logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Химия
  4. Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

834 KB
Скачать
Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish Mundarija KIRISH I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Konfigurasion va konformasion izomeriyalar…………………………7 1.2. Polimerlar eritmalari nazariyasi……………………………………….16 1.3. Polimerlarning bo’kishi……………………………………………….19 1.4. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash…………………………...25 1.5. Amino-aldegid smolalarini olish va xossalarini o’rganish.....................27 1.6. Plyonka hosil qiluvchi smolalarga erituvchilar tanlash .........................33 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Smolalarni tozalash va erituvchi turiga qarab plyonka hosil qilish xususiyatini o’rganish...........................................................................................35 2.2. Fenolformaldegid smolalarini sintezlash usullari va fizik-kimyoviy xossalari.................................................................................................................37 2.3. Plyonka hosil qiladigan erituvchilarni tanlash va smolalar olish texnologiyasini o’rganish......................................................................................43 2.4. Olingan smolalarni fizik-kimyoviy xossalarini tekshirish usullari...........48 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Fenolning formaldegid bilan polikondensatlanishi (novolok smolasini hosil bo’lishi ..................................................................................................................50 3.2. Fenolning formaldegid bilan polikondensatlanishi (rezol smolasini hosil bo’lishi ..................................................................................................................50 3.3. Smola va plyonka olish uchun erituvchilar tanlash....................................51 3.4. Polikondensasiya va etirifikasiya reaksiyalarining tezligi hamda monomerlar miqdorining muqobil sharoitlarini o’rganish.........................................................54 XULOSA ...............................................................................................................59 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................60 2 KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizat- siya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllanti- rish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir. 3 Sintetik smola eritmasidan plyonka hosil qilishda mochivena va melaminformaldegid, epoksid, akrilat moddalaridan foydalanib sintezlanadi. Melaminformaldegid, fenol formaldegid va mochivenadan olingan smolalardan tayyorlanadigan plyonkalarni ishlab chiqarish va ularni fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish katta ahamiyatga egadir. Respublika kimyo sanoati potinsialining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan, mebellar uchun yuqori sifatli laklar ishlab chiqish va avtomobil emallarini ishlab chiqarishga bo’lgan talab yil sayin oshib bormoqda. Bir qancha mamlakatlarda mochevina,akrilonitril, akrilatlar bilan bir qancha aldegidlar, furfurol, furil spirti, furanlar yordamida lak va emallar ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi vaqtda texnologik ishlab chiqarishda yuqori sifatli lak va emallar ishlab chiqarish uchun mochevina, formaldegid yoki furfurol, turli xil modifisirlangan spirtlarining miqdorlarini turlicha olib, har xil smolalar tayyorlanmoqda [15]. Doimo shu muommoni hal qilish maqsadida kimyoviy ishlab chiqarish labaratoriyalari va korxonalari turli xil yangi smolalarni sintezlab uni ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qilmoqda. ,,O’zkimyosanoat’’ aksionerlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqariladigan asosiy smolalar formaldegid, metanol, melamin geksometilentetramin, monoxlor sirka kislota asosida ishlab chiqariladi. Bu ishlab chiqarilgan smolalarni jahon miqyosida eksport va import qilish uchun, jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqish hozirgi kunda asosiy masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Smolalar va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy ishlar va maqolalarning ko’p qismi potentlangandir. Olib borilgan ilmiy ishlar va potentlar shuni ko’rsatadiki, mochevina va melaminoformaldegid, fenol formaldegid, melamin furfurol smolalarni va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy 4 ishlarning kamligi, ular ustida texnologik ishlab chiqarish jarayonlarining kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shu maqsadda melomen-furfurol smolasi melomen-formaldegid va mochivena-furfurol, fenol-formaldegid smolalari ustida bitiruv malakaviy ish olib borishni maqsad qilib qo’ydik. Bitiruv malakaviy ishimizda bu smolalarni sintezlash va ularni sifatini o’rganish, ular yaxshi eriydigan erituvchilar topish hamda ularni sopolimerlab, sintetik lak olish maqsadida bir qancha ishlar olib borildi. Aminoaldegidli oligomerlar asosan aminlarni aldegidlar bilan kondensasiyasi natijasida olinadi. Bu olingan smolalar asosan mebillarda laklovchi kraska sifatida ishlatiladi. Daraxtdan tayyorlanga mebellarga yupqa plastinka hosil qilib, himoyalovchi vosita vazifasini bajaradi [6]. Hozirgi kunda bu smolalardan 1 yilda mebel ishlab chiqarish uchun 2,5 ming tonna ishlatiladi. Respublikamizda ishlab chiqiqladigan smolalar 1 yilda 2,5 ming tonnani tashkil qiladi. Bu ko’rsatgichlardan shuni ko’rish mumkinki, bunday smolalarni ishlab chiqarish va sifatini yanada oshirishga bo’lgan talablar yil sayin oshib bormoqda. Bu muammolarni hal qilish maqsadida, raqobatbardosh mochevina, melamin- formaldegid, melamin-furfurol, fenol-formaldegid smolalaridan yuqori sifatli emal va lak olishni maqsad qilib, bu ishlar yuzasidan ko’plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borishimiz kerak bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi. Respublika kimyo sanoatining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan zamonaviy mebellar hamda avtomobillar ishlab chiqarishda turli xil xossalarga ega bo’lgan lak va emallarga bo’lgan talablar kun sayin oshib bormoqda. Hozirgi kun talabiga javob beradigan yuqori sifatli laklar va emallar sintezlash hamda eng yaxshi erituvchilarni tanlash, fizik-kimyoviy xossalarni o’rganish hozirgi kunda dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi; fenol formaldegid smolalari sintezlashda qulay va muqobil 5 sharoitlarni tanlash, yuqori unumda smola sintezlash, kompozitsion materiallar, laklar va emallar olish uchun eng yaxshi erituvchilar tanlash, hamda texnologik jarayonlarning ketma-ketligini o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining vazifasi esa, sintez qilingan fenol formaldegid smolasining fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Respublika kimyo sanoati dunyo bo’yicha mavqei yuqori bo’lishiga qaramasdan mebellar uchun yuqori sifatli laklar va avtomobillar uchun emallar ishlab chiqarish asosiy muommolardan biri bo’lib kelmoqda. Ilmiy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, melamin-formaldegid va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy ishlarni, texnologik jarayonlarni kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shuning uchun yuqori sifatli lak va emallarni yuqori unum bilan sintezlashning muqobil sharoitlarini o’rganish, plyonkalar, kompozitsion materiallar olish uchun eng yaxshi erituvchilarni tanlash, smola va lak olishning texnologik ketma-ketligini o’rganish, sintez qilingan lak va smolalarni fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganish ilmiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 6 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Konfeguratsion va konformatsion izomeriyalar Molekula o’z o’qi atrofida erkin aylanadi, deb faraz qiladigan bo’lsak, bunda vodorod atomlarining fazodagi o’rni C-C bog’ o’qi atrofida o’zgarib, etin molekulasi turli konformatsion shaklga ega bo’lishi mumkin. Bir holatda birinchi metil gruppadagi vodorod atomlari ikkinchi metil gruppadagi vodorod atomlari ustiga aniq tushsa (tsis-holat, boshqa bir holatda vodorod atomlarining fazoda joylanishi biri ikkinchisiga nisbatan 60 0 siljigan bo’lsa, trans-holat bo’lib, uglerod atomlarining o’rni o’zaro o’zgarmay qoladi. Molekula bir holatdan ikkinchi holatga o’tganda, uning potentsial energiyasi U burilish burchagi φ ga mos ravishda o’zgaradi, ya’ni U=f (φ) bo’ladi. Agar etan molekulasini (a) holatdagi potentsial energiyasini U 1, (b) holatdagi potentsial energiyasini U 2 desak, ular bir-biriga teng bo’lmaydi. Etan molekulasining potentsial energiyasini burilish burchagiga bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Makromolekula o’z konformatsiyasini faqat issiqlik ta‘sirida o’zgartirmay, balki turli tashqi kuchlar ta‘sirida ham o’zgartira oladi. Bu holda makromolekulaning qayishqoqligi kinetik segmentning o’lchamlari bilan xarakterlanadi. Endi qayishqoqlikka makromolekula tarkibidagi atomlar tabiati, makromolekulalararo ta‘sir kuch, zanjir uzunligi, tashqi harorat kabi omillarning ta‘sirini ko’rib chiqamiz. Chiziqsimon poliuglevodorodlarning makromolekulalari eng katta egiluvchanlikka ega, chunki CH 3 ― va CH 2 ―guruhlarda o’zaro ta‘sir kuch kamligidan energetik to’siq qiymati uncha katta bo’lmaydi. Bunday polimerlarga polietilen, polipropilen, tabiiy va divinil kauchuklar hamda polizobutilenlar misol bo’la oladi. Agar makromolekula tarkibida -CI, -OH, -CN, -COOH kabi qutbli guruhlar o’zaro yaqin joylashgan bo’lsa, ularning o’zaro ta‘siridan energetik to’siq ko’rsatgichi oshib ketadi. Bu o’rinbosarlar makromolekulaning ichki energetik to’sig’ini oshiribgina qoymay, qo’shni makromolekulalar qutbli gruppalarning bir – 7 biriga ta‘sirini ham oshiradi, goho vodgorod bog’ vujudga keladi (masalan, poliakril kislotadagi karboksil gruppalar orasidagi vodorod bog’). Bularning hammasi makromolekla qayishqoqligini kamaytirib, polimerning dag’alligini oshiradi. O’rinbosarlarning zanjir boylab qay holatda taqsimlanishi ham makromolekula qayishqoqligiga ta‘sir qiladi. Masalan, polivinilxlorid va polixlorpropen xlorli polimerlar bo’lsa–da, xlorprenda xlor atomlar bir–biriga ta‘sir eta olmaydigan masofada joylashganligi uchun unda potentsial g’ov energiyasi kichik, demak, polixlorpren makromolekulasining qayishqoqligi polivinilxloriddagidan kattadir. Makromolekulaning zanjir boylab qay holatda tarmoqlanganligi ham uning qayishqoqligiga ta‘sir qiladi. Yon tarmoq qisqa bo’lib, tez–tez takrorlansa, alohida halqalarning energetik to’sig’i oshadi, natijada makromolekula dag’allashadi. Yon tarmoqlar uzun bo’lsa, kam takrorlansa, molekulalararo ta‘sir kamligidan makromolekulaning qayishqoqligi ortadi. Qayishqoqlikka erituvchi molekulalari ham ta‘sir etadi. Juda oz miqdorda erituvchilar ( plastifikatorlar qo’shib molekulalararo ta‘sir kuchini kamaytirish hisobiga polimer qayishqoqligini oshirish mumkin. Bu tadbir polimerlarni p l a s t i f i k a t s i y a l a sh deyiladi. Potentsial to’siq kattaligi bir xil bo’lgan zanjirlarning qayishqoqligi molekulyar massasiga qarab o’zgaradi. Masalan, 10―30 bo’g’indan iborat zanjirni olaylik. Bo’g’inlar soni ortishi bilan molekuladagi konformatsion shakl―o’zgarishlar soni ham ortadi. Demak, uzun zanjirning qayishqoqligi xuddi shunday ximiyaviy tuzilishiga ega bo’lgan qisqa zanjir qayishqoqligidan katta bo’ladi. Harorat past bo’lsa, makromolekulaning potentsial energiyasi qiymati energetik to’siq ko’rsatgichidan ancha kichik bo’ladi, bunda bo’g’inlar muvozanat holat atrofida faqatgina tebranma harakat qila oladi. Harorat ortishi bilan issiqlik harakat energiyasi oshadi, bunda tebranma harakat kuchayib, alohida bo’g’inlarning aylanishiga imkoniyat yaratiladi. Shu sababdan zanjir qayishqoq bo’lib, materialning elastikligi oshadi. Masalan, polistirol yoki polimetilmetakrilat uy temperaturasida dag’al bo’lib, 80 0 da esa elastiklikka ega bo’ladi. Shuningdek, xona temperaturasida cho’ziluvchan bo’lgan elastik tabiiy kauchuk harorat pasaygach, dag’al va mo’rt bo’lib qoladi. Uzun 8 polimer zanjiri turlicha konfigurasiya va konformasiya shakllarida bo’lishi mumkin. Masalan, 1-4 holatda izopren qoldiqlaridan tuzilgan zanjir ikkita barqaror konfigurasiyada: tsis–konfigurasiya (tabiiy kauchuk) va trans–konfigurasiyada (guttapercha) bo’lishi mumkin: H 3 C H 3 C \ \ C = CH CH 2 CH2 C = CH tsis – izomer (tabiiy kauchuk) / \ / \ / \ / \ - CH 2 CH 2 C = CH CH 2 CH 2 - / H 3 C H 3 C CH 2 - \ / H 3 C CH 2 C = CH \ / \ / trans – izomer (guttapercha) H 3 C CH 2 C = CH CH 2 \ / \ / C = CH CH 2 / - CH 2 Polimer zanjirining konformasiyasi haqidagi tasavvurlar birinchi marta B.Kun va E.Gut tomonidan kiritildi. Ularning fikricha polimer zanjirining har xil konformasiyasi kimyoviy bog’lar uzilmagan holda zvenolarning bir-biriga nisbatan erkin aylanishidir. Etan molekulasining potentsial energiyasini burilish burchagiga bog’liq holda o’zgarishi mumkin. Dixloretan molekulasining simmetrik darajasi etan molekulasinikidan kam bo’lganligi uchun, atomlar gruppalarining bir – biriga nisbatan fazoda erkin aylanishi natijasida bir xil ehtimollikka ega bo’lgan 4 xil shakl o’zgarishi sodir bo’lishi mumkin. Qolgan shakl holatlari shu shakl o’zgarishining ko’zgudagi aksidir. Bunda molekulaning potentsial energiyasining burilish burchagiga bog’liq holda o’zgarishi, etan molekulasidagiga qaraganda ancha murakkab bo’lib φ burchakning 0 0 , 120 0 , 240 0 qiymatlarida minimumga ega bo’ladi. Energiyaning maksimum va minimum holati orasidagi farq energetik yoki potensial g’ov (to’siq) deb ataladi. 