irlikdan kichik og‘irlikka ega bo‘lgan va 300-500 o C haroratda qaynaydigan hamda juda oddiy tuzilishga ega bo‘lgan uglevodorodlar kiradi.

Benzin fraksiyasida amalda faqat uchta sinf uglevodorodlari uchraydi: alkanlar, sikloalkanlar va benzol qatori aromatik uglevodorodlar. Kerosinli va gazoylli fraksiyalarda ko‘pchilik qismni bi- va trisiklik uglevodorodlar tashkil etadi. Neftning qo‘yi molekulyar qismida kam bo‘lsada geteroatom tutgan organik birikmalar ham uchraydi. Bunday birikmalar tarkibida doimo kislorod, azot va oltingugurt atomlari tutgan geterohalqali birikmalar shaklida uchraydi. Masalan, merkaptanlar, sulfidlar, disulfidlar, tiofenlar, tiofanlar, tiainden va boshqa oltingugurtli birikmalarni aytib o‘tish mumkin. Yuqori molekulyar tuzilishga ega bo‘lgan va 350 o С haroratdan yuqori haroratlarda qaynaydigan neft birikmalarining kimyoviy tarkibi juda murakkab tuzilgan bo‘lib, ular kam o‘rganilgan. Amaliy jihatdan qaraganda gap mazut va gudron tug‘risida ketmoqda. O‘rtacha holda qism komponentlarining molekulyar massalari 300-1000 oralig‘ida bo‘ladi. Neft tarkibidagi organik moddalarning maksimal darajadagi uglevodorodlari tarkibidagi uglerod soni 2000-2500 dan yuqori bo‘lmaydi. Neftning bu qismi yuqori darajadagi moddalarning aralashmasidan iborat bo‘lib, ularning tuzilishlari turli-tuman va turli tarkibli bo’ladi [9]. Bu aralash moddalar tipiga qo‘yidagi birikmalarni kiritish mumkin: 1. Yuqori molekulyar parafin qatori uglevodorodlar. 2. Mono- , bi- va tritsiklik tuzilishli sikloparafin uglevodorodlar. 3. Mono-, bi- va tritsiklik aromatik uglevodorodlar. 4. Gibridlangan politsiklik naftenoaromatik uglevodorodlar. Bu birikmalarda sikllar soni ikkitadan yettitagacha va uzun yoki bir qancha yon zanjirlardan iborat bo‘lishi mumkin. 5. Turli-tuman politsiklik gibrid xarakterga ega geteroorganik birikmalar. 6. Gibrid xarakterga ega bo‘lgan kislorod yoki oltingugurt ko‘priklari orqali tutashgan politsiklik birikmalar. 7. Yuqori kondensirlanishga ega bo‘lgan gibridlangan politsiklik birikmalar.

Bu birikmalar tarkibida uglerod, vodorod, kislorod, oltingugurt, azot va turli xil metallar bo‘lishi mumkin. Oxirgi ikkita tipga kiritilgan va shu tipdagi birikmalar smolasimon - asfalten degan nom bilan atalib, bir gruppaga kiritiladi. Smolalar va asfaltenlar politsiklik tuzilish xarakteriga ega bo‘lib, ular tarkibida doimiy ravishda kislorod atomi mavjud bo‘ladi. 1.2. Benzin va dizel yoqilg‘ilari tarkibida uchraydigan smola va smola hosil qiluvchi birikmalar Neft hamda gaz yer qobig‘iniig turli chuqurlikdagi qatlamlarida turli-tuman g‘ovak va boshqa tog‘ jinslari orasida yotadi. Bosim, temperatura va ichki o‘zgarishlar ta’sirida neft katta masofalarga siljishi mumkin. Tashqi ko‘rinishlarga ko‘ra neft o‘ziga xos hidli, quyuq moysimon suyuqlik turli tusdagi jigar rang ko‘rinishga ega. Neftning zichligi 770-920 kg/m 3 , yonish issiqligi 43000-45500 kDj/kg. Neftda uglerod miqdori taxminan 84-86%, vodorod miqdori - 10-14%, oltingugurt, kislorod va azot miqdori 1-3% bo‘ladi. Massa bo‘yicha uglevodorodlarniig umumiy miqdori 97-98% ni tashkil etadi. Tarkibidagi elementlarning o‘xshashligiga qaramasdan turli joydan olingan neftlarning fizik va kimyoviy xossalari har xil bo‘ladi. Bunga sabab, uglerod va vodorod atomlarining o‘zaro turli shaklda birika olishida. Neftning asosiy sifatini belgilaydiganlaridan yana biri bu uning fraksion tarkibidir. Fraksion tarkib laboratoriyada neftni har xil haroratda haydash yo‘li bilan aniqlanadi. Avval qaynash darajasi past, molyar massasi kichik moddalar haydaladi, so‘ngra yuqori haroratda molekulyar massasi yuqori bo‘lgan moddalar haydaladi. Ichki yonuv dvigatellarida yonilg‘innng kimyoviy energiyasi issiqlik energiyasiga, issiqlik energiyasi esa, mexanik ishga aylanadi, dvigatelning foydali ish koeffisiyenti qancha yuqori bo‘lsa, uning ko‘rsatkichlari ham shuncha yuqori bo‘ladi. Yonuvchi aralashma hosil bo‘lish xarakteriga ko‘ra dvigatellar ikki turga: aralashma silindrlar ichida hosil bo‘ladigan dizel dvigatellari va aralashma silindrlar tashqarisida hosil bo‘ladigan karbyuratorli dvigatellarga bo‘linadi.

Neftdan olingan barcha yonilg‘ilar turli qaynash temperaturasiga ega bo‘lgan uglevodorodlarning murakkab aralashmasidir. Masalan, benzin 35-200°C da qaynaydi, dizel yonilg‘isi esa, 170-360°C temperaturada qaynaydi. Qishki sort yonilg‘i va benzinlar yengil fraksion tarkibga ega va ular past temperaturada bug‘lanishlari lozim. Yonilg‘ida osongina bug‘lanadigan fraksiyalarning juda ko‘p bo‘lishi maqsadga muvofiq emas. Bu holda dizel dvigatellarida yonilg‘i kuchli yonadi, karbyuratorli dvigatellarning yonilg‘i naychalarida bug‘lar tiqilib qoladi, buning natijasida dvigatel meyorda ishlamaydi (o‘ta qizib ketadi, quvvati pasayadi, ba’zan to‘xtab qoladi va uni sovitmasdan yurgizib yuborish mumkin bo‘lmaydi). Bu hodisa ko‘pincha qishki sort benzinlarni yozda ishlatishda sodir bo‘ladi. Shuning uchun ham yengil fraksiyalarning miqdori cheklanadi, benzii qaynay boshlash temperaturasi 35 °C dan past bo‘lmasligi lozim. Yonilg‘ining 10% dan 95% gacha qismi qaynab bug‘lanadigan temperatura uning asosiy qismining bug‘lanishini xarakterlaydi. U ishchi fraksiyasi deb ataladi. Dvigatelning ish xarakteri, qizish muddati karbyuratorli dvigatellarni bir ishchi rejimidan boshqasiga tez o‘tkazish imkoniyati (yoqilg‘ini qabul qiluvchanligi) ishchi fraksiyasiga bog‘liq. Odat da ishchi fraksiyasi 50% qaynash nuqtasi bilan meyorlanadi. U qancha past bo‘lsa, yonilg‘ining tarkibi va uning xossalari shuncha bir-biriga yaqin bo‘ladi, hamda dvigatel shuncha turg‘un ishlaydi. 90% qaynash nuqtasidan to qaynab bug‘lanishning oxirigacha og‘ir uglevodorodlar bug‘lanadi. Bu nuqtalar orasidagi temperaturalar farqi qancha kam bo‘lsa, yonilg‘ining sifati, uning tejamligi shuncha ko‘p bo‘ladi va dvigatellar shuncha kam yeyiladi. Yonilg‘ida og‘ir uglevodorodlarning bo‘lishi maqsadga muvofiq emas, chunki ular batamom bug‘lanib ketmaydi. Ular suyuq tomchi holatida qolib, porshen halqalari orasidagi tirqishdan dvigatel karteriga tushadi, surkov moylarini yuvib ketadi, moyni suyultiradi, natijada detallar tez yeyiladi va yonilg‘i sarfi ortadi. Yonilg‘ining fraksion tarkibi karbyuratorli dvigagellar uchun muhim ahamiyatga ega. Dizellarda yonilg‘ining to‘zitilish sifati, chiqayotgan gazning