9 Etan molekulasi uchun energetik g’ov 11,7 k/mol ga teng. Demak, etan molekulasida ham ichki aylanish chegaralangan bo’lib, u potentsial g’ov tufayli erkin bo’lolmaydi. Muvozanat holat atrofida esa metil gruppalar minimum potentsial energiya bilan tebranishi mumkin. Uglevodlar va ularning hosilalarida uglerod atomlarining sonini ortib borishi, ular molekulasining fazoda turli xil holatlarda joylanish imkoniyatini yana ham oshiradi. Issiqlik harakati natijasida uzunligi yetarlicha katta bo’lgan makromolekula fazoda asta–sekitn har xil shakllarni, ya‘ni cho’zinchoq yoki chigal tartibsiz g’ujanak shakllarni olishi mumkin. Polimer zanjirlarining issiqlik harakati tufayli hosil bo’lgan bunday aylanish iz omerlari makromolekulalarning konformasiyalari deb ataladi. Makromolekulada konformasiyalar soni shu molekulaning fazoda joylashgan uchlari orasidagi masofa uzunligiga bog’liq. Masofa uzunligi qancha kichik bo’lsa, makromolekulaning shakl o’zgarishi shuncha ko’p va alohida olingan har qaysi konformasion holat barqaror bo’ladi. Demak, makromolekula uchlari orasidagi masofa uzaygan sari konformatsiyalar soni kamayib boraveradi va bu masofa molekulaning xususiy uzunligiga teng bo’lganda, konformatsiya soni birga teng bo’ladi. Bunday holat tashqi energiya hisobiga molekulani uchlaridan cho’zib, atomlarni bir chiziqqa tizilganda sodir bo’lishi mumkin. Amalda u kamdan – kam hollarda royobga chiqadi. Aksincha, makromolekulaning chigal, tartibsiz g’ujanak holati ko’proq uchraydi. 10 чизиқсимон макромолекулаларни конформациясиглобула стати к клубок Сперал симонТахланган Bir vaqtning o’zida makromolekulalar elementar bo’g’inning tuzilishi, kimyoviy tarkibi bir xil bo’lishiga qaramay, atomlarning o’zaro fazoviy joylanishi bilan farq qilishi mumkin. Makromolekula strukturasidagi fazoviy farqning bunday turi konfiguratsiya deb ataladi. Odatda makromolekulaning tuzilishi yaqin tartibli yoki uzoq tartibli konfiguratsiyalardan iborat bo’lishi mumkin. Makromolekulalarning har xil konformatsiyalarga o’tish xussiyati makromolekula qayishqoqligini xarakterlaydi. Makromolekula qayishqoqligini statik buralgan zanjir uchlarining kvadrat masofasi bilan belgilash mumkin. Zanjir qanchalik qayishqoq bo’lsa, shuncha kichik bo’ladi. Aksincha bo’lganda esa, ya‘ni zanjir qanchalik qattiq bo’lsa, uning qiymati shunchalik katta bo’ladi. Makromolekula qayishqoqligini miqdoriy xarakterlash uchun segment tushunchasi kiritiladi. Bu tushunchaning mohiyati quyidagicha. Chegaralangan aylanma harakat tufayli makromolekula zanjiridagi ayrim guruhlar va bo’g’inlarning aylanishi erkin bo’lmaydi. Ularning aylanishiga har xil energetik to’siqlar qarshilik qiladi. Biroq makromolekula zanjirining shunday modelini ko’zimiz oldiga keltirish mumkinki, unda zanjirning ayrim qismlari erkin aylana olsin. Ammo bunday uchastkaning kattaligi haqiqiy bo’g’inning o’lchamidan katta bo’ladi. Bunda 11 makromolekuladan paydo bo’ladigan konformatsiyalar soni har ikki qism uchun ham bir xil bo’ladi. Boshqacha aytganda, makromolekulada bir bo’g’inning tebranish kengligi (amplitudasi) 10 0 qiymatga teng deb faraz qilganimizda ikkinchi bo’g’in birinchiga nisbatan 20 0 kenglik bilan, uchinchi xalqa esa 30 0 li kenglik bilan tebranadi va hokazo. Bo’g’inlar soni ortishi bilan bir–biridan uzoqlashayotgan bo’g’inlar orasidagi bog’liqlik yo’qola boradi va nihoyat, 36–bo’g’in birinchiga nisbatan erkin aylana oladi. Demak, bo’g’inlar butunligicha erkin aylanish o’rniga makromolekulaning qandaydir bir qismi (segmenti) erkin aylana oladi. Ana shu segmentlarning erkin aylana olishi makromolekuladagi qayishqoqlikni xarakterlaydi. Shunday qilib, segment makromolekula qayishqoqligining o’lchovi bo’lib, u polimerlarning fizikaviy xossalarini ideal sistemalar qonunlari bilan ifodalash uchun kiritilgan matematik abstraktsiyadir. Agar ideal holda faraz qilinganidek makromolekula zanjiridagi har bir alohida bo’g’in bir–biriga nisbatan erkin aylanma harakat qilsa, unda segmentning uzunligi bir bo’g’in uzunligiga teng bo’lar edi. Real molekulalarda bunday bo’lmaydi. Shuning uchun polimerlarning qayishqoqligi segmentning uzun– qisqaligiga bog’liq. Segment qancha qisqa bo’lsa, makromolekula shuncha egiluvchan bo’ladi. Makromolekulalar faqat issiqlik harakatida bo’lib, polimer materialga hech qanday tashqi kuchlar ta‘sir etmasa, makromolekula qayishqoqligi statistik segment o’lchami bilan xarakterlanadi. Statistik segment o’lchovi makromolekulaning kimyoviy tuzilish xususiyatlari asosiy polimer zanjirning tuzilishiga, yon gruppalarning qutbligiga va ularning katta – kichikligiga bog’liq bo’ladi. Uglerod atomlari faqat ϭ –bog’lar bilan bog’langan alohida olingan polimer zanjirini ko’rib chiqaylik. Bunday zanjir zvenolari issiqlik harakatida bo’ladi, ya’ni bir zveno qo`shni zvenoga nisbatan aylana oladi. Bunday zanjirning valent burchaklari fiksasiyalanmagan bo’lib, aylaninish ϭ-bog`lar atrofida erkin bo`lsin deb faraz qilaylik. Bunday zanjir erkin a`zolangan deb atalib, fazoda qo`shni zvenolar holatidan qat`iy nazar har qanday holatni egallashi mumkin, yani u o`ta 12 bukiluvchandir. Polimerlarning real zanjirli molekulalarida valent burchaklar aniq qiymat [109 0 28`] ga ega bo`lib, zvenolarning aylanma harakati natijasida o`zgarmaydi.Shuning uchun erkin aylanish bo`ladi deb faraz qilganimizda ham bunday zanjir erkin a`zolangan zanjirga qaraganda kam sonli konformatsiyani egallaydi, lekin u ham yaxshi bukilish xususiyatiga ega bo`ladi. Erkin a’zolangan zanjir konformasiyalari Fiksasiyalangan valent burchakli zanjir konformasiyalari Занжирнинг букулувчанлиги Чегараланган валент бурчаги ( α ) асосида занжирнинг айланиш қисмиЗанжирнинг букулувчанлиги Кун сегменти 13 К ун сегмент иA R nl fr n o            lim 2 <R 2 > - полимер занжирининг охирги қисмлар орасидаги масофа nl o – занжирнинг контур узунлиги , n – полимерланиш даражаси . Қаттиқ занжирли полимер лар O O N N O O n NNO O N N n n полифенилен полиимид полипирролон ДНК Занжирнинг ички таьсири вулканизаци ялаш конденсаци ялаш 14 S.E.Bresler va Ya.I.Frenkel polimer molekulalaridagi ichki aylanish bir-biri bilan kimyoviy bog’lanmagan atomlar ta’siri natijasida tormozlanishini ko’rsatdilar. Bu bitta makromolekuladagi atomlarning o’zaro ta’siri (ichki molekulyar ta’sir) va qo’shni zanjirlardagi zvenolar atomlari o’zaro ta’siri (molekulalararo ta’sir ) natijasida bo’lishi mumkin. Real sistemalarda polimer molekulalari o’ziga o’xshash molekulalar bilan o’ralgan, shuning uchun aylanishning tormozlanish darajasiga ta’sir qiluvchi u yoki bu xildagi molekulalararota’sirlar bo’ladi. Lekin bu o’zaro ta’sirlarni hisobga olish murakkab vazifadir. Shuning uchun bunday ta’sirlarni hisoblashda faqat ichkimolekulyar tasirlarni hisobga olish bilan chegaralaniladi. Ikki xil ichkimolekular tasir bo’ladi: 1. Yaqin tartibli o’zaro tasir, yani oralaridagi masofa yaqin bo’lgan atomlar va atomlar guruhlari tasiri. Masalan, qo’shni zvenolar atomlari orasidagi tasir. 2. Uzoq tartibli tasir, yani zanjirdagi bir-biridan ancha uzoq masofada joylashgan zvenolardagi atomlar yoki atomlar guruhi orasidagi tasir. Bunday tasir faqat uzun zanjir juda bukilgan holatda bo’lishi mumkin. Shunday qilib, qobilyati haqida tasavvur qilish imkonini beradi. Lekin bukilishdan elgilari tashqari bir polimer makromolekulasining potensial energiyasi molekulaning bir qismi ikkinchi qismiga nisbatan burilganda ichkimolekular tasir natijasida o’zgaradi. Zanjirning termodinamik bukiluvchanligi uning konformatsion o’zgarishlariga holatdan ikkinchi holatga o’tish tezligi ham katta ahamiyatga ega. Konformatsion o’zgarishlar tezligi aktivatsion yoki potensial to’siqlar nisbati (U 0 )ga tashqi tasirlar energiyasi (issiqlik harakati, mexanik yoki boshqa tasir kuchlar) ga bog’liq. U 0 qiymati qancha katta bo’lsa, zvenolar burilishi shuncha sekin amalgam oshadi. Demak, bukiluvchanlik shuncha kam bo’ladi. Shuning uchun U 0 -kinetik bukiluvchanlikni harakterlaydi. Termodinamik va kinetik bukiluvchanlik bir xil bo’lmasligi ham mumkin: zanjir termodinamik bukiluvchanligi yuqori bo’lsa, burilishlar tezligi sust bo’ladi, ya’ni zanjir juda qattiq bo’ladi. Shunday qilib, polimer makromolekulalari issiqlik harakati va atom hamda guruhlarning boshqa molikulalararo tasir natijasida malum konformatsion ko’rinishga ega bo’ladi. 15 Makromolikulalarning turli konformatsiyada bo’la olishi esa, ularning bukiluvchanligi bilan tushuntiriladi. Lekin har bir konformatsiya ma’lum o’lchamga ega. Konformatsiyaning o’lchami ma’lum jihatdan erkin a’zolangan makromolikula uchun hisoblanishi mumkin. Bu makromolikula, masalan, o’ralma (klubok) shaklida bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham makromolekulaning ma’lum konformatsiyasi o’lchami sifatida uning ikki chetki qismi orasidagi masofa (h) ni taklif qilingan. h ning qiymati 0 dan ℓ gacha bo’lishi mumkin. Bu erda ℓ makromolekulaning yoyilgan deb qaragandagi uzunligi. Masalan: molekulyar massasi 280000 ga teng bo’lgan polietilenda 20000 ta C–C bog’i bor. Har bir C–C bog’ning uzunligi 0.154 nm bo’lsa, to’la yoyilgan deb hisoblangan. Uzunligi ℓ=20000*0.154=3080nm bo’ladi. Lekin amalda bu uzunlikda makromolekula tura olmaydi, chunki zvenolar orasida valent burchaklari saqlanishi kerak va makromolekula ma’lum konformasiyaga ega bo’ladi. Bunday makromolekulaning harakati faqat qisman bo’lishi mumkin. Demak, n monomer zvenolaridan tashkil topgan real zanjirni N ta mustaqil statistik elementlardan (qismlardan) tashkil topgan deb qarash mumkin. 1.2. Polimerlar eritmalari nazariyasi Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro munosabatini o’rganish yuqori molekulyar birikmalar sintez qilish, ularni qayta ishlash va ulardan tayyorlangan buyumlardan turli agressiv suyuqliklar muhitida foydalanish kabi jarayonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, polimerlarni qayta ishlashjarayonida plastifikator (ko’pincha–organic suyuqlik)larning polimerlar bilan qo’shila olishiga moyilligi, ya’ni bir jinsli eritma hosil qila olish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, polimer eritmalarimakromolekulalarning shaklini aniqlash, ularning tarmoqlanish darajasi va xarakterini o’rganishda ham muhimdir. Polimer molekulyar massasini aniqlashning muhim usullari ham eritmalarning ba’zi xossalarini o’rganishga asoslangan. Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro ta’siridan chin eritma, kolloid eritma va iviqlar hosil bo’lishi mumkin. Quyida chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari keltirilgan: 16 1-Jadval Chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari № Chin eritmalar Kolloid sistemalar 1 Komponentlari orasida o’zaro moyillik bor Komponentlari orasida moyillik yo’q 2 O’z-o’zidan hosil bo’la oladi O’z-o’zidan hosil bo’la olmaydi 3 Dispersligi molekula va ion darajasida Kolloid disperslikga ega 4 Termodinamik barqaror Termodinamik beqaror 5 Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan o’sadi Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan kamayadi 6 Agregat holati barqaror Agregativ beqaror 7 Bir fazali Ikki fazali 8 Ajralgan sirti yo’q Ayrim sirti va sirtlari orasida chegara bor 9 Qaytar Qaytmas Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi quyi molekulyar moddalar eritmasi kabi ionlarga ajraladigan elektrolitga hamda ionlarga ajralmaydigan elektrolitmas eritmalarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda bir qator ionlarga ajraluvchi sintetik polielektrolitlar sintez qilingan. Ular erish paytida ionlarga ajralib, makromolekulada davriy ravishda qaytarilib turuvchi zaryadlanganionlarga ajraladi. Misol uchun poliakril kislota, polimetakril kislota va boshqalar. Bunday polimerlarning tuzlari suvda eriganda quyidagicha ionlarga ajralib turadi: ...- CH 2 – CH – CH 2 – CH - ...→ - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ... │ │ │ │ COONa COONa COO - Na + COO - Na + o’rganiladi. Demak Polielektrolitlarning suvdagi eritmasi chin eritmalar namoyon qiladigan xossalarga ega bo’ladi. Biroq polimerlarning ion eritmasi o’ziga xos bir qator xossalari bilan boshqa eritmalardan keskin farq qiladi. Polimerlarning juda 17 suyultirilgan eritmalarini yuqori qovushoqlikka egaligi va erish davrida bukish hodisasini kuzatilishi bunga misol bo’ladi. Demak, polimerlarning erish jarayoni juda murakkab bo’lib, u asosan quyidagi faktorlarga: a) erituvchi va polimerning kimyoviy tabiatiga; b) polimerning molekulyar massasiga; v) polimer zanjirining qayishqoqligiga; g) makromolekula tarkibiy qismlarining zichligiga; d) polimerning fazoviy holatiga; e) zanjirning kimyoviy tarkibi bir xil emasligi; y) haroratga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi termodinamik barqaror sistemadir. Ular istalgan muddatgacha o’z barqarorligini saqlab qola oladi. Yuqorida takidlanganidek yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining asosiy xususiyatlaridan biri uning qaytarligidir. Boshqacha aytganda, eritma muvozanatga har tomonlama kela oladi va bu holat muvozanat sodir bo’lishi usuliga bog’liq emas. Shu sababdan ham eritmalarning muvozanat holati tenglamasi–Gibbsning fazalar qoidasini yuqori molekulyar birikmalar eritmalariga ham qo’llash mumkin. Malum’ki, ko’p fazali va ko’p komponentli sistemalar muvozanat holatining asosiy qonuni Gibbsning fazalar qoidasidir. Fazalar qoidasiga binoan eritmalardagi muvozanat shu sistemaning faza (F) va komponentlar soni (K) hamda erkinlik darajasi (E) ga bog’liq: E=K+2–F bunda: E–erkinlik darajasi, K–komponentlar soni, F–fazalar soni. Termodinamik ta’limot nuqtai nazaridan har qanday geterogen sistema bir modda ichida boshqa bir moddaning ma’lum darajada maydalangan zarrachalar holida taqsimlanish hosilasi bo’lib, uni dispers sistema deb yuritiladi. Sistemaning boshqa qismlari bilan o’zaro chegaralangan, ulardan termodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi dispers faza deyiladi, bu qism taqsimlangan muhit dispersion muhit deb ataladi. Sistemadan ajratib olingan, mustaqil mavjud bo’la oladigan moddalar esa, komponentlar deyiladi. Sistemada 18 mustaqil o’zgaruvchi termodinamik kattaliklar (bosim, hajm, harorat) parametrlar deyiladi. Sistemaning muvozanatiga xalal bermay, uning holatini belgilovchi termodinamik parametrlar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga esa, harakatchan zarrachalar juda katta o’lchamga ega bo’lgan mustaqil molekulalardir. Shunday qilib, polimer eritmalari kolloid sistemalardanfarq qiladi va oddiy eritmalarga o`xshab ega. Hosil bo’lgan eritmalar molekulyar – kinetik xossalari bo’yicha (osmotik bosimning juda pastligi, diffuziya harakatining kichikligi, yarim o’tkazgich membranalardan makromolekulaning o’ta olmasligi) kolloid eritmalarni eslatadi. Bunday o’xshashlikning sababi shundan iboratki, ikkala xil eritmadagi zarrachalarning o’lchami bir-biriga yaqin bo’lib, oddiy makromolekulalarda buning aksidir. Lekin polimer eritmalari kolloid eritmalaridan tubdan farq qiladi. Kolloid eritmalardagi harakatchan zarrachalar misella shaklida, ya’ni Van-der-Vaal’s kuchlari yordamida bog’langan molekulalar yig’indisi shaklida bo’ladi, polimerlarda bir jinsli va termodinamik barqaror bo`lib, stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya`ni polimerlar ma`lum sharoitda chin eritmalar qilqadilar. Erish nima? Erish-bir komponentning ikkinchi komponentda tarqalishining hususiy holidir. Erish davrida hosil bo`ladigan chin eritmalar uchun quyidagilar xarakterlidir. 1) Komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 2)Erish jarayonining o`z-o`zicha borishi; 3)Vaqt o`tishi bilan eritma konsintratsiyaning o`zgarmasligi; 4)Bir jinslik; 5)Termodinamik barqarorlik va boshqalar. 1.3. Polimerlarning bo’kishi Yuqori molekulyar birikmalar bilan quyi molekulyar suyqliklarning bir-biri bilan to’qnashishi natijasida suyuqlikning molekulalari polimer fazasiga osonlik bilan o’ta boshlaydi, mana shu holatda makromolekulalar suyuq fazaga (erituvchi fazasiga) o’tishga ulgurmaydi va natijada polimerning suyuqlikda erishi o’rniga uning bo’kishi 19 boshlanadi. Bo’kish jarayonida polimer makromolekulasi suyuqlikni yoki uning bug’larini o’ziga yutib, suyuqlik molekulalari ta;sirida uning hajmi hamda massasi ortadi va natijada o’zining mikroskopik bir jinsliligini yo’qotmagan holda, makromolekulani tuzilishi o’zgarib, u yumshoq, qovushoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi. Laboratoriya sharoitida bo’kish jarayoni nabuxametr yordamida, yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyqliklarni o’ziga yutish (yoki singdirish) jarayoni natijasida polimerlarning hajmiy o’zgarish hodisasiga bo’kish deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar sirtidagi g’avak bo’shliqlar va naychalarning suyuqlik bilan to’lishi va makromolekulaning harakatchan qismlarining suyuqlik molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasida ham sirtqi molekulyar va ichki molekulyar qismlarida bo’kish kuzatiladi. Chunki, yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar suyuqliklar bilan to’qnashganda suyuqlik molekulalari polimer makromolekulasiga nisbatan ko’proq harakatchan bo’lganligidan ularning makromolekulalari orasiga diffuziyalanib, polimer bo’kadi. Erituvchining diffuziyalanayotgan molekulalari bilan polimer makromolekulasining o’zaro (kimyoviy) ta’siri sol’vatlanish deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalarning cheksiz bo’kishi, ya’ni polimerning erishi ikki suyuqlikning o’zaro cheksiz aralashishi kabi bo’ladi. Chegarali bo’kish esa, eritmaga o’tmaydigan bo’kishdir. Ya’ni polimer ma’lum darajagacha bo’kkach, jarayon to’xtaydi va erish bo’lmaydi. Buning sababi - yuqori molekulyar birikma bilan erituvchi o’zaro cheklangan ravishda aralasha olish imkoniyatiga egaligidandir. Buning natijasida, jarayon oxirida, sistemada ikkita faza hosil bo’ladi: polimerning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (bo’kkan polimer) hosil bo’ladi. Chegarali bo’kishda polimerning hajmi va eritmasining konsentrasiyasi doimiy bo’ladi. Ko’pincha chegarali bo’kish tajriba sharoitining o’zgarishi bilan cheksiz bo’kishga o’tadi. Masalan, jelatina yoki agar- agar moddasi suvda chekli bo’ksa, harorat ortishi bilan unda eriydi. Bo’kish miqdorini aniqlash maqsadida polimerning bo’kish darajasi degan tushunchadan foydalaniladi. U Q = m – m o / m o formula orqali aniqlanadi. Bunda: m o – polimerning bo’kishgacha bo’lgan massasi; m – polimerning bo’kishdan keyingi 20 massasi. Namunaning bo’kish darajasini uning hajm o’zgarishi orqali ham aniqlash mumkin. Bu holda tenglama Q = V – V o / V o ko’rinishida bo’ladi. Makromolekulaning o’lchami katta bo’lganidan polimerning bo’kish va erish jarayonlari uzoq vaqtga cho’ziladi. Polimerni ma’lum vaqt oralig’ida tarozida tortish yoki uning hajm o’zgarishini maxsus asbobda o’lchash yo’li bilan polimerning bo’kish jarayoni knetikasini o’rganish mumkin. Q 4 Quyidagi 1-grafikda har xil turdagi bo’kish Q 3 max knetikasining ifodalovchi egri chiziqla Q 2 max 3 2 keltirilgan. 1, 2 – egri chiziqlar cheksiz bo’- kishni; 3, 4 – egri chiziqlar esa, chegarali Q 1 max bo’kishni ko’rsatadi. 1 Bo’kish darajasining yuqori qiymatga ega bo’lish vaqti turli polimerlar uchun turlicha ekanligi grafikdan ko’rinib turibdi. Ba’zi poli- merlarda bo’kish tez, boshqalarida esa, sekin (2) eriy boradi . Cheksiz bo’kadigan polimer vaqt o’tishi bilan eriydi. Molekulalararo ta;sir kuchli va mole- kulyar massasi juda katta bo’lgan ba’zi polimer - → τ τ lar (masalan oqsillar) juda sekinlik bilan di. Bunday polimerlarning bo’kish darajasini maksimum qiymati juda uzoq vaqt o’zgarmasdan saqlanib qoladi. Chegarali bo’kadigan polimerlarni eritish uchun harorat darajasini oshirish, sistemani aralashtirib turish bilan molekulalararo o’zaro ta’sir kuchini kuchaytirib, polimer makromolekulasini harakatchanligi oshirilsa, ularning erishi tezlashib boradi. Ma’lumki, o’z-oz’idan sodir bo’ladigan izotermik jarayonlar doimiy bosimda sistema izobarik potensiali (∆G) ning va doimiy hajmda erkin energiya ∆F ning kamayishiga olib keladi. Demak, izotermik sharoitda polimer moddaning erituvchida o’z-o’zidan (tashqi kuch ta’sirisiz) erishi (boshqa moddalar erishi kabi) izobarik potensialning ( Gibbs erkin energiyasining P=const bo’lgan sharoitda) yoki izaxorik potensialning (Gel’m-Gol’s erkin energiyasining V=const bo’lgan taqdirda) kamayishi bilan boradi. Aytilgan bu ikki funksiyaning o’zgarishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: ∆G = ∆H - T∆S ∆F = ∆U - T∆S bunda; ∆G – Gibbsning erkin energiyasi yoki izobarik potensialining o’zgarishi; ∆H–Entalpiya o’zgarishi; T–Absolyut temperatu- ra; ∆S – Entropiya o’zgarishi; F – Izoxor potensial o’zgarishi ( Gel’m – Gol’sning erkin energiyasi); ∆U – Ichki energiyaning o’zgarishi. 21 1.Agar sistemada borayotgan jarayon uchun ∆H˂O va ∆S˃O bo`lsa, erish davrida issiqlik ajralib chiqadi va sistema entropiyasining qiymati ortib boradi, yani sistemada bir xildagi molekulalarning o`zaro tasir etishida kamayadigan energiyasidan ko`ra turli xildagi molekulalarning o`zaro tasir etish energiyasining kamayish qiymati kattaroq bo`ladi. Malumki, ikki suyuqlik bir-biri bilan aralashganda sistemaning entropiyasi o`zgaradi. Demak, polimerlarning erish jarayonini belgilovchi asosiy omil - entropiyaning o`zgaruvidir. 2. ∆H˂O va ∆S˂O; agar [∆H]˂[T∆S] bo`lganda, erish jarayoni issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi (ya’ni ekzotermik jarayon sodir bo`ladi). Biroq sistemaning entropiyasi makromolekula bo`g`inlari atrofida erituvchi molekulalarining immobilizasiyalanashi tufayli solvatlovchan qavatlarning hosil bo`lishi bilan kamayib boradi. Bu hol masalan, makromolekulasi tarkibida ionogen atomlar guruhi bor polimerlarning qutblangan erituvchilarda erish jarayoni davrida kuzatiladi. 3. ∆H˂O va ∆S˃O, agar [∆H]˂[T∆S] bo`lsa, erish jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi (ya’ni endotermik jarayon sodir bo`ladi), bunda sistema entropiyasining ortib borishi qutbsiz erituvchilar ishlatilgan sistemalarda kuzatiladi. 