tutashi, qurum hosil bo‘lish tezligi ham yonilg‘ining fraksion tarkibiga bog‘liq. Agar dizel yonilg‘isida yengil uglevodorodlar ko‘p bo‘lsa, dizel qattiqrok taqillab ishlaydi, qaynash temperaturasi yuqori bo‘lgan og‘ir yonilg‘i yirik tomchilar tarzida to‘zitiladi, bunda yonuvchi aralashma sifati yomonlashadi va yonilg‘i sarfi ortadi. Ish bajargan gazlar qorayib chiqadi, silindr-porshen gruppasi zonasida qurum miqdori ortadi, forsunkalar to‘zitgichi kokslanib qoladi. Zamonaviy kuchli dizellar faqat ma’lum fraksion tarkibga ega bo‘lgan yonilg‘i bilangina yaxshi ishlashi mumkin. Yonilg‘ining bug‘lanuvchanligi, uning qovushqoqligi, zichligi va boshqa fizik xossalari ham dvigatellarning ekspluatatsion xossalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, benzin uchun to‘yingan bug‘ bosimining (bug‘lanish sodir bo‘ladigan idish devorlariga tushadigan bug‘ bosimining) meyori belgilangan. Bu bosim MPa da yoki simob ustunining millimetri bilan o‘lchanadi. Yozgi benzinlar uchun bu bosim 0.06 MPa dan (500 mm simob ustuni) oshmasligi zarur, shunda gaz tiqilib qolmaydi. Yilning sovuq vaqtida dvigatellarni yurgizib yuborishni osonlashtirish uchun qishki sort benzinlarining bosimi 0.06-0.09 Mpa (500-700 mm simob ustuni) bo‘lishi lozim. O‘t oldirish temperaturasi yonilg‘ining fraksion tarkibi bilan uzviy bog‘liq. Bu temperaturada neft mahsulotlari havo bilan birga yonuvchi aralashma hosil qiladi. Shu aralashma olov manbaiga yaqinlashtirilganda alanganadi. Benzinning o‘t oldirish temperaturasi juda past bo‘lib, hatto benzin qor ustida to‘kilganda ham uning bug‘lari osongina o‘t oladi. Shuning uchun hamma benzinlar ham oson alangalanadigan, ham portlovchi suyuqliklar hisoblanadi. Kerosinlar va dizel yonilg‘isining ba’zi sortlari ham oson alangalanadi, ularning bug‘lari 25-30 0 C da va 35 0 C dan yuqori musbat temperaturalarda alangalanadi. Benzin va dizel yonilg‘isida deyarli har doim erigan holda smola va smola hosil qiluvchi birikmalar bo‘ladi. Yonilg‘i tarkbidagi smolalar yonilg‘i baklari tubiga va quvurlar devorlariga o‘tiradi, karbyuratorli dvigatellarning jiklyorlarini berkitib qo‘yadi. Smolali birikmalar karbyuratorli dvigatellar chiqarish kollektorlarining issiq devorlarida,

dizel forsunkalarining o‘zagida, klapanlarida va porshenlar tubida, yonish kamerasida, porshen ariqchalarida va boshqa joylarda ham to‘planadi. Qurumlar ko‘p to‘planganda dvigatelning yeyilishi ortadi, yonilg‘ining yonish jarayoni yomonlashadi, yonilg‘i sarfi ortadi, ba’zi dvigatel butunlay ishdan chiqadi. Smola hosil qiluvchi moddalar jumlasiga, masalan, to‘yinmagan uglevodorodlar kiradi. Ular vaqt o‘tishi bilan, yuqori temperatura, havodagi kislorod va boshqa omillar ta’siri ostida smolalarga aylanadi (ular ko‘pincha potensial smolalar deb ataladi) jarayon davomida keyinchalik lak hosil qiladi. Standartlarda haqiqiy smolalarning miqdori meyorlanadi. Ularning aniqlashning mohiyati ma’lum miqdorlardagi yonilg‘ilarni issiq havo bilan yuqori temperaturada (benzinni 150°C, dizel yonilgisini 250°C da) bug‘lantirishdan iborat. Yonilg‘i bug‘latilgandan keyin qolgan qoldiq haqiqiy smolalar miqdorini bildiradi. U 100 ml yonilg‘i hisobiga milligrammda o‘lchanadi. Benzinning turli markalari uchun bu miqdor 7-15 mg/100 ml, dizel yoilg‘isi uchun 30-50 mg/100 ml ga teng. Benzinning oksidlanib smolali moddalar hosil qilishga moyilligi (barqarorligi) induksion davr bilan baholanadi. Bu davr benzinning tashish, saqlash va undan foydalanish sharoitlari to‘g‘ri bo‘lganda o‘z tarkibini o‘zgartirmasdan saqlash hususiyatini belgilaydi. Bu ko‘rsatgich laboratoriya kurilmasida benzinni sun’iy ravishda (0.7 MPa bosimda, quruq va toza kislorod atmosferasida, 100°C temperaturada) oksidlab aniqlanadi. Induksion davr benzin oksidlana boshlagan vaqtdan to kislorodni faol yuta boshlaguncha o‘tgan vaqtdir. Bu vaqt minutlarda o‘lchanadi. Turli markadagi benzinlar uchun bu qiymat 600-900 min.ga, sifat belgisi berilgan benzinlar uchun 1200 min.ga teng. Ko‘pincha hozirgi zamon benzin markalari uchun induksion davr kamida 900 min. ga teng. Tekshirishlar bunday benzinni 1~1,5 yil mobaynida saqlash mumkinligini, bunda sifati sezilarli darajada o‘zgarmasligini ko‘rsatadi. Karbyuratorli dvigatellarda smolali cho’kmalar ko’pincha benzin tindirgichlarda, karbyurator detallarida to’planadi. Yonuvchi aralashma hosil

bo’lish jarayonida smolali birikmalar bug‘lana olmay, so‘rish trubalari va klapanlarga o‘tiradi. Natijada klapan berkilmasdan, osilib qoladi. Yonish jarayoni juda murakkab bo‘lib, keng tarqalganligiga qaramasdan, kam o‘rganilgan. Har qanday yonilg‘i yonishi natijasida karbonat angidrid, suv bug‘lari va (agar yonilg‘ida oltingugurt bo‘lsa) oltingugurt oksidlar hosil bo‘ladi. Lekin bular hosil bo‘lguniga qadar yonilg‘ida ancha o‘zgarishlar bo‘ladi, chunonchi uning molekulalaridagi bog‘lar uziladi, atomlarining holati o‘zgaradi. Har xil bug‘ va gazlar ajralib chiqadi. Bu bug‘ va gazlar kislorod bilan birikkanda alanga hosil qiladi. Yonilg‘i qoldig‘i alangasiz yonib tutaydi. Yonish jarayonida gazlarning temperaturasi 1500-2400°C ga yetadi. Yonilg‘ining yonishida aralashma kamerasiga beriladigan havoning miqdori katta rol o‘ynaydi. Agar u yetarli bo‘lmasa, yonilg‘i sekin yonadi, temperatura past bo‘ladi, chala yonish mahsulotlari, ya’ni uglerod (II)-oksid, qurum va boshqalar hosil bo‘ladi. Ish bajargan gazlar to‘q rangda, ba’zan qora rangda chiqadi. Havo miqdorini keragidan oshirib yuborish ham yaramaydi. Havoda kislorod hajm bo‘yicha faqat 21% ni, qolganini esa inert gaz - azot N 2 tashkil etadi. Demak, ko‘p havo berilsa, issiqlikning anchagina qismi azot va ortiqcha kislorodni isitishga sarflanadi, bunda temperatura pasayadi, yonish tezligi kamayadi, yonilg‘i ortiqcha sarf bo‘ladi. Dvigatelning suyuq aralashmada ham, quyuq aralashmada ham ishlash rejimi foydali emas. Birinchi holda yonuvchi aralashma ko‘p miqdorda inert azot va ortiqcha kislorod vositasida suyuladi, yonish tezligi tez va ikkinchi holda kislorod yetarli bo‘lmaydi, yonilg‘ining chala yonish mahsulotlari paydo bo‘ladi, qurum ko‘payadi, dvigatel tutaydi, yonilg‘i sarfi ortadi, quvvati kamayadi. Barcha tipdagi dvigatellarning hamma ish rejimlarida yonilg‘ining to‘la yonishiga bunda ortiqcha havo koeffitsiyenti mumkin qadar kichik bo‘lishiga erishish zarur. Quyida turli dvigatellarda va issiqlik-kuch moslamalarida yonilg‘i yonishi uchun kerak bo‘ladigan ortiqcha havo koeffisiyentining taxminiy qiymatlari keltirilgan: Yonilg‘i turlari Benzin (karbyuratorli dvigatellar uchun).................................................0.09-1.15 Dizel yonilg‘isi (tezyurar dizellar uchun)...............................................1.20-1.60

Motor yonilg‘isi (sekin yurar dizellar uchun)......... ................................1.50-1.70 Qattiq............................................................................... ........................1.50-2.00 Changsimon....................................................................................... ......1.10-1.20 Gazsimon (siqilgan, suyultirilgan gazlar)................................................1.05-1.15 Yonilg‘ining qovushqoqligi qancha past bo‘lsa, u havo bilan shuncha yaxshi aralashadi va havo kam bo‘lganda ham yonilg‘ining to‘la yonishi ta’minlanadi. 1.3. Neft fraksiyalari va neftni haydash qurilmalari Sanoatda neft juda katta ahamiyatga ega, chunki undan xalq xо‘jaligi ehtiyojlarini qondiruvchi turli xil ma h sulotlar olinadi. Masalan, neft raketalar uchun, dizel hamda ichki yonuv dvigatellari uchun yo nilg‘i olishda eng boy manba hisoblanadi. Neftdan faqatgina mashinalar uchungina emas, balki uy-rо‘zg‘orda, korxonalarda ham yoqish uchun ishlatiladigan mahsulotlar (tabyiy gaz, qoramoy-«mazut») chiqadi. Surkov moylari, alkan moyi. ya’ni vazelin va boshqalar ham neft mahsulotidir. Neft tarkibidagi mahsulotlarni ajratib olish uchun u turli usullar bilan qayta ishlanadi. Bu usullar orasida keng tarqalgani neftni fraksion haydashdir; bunda neft tarkibidagi mahsulotlar qaynash haroratiga qarab birin-ketin ajralib chiqadi. Neft haydalganda avvalo uning eng yengil qismi - gazsimon uglevodorodlar ajralib chiqadi.