4. ∆H=O va ∆S˃O erish termik jarayon bo`lib, sistemaning entropiyasi ortib boradi, chunki ∆H˃O holda polimerning erish jarayonida molekulalarning o`zaro tasir energiyasi va o`rtacha joylashish zichligi o`zgarmaydi. Yuqorida keltirilgan hollarga asosan, sistemaning hajm birligida aralashish issiqligi berilgan eritma konsentrasiyasi uchun kogeziya energiyasining zichligiga bog`liq bo`ladi. Polimerlar erishdan oldin bo’kadi, ya’ni bo’kish erishning birinchi bosqichidir. Bo’kish davrida yuqori molekulyar moddalar suyuqlikni yutadi, og’irligi ortadi, yumshoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi, hajmi hatto 10 – 15 marta ortadi. Bo’kish vaqtida erituvchi molekulalari asosan amorf polimerlarning makromolekulalari orasidagi g’avaklarga joylashadi va asta – sekin makromolekulalarni bir–biridan ajrata boshlaydi. Vaqt o’tishi bilan makromolekulalar orasidagi bog’lanish susayadi va makromolekulalar asta–sekin erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, natijada chin eritma hosil bo’ladi. 22 Bo’kish chekli va cheksiz bo’ladi. Cheksiz bo’kish–erishning birinchi bosqichi bo’ladi, so’ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraydi va quyi molekulyar erituvchi molekulalari bilan aralashadi. Bo’kkan polimer, ya’ni quyimolekulyar suyuqlikning polimerdagi eritmasi, ma’lum vaqt toza suyuqlik bilan birgalikda mavjud bo’la oladi. So’ngra makromolekulalar bir–biridan ajray boshlaydi va asta–sekin erituvchi molekulalari orasiga tarqab bir jinsli eritma hosil qiladi. Chekli bo’kish. Bo’kish har doim ham erish bilan tugayvermaydi. Ko’pincha jarayon ma’lum bo’kish darajasiga etishi bilan to’xtaydi. Buning sababi polimer bilan erituvchining chekli aralashishidir. Natijada jarayon oxirida sistemada ikkita faza hosil bo’ladi, yuqori molekulyar birikmaning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo’kish doimo muvozanatda bo’ladi, ya’ni ma’lum darajagacha bo’kkan polimerning hajmi o’zgarmas bo’lib qoladi (agar sistemada kimyoviy o’zgarish bo’lmasa). Bo’kishning bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o’xshashdir. Chiziqli polimerlar uchun bu jarayon ikki suyuqlikning chekli aralashishiga o’xshashdir: ma’lum sharoitda (ya’ni harorat yoki komponentlar konsentrasiyasining ma’lum qiymatida) chekli bo’kish cheksiz erishga o’tishi mumkin. Yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining osmotik bosimi Muvozanat qaror topgandagi gidrostatik bosim osmotik bosimga ekvivalent bo’ladi. Vant-Goffning klassik qonuniga muvofiq suyultirilgan ideal eritmaning osmotik bosimi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: PV=nRT n=CV/M PV=CV/M*RT P=C/M*RT M=CRT/P Bunda: P–osmotik bosim; C–konsentrasiya; M–erigan moddaning molekulyar massasi; R–universal gaz doimiysi; T–absolyut temperatura. YuMB larning juda suyuq eritmalarida kinetik birlik rolini yaxlit molekulaning o’zi, konsentrlangan eritmasida esa uning ayrim bir bo’lagi – segmenti bajarishi bizga ma’lum. Shuning uchun konsentrasiyaning ortishi bilan eritmadagi birlik miqdori ortib boradi, ammo ortish darajasi konsentrasiyaga nisbatan tezroq bo’ladi, chunki polimer egiluvchan molekulada shartli segment soni ko’p. Osmotik bosim eritmadagi 23 zarracha (segment) soniga bog’liq bo’lgani uchun konsentrasiya ortishi bilan eritmaning osmotik bosimi konsentrasiyaga nisbatan tezroq ortadi. Shularga asoslanib, Flori va Xaggins polimerlarning suyultirilgan eritmasi konsentrasiyasi bilan uning osmotik bosimi o’rtasidagi quyidagi nazariy bog’liqlikni aniqladilar: P = RT/M*C +BC 2 + Cc 3 bu tenglamadagi c ning kub va undan yuqori darajadagi qiymatlarini e’tiborga olmasak, quyudagi tenglamaga ega bo’lamiz: P= RT/M*C + BC 2 bu tenglamadagi konstanta B erituvchining tabiatiga bog’liq bo’lib, erigan moddaning molekulyar massasiga bog’liq emas. Agar c ning qiymati kichik bo’lsa, tenglamaning o’ng tomonidagi ikkinchi a’zo qiymati nolga yaqinlashadi va ifoda Bant-Goff tenglamasi shaklini oladi. Molekulyar massani osmometrik usul bilan aniqlashda ikki xil yo’ldan: statik usul – osmomometrdagi suyuqlikning balandliklari farqi o’lchanganda; dinamik usul bosimga muvofiq eritmaning membranadan o’tish tezligi o’lchaganda foydalaniladi. Demak, polimerlarning molekulyar massasini aniqlashda osmotik bosim o’lchamidan foydalansa bo’lar ekan. Erituvchilarning berilgan polimerga nisbatan moyilligini polimer eritmasi ustidagi bug’ bosimining pasayishi yoki eritmaning osmotik bosimini o’lchash orqali solishtirish mumkin. Agar standart erituvchi sifatida berilgan komponent bilan ideal eritma hosil qiladigan suyuqlikni olsak, ya’ni ∆µ i = RTlnN i unda yaxshi erituvchilarda Pi/Pi 0 ˂Ni dan, ya’ni Raul qonunidan manfiy cheklanish va yomon erituvchilarda musbat cheklanish Pi/Pi 0 ˃Ni kuzatiladi. Ba’zan polimer bilan erituvchi orasidagi ta’sirlanish Xaggins konstantasi (χ) qiymati bilan baholanadi. Bu konstanta P/C 2 =f(C 2 ) egri chizig’ining burchak tangensidan aniqlanadi. Qanchalik burchak tangensi katta bo’lsa, shunchalik χ ning qiymati kichik bo’ladi, demak yaxshi erituvchilarda χ qiymati kichik bo’ladi. ϴ - holatda burchak tangensi nolga teng bo’lib, χ=1/2 bo’ladi. Odatda ϴ - holatga to’g’ri keladigan erituvchiga ϴ - erituvchi deyiladi. Ta’sir kuchli bo’lganligi uchun makromolekula chiziqsimon konformasiya shaklida bo’ladi. ϴ-holatda u o’rama shakliga o’tadi va yomon erituvchida 24 makromolekulaning konformasiyasi g’ujanak shaklga (o’ramadan ham zichroq shakl) o’tadi. Shtaudinger tenglamasi ([η]=KM α ) dagi α ning qiymati ham makromolekulaning konformasion shakliga bog’liq bo’lgani uchun uning qiymatlari yaxshi erituvchida 0.5 dan katta, ϴ-holatda 0.5 ga teng va yomon erituvchida 0.5 dan kichik bo’ladi. 1.4. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash Og’zi mahkam yopiladigan probirkaga maydalangan polimer namunasidan 1gr va erituvchidan 10 ml solinib, uy temperaturasida 2 soat saqlanadi. Bu vaqt ichida ba’zan probirkani chayqatib turish kerak. Oradan 2 soat o’tgach, probirkadagi o’zgarishga qarab, polimerning erigan yoki bo’kkanligi aniqlanadi. Agar polimer qisman erigan yoki bo’kkan bo’lsa, uning eruvchanligini yuqoriroq temperaturada tekshirish kerak. Buning uchun probirkaning og’ziga qaytarma sovutgich o’rnatib, probirka 30 minut davomida suv hammomida isitiladi-da, namunaning eriganligi yoki bo’kkanligi kuzatib turiladi. Eruvchanlikni miqdoriy jihatdan aniqlash. Ko’pincha, erituvchilarning eritish xususiyatini bilish kifoya qilmay, balki polimerni qancha miqdorda erita olishini ham bilish zarur bo’ladi. Bunday hollarda polimer eritmasini loyqatish uchun sarflangan cho’ktiruvchi miqdoriy aniqlanadi. So’ngra cho’ktiruvchi moddaning erituvchi hajmiga nisbati hisoblab topiladi va bu nisbat polimerning erish miqdorini xarakterlaydi. Demak, eritmani loyqalatish uchun cho’ktiruvchi qancha ko’p kerak bo’lsa, erituvchining eritish xususiyati shuncha yaxshi deb hisoblanadi. Tajriba o’tkazish tartibi: konussimon kolbaga maydalangan polimerdan 1gr solinib, 10 ml erituvchida eritiladi, eritma ustiga byuretkadan cho’ktiruvchi tomiziladi (kolbani doimo chayqatib turish zarur). Kolbadagi tiniq eritma loyqalangandan so’ng, cho’ktiruvchi modda tomizish to’xtatiladi va 1ml erituvchiga to’g’ri keladigan cho’ktiruvchi miqdori (ml) hisoblab topiladi. 25 2-Jadval Ba’zi polimerlar uchun tavsiya etilgan erituvchi va cho’ktiruvchilar Polimer Erituvchi Cho’ktiruvchi Poliizobutilen Polivinilxlorid Perxlorvinil smolasi Polistirol Polivinil spirt Polimetilmetakrilat Polibutilmetakrilat Polivinilasetat Polivinilbutiral Poliuretanlar Poliefirlar Poliamidlar Fenol-formal’degid smolasi Mochevina–formal’degid smolasi Benzol Dixloretan Atseton, ammiak eritmasi Benzol Suv, formamid Benzol Atseton Metil va etil spirtlar Etil spirti Siklogeksanon Aseton Krezol Aseton, etil spirti Atseton, etil spirti Metil yoki etil spirti Etil spirt Suv, etil va metil spirtlar Metil spirti, benzin Metil va etil spirtlar Benzin Metil spirti Suv, efir Suv, efir Suv Suv, metil va etil spirtlar Metil va etil spirtlar Suv Suv, Xlorid kislota eritmasi Polimerlarni tozalash. Odatda, yangi olingan polimerlarda har xil qo’shimchalar (ko’pincha, reaksiyaga kirishmay qolgan monomer) bo’ladi. Polimerning xossalarini o’rganishdan oldin, uni qo’shimchalardan tozalash zarur, chunki qo’shimchalar juda oz miqdorda bo’lsa ham polimerning xossalariga kuchli tasir ko’rsatadi. Polimer bu qo’shimchalardan qayta cho’ktirish yo’li bilan tozalanadi. 3-5 gr og’irlikdagi namuna 50 ml erituvchida eritiladi. Hosil bo’lgan eritma boshqa kolbadagi 100 ml cho’ktiruvchi ustiga qo’yiladi. Polimerning to’la cho’kganligini aniqlash uchun tinigan eritma va cho’ktiruvchi aralashmasiga cho’ktiruvchidan yana 26 bir necha ml quyiladi. Bu vaqtda loyqa hosil bo’lmasa, polimer to’la cho’kkan bo’ladi. Cho’ktirilgan polimer ajratib olingach, u erituvchi va cho’ktiruvchi moddalar aralashmasi bilan bir necha marta yuviladi-da, vakuum ostida og’irlik o’zgarmay qolguncha quritiladi. 1.5. Amino-aldegid smolalarini olish va xossalarini o’rganish Yuqori molekular birikmalar va ular hosil qiladigan kolloid zarrachalarni xossalari, ularning erituvchilarda eruvchanligini o’rganish kolloid kimyoning asosiy oldiga qo’ygan vazifalaridan biri hisoblanadi. Despers sestemalarning xossalari va ularning zarracha o’lchamiga bog’liqligi erituvchi tabiatiga, elektroliz, zarrachani gidrofob va gidrofilligiga bog’liq bo’ladi. Polikondensatsiyalangan oligomerlar o’lchamining quyi molekular yoki yuqori molekular bo’lishiga qarab, ularning fizik va kolloid kimyoviy xossalari, eruvchanligi moddaning tuzulishiga bog’liqligi o’rganiladi [3]. Bunday tuzulishdagi moddalarni o’rganishdan maqsad, ularni quydagi xususyatlarini o’rganishdan iboratdir: yuqori konsentratsiyaliligi, funksional guruhlarni ionlanuvchanligi, elementar guruhlarni difenilligi, faol guruhlarni barqarorligi, tempraturaga chidamliligi va plyonka hosil qilish darajasi, mustahkamliligini oshirishdir. Kimyoviy xossalarni, desperslik darajasini oshirishda tabiiy moddalar kozein, kraxmal, tabiiy yog’lardan foydalaniladi. Bundan tashqari sirtga aktiv moddalar sulfenol, alkil va arilsulfanol, klassifikatorlar (naftalin sulfo- kislota), ion almashuvchi smolalar (EDE-10, AB-3) va ontitranspirantlar (parafin, jelatina) qo’shilib polimerni yoki yuqori molekular oligamerni kolloid-kimyoviy xossalari oshiriladi [4]. Asosiy texnikada ishlatiladigan lak, kraska materiallarining yuqori darajada plyonka hosil qilish darajasigina uning qiymatini va ishlab chiqarishga layoqatliligini belgilab beradi. Birinchi navbatda o’simlik yog’lari yuqori ko’rsatgichli ishlatiladigan asosiy material hisoblanadi. 27 Sintetik usulda olingan asosiy plyonka hosil qiladigan materiallar asosan poliefirlar kondensatsiyalangan smolalar, mochevina va melameno-formaldegid, fenol fenol formaldegidlar va etoksidlardan iboratdir [5]. Hozirgi vaqtda ishlab chiqariladigan lak smolalari yetarli miqdorda ishlab chiqilmayapdi. Lak va kraska sanoati hozirda oligamerlarning hamma turi ya’ni plyonkasimon ishlatiladiganlarga juda ham talab katta bo’lib bormoqda [6]. Bularga furfurol tarkibli polimerlar kiradi. Furon qatori birikmalariga qiziqishni shu bilan tushutirish mumkinki, furfurolni ishlab chiqarishning amalda cheklanmagan xomashyo bazasi mavjud, ular har yili qo’lga kiritiladigan o’simliklardagi pentozali homashyodir. Hozirgi vaqtda formaldegid, fenomen, furfurolli aminobirikmalar tarkibidagi kondensatsion polimerlarning juda katta miqdori ma’lum. Afsuski, hamma fenolli va aminoformaldegidli polimerlar erituvchilarda erimaydi, bazilari cheklangan miqdorda eriydi. Hattoki, ularda gidrofil funksional guruhlar bo’lsa ham (-OH, -NH 2 va hokozo) eruvchanligi ham bo’ladi [4]. Bu polimerlarning reaksion qobilyati haroratga, vaqtga, monomerlarning o’ziga xos tuzilishiga (alifatik yoki aromatikligiga) va katalizatorlarning tabiatiga (kislotali yoki asosliligiga) bog’liq bo’ladi. Karbomid-sof yassi prizma va igna holatdagi kristallar ko’rinishida bo’ladi, uning erish temperaturasi 133 0 C ga teng bo’lib, suvda yaxshi, spirtda yomon eriydi. Karbomid karbonat kislotasining diamini hisoblanadi: H 2 N-CO-NH 2 Mochevina kimyoviy reaksiyalar paytida izomochevinalarning toutomer shaklida, qaysiki ikkita har xil tarkibidagi azot bor guruhlar shaklida bo’ladi: H 2 N-COH=NH Karbomid organik bo’lmagan (azotli, oltingugurtli tuzlar) yoki organik (chumoli va sirka) kislota tuzlari hosil qila oladi: 2NH 3 +CO 2 →NH 2 COONH 4 +38 kkal NH 2 -CO-ONH 4 →H 2 N-CO-NH 2 +H 2 O–680 kkal Korbamot ammoniy bog’lanishida bog’langan shaklida shakllanadi, 60 0 -70 0 ga yetganda esa, ajralgan mahsulotlar bilan ajrata boshlaydi. Bu jarayon uchun katta temperatura talab qilinadi, adatda 200 atmosfera bosim keyin esa, karbomatning 28 gidrotatsiya jarayoni yuz beradi. Karbomid tomoniga teng aralashtirish uchun ammiak ko’p miqdorda reaksiyaga kiritiladi [8]. Melamin (2,4,6-triamino-1,3,5-triozin) C 3 H 6 N 6 oq kristall modda bo’lib, suvda yomon eriydi (5%-100 0 C), lekin suyuq ammiakda, natriy va kaliy gidroksidlarda yaxshi eriydi. Melamin-karbomidga qaraganda kuchli asos bo’lib, miniral kislotalar bilan suvda eriydigan tuz hosil qiladi. Sanoatda melamen asosan sianid yoki disianamiddan ammiak ishtirokida 120 0 - 200 0 C temperaturada va 10-40 atmosfera bosim ta’sirida olinadi [7]. Melaminni karbomiddan 350-500 0 C va 100-400 atmosfera bosimida sintez qilib olish mumkin: 6CO(NH 2 ) 2 → C 3 H 6 N 6 +6NH 3 + 3CO 2 Formaldegid – eng sodda tuzilishli, shu bilan birgalikda reaksion qobilyati yuqori karbonilli birikmadir. Suvli eritmasida metilen polimetilenglikol ko’rinishida bo’ladi [7], [10]. Adabiyotlarda ma’lum bo’lishicha poliglikolning formaldegid monomeri bilan polimerlanish reaksiyasi tezligi juda yuqori darajada bo’ladi [9]. Quyidagi [11], [12] adabiyotlarda aminobirikmalar hamda fenol bilan formaldegidning kislotali va asosli katalizatorlar ishtirokida polimerlanish reaksiya mexanizmi bayon etilgan: 29 O H . . .. . . ( C H 2 ) 6 N 4 C H 2O H . . . O H . . . . . . C H 2O H N C H 2 O H . . . C H 2 O H Adabiyotda [13] ko’rsatilganidek, xlorid kislota katalizatoridan foydalanib reaksiya quyidagi bosqichlar bilan boradi: birinchi bosqichda (birikish) metilenxlorgidrin hosil bo’lish, ikkinchi bosqichda (kondensatsiya)-di xlor metilenli efir hosil bo’lishi bayon etilgan. CH 2 O + HCl → ClCH 2 OH 2ClCH 2 OH → ClCH 2 – O - CH 2 - Cl + H 2 O Agarda reaksiya ishqoriy sharoitda natriy gidroksid ishtirokida olib borilsa, man- fiy zaryadlangan anion hosil bo’ladi: HO - CH 2 - OH + Na + + OH - ↔ HO - CH 2 - O - + Na + + H 2 O Adabiyotlarda [14] bayon etilishi bo’yicha formaldegid kislotali katalizator yordamida gidratlanishi natijasida diol hosil qiladi, ikkinchi bosqichda vodorod protonli katalizatorlardan foydalanganda musbat zaryadlangan metinol birikmasi hosil bo’ladi: CH 2 (OH) 2 ↔ CH 2 = O + H 2 O H 2 C = O + HA ↔ H 2 C + - OH + A - HA = CH 3 COOH, H 2 CO 3 , H 2 O. Bundan tashqari [15,16] adabiyotlarda ko’rsatilishicha metilen guruhini neytral va ishqoriy sharoitdagi reaksion tezligi deyarli nolga teng bo’ladi va faqat dimetilen efir bog’i -CH 2 –O-CH 2 - [12] hosil qiladi. Shtaudinger ko’rsatilishicha formaldegidni yuqori miqdorda olish mochevina bilan birikishida poliefir bog’ini hosil qilishi, 30 keyinchalik proton magnet rezonons (PMR-) spektroskopiyasi yordamida o’rganilgan. Ugrevodorodlar va formaldegid polikondensatsiyalanish reaksiyalarida har xil konsentratsiyali formaldegid ishlatilish jarayoni o’rganilgan. Bunday holda formaldegidning konsentratsiyasi oshgan sayin poliefir glikollar quyidagicha hosil bo’ladi: [17]. HOCH 2 -OCH 2 -OH, HOCH 2 -OCH 2 -OCH 2 -OH va HOCH 2 -OCH 2 -OCH 2 -OCH 2 -OH Shular bilan bir qatorda formaldegidni suvli eritmasidagi konsentratsiyasi pasayib borgan sari reaksiya muvozanati metilenglikol hosil bo’lishi tomoniga va depoliyarizatsiya natijasida oligooksimetilenglikol hosil bo’lishi aniqlangan [17]. Hind olimi Froch va boshqalarning ilmiy qarashlari shuni ko’rsatadiki, atsetal guruhi asosan formaldegid suvli eritmasida namoyon bo’ladi [18]. Adabiyotlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, hozirgi vaqtda aminoaldegidlarni polikondensatsiyalanish reaksiya mexanizmlarini o’rganish asosiy muommolardan biri bo’lib kelmoqda. Birinchi marta antronil-formaldegid smolasini polikondensatsiyalanishi reaksiyasini Lippin tomonidan o’rganilgan [19]. U antranil kislota, rezorsin va formaldegidlarni mol miqdorlarini 2:1:4 nisbatda, ishqoriy muhitda yaxshi erimaydigan, kompleks hosil qiladigan smola holida reaksiyaga kirishtirish natijasida hosil qilgan. Adabiyotda [20] ko’rsatilishicha reaksiyaga kiruvchi moddalarning miqdoriga va xususiyatiga qarab, suvda eriydigan va erimaydigan smolalar hosil bo’ladi. Antranil kislota, rezortin va formalin 1:1:4 nisbatlarda olinganda hamda 4,5-5 soat davomida reaksiya olib borilganda organik erituvchilarda eriydigan smolalar hosil bo’ladi. Eruvchanlikni yanada oshirish uchun dastlabki moddalar 1:0,1:7 nisbatlarda olinganda va 100-105 0 C temperaturada, 8 soat davomida reaksiya olib borilganda hosil bo’ladi. Reaksiya unumi 85% ni tashkil etadi. Suvda eriydigan antranil-rezorsin–formaldegid polimer smolalarida rezorsinni miqdori antranil kislotadan 10 marta kam olinganda hosil bo’ladi [22]. 31 Agent sifatida fenol ishlatilganda antranil-fenol formaldegid polimer smolasi olinadi. Bu olingan agentlarni ya’ni antranil kislota, fenol va formaldegid 1:2:3 nisbatda xlorid kislotali sharoitda (pH=1-1,5), (antranil kislotaning orta va para holatlarida polikondensatsiyalash) 80 0 C temperaturada, 60 minut vaqt davomida olib borilganda 94% unum bilan hosil bo’ladi. Furfurol asosan beshburchakli xalqa tutuvchi o’simlik xomashyosi hisoblanib, beshta burchakli xalqa tutuvchi furan qatori uglevodorodi hisoblanadi. Furfurolning reaksion qobilyati formaldegidga qaraganda yuqori bo’ladi. Bu qobilyatdan foydala- nib avtor [19] antranil-furfurol va fenol-furfurol smolalarini oladi. Bu reaksiyalar uchun katalizator sifatida natriy gidroksid ishlatiladi. Sintezlangan smolani strukturasini quyidagicha ifodalash mumkin: n O H + H R C = O N a O H - H 2 O O H C H R O H C H R . . . . n R = O Bizga ma’lumki, organik erituvchilarda eriydigan aminoaldegid smolalar amidli lak yupqa plastinkasini hosil qiluvchi modda sifatida kimyo sanoatida keng miqyosda qo’llaniladi [23]. Mochevina-formaldegid smolalarini despressiyalovchi xossasi hamda konden- satsiya jarayonining muqobil sharoitlari o’rganilgan [21]. Slonim I.Y va boshqalar YaMR 13 C spektri yordamida mochevina-formaldegid smolalarini fazoviy tuzilishini hamda mochevina-formaldegid smolasini strukturasini o’zgarishini PMR-spektri yordamida o’rganishgan [16]. T.I.Samukov, A.A.Alimov va shogirdlari amino-aldegid smolalarining xossalarini, reaksion qobilyatini, erituvchilarda erish qobilyatini va oligamer makromolekulasining reaksion qobilyatini o’rgandi [26]. Ko’pgina avtorlar amino-aldegid smolalari modifekatsiyasi ustida ish olib borganlar [26]. A.A. Alimov o’zining tadqiqot ishida mahalliy xomashyolar asosida smolalar sintezlash hamda ularni modifikatsiyalash jarayonini bayon etgan [25]. 32 P.A.Sagdullayeva va shogirdlari [15] polikompleks Na-KMS, mochevina- formaldegid smolalarini mexanik xossalarini o’rgangan. Polimer-komplekslarining (PK)-plyonka xususiyati yangi sinf polimerlarini ishlab chiqarishda va qo’llashda katta ahamiyatga egadir. Quyidagi [18] adabiyotda mochevina-formaldegidni uch tomonlama polimerlanishining muqobil sharoitlari va hosil bo’lgan smolaning fizik-kimyoviy xossalari o’rganilgan. Melamino-formaldegid oligomerlarining [26] eruvchanligi va molekular massalarini aniqlash usullari bayon etilgan. Amino-aldegid smolalarini plyonka hosil qilish xususiyati hamda ishlab chiqarishda tatbiq etilishi haqida bayon etilgan [3], [5]. Triazin sikli tutgan plyonkalarda chiziqli va to’rlangan mochevina-forfaldegid smolalari mavjud bo’lib, chiziqli smola oligomerlarini to’rlangan smolalarga qaraganda yaxshiroq xususiyatlarga ega ekanligi aniqlangan [5]. Plyonka hosil qiladigan amino-aldegid smolalarining asosiy xususiyatlaridan biri erituvchilarda yaxshi erib, liofil kolloidlar hosil qilishidadir. Bu xususiyatidan foydalanib, erituvchini bo’g’latib, yupqa qatlamli plyonkalar hosil qilish mumkin. 1.6. Plyonka hosil qiluvchi smolalarga erituvchilar tanlash va ularga qo’yiladigan talablar Plyonka hosil qiladigan polimerlarning erituvchilar bilan eritmasini tayyorlashning eng optimal holati 30-50% gacha bo’lganligi aniqlangan. Plyonka hosil qiladigan polimerlarga eruvchi tanlanganda ularning uchuvchanlik xossasi asosiy o’rinda turadi. Eruvchilarni plyonka hosil qilish vaqtida ikkita xususiyati e’tiborga olinadi: birinchidan erituvchining uchish tezligi bo’lsa, ikkinchidan plyonka ostida erituvchi hosil qiladigan bosim e’tiborga olinadi. Bu xususiyatlar ikkita kattalikka bog’liq bo’ladi. Birinchidan erituvchi, plyonka hosil qiladigan massa bilan yaxshi aralashishi va ikkinchidan plyonka yupqa yoki qalin plyonka hosil qilishiga 33 bog’liq bo’ladi. Sistemaning qovushqoqligi konventiv aralashtirish tezligi oshgan sayin kamayadi [27]. Plyonka hosil qiladigan smolalarga qo’llaniladigan, erituvchilarga qo’yiladigan talablar: - erituvchi plyonka hosil qiladigan moddalar bilan yaxshi aralashadigan, tez uchuvchan, qovushqoqlik xususiyatini kamaytirmaydigan va yupqa plyonka hosil bo’lishini ta’minlaydigan bo’lishi kerak bo’ladi. - erituvchi zaharliligi kam bo’lishi kerak, kimyoviy inert va bo’g’lanmaydigan bo’lishi kerak. - erituvchilarni plyonka hosil qiladigan smolalarda tanlashda, bitta erituvchi emas, balki bir necha aralashma erituvchilardan ham foydalanish mumkinligi o’rganilgan [23]. Adabiyotlar tahlilidan shuni ko’rish mumkinki, plyonka hosil qiladigan smolalar ustida olib borilgan ilmiy ishlar va ularni fizik-kimyoviy hamda kolloid xossalarini o’rganish to’g’risidagi ishlar kam o’rganilganligini ko’rish mumkin. Plyonka hosil qiladigan smolalar chin eritma hosil qiladi, qachonki polimer bo’g’inlari va erituvchi molekulalari o’rtasida qutblanish bo’lsa, energiyasi vodorod bog’lanishga mos kelsa, dispers ta’sirlanish bo’lsa, erituvchi hosil qiluvchi moddaning molekulalari orasiga kirib ularni parchalaydi. Odatda plyonka hosil qiluvchi moddalar eritmasini tayyorlashda qo’llaniladi [20, 23]. Amino-aldegid polimerlar eruvchanligi jihatidan organik erituvchilarda eriydaigan, ba’zilari esa, suvda eriydigan polimerlarga bo’linadi. Hozirgi kunda plyonka hosil qiladigan oligomerlarning fizik, kolloid-kimyoviy xususiyatlari haqida adabiyotlar juda kam. Amino-furfurol oligomerlari haqida esa ma’lumotlar deyarli yo’q. Shu tipdagi oligomerlarning gidrofobligi va elektrostatik ta’sirlari yaxshi o’rganilmagan. Ishning dolzarbligi shundaki, u oligomerlarning makromolekulasini organik erituvchilarga qutblanishini nazariy izohlashga, plyonka hosil qiluvchi moddalarni mebel va avtomobil sanoatida ishlatilishini ilmiy asoslashga qaratilgandir [28]. 34 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Smolalarni tozalash, xossalarini o’rganish va erituvchilarning miqdoriga qarab plyonka hosil qilish xususiyatini o’rganish Olingan smola ksilol, dioksan va spirtlarda eriydi, suvda erimaydi. Sifatli emal va lak olish uchun olingan smolani tozalash kerak bo’ladi. Ortiqcha formaldegid va furfurolni xlorid kislotaning suvdagi eritmasi bilan dekontasiya qilib tozalanadi. Bu jarayonda ham tozalanmay qolgan formaldegid va furfurolni moddalarini asetondan foydalanib tozalaniladi. Asetonda qayta kristallab, cho’ktirilgan smola 30-40 0 C da quritiladi. Olingan smolani oldin aniq bo’lgan fizik- kimyoviy usullar yordamida analiz qilinadi. Olingan natijalar esa jadvalda keltirilgan. Jadval-3 Smolalarning xossalarini belgilovchi analiz natijalari Smolaning nomi Smolaning xossalarini belgilovchi kattaliklar Yodametrik shkala bo’yicha rangini o’zga- rishi, mg. Qovushqoqligi BZ-4 shkala bo’yicha (sek.) Quruq qol- diqning miqdori % Kislota soni mg/mol KOH Smola tarkibidagi bog’lanmagan formaldegid 1. Fenol-for- maldegid 1,0 46-60 46-54 3-6 2,8 35 smolasi 2. Fenol-formal degid smolasi (bo’tanollangan) 3. Melamino- formaldegid smolasi 4. Melamino- formaldegid smolasi (bo’tanollangan) 0,5 0,5 0,5 40-58 40-60 55-68 55-62 50-52 52-56 5-6 1 1,5 2,5 3 3 3-jadvaldan ko’rinib turibdiki, olingan smolalar barcha talablarga javob bera oladigan lak va emal ishlab chiqarish uchun ishlatish mumkin. Lak asosan mebel ishlab chiqarishda asosiy mahsulot sifatida ishlatiladi. d 2 0 n s o l 2 4 6 8 1 01 , 0 0 , 5 01 , 6 8 , 0 0 Vaqtning o’zgarishi (minut). 2-grafik. BZ-4 lak sifatida ishlatiladigan smolaning zichligi va qovushqoqligini vaqt o’zgarishi bilan bog’liqlik grafigi. Eterifikasiyalangan smola olish jarayonining laboratoriya reglamenti va texno- logiyasi o’rganildi. Etirifikasiyalangan smola olishning muqobil sharoitlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 4-jadval Etirifikasiyalangan smola olishning muqobil sharoitlari № Sarflanadigan komponentlarning Muqobil 36 Smolalarning nomi miqdori (mol) sharoitlari Fenol yoki amin Aldegid Erituvchi (bo’tanol) T 0 C Vaqt (minut) 1. 2. Fenol-formaldegid (bo’tanollangan) Mochevina- furfurol (bo’tanollangan) 1 1 2,5 2,8 2 2 90*/95** 60/90 120*/85** 60/90 * - Monomerning polikondensatlanish vaqti va temperaturasi ** - Smolaning eterifikatsiyalash vaqti va temperaturasi. Smola olishda yana bir muommolardan biri effektiv erituvchi tanlashdir. Bizga ma’lumki, ishlab chiqarishlarda ya’ni mebel laki yoki avtomobil emali ishlab chiqarishda asosan erituvchilarning kompozitsion aralashmasi ishlatiladi. Melamin- formaldegid smolasini asosini asosiy kompozitsion erituvchisi p-651 hisoblanadi. P- 651 erituvchi aralashmasi qaytarilganda etil spirt 90% va butanol 10% ni tashkil etadi. PC-2 erituvchilar aralashmasi ksilol 30% va etil spirti 70% ni tashkil qiladi. Melamin-alkidli smolalarga ishlatiladigan erituvchilarning kompozitsion aralashmasi 201200-70%, ksilol 27% va skipidar 3% dan iborat bo’ladi. Mochevena –formaldegid smolalariga ishlatiladigan erituvchilar sistemasi Ar 120-220 va propil spirti yoki ksilol 1: 3 nisbatda ishlatiladi. Aniq bo’gan kompozision erituvchilarning ham bir qancha kamchiliklari bor: xomashyo yetarli emas, erituvchilarning uchuvchanligi yuqori emas, rangi ochiq va hidi yomon bo’lganini ko’rish mumkin bo’ladi. Rangini to’qlashtirish maqsadida 4- 10 mg yod solinadi. GK–LKM 120/220 nomi bilan yuritiladigan erituvchi komponenti 120–220 0 C da gazokondensatlash usuli yordamida olingan uglevodorod- spirtining nomi orqali tushuntiriladi. 2.2. Fenol formaldegid smolalarini sintezlash usullari va fizik-kimyoviy xossalari 37 Fenol formaldegid smolalar fenol va formaldegidni kondensatlash natijasida hosil bo’ladi. Fenol, asosan, quyidagi usullar bilan olinadi: a) sanoatda izopropilbenzolni kislorod bilan oksidlab olinadi: C 6 H 5 C HC H 3 C H 3 + O 2 C 6 H 5 CC H 3 C H 3 O O H C 6 H 5 O H + C H 3 C = O C H 3I z o p r o p i l b e n z o l p e r o k s i d Reaksiyada katalizator sifatida sulfat kislota ishlatiladi. Reaksiya natijasida fenol bilan bir qatorda aseton ham hosil bo’ladi. b) xlorbenzolni 300 0 va 15-20 Mpa bosimida po’lat trubalar orqali o’tkazish natijasida giprolizlab: NaOH HOH C 6 H 5 Cl ------→ C 6 H 5 ONa ------→ C 6 H 5 OH v) benzolsulfokislota natriyli tuzining natriy gidroksid bilan aralashmasini suyuq- languncha qizdirib: NaOH C 6 H 5 SO 3 Na ------→ C 6 H 5 OH + Na 2 SO 3 g) fenol olinadigan asosiy manbalardan biri toshko’mir smolasidir. Past temperaturalarda parchalanadigan smolalar tarkibida 25 foizigacha fenol bo’ladi, ular o’yuvchi natriy yordamida smola ajratiladi. Yuqori temperaturada parchalanuvchi smolalardan ham anchagina fenol ajratib olish mumkin. Fenol och binafsha rangli kristall, 43 0 da suyuqlanadi va 183 0 da qaynaydi. Kondensatlash uchun olingan fenol va formaldegidning miqdoriy nisbatlariga hamda reaksiya sharoitiga qarab, fenolformaldegid smolalar ikki gruppaga bo’linadi: 1. Termoplastik smolalar. Bular uzoq vaqt saqlanganda ham, 250 0 gacha qizdirilganda ham erish va suyuqlanish xususiyatini yo’qotmaydi. Bu gruppaga kiruvchi smolalar texnikada novolak smolalar yoki lakkain deb ham ataladi. 38 Novolak smolalarga formaldegid yoki geksametilentetramin aralashtirib qizdirilsa, suyuqlanmaydigan holda o’tadi. 2. Termoreaktiv smolalar. Bu gruppaga kiruvchi smolalar uzoq saqlansa, qizdirilsa yoki ularga kislota va ishqorlar ta’sir ettirilsa, ular suyuqlanmaydigan va erimaydigan bo’lib qoladi. Bunday smolalar texnikada rezol smolalar deb ham ataladi. Rezol smolalar o’z navbatida, yana uch turga bo’linadi. Birinchi bosqich (A bosqich) da olingan smolaning molekulyar massasi ancha kichik (200 dan 1300 gacha) bo’lib, aseton, spirt va ishqor eritmalarida yaxshi eriydi. Bu smolalar rezollar deyiladi. Ikkinchi bosqich (B bosqich) da olingan smolalar rezit tolalar yoki erinit, katalin deb ataladi. Ular rezollarni uzoq saqlash yoki ozgina isitish natijasida ham hosil bo’ladi. Rezetollar spirt va asetonda yaxshi bukadi, lekin oz eriydi. Ular 100 0 - 170 0 gacha qizdirilsa, chuziluvchan elastik holatga o’tadi. Ammo soviganidan so’ng mo’rtlanib, maydalanib ketadi. Rezetollar erimaydigan va suyuqlanmaydigan yuqori molekulyar smolalar bilan rezollar aralashmasidan iborat. Ularning tarkibida ozgina reaksiyaga kirishmay qolgan fenol va oksibenzol spirt bo’ladi. Uchinchi bosqich (v-bosqich) da tiniq, qattiq, xech qanday suyuqlikda erimaydigan, mexanik xossalari jihatidan yaxshi, sanoat ahamiyatiga ega rezitlar hosil bo’ladi. Bu smolalar kislota va ishqor eritmalari, turli organik suyuqliklar va issiqlik ta’sirida yaxshi bardosh beradi. Fenol molekulasida vodorod atomlarining uchtasi o’rni almashinish reaksiyaga kirisha oladi. Shuning uchun reaksiyaga olingan moddalarning nisbiy miqdoriga qarab turli birikmalar hosil bo’ladi. Reaksiyaga 2 mol fenol va 1 mol formaldegid olinsa, oldin dioksidifenilmetanning quyidagi uchta izomeri hosil bo’ladi: 39 O H C H 2 O H O H C H 2 O H 2 , 4 - d i o k s i d i f e n i l m e t a n 2 , 2 - d i o k s i f e n i l m e t a n H O C H 2 O H 4 , 4 - d i o k s i d i f e n i l m e t a n Agar reaksiya paytida formaldegid miqdori fenolga nisbatan ko’proq yoki teng bo’lsa, fenol spirtlar hosil bo’ladi. Agar reaksiya paytida formaldegid miqdori fenolga nisbatan ko’proq yoki teng bo’lsa, quyidagi fenol spirtlar hosil bo’ladi: O H C H 2 O H O H C H 2 O H O H C H 2 O H C H 2 O H Fenol formaldegid smolalar yuqorida kelltirilgan birikmalarni o’zaro poli- kondensatlash natijasida hosil bo’ladi. Novolak smolalar. Polikondensatlashda formaldegidga nisbatan fenol mo’lroq olinsa, novolak smola hosil bo’ladi.reaksiya formaldegidning suvdagi eritmasida, kislotalar ishtirokida boradi. Smolalar tuzilishi jihatidan dioksidifenilga o’xshaydi. Novolak smola hosil bo’lish reaksiyasini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: C H 2 O H C H 2 O H H O Smolaning molekulyar massasi 200 dan 1300 gacha bo’ladi.ularni eruvchanligi har xilligiga ko’ra fraksiyalarga ajratish mumkin. Novolak smola olishda, odatda, 7 qism fenolga 6 qism formaldegid aralashtiriladi. Smolaning molekulyar massasi va 40 fraksion tarkibi fenol va formaldegidning miqdoriy nisbatiga bog’liq. Fenol bilan formaldegid 7:6 nisbatda olinsa, smolaning molekulyar massasi 500-700, 2:1 nisbatda olinsa 230-250 bo’ladi. Navolok smolalardan asosan turli elimlar tayyorlanadi. Navolok smolalar spirt, dioksan, benzol va boshqa organik erituvchilarda eriydi. Ular 70-80 0 C da suyuqlanadi. Agar novolak smolaga formaldegid qo’shib qizdirilsa, u rezol smolaga aylanadi. Rezol smolalar. Polikondensatlash uchun fenolga qaraganda formaldegidning suvdagi eritmasini ishqor yoki kislotalar ishtirokida qizdirilganda sodir bo’ladi. Hosil bo’lgan smola suvda erimasligi tufayli muhitdan tez ajralib chiqadi. Odatda polikondensatlashda 7 mol formaldegid va 6 mol fenol katalizator sifatida esa, ammiak olinadi. Agar katalizator sifatida o’yuvchi natriy yoki o’yuvchi kaliy olib, reaksiya 55- 65 0 C da olib borilsa, smola tarkibida formaldegid ko’proq bo’ladi. Polikondensatlanishning boshlang’ich bosqichida quyidagi birikmalar hosil bo’ladi:C6H5OH +CH2O C6H4 CH2OH+ C6H4 OH CH2OH C6H4OH C6H3OH C6H3 OH CH2 C6H3 OH CH2 C6H3 CH2 ... OH OH CH2 CH2OH Rezol smola tarkibida metilen bog’lar bilan bir qatorda dimetilen efir bog’lari; gidroksil va metilenol guruhlar hamda erkin fenol ham bo’ladi. Bu smolaning formulasi quyidagicha: 41 O H C H 2 C H 2 H O C H 2 O H C H 2 O H C H 2C H 2 O C H 2 O H C H 2 C H 2 O H C H 2 O . . . . .. . . . . Agar rezolga fenol aralashtirib qizdirilsa, u novolak smolaga aylanadi; va aksincha, novolakka formaldegid ta`sir ettirilsa rezol hosil bo`ladi. Rezitol smolalar. Rezol smola xona temperaturasida qancha uzoq saqlanmasin, uning eruvchanligi, yani undagi metilion gruppalarining miqdori deyarli o’zgarmaydi. Agar smola qizdirilsa, metilenol gruppalar fenol yadrosidagi vodorod atomlari bilan o’zaro tasirlashib, rezol rezitolga aylanadi. Rezitol yarim tiniq, rangli, qovushqoq modda, issiq holda tolaga o’xshatib cho’ziladi. Sovigan rezitol mo’rt, osonlik bilan maydalanib k etadi. Rezit smolalar. Rezol yoki rezitol smolalar 180-200 0 C da qizdirilsa, ular suyuqlanish va erish qobilyatini yo’qotadi. Bunda smola tarkibidan suv ajralib chiqadi va metilenol gruppalarning miqdori kamayadi. Rezit hosil bo’ladi. Uning tarkibida oddiy efir bog’lari rezitoldagiga nisbatan ko’proq. Rezitning tuzilish formulasini sxematik ravishda quyidagicha ifodalash mumkin: . . . C H 2 O H C H 2 C H 2 O H C H 2 C H 2 O H C H 2 . . . C H 2 O H C H 2 C H 2 . . . O H C H 2 C H 2 O H . . . 42 Rezit qattiq, issiqqa chidamli va mexanik xossalari yaxshi polimerlardir. Rezit smola ham reaksiya uchun olingan fenol va formaldegidningnisbiy miqdori;katalizatorning tabiati va qotish sharoitiga qarab turlicha bo’ladi. 6 qism fenol va 7 qism formaldegiddan 1 prosent ammiak katalizatorligida hosil qilingan rezit bakelit deb ataladi. Bakelit qo’ng’ir ranngli qattiq smoladir. Karbolit deb ataluvchi rezit bunday tayyorlanadi; 7 mol fenol va 6 mol formaldegid 0,5 % rux asetat ishtirokida qizdiriladi. So’ngra unga bakelitdagi miqdorga yetguncha yana formaldegid qo’shiladi va sulfokislotalar ta’sirida rezitga aylantiriladi. Karbolit sariq, bakelitdan yengil, ishqor ta’sirida tez o’zgaradi. Fenolformaldegid smolalar, odatda, rezit holda ishlatiladi. Rezitlardan, asosan, plastmassalar olinib, ulardan sanoatda va turmushda turli buyumlar yasaladi. Rezitlardan mashinalarning turli qismlari, idishlar, elektr asboblari ham yasaladi, chunki rezitlarqattiq va mustahkam bo’lib, elektr tokini deyarli o’tkazmaydi. Novolak va rezollardan lak hamda yelimlar olinadi. Bunday laklarni poliefir, noliuretan laklar va tabiiy lak-shellak o’rnida ishlatish mumkin. 5-Jadval Rezit smolaning fizika-kimyoviy, mexanik va elektr xossalari O’rtacha molekulyar massa ................................birinchi bosqichda 1500 Yonuvchanlik ........................................................yonadi Faza holati..............................................................amorf Zichlik, gr/sm 3 ......................................................1.25-1.38 Shishalanish temperaturasi, 0 C …………………...40-50 Parchalanish temperaturasi , 0 C…………………...200 Mo’rtlanish temperaturasi, 0 C……………………20 Issiq bardoshlik, Martens usulicha, 0 C …………...70-110 Nisbiy issiqlik sig’imi; kJ(kg.K)………………….1,3-2,0 Issiq o’tkazuvchanlik, vt/(m.K)…………………...0,12-0,25 43 Mustahkamlik, Mn/m 2 , statik egishda…………….50-100 Nisbiy cho’ziluvchanlik, % ……………………….10-20 Egiluvchanlik moduli, Mn/m 2 ……………………500-600 Qattiqlik, Brinnell usulicha, Mm/m 2 ……………..4,5-5,0 Nisbiy elektr qarshilik a) sirtiy,T.om ……………………………..10 10 -10 12 b) hajmiy, T.om.m ……………………..…10 9 -10 11 Zarbiy qovushqoqlik, kJ/m 2 ……………………...10-20 Dielektrik o’tkazuvchanlik ……………………….. 4,5-5,5 Elektr bardoshlik, kv/mm…………………………..10-15 Suv yutuvchanlik, % ……………………………….1,0-2,0 2.3.Plyonka hosil qiladigan erituvchilarni tanlash va smolalar olish texnalogiyasini ishlab chiqish Fenol formaldegid, mochevino-formaldegid smolalarini olishda aniqlangan kattaliklarning matematik hisobiga ko’ra smolalarning olishni texnalogik ketma- ketligi o’rganildi. Fenol formaldegid, mochevina-formaldegid smolasini olishni texnologik chizmasi 1-rasmda keltirilgan. 44 1-rasm. Fenol-formaldegid, mochevina-formaldegid smolalarini olishning texnologik chizmasi 45 Texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: Aralashtirgich va bug’ bilan ta`minlab turuvchi qurilma bilan jihozlangan reaktor (1) ga fenol hamda formalin yuboriladi. 5-10 minut aralashtirilgandan so’ng, katalizator( novolak smolasi olishda katalizatorsifatida xlorid kislotasi, rezoi smolasi olishda esa, 25% li ammiak eritmasi) qo’shiladi va yana 30 minut aralashtiriladi. Keyin trubkali qaytar sovitgich (2) ga ulanadi va suv bug’i yordamida 70-85 0 gacha qizdiriladi. Keyinchalik ekzotermik reaksiya natijasida smola hosil bo’layotganligi uchun harorat ko’tarila boshlaydi. Yuqori sifatli smola olish uchun reaktordagi harorat 90 0 dan oshmasligi kerak. Haroratni ko’tarilib ketmasligi uchun bo’g’ o’rniga sovuq suvdan foydalaniladi. Qizdirish bir-biri bilan aralashmaydigan smola bilan suv qatlamlari hosil bo’lguncha 1,5 soat davom ettiriladi. Polikondensasiya jarayonida hosil bo’layitgan suv bo’g’lari sovutgich (2) ga sovutilib, kondensatlangan suv reaktori pastki qismidan ajratib olinadi. Hosil bo’lgan smola reaktor (1) da yana suv bo’g’lari yordamida 100-140 0 C haroratda va 300mm smob bosimida quritiladi. Quritish jarayoni tugagach, smola 20 minut 90-100 0 C haroratda ushlab turiladi. So’ngra siqilgan havo quritgich (3) yordamida pastdan yuboriladi. Reakulyaga kirishmagan fenol, formalin va katalizatorlar atmosfera bosimida, 90 0 C da, aralashtirgich hamda val yordamida reaktor (1) ning yuqori va pastki qismiga tushishi natijasida qo’shimcha reaksiya ya’ni smola hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan smola qo’shimcha suvdan ajratiladi va quritgichga quritiladi. Fenol va formaldegid smolasi materiallarni termik barqarorligini, suv shimuvchanligini yaxshilovchi to’ldirgich sifatida ishlatiadi. Bundan tashqari, kompozitsion fenoplastlar olishda, materiallarni dieliktirik xossalarini yaxshilashda, radiotexnikada, priborlarni tashqi qismi tok va issiqlik, suv ta’sirida korroziyaga uchramasligi uchun qoplamalar sifatida, kema va samaliyotlarni ko’p detallarini suv shimuvchanligini kamaytirish maqsadida yupqa qoplamalar sifatida ishlatiladi. 