Rektifikatsiya qurilmas i ni ng umumiy kо‘rinish i Neft haydalganda, asosan, uch xil fraksiyaga ajratiladi: -150° gacha - gazolin ya’ni benzinlar. -150° dan 300° gacha- kerosin. - 300° dan yuqori - neft qoldigi, ya’ni koramoy (mazut). Ajratib olingan uchala fraksiyaning har biri qaytadan haydaladi va turli xil mahsulotlar olinadi. Neft rektifikatlash qurilmasida haydaladi. Rektifikatlash qurilmasi, asosan, uch xil qurilmadan tashkil toptan bо‘lib, birinchi qurilma kub ( 1 ) deyiladi. Haydalayotgan modda aralashmasi kubda to’planib ikkinchi qurilmaga, ya’ni rektifikatsion kolonnaga (2) о‘tadi. Aralshma rektifikatsion kolonnada fraksiyalarga ajraladi va alohida fraksiyalar sovitish qurilmasida (3) kondensatlanadi (suyuqlikka aylanadi). Be n zinlar fraksiyasi. Bu fraksiya molekulasida uglerod atomlarining soni 5 dan 9 gacha bо‘ladigan yengil utlevodorodlardan iborat bо‘lib, ulardan quyidagi mahsulotlar olinadi. - Yengil benzin-gazolin yoki petroley efiri. Qaynash harorati 40-70 0 C, solishtirma massasi 0,64-0,66 g/sm 3 . Petroley efiri asosan, erituvchi sifatida ishlatiladi. - O’rtacha benzin (haqiqiy benzin). Q aynash h arorati 70-120°C; zichligi 0,70g/sm 3 Benzin fraksiyasi texnikaning q aysi so h asida ishlatilishiga k о‘ ra aviatsion, avtomobil benzini va h okazolarga b о‘ linadi. Texnikada о‘ rta benzin fraksiyasi, asosan, ichki yonuvchi dvigatellarida yonil g‘ i sifatida ishlatiladi. Ogir benzin yoki boshqacha aytganda ligroin. Qaynash harorati 120-140 ° C ; solishtirma massasi 0,73-0,77 g/sm 3 . Bu fraksiya dizel dvigatellari uchun yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Kerosin fraksiyasi. Bu fraksiyani tashkil qilgan uglevodorodlar molekulasida uglerod atomlarining soni 9 dan 16 gacha bo’ladi. Kerosin fraksiyasi maxsus usullar bilan tozalangach, traktor dvigatellarida va uy-ruzgorda yonilg’i sifatida ishlatiladi.

Qoramoy (mazut) fraksiyasi. Bu fraksiyadagi uglevodlar molekulasida uglerod atomlarining soni 16 va undan ortiq bo’ladi. Q oramoy qayta ishlanganda, masalan, haydalganda u parchalanib ketishi mumkin. Shu sababli mazut suv bug‘i vositasida yoki vakuumda haydaladi. Mazutdan solyar moylar, turli surkov moylari, vazelin, alkan va boshqalar olinadi. Solyar moy va surkov moylari texnikada keng ko’lamda ishlatiladi; solyar moylardan dvigatellar uchun yonilg’i sifatida, surkov moylari esa, mashina mexanizmlarini moylash uchun foydalaniladi. Vazelin tibbiyotda, alkan esa, kimyo sanoatida keng ko’lamda qо‘llannladi. Qoramoynnng turli fraksiyalari haydalib bо‘lgach, qolgan qoldiq, gudron deb ataladi. Gudrondan sun’iy asfalt tayyorlanadi. Sanoatning tobora o’sib borayotgan talabini neftdan to’g‘ridan-to’g‘ri haydash usuli bilan ajratib olinadigan benzin miqdori qondira olmay qoldi. Chunki neft haydalganda undan 5-20 % benzin olinadi, xolos. Shu sababli neft texnologiyasini о‘zgartirishga, ya’ni benzin fraksiyasini boshqa fraksiyalar hisobiga, asosan, yuqori haroratdagi fraksiya hisobiga oshirishga tug‘ri keldi. Neftdan olinadigan benzinnnng miqdori kreking jarayoni yordamida amalga oshiriladi. (kreking sо‘zi inglizcha sо‘z bо‘lib - parchalanish demakdir). Bu jarayon natijasida neft tarkibiga kiruvchi yuqori molekulali uglevodorodlar parchalanib, quyi molekulali uglevodorodlar hosil bо‘ladi. Kreking jarayonida neftdagi uglevodorodlar parchalanishi bilan bir qatorda degidrogenlash, sikllanish, izomerlanish, polimerlanish kabi jarayonlar ham ro’y beradi. 1.4. Neft turlari Neftlar - tо‘q jigar rang, aksariyat qora rangli, ayrim hollarda salkam rangsiz, qovushqoq suyuqlik, yog‘simon modda bо‘lib, har xil uglevodorod birikmalaridan tashkil topgan. Tabiatda neft suyuq holatdan quyuq, qatron(smola)simon holgacha uchraydi. Neftning eng muhim xossalaridan biri uning zichligi bо‘lib, bu xususiyat uning tarkibiga kiruvchi komponentlar: smola, asfalten va unda erigan gazlar miqdoriga bog‘liq bо‘lgan holda 0,75 dan 0,99 gacha о‘zgaradi. Agar neft asosan yengil fraksiyalardan tashkil topgan bо‘lsa, bu uning afzalligidir. Misol uchun:

Surxondaryo viloyatinig aksariyat neftlari yuqori qovushqoq bо‘lganligi uchun ularning zichligi ham katta (masalan: Lalmikor, Mirshodi, Amudaryo, Koqaydi Xaudag va boshqa konlar). Buxoro viloyatining neftlari tarkibida yengil fraksiyali komponentlari juda kо‘p (masalan: G‘arbiy Yulduzqoq, Janubiy-G‘arbiy Yulduzqoq, Qorovul Bozor, Saritosh, Shо‘rchi, Oqjar, Karim, Shо‘rtepa, Saricha va boshqalar). Neftning qovushqoqligi – uning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, uning qatlamlar orasidagi harakat vaqtida, hamda neftni chiqarish jarayonida u muhim ahamiyatga egadir. Neftning qovushqoqligi yuqori bo’lsa, uni qazib olish ham qiyinlashadi. Neftning yopishqoqligi - bu xususiyat harakat vaqtida undagi zarrachalarning boshqa joyga kо‘chishida bir-biriga qarshilik kо‘rsatishidir. Bizga ma’lumki ayniqsa Surxondaryo viloyatining neftlari yuqori qovushqoqlikga ega bo’lganligi uchun chiqarib olish ancha qiyin va mashaqqatlidir. Neftning sirt tarangligi deb, qaysiki suyuqlik о‘zining sirtining о‘zgarishiga qarshilik kо‘rsatadigan kuchga aytiladi. Neftning optik faolligi - bu neft va neft mahsulotlarining yorug‘lik nurlarini qutublanish (polyarizatsiya) yassiligining aylanishidagi qobiliyatidir. Ilgari aytib о‘tganimizdek faqat organik qoldiqlardan hosil bо‘lgan moddalar optik faollikga ega, neftning bu xususiyati uning organik moddadan hosil bо‘lgan degan nazariyaga yana bir qо‘shimcha isbot keltiradi. Biroq keyingi yillardagi tadqiqotlar shuni kо‘rsatadiki, organik bо‘lmagan birikmalar ham optik faollikga ega bо‘lishi mumkin ekan. Neftning yana bir muhim xususiyatlaridan biri, uning lyuminisensiya qobiliyatidir, ayniqsa undagi smola, asfalten va boshqa lyuminerlardan tashkil topganligidandir. Yengil neftlar havo rang va kо‘kish lyuminisensiya, shuningdek og‘irlari - sariq, qung‘irsimon-sariq va qoramtirdir. Neftning bu xususiyatini bilish amaliyotda neft izlarini tekshirishda juda katta ahamiyatga egadir.