46 Fenol formaldegid, mochevina-formaldegid smolalarining butanolli qovushqoq eritmasi rangsiz suyuqlikdir. Fenol formaldegid, mochevina-formaldegid smolalarini P-651 kompozision erituvchilar, ya’ni 120-122 0 C uglevodorod gaz kondensati va butanol 90:10% li eritmasidan foydalanib kerakli aniqlikda lak va emal olinadi. Uglevodorodlarning 120-220 0 C kuchsiz gaz kondensatsiyalanish fraksiyasi (GK- LKM) (120-220) 90 % ni va butanol esa 10% ni tashkil qiladi. Kompozitsion erituvchilarni tayyorlashning texnologik sxemasi quyidagi mexanizm bo’yicha boradi. Birinchi bosqichda erituvchilarning kompozitsion aralashmasi tayyorlanib kuchaytiruvchi mexanizmdan, ya’ni DM dan o’tkaziladi va erituvchi o’lchagich (KM) orqali haydovchi nasosga (SN) yuboriladi. Nasos orqali kelgan erituvchilar aralashmasiga GK LKM 120-220 solib, 10:90% li kompozitsion eritmalar aralashmasi tayyorlanib, saqlagichga yuboriladi. Saqlagich idish orqali turli xil idishlarga solib qadoqlanadi. Shurtan gazni qayta ishlash shuba korxonasida gaz kondensatlaridan 120-270 0 C da fraksiyalab GKB-91 kompozitsion eritmalar aralashmasi olinadi. Gaz kondensat tarkibida ajratib olinadigan P-651 va GKB-91 kompozitsion eritmalarini fizik- kimyoviy ko’rsatgichlari 7-jadvalda bayon etilgan. Bundan tashqari fenol formaldegid smolalarining fizik-kimyoviy xossalarining kompozitsion erituvchilarga bog’liqligi 6-jadvalda berilgan. Jadval-6 Fenol formaldegid smolalarining fizik-kimyoviy xossalarini kompozitsion erituvchilarga bog’liqligi № Ko’rsatgichlar nomi P-651 GKB-91 1 2 3 4 5 Fotoelektrik bleskometrda sirtning yaltiroqligi aniqlandi, % Plyonka hosil qilish darajasi 85 0 C, min. Sirtning qattiqligi, n/m 2 Sirtning zarba mustahkamligi kg/sm 2 Sirtning qattiqligi, mayatniksimon asbobda, n/m 2 50 1,5 1 0,5 0,4 55 1 1 0,45 0,45 47 6 7 20 0 C da sirtning mustahkamligiga suvning ta’siri (soat). 20 0 C da sirtning mustahkamligiga mineral moylarning ta’siri (soat). 24 24 24 24 Olingan natijalar shuni ko’rsatdiki, P-651 va GKB -91 kompozitsion eritmalar smolalarini tayyorlashda talabga javob beradigan erituvchilar hisoblanadi. Jadval-7 P-651 kompozitsion erituvchi va amino-aldegid smolasi eriydigan kompozitsion erituvchi GKB-91 larning fizik-kimyoviy ko’rsatgichlari № Ko’rsatkichlari P-651 GKB-91 1 2 3 4 5 6 7 8 Zichligi gr/sm 3 Qaynashning boshlang’ichtemperaturasi, 0 C Qaynashning oxirgi temperaturasi, 0 C Yopiq tegildagi suyuqlanish temperaturasi, 0 C Ksilolning uchuvchanligi, 0 C Massa ulushi % -aromatik uglevodorod -oltingugurtli birikmalar Mexanik aralashma va suvning miqdori Rengini yodometrik shkala bo’yicha, minimal yod miqdori 865 165 210 34 5-7 16 0,026 Kam Tiniq 859 135 220 35 6-7 12-14 0,019 Kam Tiniq 2.4. Olingan smolalarni fizik-kimyoviy xossalarini tekshirish usullari 48 1. Smolaning molekulyar massasini aniqlash. Smolalarni molekulyar massasi [34] o’quv qo’llanmada yozilgani kabi viskozimetrik yoki krioskopik usullar bilan aniqlanadi va quyidagi formuladan hisoblab topiladi: M=1000∙C∙K kr /V∙∆t yoki [ η ]=KM α Bu yerda: C-eritma konsentratsiyasi, K kp -erituvchining krioskopik konstantasi. V-eritmaning hajmi, ∆t-haroratning o’zgarishi, [ η ]- xaraktiristik qovushqoqlik, M-molekulyar massa, K va α polimer va erituvchi tabiatiga bog’liq bo’lgan o’zgar- mas konstantalar. 2. Smolani qovushqoqligini aniqlash. Qovushqoqlik viskozimetr BZ-4 yordamida aniqlanadi. Buning uchun viskozimetr xromli aralashmada yuviladi va quritiladi. Keyin 20 0 C dagi 100ml tekshirilayotgan smoladan solinadi, s o’ngra 5-6 marta smola viskozimetrdan o’tkazilib sekundlarda ifodalangan o’rtacha arfimetik qiymatlari topiladi. Tekshirishlar natijasida smolaning η nis. , η sol. va xarakteristik aniqlanadi. 3. Smolani sirt taranglik kuchini aniqlash. Smolaning sirt taranglik kuchi vilgelmi asbobi [10] aniqlanadi va quyidagi formula yordamida topiladi: 4. Ozod formalinni aniqlash. Idishga 25-30 ml 254 li natriy sulfit eritmasidan solib, finoftalin indikatori och ko’l ranga o’tgunga 0,1 xlorid kislota ishtirokida neytrallanadi. Eritmadagi ortiqcha formaldegid quyidagi formuladan topiladi: X f =V . K . 0,0032 . 100/P Bu yerda: X f -CH 2 O miqdori, V-HCl hajmi, K-HCl ni tuzatish koeffitsienti 0,0032-1 ml 0,1N HCl ga mos keladigan formaldegid miqdori, P-tekshirilayotgan eritma massasi. 5. Erituvchilarni sifat jihatidan tekshirish. Uglevodorod (benzol, tolsol, ksilol) ni suvli reaksiyasida tekshirish. O’lchagichga voronka yordamida 10 ml tekshirilayotgan modda va 10 ml distillangan suv solinib, aralashtiriladi. Tindirilgan suvli eritma toza probirkaga solinadi. Eritmaga metilen qizili indikatoridan ikki tomchi solinganda, rang bermasligi kerak. Agar rangi o’zgarsa, sifatsiz erituvchi 49 hisoblanadi. U faqat 0,1N H 2 SO 4 eritmasidan bir tomchi solinganda ya’ni kislotali muhitda rangi o’zgaradi. 6. Smola rangini fotometrik usulda (GOST 19266-79 yozilgandagi kabi) aniqlash [21]. Spektrofotometrda eritma rangiga qarab optik zichligi aniqlanadi va standart grafikka taqqoslab, GOST_19266-79 ga mosligi tekshiriladi. 7. Uchuvchan va uchuvchan bo’lmagan erituvchilar hamda plyonka hosil qiladigan moddalarni massa ulushini aniqlash usullari. GOST 17537-72 da yozilgandagi kabi aniqlanadi. Uchuvchan eritmalar bilan ishlaganda og’zi berk idishlarda past haroratda, uchuvchan bo’lmagan erituvchilarni og’zi ochiq idishlarda, past haroratda hal saqlash va ishlatish mumkin. 8. Laklarni qurish vaqti va darajasini aniqlash. Laklarni qurish vaqti va darajasi GOST-19007-73 da yozilgandagi kabi aniqlanadi. Laklarni quritish dastlab xona haroratida, so’ngra 40 0 C dan past haroratda massasi o’zgarmay qolguncha quritiladi. AKS holda, yuqori haroratda lak yoki smola termik destruksiyaga uchrashi mumkin. Qarshi vaqti va darajasi GOST-19007-73 ga mos bo’lishi lozim. 9. Lak-bo’yoq qoplamalarni olish usuli. GOST 8832-76 berilgandagi kabi tekshirishadi. Lak-bo’yoq erituvchida yaxshi eritilgandan so’ng qo’shimchalardan tozalash uchun filtirlanadi. Toza lak-bo’yoq eritmasi xona haroratida bo’g’latiladi. 10. Lakli qoplamalarni qattiqligini maetnikli asbobda aniqlash. Lakni qattiqlik darajasi GOST 5233-67 ga asosan aniqlanadi. 11. Alkid laklar asosida olingan qoplamalar elostikligi. Yupqa plastinkaga og’irlik kuchi ta’sirida cho’ziluvchanligi tekshiriladi. 12. lak qoplamalarni zarbga mustahkamligini tekshirish mumkin. Lak qoplamalari qancha zarbga bardosh bera olish qobiliyati tekshiriladi. Zarbga mustahkamligi GOST-4765-73 ga mos kelishi lozim. III BOB. TAJRIBA QISMI 50 3.1. Fenolning formaldegid bilan polikondensatlanishi (novolok smolasini hosil bo’lishi) 37,6 g fenol va 15 g formalin eritmasi kolbaga solinib, 5-10 minut chayqatiladi. So’ngra unga 0,5 g konsentrlangan xlorid kislota qo’shilib, kolbaga qaytarma sovutgich ulanadi va suv hammomida 90-100 0 C da qizdiriladi. Qizdirish bir-biriga aralashmaydigan smola bilan suv qatlamlari hosil bo’lguncha davom ettiriladi. Kolbadagi modda chinni idishga solib sovutiladi va suv qatlamidan ajratiladi. Qolgan smola distillangan suv bilan neytrallanguncha yuviladi va 150-160 0 C gacha qizdirilgan shkafga quritiladi. Hosil bo’lgan chiziqli tuzilishdagi polimetilin-fenolga ma’lum kimyoviy reagentlar qo’shish yo’li bilan uch o’lchamli, ya’ni fazoviy tuzilishdagi fenol-formaldegid smolalariga aylantiriladi. Bunday moddalar sifatida formaldegid polimerlari va geksametilentetraminlar ishlatiladi. 3.2 Fenolning formaldegid bilan polikondensatlanishi (rezit smolasini hosil bo’lishi) Fenol bilan formaldegidning kondensatlanishi natijasida, qizdirilganda suyuqlanmaydigan va erimaydigan polimer hosil qilish protsessi ikki bosqichdan iborat. Avval chiziqli tuzilishdagi polimetilenfenol olinadi, so’ngra u qotiriladi. Yumaloq tubli kolbaga 17,5 g fenol, 17,75 g 40% li formalin va 1,5 g 25%li ammiak solinadi. Aralashma suv hammomida 90 0 C da qizdiriladi. Taxminan 30 minutdan keyin aralashma ikki qatlamga ajraladi: yuqoridagi qatlam suv, pastdagisi esa smola bo’ladi. Hosil bo’lgan modda (chiziqli polimetilfenol) suvda neytral holda kelguncha yuviladida, 50-65 0 C da vakuum-quritgichda quritiladi. Polimerning chiziqli tuzilishini aniqlash uchun uning spirt, atseton va spirt bilan benzol aralashmasida eruvchanligi tekshiriladi. Quritilgan polimer (rezol) probirkaga solinib, termostatda 60 0 dan 120 0 C gacha qizdiriladi va erimaydigan hamda suyuqlanmaydigan uch o’lchamli holoatga-rezitga aylantiriladi. 3.3. Smola va plyonka olish uchun erituvchilar tanlash 51 O’lchamlari 10 -5 -10 -7 sm bo’lgan kalloid zarrachani eritish qobilyatiga ega bo’lgan eng yaxshi erituvchi tanlash maqsadida quyidagi talablar qo’yiladi: erituvchiga qo’yiladigan talablar: -polipopdensatsiya jarayonida komponent bilan ta’sirlashmaydigan bo’lishi kerak. -olingan smola erituvchida yaxshi diffuziyalanadigan bo’lishi kerak. -erituvchining uchuvchanligi plyonka hosil qilish vaqtida yaxshi bo’lishi kerak. -smolaning erituvchida erishi yuqori darajada bo’lishi kerak bo’ladi. Polipopdensatsiya jarayonida erituvchi smolani qovushqoqlik darajasini ta’minlaydigan bo’lishi kerak. Bundan tashqari eterifikaysiya mahsuloti fenol- formaldegid smolasi ham erituvchida eriydigan bo’lishi kerak bo’ladi. Erituvchi bilan smola orasidagi miqdoriy nisbatlar ham amaliy ahamiyatga egadir. Respublikamizda smolalarni erituvchisi sifatida: asosan izopropil spirti, izobutil spirti hamda butil spirtlari ishlatiladi. 8-Jadval Smolalar va ularni turli erituvchilardagi unumi Smolalarning nomi Smolalarni turli erituvchilardagi unumi Izopropil spirt Izobo’til spirt Bo’til spirt Smola:izo- propil spirt 1:2 Smola:izopro pil spirt:GK- erituvchi 1:1:1 Smola:izo- bo’til spirt 1:2 Smola:izobo’ til spirt: GK- erituvchi 1:1:2 Smola: bo’til spirt 1:2 Smola: bo’til spirt:GK- erituvchi 1:1:1 1. Mochevina- formaldegid 58,7 56,4 60,1 59,8 62,7 56,2 2. Mochevina- furfurol 42,8 24,2 41,8 25,2 44,2 24,3 Izoh; GK – gazokondensat (erituvchi). Mochevina, melomin, furfurol va formaldegidlarning eterifinatsiya reaksiyasini erituvchilarda olib borganda, eritmaning miqdoriga qarab, smolaning chiqish miqdori aniqlandi. (jadval-7) *-furfurolli smola Farg’ona viloyati smola ishlab chiqarish korxonasida olinadi. 52 **- melomino-formaldegid smola 1997-yildan boshlab Chirchiq O’z.Kimyo sanoati akseonerlik korxonasida ishlab chiqarilmoqda. Olingan natijalardan shuni ko’rish mumkinki, erituvchilardan butanol eng yaxshi talabga javob beradigan erituvchi ekanligi aniqlandi. Mochevina va melamino-formaldegid smolalari olishda eng sifatli erituvchilardan biri furil spirti hisoblanadi. Bunday smola tayyorlashda quyidagi nisbatda komponentlar olishadi: mochevina; formaldegid; furil spirt; 1:2:2. Bu polipopdensatsiya reaksiyasining tezliklari o’rganilganda, uning tezligini o’zgarishi formaldegidning miqdoriga bog’liq bo’lishini 8-jadvalda ko’rish mumkin bo’ladi. Mochevina-formaldegid-furfurol spirtli smolasini polikondensasiyalab hamda eterifikatsiyalab olishning reaksiya knetikasi natijalari quydagi jadvalda keltirilgan. 9-Jadval Mochevina-formaldegid-furfurol spirtli smolasini polikondensasiyalab hamda eterifikatsiyalab olishning reaksiya knetikasi natijalari Polekondensatsiya vaqtida mochenvina:formaldegid:furfurol 1:2:2 Formaldegid Smolaning unumi % Reaksiya boshlanishi Bog’langanda 1,0 1,5 2,0 2,5 Melamin:formaldegid:furil spirt 1:2:2 1 2 3 4 85,9 67,45 41,15 37,22 82,40 59,14 34,24 27,9 14,1 32,55 58,85 63,78 17,60 40,88 65,76 72,1 17,2 39,1 52,4 74,5 20,4 41,3 59,8 76,9 Olingan natijalardan shuni ko’rish mumkinki, furil spirt ham, erituvchi ham reogent vazifasini balaradi. 53 Bu jarayon karbomid-formaldegid smolasini butil spirtigda olganimizda hamkuzatiladi. Bu jarayonda butil spirti ham erituvchi, ham reogent vazifasini bajaradi. Erituvchini sarfini kamaytirish maqsadida gaz kondensatlardanya`ni alifatik spirtlardan oz miqdorda qo’shilganda reaksiya tezligini kamayishini ko’rish mumkin. Olingan natijalaran shuni xulosa qilish mumkinki, mebel laki olish uchun smolalarga quyidagi spirtlar vauglevodorodli erituvchilar butanol, izopropinol, furil spirti hamda erituvchilarniishlatish mumkin ekan. Smolalarni olishda ishlatiladigan erituvchilar, cho’ktiruvchilar hamda smolani tozalashda ya`ni qayta kristallashda qo’llaniladigan cho’ktiruvchilar haqidagi ma`lumotlar 9- jadvalda keltirilgan. 