Neftlarning asosiy qismi 3 xil uglevodorodlardan iborat: ular metanli (parafinli yoki tо‘yingan uglevodorodlar,), naftenli (tо‘yinmagan uglevodorodlar yoki siklanlar) va aromatik yoki benzolli (о‘ta tо‘yinmagan uglevodorodlar yoki arenlar) deb ataladi. Neft tarkibidagi uglevodorodlar u yoki bu guruh kо‘pligiga qarab metanli, naftenli va aromatlilarga bо‘linadi. Bundan tashqari neftlar oraliq turlarga metanli- naftenli, metan-aromatli, naften-aromatli va boshqa turlarga bо‘linadi. Parafinli uglevodorodlar yoki alkanlar. Umumiy ifodasi - C n H 2n+2. Bular tо‘yingan uglevodlorodlar ham deyiladi. Oddiy a’zolari о‘z molekulasida birdan beshgacha uglerod atomidan tashkil topgan uglevodorodlar normal haroratda gaz hisoblanadi. Uglevodorodlarning beshdan - о‘n beshgacha atomdan tashkil topganlari suyuq va undan yuqorilari qattiq holatda bо‘ladi. Parafin metan - tо‘yingan uglevodorodlar vakili. Parafinli uglevodorodlar reaksiyaga juda kam kirishishi bilan tavsiflanadi, kimyoviy ja h atdan mustahkamdir. Naftenli uglevodorodlar yoki siklanlar. Umumiy ifodasi C n H 2n. Uglerod atomi о ‘z sikliga uchta yoki k о ‘pro q metil guruhlarini biriktirib olishi mumkin. Uglevodorodlar о ‘zlarining kimyoviy xususiyatlari b о ‘yicha naftenli uglevodorod alkanlarga yaqin. Naftenli uglevodorodlarning xususiyatlaridan biri ularning hosilalari h am izomerlanish xususiyatiga egadir. Katalitik va termik jarayonlar ta’sirida olti a’zoli sikllar tizimi besh a’zoliga oson о ‘tadilar. Masalan: siklogeksan va benzol metil siklopentanga o’tishini misol keltirish mumkin. Ar o matik uglevodorodlar (arenlar). Ularning oddiylarining umumiy ifodasi C n H 2n+2 va о ‘zining tarkibi benzol ar o matik yadrosi deb ataluvchilardan tarkib topgan. Bu birikmalar ancha mustahkam. Shuningdek ular yuqori kimyoviy faollikga ega, albatta metanli va naftenlilarga nisbatan, shuningdek ular ancha yengil ajralishi mumkin. Arenlar yuqori erish q obiliyatiga ega, cheklanmagan miqdorda bir-biriga va boshqa erituvchilarda eriydilar.

Aytilgan uglevodorod birikmalari neftning asosiy massasini tashkil etadi. H olbuki, ulardan tashqari smola va asfalten, kislorod va oltingurgurt h am uchraydi. Ayrim hollarda smola va asfalten 10- 20% ga yetadi. Neftning q oralig‘i uning zichligini va q ovushqo q ligi kattaligini, shuningdek unda yengil fraksiyalarning kamligini x arakterlaydi. Neftning oksidlanish jarayoni tabiatda ancha keng tar q algan. Neftning oksidlanishi t о ‘yingan qatlamning yuzaga chi qq anida kislorod bilan о ‘zaro reaksiyaga kirishishi natijasida sodir bо‘ ladi. Bundan tashqari neft uyumiga erigan kislorod va sulfatdan tashkil topgan suvlarning singishi natijasida, shuningdek suv- neft tutash yuzasi chegaralarida sulfi d va oksidlangan uglevodorodlarni tiklash mikroorganizmlar ta’siri natijasida sodir b о‘ ladi. Neftning fizik-kimyoviy xossalari boshqa jarayonlar ta’sirida, parchalanish, oltingugurtlanishda h am о ‘zgarishi mumkin. Shunday q ilib neftning turliligi uning ikkilamchi о ‘zgarishi bilan uzviy bog‘liqdir. Ayrim tad q i q otchilarning aytishicha neftning q ayta tuzilishida oksidlanish jarayoni asosiy a h amiyatga ega. Boshqa bir guru h tad q i q otchi-olimlarning fikricha aksincha, tiklanish ( q aytarilish) jarayoni asosiy a h amiyatga egadir. Biro q G.A.Olmosov, A.A.Karsevlar о ‘tkazgan tad q i q otlari neftning fizik-kimyoviy xossalarini о ‘zgarishiga tabiatda oksidlanish va q aytarilish jarayonlarining (ma’lum bir geologik va geokimyoviy sharoitlarga bog‘li q ) ta’siri juda katta ekanligini k о ‘rsatadi. Turli rayonlarda olinadigan neftlar, ba’zan bir rayonda turli quduqlardan olinadigan neftlar o ’zlarining fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari bilan bir — birlaridan farq qiladi. Neftning bu xususiyatlari ularni qayta ishlashni yo’nalishini belgilash uchun katta ahamiyatga ega. O ltingugurt birikmali neftda oltingugurtning miqdori 0,5% mass. gacha; benzinda 0,15%, reaktiv yoqilg’isida 0,1%, dizel yoqilg’isida 0,2%. Agarda birortasida oltingugurt miqdori belgilangan miqdoridan ko’p bo’lsa, u holda neft oltingugurt birikmali deyiladi va uni dvigatel yoqilg’isi sifatida ishlatish yaxshi natija bermaydi.

Oltinguturtli neftda oltingugurtning miqdori 0,5 dan 2,0% gacha bo’ladi. Yuqori oltingugurt birikmali neftda oltinguturtni miqdori 2% dan ko’p bo’ladi.

II BOB. 2.1. Bitumning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va xossalari Bitum – neftning oxirgi fryaksiya mahsuloti bo’lib, uning tarkibi S, N, O tutgan murakkab YuMB, smolalar, asfaltenlar hamda metall komplekslarining aralashmasidan iboratdir. Bitumning element tarkibiga (massa bo’yicha %) uglerod 80-85%, vodorod 8-12% , kislorod 2-4%, oltingugurt 0,5-10%, azot 0,2-0,4%. Neftning asfaltenli birikmalari tarkibida ba’zi metallar kompleks birikmalar holida uchraydi. Ularning massa bo’yicha foizlari quyidagicha: V – 0,22; Ni – 0,115; Fe – 0,11; Ca – 0,054 va hokazo. Bitumning o’rtacha molekular massasi 700-800 uglerod birligidan yuqori emas. Bitum past haroratda qaynaydigan uglevodorodli erituvchilar ( н – penten, н – geksan, izooktan) da erimaydi. Bitum tarkibidagi asfaltinlar CCl 4 da eriydi. Uning o’rtacha molekulyar massasi 900-6000 u.b, zichligi esa, 1,01-1,24 gr/sm 3 ; parchalanish temperaturasi esa, 175-240 o C; C:H = 0,78 - 0,94. Bitumning parafinli va sikloparafinli uglevodorodlarda eruvchanligi yomon bo’lib, u aromatik uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Asfaltenning (massa bo’yicha %) element tarkibi quyidagicha: uglerod 80- 89 %, vodorod 7-8,5%, oltingugurt 1-8,5%, azot 1-3%, kislorod 3-5%. Asfaltenlar tarkibidagi makromolekulalar: 1) molekulyar massasi bo’yicha, 2) makromolekulalarning tuzilishi bo’yicha, 3) element tarkibi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Masalan: makromolekula aromatik, sikloparafinli va geterosiklli tuzilishida bo’lishi mumkin. Bundan tashqari makromolekulalar katta kichikligi jihatidan hamda molekulyar massasidan farq qiladi. Asfaltenlar molekulyar og’irligi bo’yicha har xil bo’lganligi uchun ular polidespers sistema hisoblanadi. Uni har xil erituvchilardagi eruvchanligiga qarab, bir qator fraksiyalarga ajratish mumkin. Bitumning asosiy tarkibini asfaltenlar hamda smolalar tashkil etadi. Ularning ko’pgina xossa va xususiyatlari o’xshash bo’lsada, molekulyar og’irligi,

polidespersligi hamda erituvchilardagi eruvchanligidan hamda molekulyar massaviy taqsimlanish jihatidan katta farq qiladi. Asfaltenlar hamda smolalar o’rtasiga chegara qo’yib bo’lmaydi. Smolalarni chiziqsimon, tarmoqlangan, narvonsimon tuzilishlarda deb hisoblasak, asfaltenlar esa, setkasimon yoki uch o’lchamli fazoviy tuzilishlarda bo’ladi deb tasavvur qilish kerak. Smolalar ham asfaltenlar singari element tarkibi, makromolekulalarining fazoviy tuzilishi hamda molekulyar massasi jihatdan polidespers hisoblanadi. Asfalten va smolalar bitumning asosiy struktura hosil qiluvchi komponentlari hisoblanadi. Smolalar bitumning elastikligi hamda cho’ziluvchanligini ta’minlasa, asfalten esa, mustahkamligi hamda qattiqligini ta’minlaydi. 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 500 M asa ulushi mi/mi300 400 1-Rasm. Neft tarkibiagi smolalarning molekulyar massaviy taqsimlanish grafigi0 750 Mv

Bitum qurilishda gidroizolyatsion material sifatida, yo’l qurilishida esa, bog’lovchi material sifatida ishlatiladi. Bitumning termik barqarorligini tekshirish maqsadida 48 soat 160 o da qizdirilganda, tarkibidagi uglevodorlarning molekulyar og’irliklarini kamayishi, smola va asfaltenlarning yuqori temperaturada polimerlanishi natijasida molekuyar massasini oshishi kuzatildi. 1-Jadval Har bir fraksiyaning o’rtacha raqamiy va o’rtacha massaviy molekulyar massasining o’zgarishi Ko’rsatkichlar Molekulyar massa va polidesperslik koeffisientini o’zgarishi Toyingan uglevodorodlar Aromatik uglevodorodlar Smolalar Asfaltenlar Qizdirishning davomiyligi, soat 0 1 48 0 1 48 0 1 48 0 1 48 O’rtacha raqamiy molekulyar massa 601,2 591,4 558,0 564,3 595,4 547,4 709,4 771,8 777,7 1635,5 1868 2695,2 O’rtacha massaviy molekulyar massa 744 750 694 914 950 950 1496 1976 2208 5989 9204 40050 Polidesperslik koeffisienti 1,23 1,27 1,27 1,62 1,60 1,60 2,11 2,56 2,84 3,48 4,93 14,86 Agar to’rt komponentli (asfaltenlar, smolalar, aromatik va tuyingan uglevodorodlar), sistemaga ya’ni bitumga temperatura ta’sir ettirsak, smolalar temperatura ta’sirida bitumni yumshashiga va qovushqoqligini, cho’ziluvchanligini oshishiga yordam beradi. Asfaltenlar esa, qattiqligi va mustahkamligini oshiradi. Aromatik va tuyingan uglevodorodlar esa, bitumni yumshashiga ta’sir qilmaydi. Demak, bitum tarkibida asfalten va moy miqdori kam, smola ko’p bo’lsa, bitumni temperatura ta’sirida yumshashi va elastikligi, cho’ziluvchanligi yuqori bo’ladi. Aksincha, smola kam bo’lsa, bitum qattiq murt bo’lib qoladi.

Organik birikmalarni va YuMB larni fazoviy tuzilishini o’rganishda IQ- spektroskopiyasi eng muhim fizik usullardan biri hisoblanadi. IQ- spoktroskopiyasida modda tarkibidagi ko’plab guruhlarlaning yutilish chiziqlarini kuzatish va modda tuzilishi haqida ma’lum xulosalarga kelish mumkin. Bitumning IQ-spektrida 2923, 2853, 1618,1460, 1377 sm -1 sohalarda yutilish chiziqlari kuzatiladi. 2924 sm -1 va 2853 sm -1 sohalardagi yutilish chiziqlari metil guruhi assimetrik hamda simmetrik valent tebranishlariga tegishlidir. 1460 sm -1 sohada metil guruhi diffarmasion tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlari namoyon bo’ladi. 2-Rasm. Bitumning IQ-spektri Asfaltenlar va smolalar bir-biridan erituvchilardagi eruvchanligidan farq qiladi. Smolalar qovushqoq, och malla suyuqlik bo’lib, ko’plab organik erituvchilarda jumladan n-alkanlarda yaxshi eriydi. Asfaltenlar esa, malla rangli qattiq kukun bo’lib, arenlarda, ugleroddisulfid (CS 2 ) da yaxshi eriydi, ammo n-alkanlarda erimaydi. Asfalten va smolalarning eruvchilarda eruvchanligidan foydalangan holda bir-biridan ajratish mumkin.

Neft va neft cho’kmalariga petroliy efiri ta’sir ettirilganda asfaltenlar va maltenlardan boshqa uglevodordlar eriydi. Asfaltenlar arenlarda, uglerod disulfidlarda eriydi. Maltenlar SiO 2 bilan to’ldirilgan xromatografik kalonkaga adsobsiyalanadi va smola benzol-etanol aralashmasi bilan desorbsiya qilib ajratib olinadi. Bitum tarkibidagi komponentlar (smola, asfalten, siklik uglevodorodlar, to’yingan uglevodorodlar) ning struktura hosil qilinishini o’rganish asosiy faktorlardan biri hisoblanadi. Chunki, bitumni qayta ishlash, fraksiyalash vaqtida ushbu faktorlardan foydalaniladi. Bitumning strukturaviy xarakteristikasini disperslik bilan ifodalash mumkin: D = S 1 +S 2 /A+T Ushbu formulada; S 1 – smolalar, S 2 – siklik uglevodorodlar, A – asfaltenlar, T – to’yingan uglevodorodlar. Agar asfaltenlar va to’yingan uglevodorodlar ko’p bo’lsa, desperslik darajasi kam (0,49-0,55) bo’ladi. Demak, bitum yomon disperslangan. Agar smolalar va siklik uglevodorodlar ko’p bo’lsa, disperslik darajasi yuqori bo’ladi. 2-Jadval. Bitum namunalarining disperslik ko’rsatkichlari Bitum namunalari Содержание, % по массе Disperslik ko’rsatkichi ДAsfalten А Smola S 1 To’yingan uglevodorodlar T Siklik uglevodorodlar S 2 1 17,8 17,2 49,0 16,0 0,50 2 19,0 13,0 48,0 20,0 0,49 3 24,6 20,4 40,0 15,0 0,55 4 9,3 41,7 40,0 9,0 1,08 5 8,1 33,9 43,0 15,0 0,96 2.2. Lak va bo’yoq materiallarini tayyorlash Mashinalar va qurilish konstruksiyalari, laboratoriya jihozlari, uy-ro’zg’or buyumlari; muzlatgich, elektopechlar, har xil ko’rinishdagi metall buyumlar korroziya tufayli yemirila boshlaydi. Ayniqsa, murakkab tuzilishga ega bo’lgan, qiyinchilik bilan yaratilgan texnalogik jarayonlarni, texnikalarni, kemasozlik,

samolyotsozlik sanoati mahsulotlarini, bir necha ming kilometrlab yotqizilgan gaz va suv quvurlarini ma’lum vaqt ichida korroziyaga uchrab, yaroqsiz holatga kelib qolishi achinarli holat hisoblanadi. Korroziyadan himoyalanishning eng oddiy va tejamkor usullaridan biri bu lak va bo’yoq materiallari bilan qoplamalar hosil qilish hisoblanadi. Lak, emal va bo’yoqlar ishlab chiqarish uchun, plyonka hosil qiluvchi smolalar, erituvchilar, plastifikatorlar, pegmentlar, to’ldirgichlar va katalizatorlar kerak bo’ladi. Plyonka hosil qiluvchi moddalar (smolalar) asosan lak va bo’yoqli qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Bunday moddalarga; tabiiy yelemlar, suyuq shisha, dekstrin, kazein, o’simlik moylari, tabiiy va sintetik smolalar, kauchuklar va boshqalar kiradi. Sintetik smolalar, sellyuloza efirlari, tez quriydigan moylar xalq xo’jaligining turli sohalarida nisbatan ko’proq ishlatiladi. Plyonka hosil qiluvchi modda (smola)larni eritish uchun; spirtlar, ketonlar, benzen, ksilol, nitroparafinlar, geptan, ugleroddisulfid kabi organik moddalar erituvchi sifatida ishlatiladi. Plastifikatorlar (yumshatuvchilar) odatda plyonkalarni elastikligini massasiga nisbatan 20-75% oshirishda, erituvchilardagi eruvchanlikni oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. Odatda bunday plastifikatorlarga kastor moyi, dibo’tilftalat, trikrezilfosfat, quyi molekulyar spirtlar misol bo’ladi. Komponentlarni mustahkamlashni oshirish, turli tuman ranglarga bo’yash, ba’zan termik barqarorligini oshirish, mexanik xossalarini yaxshilash, suv shimuvchanligini kamaytirish uchun smolalarga pigmentlar qo’shiladi. Pigmentlar – yuqori disperslikka ega bo’lib, kukun holidagi metall tuzlaridir. Oq bo’yoqlar – litopon (ZnS . BaSO 4 ), titan va rux tuzlaridan, sariq bo’yoqlar esa, qo’rg’oshin, rux tuzlaridan olinadi. Odatda bo’yoqlar oq rangli bo’yoqqa sariq, ko’k, och qizil, qizil, qora va boshqa pigmentlar qo’shib tayyorlanadi. Ba’zan lak va bo’yoq qoplamalarini narxini pasaytirish, korroziyaga chidamliligini hamda termik barqarorligini oshirish uchun ularga to’ldirgichlar qo’shiladi. Masalan: talk, kaolin, astbestli kukun va boshqalar.

Moyli qoplamalarni qurishini tezlashtirish uchun lak va bo’yoq qoplamalari tarkibiga sikkativlar ya’ni katalizatorlar qo’shiladi. Katalizatorlar sifatida organik moy kislotalarining marganesli, kobaltli va boshqa tuzlari ishlatiladi. Metall buyumlarni qoplamalar bilan qoplash bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Metall buyumlarni qoplamaga tayyorlash. Metall yuza qismidagi oksid qatlam, korroziyaga uchragan qismi tozalanadi. 2. Lak va bo’yoq materiallarini metall bilan bog’lanishini yaxshilash uchun gruntlanadi. 3. Oraliq qatlamlar, kamchiliklar to’ldiriladi va tekislanadi. 4. Metallning yuza qismi bir yoki bir necha qatlam qoplamalar bilan qoplanishi mumkin. Lak va bo’yoq materiallaridan metall sirtida qoplamalar hosil qilish uchun cho’tkalar, valiklar, kukunlarni purkash, elektrostatik hamda elektroforetik usullardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Qoplamalar hosil qilingandan so’ng plyonkalar hosil bo’lishi uchun sovuq yoki issiq joyda quritilishi kerak. Lak va bo’yoq materiallari hamda smolalar asosida alif, laklar, bo’yoqlar, emallar, gruntlar, yelemlar olish mumkin. Aliflar – tarkibida sikkativ (katalizator) tutgan o’simlik moyini qayta ishlash natijasida olinadi. Laklar – plyonka hosil qiluvchi moddalar (tabiiy va sentitik smolalar) ning oson uchuvchan organik erituvchilardagi eritmasi. Alifga pigmentlar qo’shib moyli bo’yoqlar, laklarga aliflar va pigmentlar qo’shib emalli bo’yoqlar yoki emallar olish mumkin. Hozirgi vaqtda polimerlanish va polikondensatsiyalanish reaksiyalari natijasida olinadigan smolalardan lak, bo’yoq, va emallar olinmoqda. Masalan, polivinil xlorid, vinilxloridning sopolimerlari, perxlorvinil smolalari asosida qoplamalar tayyorlanmoqda. Perxlorvinil smolasi polivinilxloridni xlorlash natijasida hosil bo’ladi. U igelit deb ham ataladi.

Perxlorvinil polivinilxloriddan ikki usulda xlorlab olinadi: 1) polivinilxloridning tetroxloretandagi 7 – 8 foizli eritmasi 90 o da xlorga to’yintiriladi. Xlorlash reaksiyasi ekzotermik bo’lgani tufayli, reaktor suv bilan sovutib turiladi. Reaksiya oxirida aralashma gel holatiga o’tadi. Polivinilxloridni xlorlash odatda 20 – 40 soat davom etadi.polivinilxloridni xlorlash nihoyasiga yetgach vodorod xlorid va ortiqcha xlor vakuum ostida haydab olinadi. Hosil bo’lgan perxlorvinil smolasi – 10 o C da metanolda cho’ktiriladi va yuviladi, hamda quritiladi; 2) polivinilxloridning xloroformdagi 10 foizli suspenziyasi 92 o da 0,4 MPa bosimda suyuq xlor bilan aralashtiriladi. Xlorlashning boshlanishida temperatura 120 o , oxirida 40 o gacha pasaytiriladi. Xlorlash odatda, 5 soat davom etadi. Reaksiya tugagach, suspenziya kaliy karbonat eritmasiga asta-sekin quyiladi. Bunda perxlorvinil oq cho’kma holida ajraladi. Hosil bo’lgan cho’kma yuviladi va vakuum ostida quritiladi. Har ikki usulda ham polivinilxloridning xlorlanib perxlorvinilga aylanish reaksiyasi quyidagicha ifodalaniladi: . . . – CH 2 – CHCI – CH 2 – CHCI – CH 2 – CHCI - . . . +Cl 2 -- → . . . – CHCI – CHCI – CH 2 – CCI 2 – CH 2 – CHCI – CCI 2 – CHCI - . . . Polivinilxlorid tarkibidagi odatdagi 56,8 foiz xlor perxlorvinil smolasida 60- 68 foizgacha yetadi. Perxlorvinil smolasi polivinilxloriddan, asosan, eruvchanligi bilan farqlanadi. U murakkab efirlar, ketonlar va xlorlangan uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Uning asetondagi eritmasidan tolalar olinadi. Perxlorvinil smolasi kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli, yonmaydi va mikroblar ta’sirida chirimaydi. Perxlorvinil laklari bo’yoqlar tayyorlashda ishlatiladi. Perxlorvinil smolasi yonmaydi, mikroblar, kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli bo’lganligi uchun ular asosan samaliyot detallarini, mashinalarni, kimyoviy priborlarni bo’yashda ishlatiladi. Poliakrilli laklar – metakril va akril kislotalarining efirlarini erituvchilar ( ketonlar, efirlar, aromatik uglevodorodlar) da eritib, polimer hamda sopolimerlari

olinadi. Unda rangsiz metall bilan mustahkam birikadigan qoplamalar tayyorlash mumkin. Poliuretanli lak-bo’yoq materiallari - poliefirlarni diizosianatlar bilan o’zaro ta’siri natijasida olinadi. Ular qizdirilganda hatto xona haroratida ham o’zaro ta’sirlashadi. Erituvchilar sifatida siklogeksanon, xlorli uglevodorodlar, nitroparafinlardan foydalanish mumkin. Olingan polimerlar gruntlashda, tekislashda, laklar va emallar olishda ishlatiladi. Bundan tashqari metall idishlarni bo’yashdan oldin poliuretanli laklar yordamida qoplamalar hosil qilinadi. Bu qoplamalar esa, ko’plab neft va neft mahsulotlarini saqlaydigan metall idishlarni korroziyadan himoyalaydi. Epoksid smolalaridan tayyorlangan qoplamalar metall va boshqa materiallar bilan mustahkam bog’lanish hosil qiladi. U ishqoriy, kuchsiz kislotali muhitga hamda ko’plab erituvchilar ta’siriga chidamli. Har xil qo’shimchalar qo’shish orqali turli xil epoksid smolalarni olish mumkin. Smolani eritish uchun ketonlar, aromatik uglevodorodlar va oddiy efirlardan foydalanish mumkin. Epoksid qoplamalaridan betonli, metalli va yog’ochli buyumlarni sirtini bo’yashda, bundan tashqari yuqori namlikda yoki har xil erituvchilar muhitida ishlatiladigan kimyoviy priborlarni bo’yashda ishlatiladi. Fenol-formaldegid smolalari olinishiga ko’ra; rezol va navolak smolalariga bo’linadi. Ular aseton, glitseren, spirtlarda yaxshi eriydi. Sintetik smolalar va o’simlik moylari bilan aralashtirilgan, moy kislotalari yoki kanifol bilan modifikatsiya qilingan, kam eruvchan fenol-formaldegid smolalari hozirgi kunda lak va emal sifatida keng ishlatilmoqda. Ushbu materiallardan tayyorlangan plyonkalar yuqori plastiklik xossalarini namoyon qilmoqda. Ulardan kimyoviy priborlarni korroziyadan himoyalashda, samolyotlarning yog’ochdan yasalgan qismlarini namlikdan hamda har xil bakteriyalar ta’siridan himoyalanishda foydalanilmoqda. Kremniy organik polimerlar yuqori temperatura (500-800 o C) larga chidamli laklar va emallar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Kremniy organik birikmalar asosida tayyorlangan lak-bo’yoq qoplamalari 250 o C dan 300 o C gacha, qisqa muddatli

yuqori temperatura ta’sirida 500-800 o C gacha chidamlidir. Yuqori dielektrik xususiyatlarga ega bo’lib, metall bilan kuchli bog’lanish hosil qilamaydi hamda yuqori mustahkamlikka ega emas. Ushbu xossalarni yaxshilash uchun uning tarkibiga alkidli va boshqa smolalar qo’shiladi. Shunday qilib, yuqori temperaturaga chidamli FG-9 laki polifenilsiloksan va alkid smolalar aralashmasidan tayyorlanadi. FG – 9 lakidan 94%, alyuminiyli kukundan 6% olib, aralashtirib olingan emal 100 soat 500 o C temperaturagacha chidashi aniqlangan. Ular asosan yuqori haroratli joylarda, avtomobillarning radiatorlarini, kimyo ishlab chiqarish korxonalaridagi armaturalarni, dvigatellarni ayrim qismlarini bo’yashda ishlatiladi. Alkidli yoki poliefirli qoplamalar asosan gliftal va pentaftal smolalaridan tayyorlanadi. Ular har xil maqsadlarda; tramvay va temir yo’l vogonlarini, avtobuslarni, motosikllarni bo’yashda ishlatiladi. Bundan tashqari alkidli smolalardan tayyorlangan laklar ichki va tashqi qoplamalar, qora va yengil metall qoplamalarini tayyorlashda ishlatiladi. Ularni xona haroratida hamda 80 – 150 o C gacha bo’lgan haroratda ishlatish hamda har xil rangli emallarini olish mumkin. Alkidli smolalarni kamchiliklarini boshqa plyonka hosil qiluvchi smolalar jumladan, poliamidlar qo’shib yaxshilash mumkin. Sellyuloza efirlaridan olinadigan qoplamalar boshqa qoplamalardan yaltiroqligi, qattiqligi, elastikligi, benzol, moy va atmosfera ta’siriga chidamliligi bilan farq qiladi. Nitrosellyuloza asosida olinadigan laklar va emallar bir necha daqiqa ichida qurishi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Ular yengil avtomobillarni, kimyoviy pribor qismlarini, mebellarni bo’yashda qo’llaniladi. Nitroemallar va nitrolaklar temperatura hamda ultra binafsha nurlari ta’siriga chidamli. Etilsellyuloza asosida tayyorlanadigan qoplamalar benzol, toluol va spirtlarda yaxshi eriydi. Ular ishqoriy, kislotali (nitrat kislotadan tashqari) muhitlarga, ozon va nur ta’siriga, past temperaturalarga, 120 o C gacha haroratga chidamliligi bilan ajralib turadi. U nafaqat turli tuman detallarni qoplashda, balki qog’oz, rezena hamda metallar qoplamalarini hosil qilishda ham ishlatiladi.

Sellyuloza asetatlari asosida olinadigan qoplamalar metallar bilan mustahkam bog’lanmasligi, namlikni o’tkazishi, erituvchilarda yomon erishi, boshqa materiallar bilan yaxshi aralashmasligi sababli ular lak va bo’yoq materiallarini ishlab chiqarishda kam ishlatiladi. Sellyuloza asetobutirat izolyatsion va aviasion laklar tayyorlashda qo’llaniladi. U asetonda hamda organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Asfaltenlar , karbenlar va karboidlar ajratib olish texnologiyasi Asfaltenlar , karbenlar , karboidlar CCL4 Asfaltenlar CCL4 eritmasida Karbenlar , karboid lar cho ’ kmada CS2 Karboidlar cho ’ kmadaKarbenlar CS2 eritmasida

Neftdan smolalarni ajratib olish ketma - ketligi Neft + n - pentan (40:1) Asfaltenlar cho ’ kmaga tushadi Maltenlar ( moy+smola ) AX usulida SiO2 - adsorbent Moy Smolalar

1-Jadval Har bir fraksiyaning o’rtacha raqamiy va o’rtacha massaviy molekulyar massasining o’ zgarishi Ko’rsatkichlar Molekulyar massa va polidesperslik koeffisientini o’zgarishi Toyingan Aromatik Smolalar Asfaltenlar 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 500Концентрация , г/дл300 400 Объем, мл0 40000 2000 2 1 7501540 650 7507275300 Рис. 1. Распределение молекулярных масс асфальтенов дорожных битумов: 1 – при содержании асфальтенов в битуме 11,6%; 2 – при содержании асфальтенов в битуме 26,8%. Цифры на кривых обозначают молекулярные массы асфальтенов

uglevodorodlar uglevodorodlar Qizdirishning davomiyligi, soat 0 1 48 0 1 48 0 1 48 0 1 48 O’rtacha raqamiy molekulyar massa 601,2 591,4 558,0 564,3 595,4 547,4 709,4 771,8 777,7 1635,5 1868 2695,2 O’rtacha massaviy molekulyar massa 744 750 694 914 950 950 1496 1976 2208 5989 9204 40050 Polidesperslik koeffisienti 1,23 1,27 1,27 1,62 1,60 1,60 2,11 2,56 2,84 3,48 4,93 14,86 Bitumning IQ-spektroskopiyasi

Таблица 2 Показатели дисперсности вязких битумов Номер образца битума Содержание, % по массе Показатель дисперсности ДАсфальте нов А Смол С Углеводородов насыщенных Н Углеводородов циклических Ц 1 17,8 17,2 49,0 16,0 0,50 2 19,0 13,0 48,0 20,0 0,49 3 24,6 20,4 40,0 15,0 0,55 4 9,3 41,7 40,0 9,0 1,08 5 8,1 33,9 43,0 15,0 0,96

4 – LABORATORIYA ISHI Mavzu: NEFT MAHSULOTLARINI BEGONA KOMPANENTLARDAN TOZALASH. Moylarni deasfaltlash Qoldiq moylarni gudron va yarim gudronlardan ishlab chiqariladi. Bu fraksiyalarda ayniqsa smolali neftlardan olingan bо‘lsa 50% gacha smola va asfalten bо‘ladi. Smola- asfaltenli birikmalarni asfaltenli birikmalar erituvchida deyarli erimasdan chо‘kmada qoladi. Erituvchi sifatida murakkabligi selektiv erituvchini qо‘llashga yо‘l bermaydi. Shuning uchun moyni qimmatbaho uglevodorodlari uchun erituvchi tanlanadi. Smola-suyuq propan ishlatiladi. Moy uglevodorodlarining propandagi eritmasidan smolalar 50-85 0 S oralig‘ida yengil ajraladi. Haroratni yuqori darajasi propanni kritik harorati bilan (96,8 0 S) chegaralanadi. Propanning harorati kritik temeraturaga yaqinlashgani sari uning eritish qobiliyati pasayadi, moyni uglevodorodlari qisman smolalar bilan chо‘kib qoladi. Buning natijasida moyning chiqishi pasayadi. Past haroratda buni teskarisi bо‘lib suyuq propanni eritish qobiliyati ortadi va 40 0 S da smolalar propanda eriydi va moyni sifati pasayadi. Jarayon kolonnada olib boriladi. Propan kalonna tagidan beriladi, moylar esa tepa qismidan, kolonnani tepa qismida harorat 70-75 0 S va pastki qismida 50-60 0 S bо‘ladi. Kalonnani tepa va pastki qismida haroratni har xil ushlab turish natijasida moydan smola va asfaltenlarni tо‘liq ajratib olinadi. Haroratni bu farqiga deasfaltlash gradiyenti deyiladi. Propanni suyuq holda ushlab turish uchun jarayonni 4-4,5 Mpa da olib boriladi. Erituvchini va boshlang‘ich mahsulotni nisbatini tajriba yо‘li bilan topiladi va u xom- ashyodagi uglevodorodlar soniga bog‘liq. Uglevodorodlar miqdori qancha kо‘p bо‘lsa propan bilan boshlang‘ich mahsulot nisbati ham shuncha kо‘p bо‘ladi. Propan va boshlang‘ich modda 4:1 dan 8:1 gacha bо‘lgan nisbatda olinadi. Propanni miqdorini ma’lum darajagacha oshirish deasfaltizat sifatiga yaxshi ta’sir kо‘rsatadi, smolali-asfaltenlarni chо‘ktirish tezlashadi. Deasfaltdash jarayonini bir bosqichda olib borish mumkin lekin olingan mahsulotni sifati ikki bosqichli jarayonda kо‘ngildagidek bо‘ladi. Birinchi bosqichda olingan asfalt eritmasidan qimmatbaho uglevodorodlarni ajratib olish uchun ikkinchi bosqichda deasfaltlanadi. Ikki bosqichli sxemada gudrondan moyni olish 10% ga ortadi. I va II bosqich deasfaltizatlari sifat bо‘yicha katta farq qiladi. II bosqich deasfaltizatidan juda yopishqoq moylar olinadi.

2 - jadval Romashkin neftini gudronidan olingan mahsulotlarning sifati quyidagilardir Kо‘rsatgichlar Gudron I deasfaltizat II deasfaltizat Asfalt Zichlik r 4 20 1.010 0,915 - - Kokslanish, %mas. 18-20 1.1-1.3 1,5-2,2 - Yopishqoqligi: 100 0 S, mm 2 /S - 20-23 30-55 - Yumshalish harorati, 0 S 35 - - 66-75 Moylarni ularni tarkibidagi smola-asfaltenli birikmalardan va qisqa yon zanjirli politsiklik aromatik uglevodorodlardan qutilish uchun ularni selektiv tozalanadi. Selektiv tozalashga distillyat va qoldiq moylar ham beriladi. Buning natijasida moylarni rangi tozalanadi, yopishqoqlik indeksi ortadi, kokslanish darajasi va oltingugurt birikmalarini miqdori kamayadi. 5 – LABORATORIYA ISHI Mavzu: Neftning kerosin va gazoyl fraksiyalarini bug‘ holida ajratish. Tabiiy va aktivlangan tuproqlar, sun’iy usulda tayyorlangan alyuminatlar, alyumogel, seolitlar, aktivlangan alyuminiy oksidi, kо‘mir va shularga о‘xshashlar о‘zlariga boshqa moddalarni adsorbsiyalash, ya’ni shimib olish xossasiga egadirlar. Bularni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlarning bu xossasidan sanoatda keng foydalaniladi. Masalan: adsorbentlar maxsulotlarni turli uglevodorod gruppalariga ajratish, gazlarni namlikdan tozalash va shu kabi jarayonlarga ishlatiladi. Bularni orasida seolitlar alohida axamiyatga egadir. Masalan seolitlar neft maxsulotlarining tarkibidagi tо‘g‘ri zanjirli parafinlarni osonlik bilan shimib oladilar. Seolitlarni bu xossasi yonilg‘i fraksiyalarini sifatini oshirishda foydalaniladi. Seolitlar neft maxsulotlari tarkibidagi uglevodorod molekulalarini katta-kichikligiga qarab bir-biridan ajratish qobiliyatiga egadirlar. Gaz-adsorbstion xromatografiyada turli markali silikagellar, faollantirilgan ko’mir, grafitlangan qurum singari qutbli adsorbentlar ishlatiladi. Molekulalarining geometrik o’lchamlari turlicha bo’lgan moddalar aralashmasini tarkibiy qismlarga ajratish uchun, ko’pincha molekulyar elaklardan-seolitlardan foydalaniladi. S eolitlar : kristall panjarasidagi g’ovaklarining o’lchamlari muayyan va o’zgarmas bo’lgan sintetik sorbentlar bo’lib, ular ning molekulyar i elaklar deyiladi.

Adsorbsiya vaqtida birinchi navbatda katta dipol momentiga ega bо‘lgan qutbli xususiyatli moddalar shimiladi, sо‘ngra qutbli xususiyatga ega bо‘lmagan moddalar shimiladi. Shu xususiyatiga kо‘ra neft maxsulotlarini tarkibidagi uglevodorod komponentlarini quyidagi tizimda yozsak bо‘ladi: smolasimon asfalten moddalar  og‘ir aromatik uglevodorodlar  о‘rta molekulali aromatik uglevodorodlar  yengil aromatik uglevodorodlar  naften va parafin uglevodorodlar. Bu uglevodorod gruppalari adsorbentga navbatma-navbat shimilish xususiyatiga ega bо‘lishlari bilan birga erituvchilar yordamida desorbsiyalanganda, birinchi navbatda parafin va naften, ulardan keyin boshqa gruppalar desorbsiyaga uchraydi. Shu asosda neft maxsulotlarining tarkibidagi uglevodorodlarning gruppalari bо‘yicha bir-biridan ajratish va ularning miqdorini aniqlash mumkin. Ishni bajarishda foydalaniladigan qurilma, uskuna va tajriba ashyolari. 1. Adsorber 2. shisha trubka 3. nixrom sim. 4. sovutgich. 5. kolbalar 6. gaz soati 7. uch shoxli kranlar 8. avtotransformator 9. termometr 10. termopara. Laboratoriya ishidan maqsad. Yuqorida aytilganidek, seolitlar tо‘g‘ri zanjirli parafin uglevodorodlarni osonlik bilan adsorbsiyalaydilar. Ushbu usul yordamida toza sifatli tо‘g‘ri zanjirli parafinlarni ajratib olish mumkin. Seolitlar yordamida gazlarni tozalash va ularni namlikdan quritish mumkin. Bu laboratoriya ishida seolitlar yordamida neft maxsulotlaridan tо‘g‘ri zanjirli uglevodorodlarni ajratib olinadi. Odatda, bu jarayon xom ashyoni suyuq xolatida yoki uni bug‘ga aylantirib amalga oshiriladi. Jarayonning ikkinchi xili kо‘proq qо‘llanishi sababli, laboratoriya ishi xom ashyoni bug‘ga aylantirilgan holda bajariladi. 4-Rasm. Kerosin va gazoyl fraksiyalarini bug‘ holida adsorbsiyali ajratish uskunasining chizmasi. 4-Rasmda keltirilgan uskunaning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: adsorber (2) diametri 15 mm, balandligi 300 mm; adsorberning pechkasi (3) shisha trubka bо‘lib, diametri 25 mm, ustiga nixrom simi о‘ralgan; Ajratuvchi varonka (1). Bular yordamida uskunani (adsorbsiya va desorbsiya rejimlariga о‘tkaziladi); Tajribaga tayyorlanish va uni bajarish tartibi. Tajriba yaxshi natija berishi eng avvalo adsorbentni tо‘g‘ri tayyorlashga bog‘liqdir. Adsorbentni zarrachalari 1-2 mm ga teng bо‘lishi shart. Adsorbentni mufel pechkasiga joylab 450-500 0 C da 5 soat qizdirib keyin eksikatorda sovutiladi. Sovigan adsorbentni tezlikda adsorberga joylanadi. Xom ashyoni mernikga solib nasos yordamida aralashtiruvchiga beriladi. Xom ashyoni xajmiy tezligi adsorbentning xajmiga nisbatan 2 s -1 ga teng. Adsorbsiya yaxshi borishi uchun xom ashyoga N gazi aralashtiriladi. Gazning tezligi ham xom ashyoning h ajmiy tezligiga tengdir. Xom ashyo va gaz aralashtirgichda bir biri bilan aralashib bug‘ga Ажратувчи варонка Адсор- бер (2) Печь (3)

aylantiruvchiga keladi. Bu yerda harorat xom ashyoni qaynash temperaturasini oxiriga nisbatan 40-60 0 S yuqori ushlab turiladi. Xom ashyo tо‘la bug‘ xolatiga о‘tadi. Bug‘ xolatidagi aralashma uch shoxli kran yordamida adsorberga keladi. Adsorberda temperatura xom ashyoning qaynash temperaturasini oxiriga nisbatan 20-40 0 S yuqori ushlab turiladi. Xom ashyo seolit qatlami orqali о‘tayotganda uning tarkibidagi n- parafinlar seolitga adsorbsiya bо‘ladi, parafinlardan tozalangan denormalizat uch shoxli kran orqali о‘tib sovutgichga borib suyuq holatiga о‘tadi va suyuq maxsulotni yig‘uvchiga tushadi. Aralashmadagi gaz va sovushga ulgurmagan uglevodorodlar absorber orqali gaz soatiga о‘tadi va atmosferaga chiqarib yuboriladi. Adsorbsiya bosqichi tamom bо‘lgandan keyin uch shoxli kranlar desorbsiya bosqichi holatiga о‘zgartiriladi. Desorbsiya sifatida suv bug‘i ishlatiladi. Buning uchun suvni 2 s -1 xajmiy tezlik bilan aralashtirgichga (II) beramiz, u yerda N bilan aralashib desorbentni bug‘ga aylantiruvchi ga keladi, suv bug‘ga aylanib N bilan birga uch shoxli kran orqali adsorberga keladi. Suv bug‘i seolitga shimilgan n-parafinlarni siqib chiqaradi. Suv bug‘i, N va bug‘ holida desorbsiya bо‘lgan n-parafinlar aralashmasi sovutgichdan о‘tib suyuq maxsulotni yig‘uvchi kolbaga tushadi. Gaz va sovub ulgurmaydigan parafinlar adsorber va gaz soati orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. Kolbadagi suyuqlik ikki qatlamdan iborat. Pastida suv, yuqorisida n-parafinlar. n-parafinlarni suvdan ajratib xlorni kalsiy yordamida namlikdan quritamiz. Adsorbsiya bosqichi davom etayotganda bir necha marotaba denormalizatni nurni sindirish koeffitsiyentini aniqlab boramiz; boshlab koeffitsiyentini qiymati kо‘tariladi; keyinchalik adsorbent n – parafinlar bilan tо‘yinganidan sо‘ng koeffitsiyentini qiymati kamayib boradi. Bu adsorbsiya bosqichini tamom bо‘lganidan darak beradi. Jarayon tugagandan keyin material balansi tuziladi va olingan maxsulotlarni analiz qilinadi. Denormalizatsiya qotish temperaturasini aniqlanadi; n-parafinlarni va ular bilan birga bо‘lgan uglevodorodlarni xromatografiya usuli bilan aniqlanadi. Tajriba natijalarini yakunlashtirayotganda quyidagilar qayd qilinadi: xom ashyo va adsorbentni xarakteristikalari, qaysi sharoitda tajriba olib borildi, qancha n-parafinlar olindi (xom ashyoga nisbatan % hisobida), jarayonning material balansi, n-parafinlar va denormalizatsiyaning xossalari; n – parafinlarni ajratib olish jarayonining material balansini quyidagicha yoziladi: 6-laboratoriya ishi Mavzu: Kislota va ishqor yordamida tozalash. Moylarni sulfat kislota yordamida tozalanganda moy fraksiyasidan smolasimon asfalten moddalar, tо‘yinmagan uglevodorodlar, naften kislotalari qisman azotli va oltingugurtli birikmalar, politsiklik aromatik uglevodorodlar ajratib olinadi. Sulfat kislotasi bilan qayta ishlangan moy fraksiyasi ikki qavatga ajraladi. Pastki qavatda - nordon gudron - о‘z tarkibida reaksiya mahsulotlari, kislotani ortiqchasini, birikmalarni (kislotada erigan) va mexanik ravishda pastki qavatga tushib qolgan moylarni ushlab turadi. Yuqori qavatda - nordon moy - uni tarkibida moy uglevodorodlarlari va juda oz miqdorda moyda erigan kislota qoldigi va reaksiya mahsulotlari bо‘ladi. Sulfat kislota bilan tozalash jarayonining parametrlari xom ashyoni kimyoviy tarkibiga,yopishqoqligiga, tozalangan mahsulotni talab darajasiga bog‘liq bо‘lib har bir vaziyatda tajriba yо‘li bilan aniqlanadi. Moyni tozalash natijalari jarayonni haroratiga, kontakt vaqtining davomiyligiga, sulfat kislotani konsentratsiyasiga va miqdoriga, kislotani quyish tartibiga bog‘liqdir. Lekin, yopishqoq moylarni past haroratda tozalash qiyin, chunki moy kislota bilan yomon aralashadi va gudronni chо‘kishi qiyinlashadi.

Tajribada tozalash quyidagi haroratda olib boriladi: Moyni yopishqoqligi 50 o S, MM 2 / S 18-25 10-17 6-9 3-5 2-2,5 Tozalash harorati o S 55-60 10-17 40 30-35 20-25 Kislotaning konsentratsiyasi va sarflash miqdori Tozalash uchun 92-96% li sulfat kislotasi olinadi. Konsentratsiya 90% dan kam bо‘lsa kislotani aktivligi pasayib ketadi. Tutab turgan sulfat kislota sulfokislotalarni hosil bо‘lishini tezlashtirib yuboradi. Uni rangsiz, meditsinada qо‘llaniladigan moylar olish uchun ishlatiladi. Tozalash natijasida kislotani konsentratsiyasi pasayadi. Gudron tarkibida 25% dan 70% gacha reaksiyaga kirishmagan sulfat kislota bо‘ladi. Sulfat kislotani jarayon uchun sarflanadigan miqdori xom ashyoni sifatiga, tozalash darajasiga qо‘yiladigan talabga bog‘liq. Kislota qancha sarflansa olinayotgan moyning rangi shuncha toza bо‘ladi. Distillyat moylarni tozalanganda kislotani sarfi 3-10% mass ni tashkil qiladi, qoldiq moyni tozalanganda kislota sarfi 15-20% mass gacha yetadi. Tutaydigan sulfat kislotani parfyumeriya va meditsina moylarini olishdagi sarfi 50-60 % mass ga yetadi. Kislota bilan qayta ishlash tartibi Tozalanadigan mahsulotda odatda suv bо‘ladi, bu esa kislotani konsentratsiyasini pasaytiradi va uni effektivligini susaytiradi. Shuning uchun moyni tozalashdan oldin suvdan tozalanadi – quritiladi. Quritish uchun sulfat kislotani 0,25-2% mass miqdorida olinadi. Quritish jarayoni tugagandan sо‘ng gudron ajratib olinadi va moyni 3-4% li kislota bilan qayta ishlash boshlanadi. Har gal gudron chо‘ktiriladi va ajratib olinadi. Qoldiq moylar gudron chо‘kkanligi uchun bir operatsiyada tozalanadi.

Похожие

2-metil-5-xlorbenzimidazolni sintezlashning muqobil sharoitlarini o’rganish

Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi aminlar asosida sintez reaksiyalarini o’rganish