10- jadva Smolalarni olishda ishlatiladigan erituvchilar, cho’ktiruvchilar hamda smolani tozalashda qo’llaniladigan cho’ktiruvchilar haqidagi ma`lumotlar Smolani nomi Erituvchilar Cho’ktiruvchilar Tozalash Mochevina- formaldegid Suv, bo’tanol, izopropil spirti Xlorid kislota eritmasi Vakuumda suvni haydab va asetonda qayta kristallab tozalanadi Mochevina- formaldegid Suv, bo’tanol, izopropil spirti Aseton Aseton bilan qayta kristallab tozalanadi Melamin- formaldegid Bo’tanol, izopropil spirti Aseton Aseton bilan qayta kristallab tozalanadi Fenol-formaldegid Spirt, dioksan, benzol, organik erituvchilar Aseton Spirt va aseton aralashmasida qayta kristallab tozalanadi 3.4 Polikondensasiya va eterifikasiya reaksiyalarining tezligi hamda monomerlar miqdorining muqobil sharoitlarini o’rganish 54 Fenol va formaldegidning organik erituvchilar ishtirokida kondensasiya rearsiyasining knetikasi: monomerlarning va erituvchining (1:2:2) nisbat miqdoriga, pH(7-8) muhitiga hamda hosil bo’lgan smolaning amorfligiga, oligomerlarning termoreaktivligiga bog’liq bo’ladi. Aminoformaldegid smolasini tozalash, organik erituvchilarda eruvchanligiga va erituvchining xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Amino–aldegid smolasini hosil qilish reaksiyasini boshqarish uchun mochivina, melamen, formaldegid va furfurollarning xossalari hamda smola sintez qilish reaksiyasining muqobil sharoitlari ( erituvchi, cho`ktiruvchi hamda tozalash usullari) o`rganildi. (Jadval 9) Mochivina- formaldegid smolalari olish uchun mochevina va formaldegidni ishqoriy sharoitda polikondensasiyalab olinadi. Plyonka nosil qiladigan smolalarga ishlatiladigan spirtlar asosan izopropil, izobutil va n-butil spirti hisoblanadi. Bu erituvchilarni zanjirining uzunligi oshgan sayin eruvchanligi kamayadi. Bu esa texnologik jarayonga qiyinchilik tug’diradi. Fenol-formaldegid smolasining etirifikasiya reaksiyasi yordamida olishning eng qulay sharoiti PH=5,5-7,8 ga teng bo’lganda optimal sharoit hisoblanadi. Shunday sharoitda reaksiyaning ikkinchi bosqichi polikondensasiya jarayoni ketadi. Polikondensasiya jarayonini borishi eterifikasiyalanish darajasi qanchalik kichik bo’lsa, smolaning organik erituvchilarda erishi yomon bo’ladi. Bunga sabab liofob kolloidlar hosil bo’ladi. Eterifakasiyalanish darajasi qanchalik katta bo’lsa, polikondensasiya jarayoni sust ketadi va ularning to’planishi ham kam bo’ladi, buning natijasida organik erituvchida erishi yaxshi bo’ladi. Eterifikasiya larayoni orqali smolani xossalarini boshqarish mumkin bo’ladi. Bu jarayonni boshqarish esa, kislotali katalizator miqdoriga,reaksiya temperaturasiga va reaksiyaga kirishadigan komponentlarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. 10-Jadvalda smola olishda ishlatiladigan reagentlarning fizik konstantalari keltirilgan. 11-Jadval Smolalar olishda ishlatiladigan reagentlarning fizik-kimyoviy konstantalari 55 Reagentning nomi Struktura formulasi Molekul yar formulas i Zichli gi kg/m 3 Suyuqlanish Harorati, 0 C Qaynash harorati, 0 C Eruvchanli gi 100gr suvda (gr) Mochevina (karbomid) Melamin Furfurol Formal- Degid Fenol H 2 N-CO-NH 2 C N C N CN N H 2 N H 2H 2 N O C O H CH 2 =O O H 60,05 126,12 96,09 30,03 94 1330 1660 1161 815 1657 133 350 -36,5 -92 43 Parchala nadi - 162 -12 183 78 0,3 8,3 40 4,8 Fenol formaldegid smolasining unumini reagentlar miqdoriga va temperaturaga bog’liqligi o’rganib chiqildi (3-grafik). Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, harorat I- 45 0 C, II-65 0 C, III-85 0 C gacha va formaldegidning mol miqdori 1 moldan 6 molgacha oshirilganda fenol-formaldegid smolasining unumi yuqori bo’lishi o’rganilgan. _ _% 1 0 0 5 0 0 1 2 3 4 5 63 12 F o r m a l d e g i d m i q d o r i ( m o l ) . 3-grafik. Fenol – formaldegid smolasining unumini formaldegidning mol miqdoriga va polikondensasiya reaksiyasining temperaturasiga bog’liqligi . 56 1-45 0 C, 2-65 0 C, 3-85 0 C PH= 7-8,5 _ _% 1 0 0 5 0 0 1 2 3 4 5 6 V a q t o &#39; z g a r i s h i ( m i n . ) 1 2 3 4 4- grafik. Formaldegidning konsentrasiyasi erkin holda (3-4) hamda bog’langan holda (1-2), 650 C -850 C temperaturada va vaqtga bog’liqlik grafigi. Fenol formaldegid smolasini olish jarayonida formaldegidning konsentrasiyasi vaqtga va temperaturaga bog’liqligi o’rganib chiqildi (4- grafik). O’tkazilgan natijalar shuni ko’rsatdiki, temperatura 85 0 Cda va 80-90 minut vaqtda mahsulot unumi 92- 96% ni tashkil etganligini ko’rish mumkin bo’ladi. Ishni davom ettirib 85 0 C ga polikondensasiya reaksiyasini 80-90 minut ichida formaldegidning yuqori konsentrasiyasida olib borilsa, mahsulot yuqori unum bilan (96%) hosil bo’ladi. Olib borilgan tajribalar natijasida fenol formaldegid smolsssssssasini olishni qulay sharoiti o’rganildi. Fenolni formaldegid bilan polikondensatlanishda 3 xil yo’nalishda reaksiya borishi mumkin: O H C H 2 O H + O H C H 2 O H C H 2 O H O H C H 2 O H C H 2 C H 2 O H O H 1 ) 2) Metilol gruppalari bilan ta’sirlashib, metilen zvenosi orqali birikadi: 57 O H C H 2 O HO H C H 2 O H + H O C H 2 O H C H 2 O H C H 2 C H 2 O H O H 3) Metilen gruppalari bilan ta’sirlashib, dimetilefir bog’lari orqali birikadi: O H C H2 O HO H C H 2 O H + H O C H 2 C H 2 O H O H C H 2 C H 2 O HO H C H 2 O C H 2 O H Polikondensatlanish reaksiyasini (РН ni ko’tarish yoki harakatni pasaytirib) to’xtatish mumkin, natijada molekulyar massasi (600-700 u.b) kichik bo’lgan oraliq mahsulot hosil bo’ladi. Ulardan ko’plab mahsulotlar (kley, laklar, emallar) ishlab chiqarish mumkin. Novolak smolasini ham geksametilintetramin yordamida rezitka aylantirish mumkin. Lekin yuqori haroratda geksametilintetramin parchalanib ketishi sababli ikki xil yo’nalishda reaksiya boradi: O H . . .. . . ( C H 2 ) 6 N 4 C H 2O H . . . O H . . . . . . C H 2O H N C H 2 O H . . . C H 2 O H 58 Agar rezolga fenol aralashtirib qizdirilsa u novolak smolaga aylanadi va aksincha, novolakga formaldegid ta’sir ettirilsa rezol hosil bo’ladi. Fenol formaldegid smolasini sintezlashda katalizator sifatida xlorid kislota qo’shiladi. Reaksiya kislotali muhitda olib boriladi. Fenol va formaldegid nisbati 7:6 bo’ladi. Rezol smolasini olishda esa, katalizator sifatida NH 4 OH ning 25% eritmasi ishlatiladi. Fenol va formldegidlarning nisbati 6:7 nisbatga, ya’ni formaldegid ortiqcha miqdorda olinadi. Eritma PH=7,8 bo’ladi. Ikkala holatda ham reaksiya harorati 85-90 0 C, 90-100 0 C optimal sharoit hisoblanadi. Novolak va rezol smolalarining bir-biridan farqi katta emas, rezolga formaldegid ko’proq qo’shilganligi uchun CH 2 OH guruh hisobiga tarmoqlanish vujudga keladi va termoreaktiv smola (polimer) hosil bo’ladi. Novolak smolasining molekulyar massasi 700-1000 u.b, rezol smolasida esa dastlab 6-7 ta fenol tutgan molekulyar massasi 1000 u.b ga teng bo’ladi. Rezol smolasi 250-280 0 C gacha qizdirilganda, fazoviy polikondensatlanib, molekulyar massasi yanada oshadi, eruvchanligi kamayadi. Erituvchilarda erish o’rniga bo’kadi. 280 0 C gacha o’zining qattiq va mustahkamligini saqlaydi. 280 0 C va undan yuqori temperaturalarda distruksiyaga uchray boshlaydi. Erimaydigan qattiq rezit hosil bo’ladi. Smolani ishqoriy muhitda, yuqori temperatura (600-650 0 ) da, quyosh nuri ta’sirida fotodistruksiyaga uchrashini kamaytirish uchun uglerod bilan boyitiladi. U faqat 650 0 C dan keyin yonishi mumkin. To’ldirgichlarni tanlab qo’shib, smoladan tayyorlangan materiallarni mustahkamligini, cho’zilishini 2500 kg/sm 2 , solishtirma qovushqoqlik zarbini esa, 60-70 kg . sm/sm 2 gacha oshirish mumkin. 59 XULOSA Olingan ma`lumotlarga asosan quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Fenolning formaldegid bilan polikondetsatlanish reaksiyasiga fenol va formaldegid nisbatlariga, reaksiya muhitiga hamda haroratiga bog’liq holda 2 xil; novolak va rezol smolalari hosil bo’lishi o’rganildi. 2.Novolak smolasini hosil bo’lish reaksiyasining muqobil sharoitlari fenol: formaldegid 7:6 mol nisbatlarda, PH=6 kislotali muhitda, reaksiya harorati 85-90 0 , reaksiya davomiyligi 2 soat ekanligi aniqlandi. 3. Rezol smolasini hosil bo’lish reaksiyasining muqobil sharoitlari (fenoi: formaldegid 6:7 mol nisbatlarda, PH=7,8 ishqoriy muhitda, reaksiya harorati esa 90- 100 0 , reaksiya davomiyligi 2 soat ekanligi aniqlandi. 4. Smolalar olishning texnalogik ketma-ketligi o’rganildi. Novolak va rezit smolalarining sintezlashda katalizatorlar sifatida HCl va NH 4 Cl qo’llanilganda, reaksiya unumi 92-96% ga oshishi aniqlandi. 5. Smolalarning eruvchanligi o’rganilib, mochevina formaldegid melomin formaldegid smolalari bo’tanol va izoproponallarga, fenolformaldegid smolasi esa, asosan organik erituvchilarga: deoksan, benzol va spirtlarda yaxshi erishi suv va asetonda esa, erimasligi aniqlandi. 6. Smolaga to’ldirgich (uglerod, selyuloza, sulfid) larni ma’lum nisbatlarda tanlab qo’shish natijasida tayyorlangan materiallarni mustahkamliligini, cho’zilishini 2500 kg/sm 2 gacha va solishtirma qovushqoqlik zarbini esa, 60-70 kg.sm/sm 2 gacha oshirish mumkinligi o’rganildi. 7. Smolalarning xossalari turli to’ldirgichlar yordamida yaxshilanib, mebellar, mashinalarning turli qismlari uchun talablarga javob beradigan yilim, lak hamda emallar sifatida ishlatish mumkin degan xulosalarga kelindi. 60 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent ,,O’zbekiston’’ 2010. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. Toshkent ,,O’zbekiston’’ 2009. 3. M. Asqarov, O. Yoriyev, N. Yodgorov Polimerlar fizikasi va ximiyasi. Toshkent. ,,O’qituvchi” 1993. 4. K . С. Ахмедов Коллоид химия . To шкент . ” Ўқитувчи ” 2000. 5. A.A. Geller, B.I. Geller. Tola hosil qiluvchi polimerlarning fizika-ximiyasidan amaliy qo’llanma. Toshkent ,,O’qituvchi’’ 1 998. 7. X.A. Abdiraximov. Para- aminosalisil kislotasi hosilalarini formaldegid bilan polikondetsatlanishi knetikasi va olingan mahsulotlarning fizik- kimyoviy xossalari. Polimerlar fanining zamonaviy muammolari. Xalqaro ilmiy anjuman. Qisqa ma`ruzalar mazmuni. Toshkent 1995 47-bet. 8. U.N. Musayev, T.M. Boboyev, SH.A. Qurbonov Polimerlar kimyosidan praktikum.Toshkent „Universitet“ 2001. 9. Shur A . M . Высокомолекулярные соединения. M .: “ Высшая школа ” 1984 10. Практикум по высокомолекулярным соединениям.Под. ред. В.А. Каванова M .: “Химия”, 1985. 11. Musayev U . N ., Babayev T . M ., Hakimjonov B . Sh . Polimerlarning fizik - kimyosi . Toshkent . “ Universitet ” 1994. 12. Кулезнев В.И., Шершнев В.А. Химия и физика полимеров М.: “Высшая школа”, 1988. 13. Qurbonov . Sh . A ., Musayev. U.N. “ Polimerlarning kimyoviy xossalari va destruksiyasi”. Toshkent, “Universitet” 1998. 14. Абдирахимов. Х.А. Получение и исследование коллоидно-химических свойст водных растворов дифинильних солей полиметиленантраниловой 61 кислоты и её производных. Автореферат диссертаци на соискание ученой степени канд. хим. наук. Ташкент 1993. 131 с. 15. Сагдуллаева П.А. Синтез и исследование мочевино-формалъдегид- ных полимеров, модифицированных некоторыми производными фурана. Автореферат, диссертаци на соискание ученой степени канд. хим. наук. Ташкент 1987. 103 с. 16. Слоним И.Я. Определение строения мочевина формалъдегидных смол циклоцепной структуры методом ЯМР 13 С. Журнал ВМС Сер. А. 1988 N 10. 2286-2292 с. 17. Слоним И.Я. Изменение структуры мочевино-формалъдегидных смол в процессе синтеза и отверждения. Журнал ВМС. Сер. А. 1987 N4. 793 с. 18. Мухаммедов Г.И. Интерполимерное взаимодействие как фактор, регулирующий трехмерную полимеризацию мочевина-формалъдегидных олигомеров. ДАН. Р.Узб. 1992. №2. 386-390 с. 19. Новичкова Л.М., Бельникович Н.Г. ,,Структуры образование водных растворов мочевина-формалъдегидных олигомеров модицированных полиме- тилантриламид o м, Журнал ВМС. Сер. Б. 1987. №4. 258-261 с. 20. Стекольщиков М.Н. ”Углеводородные растворители, М.: “ X имия,, 1986. 205 с. 21. Цветков В.Н. Жёскоцепные полимерные молекулы Москва “Наук a ,, 1986. 22. А,А. T агер Физика-химия полимеров Москва. “ Выстая школа ” . 1981. 23. Лившец. ,,Технический анализ и контроль производства лаков и красок” М.: “Высшая школа” 1987. 265 с. 24. Адлер Ю.П. Маркова Е.В. “Планирование эксперимента при поиске оптимальных условий” М.: “Наука” 1984. 282 с. 25. Ирназаров Х.И., Алимов Н.А. Получение модифицированных смол для лакокрасочной промыщленности Тез. докл. Научно-теоритической и техни - 62 ческой конф. Исти қ лол посвященной 5-летию независимости Р.Уз. Навоий. 1996. 14 с. 26. Ирназаров Х.И. “Получение модифицированных мочевино и меламено-формальдегидных смол” Тез. доклад конф. молодых ученых институ- та химии АН Р.Уз. 27. Алимов А.А. “Получение и изучение свойств смол из местного сырья”. Тез. докладов Республик, научно техн. конф. Ташкент. 1995. 28. М.А. Ходжаева, А.А. Алимов “Растворители олигомерных смол на основе газоконденсата”. Тез. докл. Международ. конф. “ Современные проблемы науки о полимерах ” . Ташкент. 1995. С. 224. 63

Похожие

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish
Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari
2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish
Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish
Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish