Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarini miqdorini aniqlash - Химия - Дипломные работы

Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarini miqdorini aniqlash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

669.5 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA ’ LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI « Himoyaga tavsiya etilsin » Tabiiy fanlar fakulteti dekani _________ dots. B. Boysunov «____» ____________ 201 6 yil Tabiiy fanlar fakulteti 5140500 – «Kimyo» yo‘nalishi 4 – ko’rs 41 – guruh talabasi Isamova Zilola Sobir qizining “ Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarini miqdorini aniqlash” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI ______________ talaba Isamova Zilola Ilmiy rahbar – Kimyo kafedrasi d ots. ___________ Naxatov I . «____» ____________ 2016 yil «Himoyaga tavsiya etilsin» Kimyo kafedrasi mudiri dots. _________ L.Kamolov «___» __________ 2016 yil QARSHI – 2016YIL MUNDARIJA 1

KIRISH ....................................................................................................... .. ...3 I BOB.ADABIYOTLAR SHARHI ......................................................................11 1. 1 Dunyoning chuchuk suv resurslari ……………………………………………11 1. 2 Tabiiy suv turlari va ularning kimyoviy tarkibi......................................... . .......13 1.3Shifobax shsuvlarning xalq xo`jaligida ahamiyati……………………………3 0 II BOB . TAJRIBALAR QISMI …………………………………………………37 2.1. Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi quruq qoldiq ………………... 37 2.2. Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat ionlarining miqdorini aniqlash. . . ………………………………………………………………………..38 2.3. Qarshi suvi tarkibidagi xlor ionining miqdorini aniqlash .. …………….… 44 III BOB . NATIJALAR TAHLILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . …… 47 3.1. Sulfatli hamda xlorli tuzlarning olinishi usullari . . . . . . . . . . . . . …………47 3.2. Kalsiy xlorid hamda kalsiy sulfat tuzlarining ri fizik – kimyoviy xususiyatlari………………………………………………………………………5 7 3.3. Sulfatli hamda xlorli mineral suvlarning ahamiyati. . . . . . . . .. …………… 60 XULOSA …………………………………….. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . … ..65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 KIRISH. 2

Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O‘zbekiston iqtisodiyotning barqaror o‘sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo‘nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2014-yilda o’z oldimizga qoyayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og‘ir bo‘lmasin, bo’larning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamidir [3]. Inson organizmiga shifobaxsh t a ’sir etuvchi yerosti suvlariga «mineral shifobaxsh suvlar» deyilad i . Shifobaxsh suvlarning eng kam umumiy 3

m inerallashishi miqdori davl a t standartlari bo‘yicha 2 g/l dan kam bo‘lmasligi va ayrim ele m entlarning miqdori quyidagi ko‘rsatk i chdan o shm asligi ke r ak ( m g/l ) : ammoniy – 2,0; nit r atlar – 2,0; vanadiy – 0,4; simob – 0,02; qo‘rg‘oshin – 0,3; xrom – 0 , 5; uran – 0,5; radiy – 5–1 0 – 1 0 g / l; ma r g i mu s h – 3,0; f t or – 3; o r ganik moddalar – 30 mg/l. Ayrim yerosti suvlari konlari d a minerallashish miqdori 20–30 g/l gacha, tuz miqdori esa 150 g/l g a cha (o‘ta sho‘r) bo‘lishi mumkin. Mine r a l shi f obax s h suvlar haro r a ti 20 ° С dan 50 ° С gacha bo‘li shi mumkin. Tarkibi, xossalari va davola s h aham i yat i bo‘yicha shifobax s h suvlar quyidagi guruhlarga: 1) karbonat angidridli; 2) oltingugurt-vodorodli; 3) brom va yodli; 4) rad i oaktiv; 5) temirli; 6) margimushli suvlarga ajrati l ad i . O‘zbekiston hududida 150 ga yaq i n mineral shifobaxsh suvlar konlari aniqlangan va har tomonlama o‘rganilgan. Ular joylashgan yerda s anator i y, ko’rort va dam olish oromgohlari qurilgan. Shifobaxsh suvlar yurak-tomir, suyak- bo‘g‘in, teri, asab kasalliklarini davolashda keng va s a ma r a li f o ydalani l a d i . Karbonat angidritli shifobaxsh suv l ar asosan Farg‘ona vodiysi- n i n g jan ub i - g ‘ a rbi y q i smi d a k en g t a rqa l gan. Ular b i r vaq t da temirli ham hisoblanadi. Temir miqdori 40– 6 6 mg/l ni tashkil etadi. Bunday konlarga Farg‘ona vodiysidagi Arka r sho’r, Shilbelli, Konturobe, Qora g‘ulja kabilar kiradi. Temirli shifobaxsh suvlarga Turkiston tog‘ tizmasidagi Qoraqi shl oq, Fan kabi l a r kirad i . Oltingugurt-vodorodli shifobaxsh suv konlari Farg‘ona vodiysida: Chimiyonda, Andijonda, Pol v ontoshda, Olamushukda, Shorsuvda, Xartumda, Surxondaryoda Uchqizil, Xaudag, Koqayti, Lalmikor, Jayronxonada. Brom va yodli shifobaxsh suv konlari Namangan, Qo‘qon shaha r larida, Chor t o q qishl o g‘ i d a j oy l a shg an bo‘lib, ular asosida ko’rortlar qurilgan. Radioaktiv suvlar a s osan radiy elementining parchalanishidan hosil bo‘lgan radon bilan boyigan s uvlardir. Bunday suvlar Angren daryosi yuqori oqimida Arashonbo’loq, Farg‘onada, Shohimardon, Baxcha, Kattaqo‘rg‘onda Ulus 4

kon l arida mav j ud. Margimushli suvlar O‘zbekist o n hududida yo‘q. Ammo margimu s h uchraydigan foydali qazil m a konlar hududida shunday suvlar ta r q a l gan deb hi so blanadi. Shunday istiqboli hudud l a r dan biri – To s hkent viloyati B u r chi mul l o qi shl og ‘ ida j o ylashgan Usta r a s a y vismut koni hi so blanadi. TUZ VA BALCHIQ KO‘LLARI. Bunday ko‘llar ahamiyati nihoyatda katta bo‘lib, u l ar birinchidan turli tuz l ar (galit, mirabilit) va foydali element l ar – b r om, bo r , s t ronsiy kabi muhim kimyov i y xom- a shy o manbai bo‘lsa, i kk i nchidan namakobli suv va ba l chiq l ari bi l an juda ko‘plab kasallikla r ga, ayniqsa suyak- bo‘g‘im xastaliklari uchun foydali hisoblanadi. Bunday ko‘llar O‘zbekistonda juda ko‘p bo‘lib, faqat Amudaryoning quyilish qismi d a 20 ga yaqin shunday ko‘llar aniqlangan. Ular Farg‘ona, Buxor o , Qashqadaryo, Sirdaryo va Qizilqumda ham ko‘p l a b uchrayd i . Ula r dan eng istiqbolli konlar: Deng i z- ko‘l, Mullali, Og‘itma, Tuzkon, Bal i qli, Qorakon, Sultonsanjar, Borsa- kelmas va hokazolar hisoblanadi. O`simlik tarkibiga 70 dan ortiq kimyoviy elementlar kiradi, lekin ularning 16 tasi hayot faoliyati uchun juda muhimdir. Chunonchi shunday elementlar qatoriga organagen deb ataluvchi : uglerod , kislorod , vodorod va azot elementlari kiradi. Bundan tashqari shu qator elementlariga fosfor, kaliy , kalsiy , magniy va oltingugurt, bundan tashqari bor , molibden , mis , rux , kobalt , yod , marganes , temir kabi mikroelementlar kiradi. Har bir element o`simlikda o`z funksiyasini bajaradi va shuning uchun bir elementni ikkinchi element bilan almashtirib bo`lmaydi . Kaliy elementi yetishmay qolsa , o`simlikning o`sishi sekinlashadi , barglari sarg`ayadi , mevasining shirinligi kamayadi , urug`i esa puch bo`lib qoladi . Kaliy o`simlikning uglevod va oqsil almashinuvida eng muhum fizologik rol o`ynaydi , azotning ammiyakli formada o`zlashtirilish sharoitini yaxshilaydi . O`simlikni kaliyli oziqlantirish – o`simlikning alohida organlarini rivojlantirishi uchun kuchli omil hisoblanadi. Kaliy hujayra vakuolasida shakar to`planishiga imkon yaratadi , bu esa o`simlikning qishga chidamliligini oshiradi , tomir tarmoqlarini rivojlanishini, 5

hujayralarining qalinlashishiga imkon beradi. Kaliyning ortiqchasi hosilning ko`payishiga olib keladi . Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki kaliy, sulfat, gidrokarbonat va boshqa bir qator ionlar nafaqat inson salomatligi balki o‘simlik hamda hayvonat dunyosida ham muhim rol o‘ynaydi.Shuning uchun ham bu kabi birikmalarni o‘rganish davr taqozasi hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi : O’zbekiston Markaziy Osiyoda Mineral suvga boy bo’lgan mamlakat. Respublika xududida ularning tabiatda ma’lum bo’lgan barcha guruh va tiplari aniqlangan. O’zbekistonda mineral suvning quyidagi balneologik guruxlari bor: spetsifik xususiyatlarsiz va komponentlarsiz, oltingugurtli, yod, brom, radonli va karbonat angidridli. Spetsifik xususiyatlarsiz va komponentlarsiz eng qimmatli mineral suv (azotishqorli issiq, Ijevsk va yangi Ijevsk turidagi sulfat va xlorid sulfat natriyli) Toshkent atrofi, qizilqum, Zarafshon va markaziy Qizilqum havzalar guruhida, hamda Ustyurt, Buxoro-Qarshi, Surxondaryo va Farg’ona artezian havzalarining yuqori gidrogeologik qavatida tarqalgan. Ular negizida: Jan. Olamushuk shaharchasi va Polvontoshda (Andijon viloyati), Buxorodagi "Sitorai Mohi Xossa", Jizzax viloyatidagi Gagarin va G’allaorol sh.larida, Muborak sh.da (Qashqadaryo viloyati), Oltinsoy qishlog’ida (Navoiy viloyati): Kattaqo’rg’on sh, Nagorniy t.y. stansiyasida (Samarqand viloyati), Toshkent sh.da, Toshkent viloyatida, Oltiariq shaharchasida, Oltiariq t.y. stansiyasida, Zadion qishlog’ida, Qo’qon sh.da, Chimyon qishlog’ida (Farg’ona viloyati), Nukus sh.da (Qoraqalpog’iston) sanatoriyko’rort, profilaktika muassasalari va qadoqlash zavodlari faoliyat ko’rsatadi. O’zbekiston xududida sanoat toifasi bo’yicha foydalanish zaxirasi 30 ming m³/ sutka bo’lgan yer osti mineral suv aniqlangan. Ular negizida 100 dan ziyod sanatoriy, balneologik shifoxona va mineral ichimlik suvlari qadoqlash bo’yicha 20 sex ishlab turibdi. Davlat hisobida radonli, oltingugurtli, yod, brom, borli, tarkibida organik modda bo’lgan, kremniyli, temirli va spetsifik komponentlar va xususiyatlarsiz 10 dan ziyod yer osti Mineral suv konlari va 6

uchastkalari faoliyat ko’rsatadi. Tarkibidagi erigan minerallarning umumiy miqdori 1 g/l gacha bo’lgan suvlar chuchuk hisoblanadi. Ba’zi dengiz va ko’l suvlari ham mineral suvga kiradi. Mineral suvning ma’lum shifobaxsh xususiyatiga va iqtisodiy jihatdan uzoq muddat foydalanish uchun yetarli miqdorga ega bo’lganlari mineral suv manbalari deb ataladi. Suv tarkibida yod, brom, litiy, bariy, temir va b., gazlardankarbonat angidrid, radon, sulfat gazlari bo’lishi ularda shifobaxsh xususiyat vujudga keltiradi. Sulfatgidrokarbonatli Narzan suvi (Kislovodskda), karbonat angidridli Jeleznovodsk, Pyatigorsk, Yessentuki, oltingugurtli Chimyon, Uchqizil (O’zbekiston), Obishifo (Tojikiston), Matsesta (Gruziya), azotli Qiziltepa (O’zbekiston), Issiqota (Qozog’iston), radioaktivli Xo’jaobigarm (Tojikiston), Jetiog’uz (Qozog’iston) va b. o’nlab joylarda mineral suv manbalari bor. Mineral suv qosil bo’lishi va Yer po’stida joylanishiga qarab sovuq va iliq (20° atrofida), termal (issiq, 37° dan yuqori), gipotermal (42° dan yuqori) hamda qaynoq (100° va undan yuqori) bo’ladi. Minerallanish miqdoriga qarab: kuchsiz (1—2g/l), kam (2—5 g/l), o’rta (5-15 g/l), yuqori (15-30 g/l), sho’r (15—30 g/l), va o’rtacha sho’r (35— 150 g/l) kabi turlarga bo’linadi. Tarkibida 2 —20 g/l mineral tuzlar bo’lgan Mineral suv iste’mol uchun ishlatiladi. Mineral suvning shifobaxsh xususiyati tarkibidagi foydali elementlar, gazlar, organik moddalarning sifati va miqdoriga qarab belgilanadi. Mineral suvning paydo bo’lishi, joylanish qonuniyatlari va foydalanish masalalarini gidrogeologiya va ko’rortologiya o’rganadi. Mineral suvning organik va kimyoviy xossalarini o’rganish va foydalanishga topshirish bilan ilmiy tadqiqot muassasalari, labaratoriya va stansiyalar shug’ullanadi. Hoz. sanatoriy va shifoxonalarda sun’iy yo’l bilan oltingugurtli va radonli mineral suv tayyorlanadi. Mineral suvlardan kaliy gidrokarbonatli, kalsiy va magniy sulfatli, xlor- kalsiyli va xlor-natriyli kabi suvlar inson salomatligini mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi.Shuning uchun bunday suv zahiralarini izlab topish va undan inson salomatligi yo‘lida foydalanish shu kunning dolzarb masalalaridan biri hsoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari: 7

Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida va ekologik tanglik bor paytda mustaqil O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tabiatning barcha boyliklari qatori, suv resurslariga ehtiyojlari benihoya katta. Kelajak avlodimizning taqdiri, baquvvatligi, sog‘ligi obi-hayotimiz bilan bog‘liq ekan, demak, ayni shu kunlarda qabul qilinayotgan suv tog‘risidagi qonun, qaror va farmonlar, suv boyliklaridan oqilona foydalanish, uni bo’lg‘anish va ifloslanish hamda kamayib ketishidan saqlash ishiga ko‘maklashishi lozim. Asosan suv resurslarini huquqiy ekologik muhofaza qilish maqsadida huquqiy ilmiy yo‘nalishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi talablar hamda suv resurslaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, umuman olganda suv resurslari bilan bog‘liq barcha muammolar, O‘zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi 1993-yil 6-mayda qabul qilingan qonunida o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-mayda qabul qilingan "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 3-moddasiga asosan, "Suv O‘zbekiston Respublikasining davlat mulki-umummilliy boylik hisobla nadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo‘lib, u davlat tomonidan qo‘riqlanadi." Mazko’r qonunning 101-moddasida, yer osti suvlarini muhofaza qilish tartibi ifodalangan. Yer osti suvlari chiqarish va undan foydalanish bilan shug‘ullanuvchi idoralar suv chiqarilayotgan uchastka va unga tutash hududlarda yer osti suvlariga doir rejimlarga rioya etilishini kuzatib borishlari, shuningdek foydalanilayotgan suvning miqdori va sifatining hisobini yuritishlari shart. Shifobaxsh suvlarning eng kam umumiy minerallashishi miqdori davl a t standartlari bo‘yicha 2 g/l dan kam bo‘lmasligi va ayrim ele m entlarning miqdori quyidagi ko‘rsatk i chdan o shm asligi ke r ak ( m g/l ) : ammoniy – 2,0; nit r atlar – 2,0; vanadiy – 0,4; simob – 0,02; qo‘rg‘oshin – 0,3; xrom – 0 , 5; uran – 0,5; radiy – 5–1 0 – 1 0 g / l; ma r g i mu s h – 3,0; f t or – 3; o r ganik moddalar – 30 mg/l. Ayrim yerosti suvlari konlari d a minerallashish miqdori 20–30 g/l gacha, 8

tuz miqdori esa 150 g/l g a cha (o‘ta sho‘r) bo‘lishi mumkin. Mine r a l shi f obax s h suvlar haro r a ti 20 ° С dan 50 ° С gacha bo‘li shi mumkin. Tarkibi, xossalari va davola s h aham i yat i bo‘yicha shifobax s h suvlar quyidagi guruhlarga: 1) karbonat angidridli; 2) oltingugurt-vodorodli; 3) brom va yodli; 4) rad i oaktiv; 5) temirli; 6) margimushli suvlarga ajrati l ad i . O‘zbekiston hududida 150 ga yaq i n mineral shifobaxsh suvlar konlari aniqlangan va har tomonlama o‘rganilgan. Ular joylashgan yerda s anator i y, ko’rort va dam olish oromgohlari qurilgan. Shifobaxsh suvlar yurak-tomir, suyak-bo‘g‘in, teri, asab kasalliklarini davolashda keng va s a ma r a li f o ydalani l a d i . Karbonat angidritli shifobaxsh suv l ar asosan Farg‘ona vodiysi n i n g jan ub i - g ‘ a rbi y q i smi d a k en g t a rqa l gan. Ular b i r vaq t da temirli ham hisoblanadi. Temir miqdori 40– 6 6 mg/l ni tashkil etadi. Bunday konlarga Farg‘ona vodiysidagi Arka r sho’r, Shilbelli, Konturobe, Qora- g‘ulja kabilar kiradi. Temirli shifobaxsh suvlarga Turkiston tog‘ tiz- masidagi Qoraqi shl oq, Fan kabi l a r kirad i . Ushbu bitiruv maakaviy ishining asosiy maqsadi Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarining miqdorini aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi: Tarkibidagi erigan minerallarning umumiy miqdori 1 g/l gacha bo’lgan suvlar chuchuk hisoblanadi. Ba’zi dengiz va ko’l suvlari ham mineral suvga kiradi. Mineral suvning ma’lum shifobaxsh xususiyatiga va iqtisodiy jihatdan uzoq muddat foydalanish uchun yetarli miqdorga ega bo’lganlari mineral suv manbalari deb ataladi. Suv tarkibida yod, brom, litiy, bariy, temir va b., gazlardankarbonat angidrid, radon, sulfat gazlari bo’lishi ularda shifobaxsh xususiyat vujudga keltiradi. Sulfat gidrokarbonatli Narzan suvi (Kislovodskda), karbonat angidridli Jeleznovodsk, Pyatigorsk, Yessentuki, oltingugurtli Chimyon, Uchqizil (O’zbekiston), Obishifo (Tojikiston), Matsesta (Gruziya), azotli Qiziltepa (O’zbekiston), Issiqota (Qozog’iston), radioaktivli Xo’jaobigarm (Tojikiston), Jetiog’uz (Qozog’iston) va b. o’nlab joylarda mineral suv manbalari bor. Mineral suv qosil bo’lishi va Yer po’stida joylanishiga qarab sovuq va iliq (20° atrofida), termal (issiq, 37° dan yuqori), gipotermal (42° dan yuqori) hamda qaynoq (100° va undan yuqori) bo’ladi. Minerallanish miqdoriga 9

qarab: kuchsiz (1—2g/l), kam (2—5 g/l), o’rta (5-15 g/l), yuqori (15-30 g/l), sho’r (15—30 g/l), va o’rtacha sho’r (35— 150 g/l) kabi turlarga bo’linadi. Tarkibida 2 —20 g/l mineral tuzlar bo’lgan mineral suv iste’mol uchun ishlatiladi. Mineral suvning shifobaxsh xususiyati tarkibidagi foydali elementlar, gazlar, organik moddalarning sifati va miqdoriga qarab belgilanadi. Mineral suvning paydo bo’lishi, joylanish qonuniyatlari va foydalanish masalalarini gidrogeologiya va ko’rortologiya o’rganadi. Mineral suvning organik va kimyoviy xossalarini o’rganish va foydalanishga topshirish bilan ilmiy tadqiqot muassasalari, labaratoriya va stansiyalar shug’ullanadi. Hozirda sanatoriya va shifoxonalarda sun’iy yo’l bilan oltingugurtli va radonli mineral suv tayyorlanadi. Shunga ko‘ra Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda hamda xlor ionlarining miqdorini aniqlash, uni amaliyotga tadbiq etish bitiruv malakaviy ishining ilmiy asosini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi : Bitiruv malakaviy ish kompyuter matnida 6 7 betdan iborat bo‘lib, 7 ta jadval, 2 rasmni o‘z ichiga oladi hamda kirish, 3 ta bo b, 6 ta bo’lim va xulosalar, 25 ta adabiyotlar va 4 ta internet saytlari ro‘yxati kiritilgan va ilovalardan tashkil topgan. 10

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Dunyoning chuchuk suv resurslari Dunyo boyicha gidrosferaning umumiy hajmi 1,4mlrd km 3 bо‘lib, uning 96,5%i dunyo okeaniga, 3,5%i quruqlikdagi suvlarga tо‘g‘ri keladi. Shundan 2,5%ini chuchuk suvlar tashkil etadi. Uning asosiy qismi Antarktida, Arktika,Grenlandiya va tog‘ muzliklari shaklida jamlanib qoyilgan bо‘lib, hozircha amalda ulardan tо‘liq foydalanib bо‘lmaydi. Dunyo boyicha chuchuk suvning umumiy zapasi 35mln km 3 bо‘lib, uning 24 mln km 3 i qoplama va tog‘ muzliklariga tо‘g‘ri keladi.98,5%-qoplama, 1,5%-tog‘ muzliklari. Muammo shundaki, insoniyatning chuchuk suvga bо‘lgan ehtiyojini ta’minlaydigan asosiy manba daryolar suvi bо‘lib, ularning yillik suv oqimi 47000 km 3 ga teng.Daryo suvlarining 47,3%i Janubiy Amerikaga, 26,7%i Osiyoga, 12%i Shimoliy Amerikaga, 9,2%i Afrikaga, 3,7%i Evropaga, 1,1%i Avstraliyaga tо‘g‘ri keladi.Bu miqdor unchalik kо‘p emas, buning ustiga uning yarmidan foydalanish imkoni bor xolos.Qishloq xо‘jaligida ishlatilgan suv, ayniqsa, obikor dehqonchilikda qaytib о‘rniga kelmaydi.Bu holat chuchuk suv tanqisligi xavfini vujudga keltiradi. Yer yuzasida chuchuk suv juda notekis taqsimlangan.Ekvatorial mintaqada va mо‘tadil mintaqaning shimoliy qismida chuchuk suv etarli va hatto ortiqcha.Bu joylarda: Kongo,Zair,Gabon (aholi jon boshiga yiliga120ming km 3 ), Kanada (115ming km 3 ), Norvegiya (100 ming km 3 ), Braziliya (48 ming km 3 ), Kolumbiya, Venesuela, Peru, Boliviya, Yangi Zelandiya (125 ming km 3 ), Rossiya (28 ming km 3 ) kabi davlatlar joylashgan. Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasi о‘rtacha bо‘lgan mamlakatlarda aholi jon boshiga yiliga 5-25 ming km 3 suv tо‘g‘ri keladi.Bunday holatga AQSH, Meksika, Argentina, Mozambik, Mavritaniya, Eron, Myanma, Shvesiya kabi davlatlar kiradi. Quruqlikning 1/3qismini tashkil etgan qurg‘oqchil mintaqalarda suv tanqisligi juda keskin seziladi.Bu erlarda chuchuk suvga eng kambag‘al mamlakatlar joylashgan.Ularda kishi boshiga 5000 km 3 dan ham kam suv tо‘g‘ri 11

keladi, ularda qishloq xо‘jaligida faqat sun’iy sug‘oribgina dehqonchilik qilinadi.Bunday mamlakatlarga: G‘arbiy yarim shardan birorta mamlakat kirmaydi, Jazoir, Liviya, Misr, Sudan, Efiopiya, Chad, Arabiston yarim oroli mamlakatlari, О‘rta Osiyo respublikalari (Qirg‘iziston va Tojikistondan tashqari), Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston kiradi. Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasida suvning miqdorigina emas, uning sifati ham hisobga olinadi.Dunyo aholisining 1/3qismi, ya’ni asosan rivojlanayotgan mamlakatlarning aholisi sifatsiz suvdan foydalanadi.Shuning uchun ularda turli kasalliklar kо‘p tarqalgan va о‘lim kо‘p uchraydi. Insoniyatning suv muammosini echishning bir necha yо‘llari mavjud.Bu yо‘llardan asosiysi ishlab chiqarish jarayonlarining suvga bо‘lgan talabini kamaytirish va suv isrofgarligini kamaytirishdir.Shuningdek daryolar oqimini tartibga solish uchun suv omborlarini qurish.Jahonda hammasi bо‘lib umumiy suv hajmi 6,5ming km 3 bо‘lgan 40000dan ortiq suv omborlari buyod etilgan.Bo’lardagi suv bir vaqtning о‘zida er yuzidagi barcha daryolar suvidan 3,5marta kо‘p.Bu suv omborlarining umumiy maydoni 400000km 2 bо‘lib, Azov dengizidan 10barobar katta.Eng katta suv omborlar: Bratsk, Buxtarma, Tuyamoyin, Nosir. Jahondagi eng yirik ya’ni suv hajmi 100 mlrd m 3 dan ortiq bо‘lgan suv omborlari: 1. Bratsk (169 mlrd m 3 Rossiya Angara daryosi) 2. Nosir yoki Asuan (Misr. Nil daryosi ) 3. Viktoriya (Uganda) 4. Kariba (Zambiya, Zimbabve. Zambezi daryosi) 5. Volta (Gana. Volta daryosi) 6. Guri (Venesuela. Orinoko daryosi). AQSH, Meksika, Kanada, Avstraliya, Misr, Xitoy, Hindiston va MDHga kirgan mamlakatlarda suvni hududlarda qayta taqsimlash ishlari amalga oshirilgan va loyihalashtirilyapti.Fors kо‘rfazi, О‘rta dengiz boyi, Karib dengizi orollarida, AQShning janubida, Yaponiyada, Turkmanistonda dengiz suvini chuchitish amalga oshirilmoqda.Dunyo boyicha Quvaytda suv eng kо‘p chuchitilgan. 12

Chuchuk suv jahon bozorida sotilyapti. Masalan: Niderlandiya chuchuk suvni Norvegiyadan, Saudiya Arabistoni Fillipindan, Gongkong Xitoydan, Singapur Malayziyadan keltiradi.Grenlandiya va Antarktidadan Evropaga, Amazonkadan Afrikaga, Janubi-g‘arbiy Osiyoga esa aysberglarni keltirish loyihalari bor. Ma’lumki, daryolar suvidan elektr energiyasi olishda ham foydalaniladi.Jahonda foydalanishi mumkin bо‘lgan gidroenergiya zahirasini 10trln kVt.soat deb olsak, shuni teng yarmi 6ta mamlakatga tо‘g‘ri keladi.Ular: Xitoy, Rossiya, AQSH, Zair, Kanada, Braziliya. Hozirda jahon gidroenergiya zapasining faqat 17%idangina foydalanilmoqda. MDHda esa 23%idan foydalanilmoqda . 1.2 Tabiiy suv turlari va ularning kimyoviy tarkibi Tabiiy suv turlari. Suv - buyuk tabiat inomi ekanligini hamma ham chuqur anglab etganmi? Barcha kishilar uchun mazko’r savolga ijobiy javob olish, afsuslar bo'lsinkim, mumkin emas, aks holda, hozirgi kunda suvga bo'lgan munosabatimiz daxshatli sur'atda yomon bo'lmas edi. Har qanday inson suv to'g'risida to'liq bilim egasi bo'lganda, hayotimizning ekologik ko'rsatkichlari shunchalik buzilib ketmas edi, ehtimol. Har bir bo'lg'usi texnolog uchun quyidagi, suv to'g'risidagi, ilmiy ma'lumotlarni bilishi shart. Tabiiy suvlar o'z tarkibiy, sifat-miqdoriy ko'rsatkichlariga ko'ra turli- tumandir: sho'r ta'mli dengiz-okean suvi, chuchuk (ichimlik) soy va bo’loq (daryo, yer osti quduq va hakozo) suvlari, qor-yomg'ir suvi, minerallangan, ayrim hollarda xatto issiq, yer osti suvlarini misol qilib ko'rsatish mumkin. Lekin, shu bilan bir qatorda, hatto, bir soy yoki daryo suvi turli joyida (o'zani bo'ylab, albatta) bir xil tarkib va xususiyatga ega bo'lmasligini ham bilish zarur. Shuning uchun ham, qadimgi Yunonistonlik olim va faylasuf Geraklit (eramizdan oldingi V asrda) daryoning muayyan bir xil tarkibdagi suviga 2 marta tushib bo'lmasligini ta'kidlagan, ya'ni cho'milayotgan kishi har gal yangi tarkibda va sifatda bo'lgan suvga tushadi(cho'milayotgan joyi o'zgarmagan holda). 13

Tabiatga antropogen omil kuchayganligi, ya'ni ko'plab sanoat korxonalari, qishloq xo'jaligi ekinzorlari, kommunal xo'jaliklari faoliyati natijasida har xil chiqitlar bilan atrof-muhitlar bo’lg'anadi, shu jumladan, iflos oqavalar bilan suv havzalarining ifloslanishi sabab toza suv muammosi hozirga paytda eng dolzarb masala hisoblanadi. Tabiiy suvlar tarkibidagi asosiy komponentlari: Hech qachon tabiiy suv - Н 2 О , ya'ni toza - suv holida uchramaydi. Tabiiy suv tarkibi xususida gap borar ekan, albatta, unda gaz, suyuq va qattiq moddalar erigan bo'lishi, turgan gap. Shu paytgacha, tabiiy suvlarda D.I.Mendeleev davriy sistemasi jadvalining qariyib yarmini tashkil qiluvchi element birikmalari uchrashligi aniqlangan. Tabiiy tarkib usullaridan tashqari, hozir suv havzalariga turli chiqit-oqavalar tushishi sabab, murakkab (kompleks) o'ta zarur moddalar bo'lishi kerak. Iste'mol uchun odatda “Toza” hisoblanadigan tabiiy suvlar ham ma'lum, tayyorlash-qayta ishlash jarayonlaridan so'nggina yarashi mumkin. Oqava iflos chiqitlar aralashganidan keyin esa, so'zsiz yarim tozalash jarayonlari bajarilgach, foydalanishi mumkin. Demak, amalda suvdan foydalanish uchun, albatta, uning tarkibini aniq bilish kerak. Suvga aralashgan barcha tur komponentlar ikki xil: erimagan va erigan holda bo'ladi. Suvdagi erigan aralashmalarni mavjud ilmiy ma'lumotlar (Alyokin, 1970 y)ga ko'ra, asosan, turli ionlar, mineral tuz, organik va biogen moddalar qoldiqlari hamda gazlar bo'ladi, deb qarash mumkin. Erimagan birikmalar ham juda ko'p bo'ladi. Erimagan moddalar xususida qisqa ma'lumot beramiz. Faqat birligida soy va daryolardagi suvlar olib o'tadigan erimagan moddalar miqdori - Rm, odatda rus tilida yuritilib, kg/sek deb balgilanadi. Suvdagi ularni konsentrasiyasi Cm (g/m 3 yoki mg/l) bilan belgilanib, suvning aralashmali ko'rsatkichini ko'rsatadi. Agar suvni umumiy sarf hajmi Q bilan ifodalansa , * 1000 Q R С м м 14

tenglamani yozish mumkin. Bundan tashqari suv oqava bilan oqib o'tadigan modda zarrachalari massasi (m)ning oqish tezligi (U) ga bog'liqligi, Eri qonuniga binoan: 6 *U A m  ifodasi bilan xarakterlanadi. Bunda, A - proporsionallik koeffisenti. Ko'rinib turibdiki, daryo suvida jami erimagan modda suvining oqish tezligi va suv sarfi miqdoriga bevosita bog'liq ekan. Erimagan moddalar asosan daryo (soy) va unga qo'yiladigan katta-kichik irmoqlar suvi turli huddi yer yuzi qatlamlarini yuvishi oqibatidir. Tuproq (yer yuza) qatlamlari qancha ko'p nuragan (erroziyaga uchragan) bo'lsa, shuncha ko'p erimagan komponentlar bo'lishi aniqlangan. Yer erroziyasi o'z navbatida yer yuzasining yuvilishiga nisbatan barqarorligi va to'g'ri burchakda tushayotgan suv oqimi energiyasi Yo bilan bog'langandir. H Q Yo * * 1000 V ositasida Yo qiymati topiladi. Bunda Q - suv miqdori ( m 3 /sek yoki t/sek); Н – oqayotgan suv manbai o'zanining baland past ko'rsatkichidir. Hulosa qilib aytish mumkinki, tog' yoki qir-adirli xududlarda y er yuzi qatlamlari erroziyasi kuchli, tekislikda esa past darajada bo'ladi. Shu narsa ham ma'lumki, tog'li joylarda suv oqimi tosh-shag'al, shuningdek, y er qatlamlarini y emirib (yuvib) o'zi bilan oqizib ketadi. Suv tarkibida erimagan holdagi moddalar miqdori yil fasllari, iqlim, sharoit va boshqa omillarga bog'liq, ya'ni doim o'zgarib turadi. Ayrim tabiiy suvlarda turli xil mikroorganizm va suv o'tlari, planktonlar, erimaydigan organik birikmalar manbai hisoblanadilar. Yoz oylarida planktonlarning rivoj topishi uchun qulay sharoitlarida suvlar tarkibida erimagan organik birikmalar ham ko'p bo'lishligi aniqlangan. Erimagan, ya'ni “osilgan holda”gi organik moddalarning suv tarkibida paydo bo'lishi ikki xil yo'l bilan amalga oshadi: 1. Kuchli yomg'ir (sel) yog'ilishi yoki harorat ko'tarilib muz qorlar ko'p erib, katta miqdorda suv oqimlari natijasida er yuzasidagi jonzodlar, har xil biosenozlar yuvishi bilan; 15

2. Suvning o'zida ma'lum qulay sharoit vujudga kelib planktonlar rivojlanishi bilandir. Suv muhitidagi organik birikmalarning parchalanishi natijasida, xuddi tuproq qatlamlarida ko'payadigan gumusdek, ancha barqaror moddalar hosil bo'ladi. Ular rangli va rangsiz, xidli va xidsiz bo'lishi mumkin. Suvdagi barcha tur moddalarning sifat miqdoriy ko'satkichlariga qarab, tabiiy suvlar ham har xil rangga bo'yalishi turgan gap, albatta. Gumus tipidagi organik moddalarga xos bo'lgan va suv sifatini belgilaydigan ko'rsatkich ham ma'lum bo'lib, u shundan iboratki, ulardan Н 2 ga nisbatan С miqdori ancha kam, ya'ni C: Н  1:10 ko'rinishdadir. Bunday moddalar permanganat, bixromat. aktiv xlor kabilar vositasida tez oksidlanishi mumkin. Tabiiy sharoitda, biologik omillar ta'sirida, ularning oksidlanishi ancha qiyin hisoblanadi. Tabiiy suv - tarkibidagi erigan tuzlarga bog'liqdir. Har xil tuzlarni o'zida tutishi (minerallanganlik darajasi)ga qarab, suvlar quyidagicha klassifikasiyalanadi, ya'ni turlarga bo'linadi: — chuchuk suv, ularda tuzlar miqdori 1 g(l gacha bo'ladi; — sho'rroq suv, ularda tuzlar miqdori 1 -25 g(l gacha bo'ladi; — sho'r suv, ularda tuzlar miqdori 25 g(l dan ancha ortiq. Shu narsa ham aniqlanganki, YEr satxidagi chuchuk suvlarda erigan tuzlar miqdori 200 mg(g, “O'rtacha suv” 200-500 mg(l va yuqori darajada minerallangan chuchuk suvda (lekin ichimlik hisoblanadigan suvda) 500 - 1000 mg(l, ya'ni 1 kg(l ligi ma'lum. Suvda uchraydigan kationlarga H  , N а  , К  , NH 4  , C а 2  , М g 2  , F е 2  , М n 2  , А l 3  va ionlarga О H - , HC О 3 - , C О 3 -2 , Cl - , S О 4 2- , HS - , N О 3 - , N О 2 - , F-, P О 3- 4 , Br - J - , HSi О 3 - larni ko'rsatish mumkin. Eng ko'p miqdorda esa 7 xil ion: N а  , К  , C а 2  , М g 2  , HC О 3 - , S О 4 2- , Cl - mavjuddir. 16

Yuqorida ko'rasitilgan ionlarning ayrimlarining ko'p-kamligi (miqdorlari) ga qarab, tabiiy suvlar yana 3 turga: gidrokarbonatli (karbonatli), sulfatli va xloridli (Alekin, 1970 y)ga bo'linadi. Ularning har biri, o'z navbatida, tag'in 3 xilga ajratiladi, masalan, gidrokarbonatli (karbonatli) suv - tarkibida kalsiy tutgan, magniy va natriyli suvlarga bo'linadilar. U yoki bu turdagi suv o'z tarkibidagi mavjud ionlarning o'zaro bir-biriga nisbatan kam-ko'pligi bilan (mg-ekv/l) yana 3 qismga bo'linadi: 1. HC О 3 - > C а 2   М g 2  2. HC О 3 - < C а 2   М g 2  < HC О 3 -  S О 4 2- 3. HC О 3 -  S О 4 2- < C а 2   М g 2  Yuqorida ko'p marta ta'kidlanganidek, yer osti suvlari odatda ko'proq minerallangan bo'lib, ular tarkibida natriy, sulfat va xlor ionlari nisbatan ko'p uchraydi. Bunday ionlar oson eruvchi tegishli tuzlarning tabiiy suvda eriganligi natijasidir. Ayniqsa issiq va quruq iqlimli Markaziy Osiyo mintaqasi uchun bunday tabiiy suvlar ko'proq xarakterli hisoblanadi. Tabiiy suvlarda, yuqoridagilardan tashqari, biogen moddalar va turli mikroelementlar ham uchraydi. O'simlik va jonzodlar olami, ayniqsa, suv o'tlari uchun o'ta zarur bo'lgan (oz miqdorda bo'lsa ham) mikroelementlar katta ahamiyatga ega. Ular jumlasi га Cu, Zn, М n, B elementlarini kiritish mumkin. Odamlar sog'ligi uchun suv tarkibida ftor va yod elementlarining bo'lishligi katta ahamiyatga ega. Agar ftor miqdori suvda kamayib ketsa, tish emirilishi(tish kariesi), ko'payib ketganda esa flyuorozom (tishni o'tkir bo'lakchalarga ajrashi) kasalliklarini keltirib chiqaradi. Ftorning suvdagi me'yoriy (chegaralangan) darajasi 1 mg(l bo'lishini mutaxassislar tomonidan qayd qilingan. Ichimlik chuchuk suv tarkibida yod miqdori 0.001 mg(l dan kamayib ketgani xollarida epidemiologik buqoq kasalligi zo'rayadi. Agar suvda ammoniy va nitrit ionlari bo'lsa, shuningdek, yuqori darajada oksidlanish jarayoni sodir etilganda ham, tabiiy suv havzasi yaqin vaqt oralig'i(unchalik uzoq bo'lmagan joyda) iflos chiqitlar bilan bo’lg'anishidan darak beradi; nitrat ionining borligi - suvning ancha uzoq vaqtdan boshlab ifloslanishidan dalolat beradi. Suv tarkibida 17

azot, fosfor va oltingugurtlarni tutgan organik birikmalar bo'lgan taqdirda mikroorganizm (jonzod)lar rivoji uchun, shu jumladan turli kasalliklarni keltirib chiqaradigan bakteriyalar uchun ham qulay sharoit paydo bo'ladi va hakozo. Suvda erigan gazlar. Umuman olganda ko'p fizik-kimyoviy omillarga bog'liq. Avvalambor, gaz moddasining tabiati, parsial bug' bosimi, harorati va boshqa omillarga juda bog'liqdir. Muayyan bir haroratda gazning suvda eruvchanligini fanda keng ma'lum bo'lgan Genri qonunini ifodalaydigan quyidagi tenglama: S ( K*R orqali baholash mumkin. Bunda S - gazning suvda eruvchanligi (ml(l); R - gazning parsial bosimi (atm); K - proporsionallik doimiyligi (xar bir gaz uchun ma'lum qiymatda bo'ladi). Mazko’r tenglama vositasida muayyan haroratda 1 atm bosimda biror gaz (kislorod, azot va boshqa) ning eruvchanligini aniqlash mumkin. Bir qator gazlarning suvda, haroratga bog'liq holda, eruvchanligini xarakterlaydigan (tajribada aniqlangan) ma'lumot quyidagi jadvalda keltirilgan. 1 -jadval Suv harorati Eruvchanlik, mg(l 0 С СО 2 О 2 Н 2 0 10 25 50 100 3350 2310 1450 700 0 69.5 53.7 39.3 26.6 0 7070 5110 3380 1680 0 Suvda erigan gaz konsentrasiyasi, ya'ni erigan miqdori, shu gazning suv ustidagi gaz potensial bosimi bilan o'zaro bog'liqlikda (muvozanatda bo'lishlikka intilishi sabab) gaz - suv sistemasida uzluksiz sorbsiya-desorbsiya jarayonlari amalga oshadi. Ular asosan suvning yuza qismida bo'lib, so'ngra diffuziya jarayoni natijasida pastki qatlamlarda erigan gaz molekulasini uchratish mumkin. Albatta, havza chuqur tubida gaz miqdori nisbatan kam (Р,Т faktorlari sabab). Hayot uchun 18

kislorod va karbonat angidridining suvda erishi muhim ahamiyatga ega. Bunda suv muhitida mavjud o'simlik va jonzodlar rivoji masalalari nazarda tutilgan, albatta. Kislorod gazining suvda erishidan, jonzodlar manfaatdor bo'lishidan tashqari muhitda oksidlanish jarayonlarining amalga oshishi va undagi har xil organik moddalarning oksidlanib, parchalanashi uchun jarayonlar ham ketishi uchun zarur. Gazlar eruvchanligi harorat, bosim va boshqa fizik-kimyoviy ko'rsatkichlarga bog'liqligi uchun ham yilning turli fasllari, sutkaning turli vaqtlarida ularning suvdagi miqdori o'zgarib turadi. Shu bilan birga, gaz eruvchanligiga suvning toza va toza emas (ifloslangan)ligi ham ta'sir ko'rsatadi. Suvning ishqoriyligi. Suv tarkibidagi anionlar ОH - , HCО 3 - , CО 3 2- , PО 4 3- , SiО 3 2- ва kuchsiz organik kislotalarning ayrim tuzlarining umumiy konsentrasiyasi suvning umumiy ishqoriyligi (I u ) deyiladi va bir litrdagi millimol (mmol(l) larda ifodalanadi. Chunki barcha ko'rsatilgan moddalar kislotalar bilan ta'sirlashadi, demak, suvning umumiy ishqoriyligi metil sarig'i indikatori bilan titrlashga sarflanadigan kislota miqdori bilan aniqlanadi. Ishqoriylikni ifodalaydigan anionlar turiga bog'liq holda gidrokarbonatli I gk (HCО 3 - ), karbonatli I k (CО 3 2- ), silikatli I s (SiО 3 2- ), gidratli I g (ОH - ), fosfatli I f (Н 2 РО 4 - , НРО 4 2- , РО 4 3- ) ишқорийликка бўлинади. Умумий ишқорийлик I u  I gk  I k  I s  I g  I f bo'ladi. Tabiiy suvlarda, odatda, gidrokarbonat ionlari nisbatan ko'p miqdorda bo'ladi, shuning uchun bunday suvlar uchun I u = I gk ifoda xarakterlidir. Suvning qattiqligi. Suvning qattiqligi – uning sifatini belgilaydigan ko'rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tabiiy suvlarning qattiqligi ulardagi kalsiy va magniy tuzlarining bo'lishi bilan bog'liqdir. U Са 2Q va Mg 2Q ionlarining bir litr suvdagi umumiy millimol miqdori bilan ifodalanadi. Qattiqlik uch turga bo'linadi: muvaqqat, doimiy va umumiy. Muvaqqat (karbonatli) qattiqlik Q м , asosan, suvda kalsiy va magniy gidrokarbonatlari Са(НСО 3 ) 2 va Mg(HCО 3 ) 2 larning bo'lishligi bilan ifodalanadi, ular suv qaynatilganda erimaydigan tuzlarga aylanadi va qattiq cho'kma (quyqum) tarzida cho'kadi: 19

Са(НСО 3 ) 2  СаСО 3  СО 2  Н 2 О М g (НСО 3 ) 2  М g СО 3  СО 2  Н 2 О Doimiy (karbonatsiz) qattiqlik Q d suvdagi kalsiy va magniy xloridlari, sulfatlari, nitratlari miqdori bilan aniqlanadi, ular suv qaynatilganda ham eritmada erigan holatda qoladi. Suvning muvaqqat va doimiy qattiqliklarining yig'indisi umumiy qattiqlik deyiladi. Tabiiy suvlar umumiy qattiqligi bo'yicha: yumshoq (Q u  2); o'rtacha qattiq (Q u  2  10) va qattiq (Q u  10) suvlarga bo'linadi. Suvning oksidlanuvchanligi. Suvning oksidlanuvchanligi – suvdagi moddalar, asosan, organik maddalar va oz miqdordagi temir birikmalari, vodorod sulfid, nitritlarni oksidlash uchun talab etiladigan kislorod massasi (mg(l hisobida) bilan aniqlanadi. Uning kattaligi suvdagi organik qo'shimchalar konsentrasiyasini qiyosiy tavsiflash uchun ishlatiladi. Artezan suvlarining oksidlanuvchanligi odatda 1-3 mg(l O 2 ni, toza ko'l suvlariniki – 5-8, botqoqlik suvlariniki esa – 400 mg(l O 2 ni tashkil etadi. Daryo suvlarining oksidlanuvchanligi katta chegarada o'zgaradi, 60 mg(l va undan katta miqdorni tashkil qiladi. Suv, Yer yuzasida hayot mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Lekin, hozirgi kunda tabiatdagi barcha suvlardan bevosita foydalanib bo‘lmaydi. Bu bilan birga «suv resurslari» tushunchasini barcha suvlarning sinonimi deb tushunmaslik kerak. Haqiqatan ham bu kategoriya faqatgina tabiatga xos bo’lmay balki ijtimoiy- tarixiy va iqtisodiy bosqichlarda o‘zgarib turadi. Hozirgi taraqqiyot bosqichida suv resurslari tabiatdagi barcha chuchuk va o‘rtacha minerallashgan, tabiiy holda yoki sun’iy ravishda chuchuklashtirilgan, tozalangan suvlardan iborat bo’lib, ayni paytda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida ishlatilayotgan va ishlatilishi mumkin bo’lgan suv manbalari yigindisidir. H ajmi, miqdori, hosil b o’ lish va joylashish o‘rniga bog‘li q holda suv manbalari mahalliy, regional va global suv resurslariga bo‘linadi. Xalqaro bitimlarga asosan esa milliy, davlatlararo va umumiy (umuminsoniy) suv resurslari bir-biridan farqlanadi. 20

Suv qayta tiklanadigan tabiiy resurs qatoriga kiradi. Lekin buning uchun, birinchidan, daryolar, muzliklar, yer osti suvlari zahirasi asrlar davoimda o‘zgarmas bo’lishi va ikkinchidan, insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy suvlarning ifloslanishi darajasi ularning sifat jihatdan o‘z-o‘zini qayta tiklash imkoniyatidan katta bo‘lmasligi kerak. O‘lkamizdagi suv resurslarining asosiy manbalari daryolar, soylar, bo’loqlar, suv omborlari, ko‘llardagi tabiiy toza suvlardan hamda yer ostida joylashgan chuchuk va o‘rtacha minerallashga suvlardan iborat. Bo’larga qo’shimcha ravishda muz osti va muz ko‘llari suvlarini, termal (issiq) yer osti suvlarini, tozalangan (ikkilamchi) suvlarni, oqava suvlarining bir qismini, atmosfera yog‘inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin [4, 13]. Demak, joylashishi o‘rniga ko‘ra yuza suv resurslari bilan yer osti suv resurslari bir-biridan farq qiladi. Lekin, ular o‘zaro uzviy bog‘langan. Quyida o‘lkamizning yuza suv resurslari sifatida oqim hosil bo’lish joyida kelayotgan suv miqdori tushuniladi va ular daryolarning tog‘lardan chiqish joyidagi suv o‘lchash postlari ma’lumotlari asosida baholangan. Shu bilan birga o‘lkamizda mavjud bo‘lgan ko‘llar va suv omborlarining suv resurslari, ularning tabiiy va antropogen omillar ta’sirida sarflanishi, suv resurslarini muhofaza qilish masalalari ham yoritildi. Suv resurslarining daryolar havzalari boyicha taqsimlanishi. O‘rta Osiyoning yuza suv resurslari o‘lkaning iqlim va orografik xususiyatlariga bog‘liq holda g‘oyat notekis taqsimlangan. Uning deyarli uchdan ikki qismini egallab yotgan bepoyon tekisliklarida oqar suvlar juda kam uchraydi. Tog‘lardan bu yerlarga oqib tushadigan ko‘pchilik daryolarga, to ularning quyilish joylariga qadar, bironta ham irmoq kelib qo’shilmaydi. O‘lkamiz tog‘larida sertarmoq daryolar, katta – kichik soy va jilg‘alar juda ko‘p. Tog‘larni o‘rab olgan tog‘oldi tekisliklarida ancha zich bo‘lgan sun’iy gidrografik tarmoqlar mavjud. Ular daryolar, soylar va bo’loqlardan suv olib, tevarak-atrofdagi yerlarga tarqalib ketuvchi irrigatsiya kanallaridan ariqlardan va shuningdek zovur hamda kollektorlardan iborat. 21

Suv resurslarining tabiiy va antropogen omillar ta’sirida sarflanishi. Suv resurslaridan samarali foydalanish uchun ularning qaysi yo‘llar bilan sarflanishishi bilish zarur. Ma’lumki, suv resurslari ikki yo‘l bilan - tabiiy va inson xo’jalik faoliyati, ya’ni antropogen omillar ta’sirida sarflanadi. Suv resurslarining tabiiy sarflanishi quyidagi yo‘llar bilan ruy beradi: daryolar o‘zanidan, ko‘llar kosasidan bo’ladigan shimilish ko‘rinshida, suv yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish, namsevar yovvoyi usimliklar tanasidan transpiratsiya yo‘li bilan bug‘lanish, daryoda suv toshgan davrda uning ma’lum bir qismining qayirda qolishi va hokazolar. Davlat Gidrologiya instituti ma’lumotlariga ko‘ra o‘tgan asrning 70-yillarida dunyo oqimining tabiiy sarflanishi Sirdaryo va Amudaryo havzalarida mos ravishda yiliga o‘rtacha 1,7 va 3,3 km3 ni tashkil etgan. Tabiiy sarflanish miqdori daryoning suvliliga bog’liq, ya’ni daryoda suv qancha ko‘p bo‘lsa, sarflanish ham shuncha katta miqdorda kuzatiladi. Suv resurslarining insonning xo’jalik faoliyati, ya’ni antropogen omillar ta’sirida sarflanishi ularning irrgatsiya, maishiy-kommunal va sanoat tarmoqlarida ishlatilishi bilan bog’liq [5, !3]. Suv resurslarining antropogen omillar ta’sirida sarflanish jarayoni yaxshi o‘rganilmagan. Afsuski, bu muammoning yechimi ustida olib borilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham talab darajasida emas. O‘lkamiz sharoitida suv resurslarining katta qismi –90%dan ortiqrog‘i irrigatsiya maqsadlarida sarflanadi. Bu sarflanish ekin maydonlari, suv omborlari, sug‘orish kanallari, kollektor-zovurlar yuzasidan bo’ladigan bug‘lanishdan, yangi o‘zlashtirilgan yerlardagi, yangi qurilgan suv omborlaridagi qaytarma suvlarning yig‘ilishidan va xokazolardan iborat bo’ladi. Bug‘lanish hisobiga bo’ladigan sarflanishning barcha turlari doimiy jarayondir. Hisoblashlarning ko‘rsatishicha bug‘lanishning eng katta miqdori ekin maydonlariga to’g’ri keladi. Kuzatish ma’lumotlariga ko‘ra bug‘lanishning bu turi umumiy yuqotilgan qiymatga nisbatan Sirdaryo havzasida 46-63% oralig‘ida, Amudaryo havzasida esa 30-36% atrofidadir. Har ikki havzada 60-yillar boshida 22

bu miqdor yiliga 28,3 km3 bo‘lgan bo‘lsa, 70-yillar oxiriga kelib yiliga 47,2 km3 ga yetdi. Sug‘orishning ilg‘or usullari – yomg‘irlatib sug‘orish juyaklarga ma’lum miqdorda suv berish kabilarni qullash bilan bu yunalishda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Dalalarni ihotalash ham ekin maydonlaridan bo’ladigan samarasiz bug‘lanishni kamaytiradi. Suv omborlari yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish miqdori ham o‘lkamiz sharoitida ancha katta qiymatlarda kuzatiladi. Bunga dalil sifatida A.M.Nikitin tomonidan aniqlangan va oldingi mavzularga qayd etilgan ma’lumotlarni keltirish kifoyadir. Ma’lum miqdordagi suv resurslari sug‘orish kanallari yuzasidan bug‘lanishga sarflanadi. V.A.Duxovniy va S.L. Mirkinlarning hisoblashlaricha, o‘lkamizda kanallar yuzasidan bo’ladigan bug‘lanish irrigatsiya maqsadlarida olinadigan umumiy suv miqdoriga nisbatan 1%dan ortmaydi. Lekin, yirik kanallarda uning qiymati sezilarli darajada ortadi. Masalan, P.M.Lurening kuzatishicha Qoraqum kanalida bug‘lanishning bu turi umumiy olinadigan suvga nisbatan 2,9%ni tashkil etadi [6,13]. Suv resurslarining juda katta qismi daryolar va kollektor-zovurlar suvlarining tabiiy botiqlarga oqizilishi tufayli yuqotilmoqda. Masalan, Arnasoy ko‘llar tizimi 1969 yilda Sirdaryo toshqin suvining bir qismini (20 km3 ga yaqin) shu joydagi tabiiy botiqqa oqizilishi natijasida paydo bo’ldi. Hozirgi kunda Arnasoydagi suv hajmi 20 km3 dan ortiq bo’lib, har yili unga 2 km 3 hajmdagi kollektor-zovurlar suvlari hamda shu miqdorga yaqin Sirdaryo suvi kelib qo’shilmoqda. O‘tgan asrning 690-yillarida quyi Amudaryo zonasida yangi yerlarni o‘zlashtirish natijasida Sarikamish ko‘li, Amu-Buxoro kanali zonasidagi yerlarni o‘zlashtirish natijasida Dengizko‘l, Porsonko‘l, Qoraqir ko‘llari, 70-yillarning o‘rtaolariga kelib Qarshi cho‘llarini o‘zlashtirish natijasida esa Sultontog‘ ko‘li paydo bo’ldi. Umuman 15 yil ichida (1965-1980 yillar) Amudaryo havzasida tabiiy botiqlarga yig‘ilayotgan suv miqdori yiliga 2 km 3 dan 6 km 3 ga yetdi. 23

F.E.Rubinova ma’lumotlariga ko‘ra 70-yillarning oxiriga kelib bu miqdor umumiy yuqotilgan suvga nisbatan Sirdaryo havzasida 6,0%ni, Amudaryo havzasida esa 10,8%ni tashkil etdi [7]. Yangi o‘zlashtirilgan yerlarni sug‘orishda suvning bir qismi tuproq g‘ovaklarida tuplanish – akkumulyatsiya ko‘rinshida yuqotiladi. Yirik sug‘orish massivlarida bu miqdor ancha katta bo’ladi. Masalan, Mirzacho‘lni o‘zlashtirish davomida tuproqdagi g‘ovaklarni to’ldirishga 7,6 km 3 suv yoki boshqacha qilib aytganda shu massivga umumiy olingan suvning 15% sarf bo’lgan. Yetarli darajada va unumli ishlaydigan kollektor-zovur tarmoqlariga ega bo’lganimizdagina yuqoridagi sarfni kamaytirish mumkin. Suv resurslarining bir qismi suv omborlarini to’ldirishga ham sarf bo’ladi. Shuni ta’kidlab utish lozimki, suv omborlarining foydali (boshqarib turiladigan) hajmini to’ldirishga bo’ladigan sarf vaqtinchalik bo’lsa (ya’ni istalgan vaqtda undan foydalanishimkoni bor), foydasiz (o‘lik) hajmini to’ldirishga ketgan suvdan foydalanishda esa bunday imkoniyat mavjud emas. Masalan, 60-yillarning ikkinchi yarmida Sirdaryo havzasida suv omborlarini to’ldirish uchun yiliga qo’shimcha 1 km 3 suv sarflangan bo’lsa, 70 – yillarning oxirida uning qiymati 2,45 km 3 ga yetdi yoki umumiy yuqotilgan suvga nisbatan 3,5% dan 7,4% ga ortdi. Bunday sarflanish birinchi holda Chordara suv ombori hisobiga bo’lsa, ikkinchisida esa Andijon, Tuxtagul suv omborlari tufayli bo’ldi. Norak, Tudakul, Tolimarjon va boshka suv omborlari tufayli bo‘ldi [8,13]. Ma’lumki, har ikki suv ombori ham, asosan, gidroenergetika maqsadlariga mo’ljallangan. Loyihadagi quvvatga erishish uchun doimiy ravishda foydasiz hajmda juda katta miqdordagi – 11,5 km 3 suvni ushlab turish kerak bo’ladi. Suv resurslarining yuqorida keltirilgan sarflanish turlaridan tashqari hisobga olish imkoni bo’lmagan ko‘rinishlari ham mavjud. Ular hisobga olinmagan ekin maydonlaridan bo’ladigan bug‘lanish, kanallar atrofida yer osti suvlari linzasining hosil bo’lishi, kanallar trassasi buylab o‘zanning buzilishi va filtratsiya (shimilish) natijasida ko‘llar vujudga kelishi kabilardan iborat. YE.N.Minaevaning aniqlashicha, faqat Qoraqum kanalining o‘zidagina uni 20 yil ekspluatatsiya qilish 24

davomida, 21,7 km 3 hajmdagi suv yer osti suvlari linzasi hosil bo’lishiga sarf bo’ladi. Xuddi shu ko‘rinishdagi sarflanish Amu-Buxoro kanali zonasida 2,4 km 3 ni, Sirdaryo havzasida esa 8 km 3 ni tashkil etdi. Umuman, hisobga olinmagan antropogen omillar ta’sirida yuqotish DGI ma’lumotiga ko‘ra 70-yillarda Sirdaryo va Amudaryo havzasida mos ravishda yiliga 4,3 km 3 va 15,5 km 3 ga teng bo’lgan. Ko‘rinib turibdiki, suv resurslarining samarasiz sarflanishi ham juda kattadir. F.E.Rubinova ma’lumotlariga asoslanib, quyidagi xulolsaga kelish mumkin: 20 yil (1960-1980 yillar) davomida irrigatsiya maqsadlarida sarflangan umumiy suv miqdori Sirdaryo havzasida yiliga 14,2 km 3 dan 26,1 km 3 yetgan bo‘lsa, Amudaryo xavzasida 15,6 km 3 dan 34,2 km 3 ga ortdi. Boshqacha qilib aytganda har 1000 gektar yer hisobiga Sirdaryo havzasida 19,4 mln.m 3 ni, Amudaryo xavzasida esa 20,5 mln.m 3 ni tashkil etdi. Hozirgi kunda ham asosiy ekin turi hisoblangan har gektar paxta maydonini sug‘orish uchun bir mavsumda urtacha 8- 10 ming m 3 suv meyor sifatida qabul qilinishini hisobga olsak, yuqoridagi raqamlar undan ikki marta katta ekanligini ko‘ramiz. Bu esa o‘lkamiz suv boyliklaridan samarali foydalanishning asosiy rezervidir [14]. Ma’lumki, suv resurslarini muhofaza qilish ikki yunalishda olib boriladi. Birinchisi, miqdoriy jixatdan kamayishdan saqlash bo‘lsa, ikkinchichi uning ifloslanish va minerallashish darajsining ortib ketishini oldini olishdir. Hozirgi vaqtda o‘lkamizda yuqoridagi har ikki yunalish ham juda muhimdir. Respublikamizda suv resurslari cheklangan bo’lishiga qaramasdan, uni tejashga kam e’tibor berilyapti, natijada suvning ko‘p qismi bekorga sarf bo’lmoqda. Deyarli barcha iste’molchilar doimiy ravishda meyordan ko‘p suv olishga xarakat qiladilar. Bu esa ekin maydonlarida yer osti suvlari sathining ko‘tarilishiga, yerlarning qayta sho’rlanishiga olib kelmoqda. O‘z navbatida sho’rni yuvish uchun yana katta miqdorda suv sarflanib, natijada sug‘oriladigan yerlarda hosil bo’ladigan qaytarma suvlar miqdori ham ortmoqda. Shundan ko‘rinib turibdiki, sug‘orishda suvni tejashning katta imkoniyatlari mavjud. Bunga avvalo, kanallar o‘zanini betonlash, nov (lotok)lardan foydalanish yo‘li bilan sug‘orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini 0,7-0,8 ga yetkazib, hamda 25

yuqorilda aytilganidek, sug‘orishning ilg‘or usullarini qullash bilangina erishish mumkin. Suv resurslarini kamayishdan saqlashning asosiy rezervlaridan yana biri sug‘orishda qaytarma suvlardan unumli foydalanishdir. Respublikada bu suvlar asosan ekin maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan bo’ladi. F.E.Rubinova ma’lumotlariga ko‘ra 1971-1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o‘rtacha 19 km 3 suv sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan qaytarma suvlar 9 km3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho‘lda yiliga 6,3 km 3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km 3 ga teng bo‘lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug‘orish massivlarida 1961-1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o‘zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potensial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km 3 ni (sug‘orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km 3 ni tashkil etdi [14 ]. Afsuski, qaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qo’shilmaydi. Ma’lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol ko’rinib turibdi.Umuman, 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar hajmi 77,1km 3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya’ni tabiiy manbalarga oid oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qo’shilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Yuqorida aytilgan asosiy masalani hal qilishda, ko‘pchilik olimlarning fikricha quyidagi choralarni nazarda tutish lozim. 1. Shaharlarning oqava suvlaridan dehqonchilik, asosan yem-xashak yetishtiriladigan dalalarini sug‘orishda foydalanish mumkin, chunki tajribalarning ko‘rsatishicha ular tarkibida ko‘p miqdorda organik o’g’itlar, jumladan, o‘rtacha 26

50 g/m 3 azot, 10 g/m 3 fosfor, 30 g/m 3 kaliy, 100 g/m 3 kaltsiy va magniy mavjud bo’ladi. Albatta gigiena nuqtai-nazaridan, bunday dalalarda to’g’ridan-to’g’ri iste’mol qilinadigan ekinlar ekilmaydi. Eng muhimi bu suvlar tuproq tarkibiga ziyon yetkazmaydi. Bunday tajribalar Rossiyada va boshqa chet ellarda o‘tkazilgan hamda maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan bo’ladi. F.E.Rubinova ma’lumotlariga ko‘ra 1971-1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o‘rtacha 19 km3 suv sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan qaytarma suvlar 9 km 3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho‘lda yiliga 6,3 km 3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km 3 ga teng bo‘lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug‘orish massivlarida 1961- 1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o‘zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potensial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km 3 ni (sug‘orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km3 ni tashkil etdi. Afsuski, qaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qo’shilmaydi [16]. 2-jadval ma’lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol ko’rinib turibdi.Umuman, 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar hajmi 77,1km 3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya’ni tabiiy manbalarga oid oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qo’shilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Ichimlik suv manbalari yer osti va yer usti manbalariga bo‘linadi. Yer osti manbalari yer usti manbalaridan va yomg‘ir, qor suvlar ni sizishidan hosil bo‘ladi. Ular bosimli (artezian) va bosimsiz bo‘lishi mumkin. Bosimsiz yer osti suvlari ozod yuzaga ega bo‘lib, bo’lar sizat suvlaridir. Ularni ishlatishdan oldin tozalash zarurdir. 27

Bosimli (artezian) suvlari suv uzatuvchi gorizontni to‘liq egallagan bo‘lib, sifati talab doirasida bo‘lib, ularni zararsiz -lantirib istemolchiga uzatish mumkin. Ichimlik suv manbalari ahvoli ularni suv taminoti uchun yaroqliligi sanitariya, gidrogeologik, gidrologik va topografik ku- zatuvlar natijalari asosida aniqlanadi. Suv taminoti uchun ta nlangan manba suvi tarkibida zararli va keraksiz moddalar bo‘lmasligi shart. Manba holati doimiy kuzatib boriladi. Ichimlik suvi tarkibi quyidagicha me’yorlanadi: 2-jadval zich cho’kma 1000 mg/l geksametofosfat 3,5 molibden 0,5 geksametofosfat 3,5 poliakrilamid 2 tripolifosfat 3,5 nitratlar 10 tripolifosfat 3,5 qurg‘oshin 0,1 berilliy 0,0002 stronsiy 2 berilliy 0,0002 umumiy qattiqlik 7 koliindeks 1000 selen 0,001 poliakrilamid 2 temir 03 mg/l tam va xid intensivligi 1 marganes 0,1 tam va xid intensivligi 1 ball mis 1 bakteriyalarning umumiy soni 100 rux 5 alyuminiy qoldig‘i 0,5 ichak tayoqchalari 3 geksametofosfat 3,5 xloridlar SL 350 mg/l tripolifosfat 3,5 marganes 0,1 polifosfat ,5 sulfatlar SO 500 mg/l berilliy 0,0002 rux 5 alyuminiyqoldig‘i0,5 selen 0,001 Suv iste’moli me’yori deganda, vaqt birligida yoki mahsulot birligida sarflanadigan toza suv miqdoriga aytiladi. Ichimlik, ishlab chikarish va o‘t o‘chirish uchun ishlatiladigan suv iste’mol meyori turlicha belgilangan. Ichimlik xo‘jalik suv iste’mol meyori QmvaQ 2.04.02- 96 bo‘yi cha klimatik sharoitlarga va turar – joy yashash sharoitiga (jihoz- langanlik darajasiga) qarab belgilanadi. Masalan: ichki vodopro -vod va kanalizasiya bilan ta’minlangan lekin vannasiz binolarni turar – joy uchun 125-160 l/kun. Ichki vodoprovod va kanalizasiya bilan ta’minlangan, joyida suv isitiladigan vannali binolarni turar – joy uchun 160 – 230 l/kun. 28

Ichki vodoprovod va kanalizasiya bilan ta’minlangan, markazlash tirilagan issiq suv ta’minoti tizimlari mavjud binoli turar – joy uchun 230 – 350 l/kun. Ko‘cha vodoprovod quvurlari bilan ta’minlangan turar – joy uchun 30 – 50 l/kun. O‘t o‘chirish uchun suv iste’mol meyorlari ham QmvaQ 2.04.02. – 96 bo‘yicha belgilanadi. Dush uchun setkaga 500l/soat 45 min. Ichimlik suvini manbadan iste’molchilarga yuborish uchun vodo provodlar xizmat qiladi. Ularni ikki va undan ortiq qilib bir – biriga parallel holda yotqizish ko‘zda tutiladi. Suvni iste’molchi- larni o‘ziga yetkazib berish uchun vodoprovod tarmog‘idan foydalani- ladi. Tarmoqlangan va xalqasimon – berk vodoprovod tarmoqlari mavjud. Tarmoqlangan vodoprovod tizimi uncha katta bo‘lmagan, o‘zaro uzoq joylashgan, suv ta’minotida uzilish mumkin bo‘lgan iste’ -molchilar uchun qo‘llaniladi. Xalqasimon vodoprovod tarmog‘i tizimlari esa suv taminoti da uzilish bo‘lishi mumkin bo‘lmagan joylarda qo‘llaniladi. Uning uzunligi va narxi tarmoqlangan vodoprovoddan ko‘proqdir. Vodoprovod tarmog‘i asosiy va ikkinchi darajali taqsimlovchi qismlardan iborat asosiy (magistral) qismigina hisoblanadi. Vodoprovod tarmog‘ini hisoblash quvurlarning belgilangan suv miqdorini kerakli bosim ostida o‘tkazilishini taminlovchi dia -metrini topish demakdir. Tashqi vodoprovod tarmog‘ida chuyan, po‘lat, temir beton, asbesto sement va plastmassa quvurlar keng qo‘llaniladi. Cho’yan rastrubli quvurlar DS 21053 – 75 va fason qismlar DS 9583 – 75 1,0 ( 1,6 MPA bosim uchun. Po‘lat DS 10704 – 1400 li elektrosvarkali to‘g‘rilovchi. DS 8696 – 74 1400 li shovsiz qizdirib deformasiyalangan. Noasbestose ment quvurlar DS 39/73 0,6:0,9:1,2 MPA bosim uchun 500 ligacha. Temir beton quvurlar DS 12586 – 74 500 ( 1600 ligacha. 29

Polietelen quvurlar 500 ligacha va yog‘och quvurlar 300 ligacha. Cho‘yan quvurlar rastrubli, po‘lat quvurlar rezbali va payvand li, asbestotsementli quvurlar muftalar bilan biriktiriladi. Po‘lat quvurlar tashqi tomonidan yemirilishga qarshi bitumli qoplamalar orqali himoyalanadi [17]. Vodoprovod tarmog‘ini normal ishlatish uchun boshqaruv – tu -suv (ventil), suv iaqsiimlovchi (kranlar, kolonkalar, yong‘in gid -randlari), himoyalovchi (himoya klapani, vantuz), armaturalari (ji- hozlar) qo‘llaniladi. Zadvijkalar suv sarfini boshqarish hamda suv yo‘lini to‘sib qo‘yish uchun ishlatiladi. Ular ponasimon va parallel disklar to‘ -suvchilardan iborat. Zadvijka qo‘yilgan joylarda vodoprovod qu -vurlari ko‘zda tutiladi. Yong‘in gidrandlari har 150 m ga qo‘yilib, o‘t o‘chirish uchun suv olish paytida ishlatiladi. Vodoprovod tarmog‘i chuqurligi yerning muzlash qatlamiga, suv haroratiga va ishlash tartibiga bog‘liq bo‘lib, muzlash qatlami 0,5 m chuqurroq bo‘ladi. Shimol uchun 3 ( 3,5 m., o‘rta polosa uchun 2,5 ( 3,0 m., janubiy tumanlar uchun 1,0 (1,5 m., olish mumkin. 1.3 Shifobaxsh suvlarning xalq xo`jaligida ahamiyati Tabiat boyliklari orasida suv alohida o‘rin tutadi. Chunki barcha tirik jonzotlar hayotining asosiy manbai suvdir. Suvsiz hayot bo‘lishi mumkin emas. Hattoki ota bobolarimiz suvni toza saqlashga, undan oqilona foyda lanishga alohida e’tibor berganlar. Har doim odamlarni suv bilan ta’minlash masalasi muammo bo‘lib kelgan. Hattoki, hozirgi paytda ham Gresiya, Gollandiya, Germaniya, Shveysariya, AQSH va boshqa ko‘plab mamlakatlarda ichimlik suvi bilan ta’minlash bosh masaladir. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida va ekologik tanglik bor paytda mustaqil O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tabiatning barcha boyliklari qatori, suv resurslariga ehtiyojlari benihoya katta. Kelajak avlo-dimizning taqdiri, baquvvatligi, sog‘ligi obi-hayotimiz bilan bog‘liq ekan, demak, ayni shu kunlarda qabul qilinayotgan suv tog‘risidagi qonun, qaror va farmonlar, suv boyliklaridan 30

oqilona foydalanish, uni bo’lg‘anish va ifloslanish hamda kamayib ketishidan saqlash ishiga ko‘maklashishi lozim. Asosan suv resurslarini huquqiy ekologik muhofaza qilish maqsadida huquqiy ilmiy yo‘nalishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir [5, 24]. Yuqoridagi talablar hamda suv resurslaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, umuman olganda suv resurslari bilan bog‘liq barcha muammolar, O‘zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi 1993-yil 6-mayda qabul qilingan qonunida1 o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 6-mayda qabul qilingan "Suv va suvdan foydalanish to"g"risida"gi qonunning 3-moddasiga asosan, "Suv O‘zbekiston Respublikasining davlat mulki - umummilliy boylik hisobla nadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo‘ lib, u davlat tomonidan qo‘riqlanadi." Mazko’r qonunning 101-moddasida, yer osti suvlarini muhofaza qilish tartibi ifodalangan. Yer osti suvlari chiqarish va undan foydalanish bilan shug‘ullanuvchi idoralar suv chiqarilayotgan uchastka va unga tutash hududlarda yer osti suvlariga doir rejimlarga rioya etilishini kuzatib borishlari, shuningdek foydalanilayotgan suvning miqdori va sifatining hisobini yuritishlari shart. Basharti foydali qazilmalar konlarini qidirish, ularni o"rganish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq burg‘ilash hamda boshqa kon qidiruv ishlarini bajarish chog‘ida yer osti suvlari bor qatlamlar aniqlangan taqdirda, bu haqda tabiatni muhofaza qilish, suv xo‘jaligi organlariga ma’lum qilinishi hamda belgilangan tartibda yer osti suvlarini muhofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘rilishi lozim. Sanoat oqindi suvlarini oqizish uchun qaziladigan quduqlar suvli qatlamlarni ifloslantirish manbaiga aylanishi mumkin bo‘lsa, bunday quduqlar qazish hollari man etiladi. O‘z-o‘zidan suv chiqarib, suvi foydalanish uchun yaroqsiz bo‘lgan quduqlarga suvni boshqarish uskunalari o‘rnatilishi, ular qonunlarda belgilangan tartibda tovxtatib qo‘yilishi yoki tugatilishi lozim. 31

Sifatli yer osti suvlari to‘planadigan manbalar tegrasida qattiq va suyuq chiqindilar to‘plash, axlatxonalar barpo etish, yer osti suvlarining ifloslanish manbaiga aylanish ehtimoli bo‘lgan sanoat, qishloq xjalik obektlari va boshqa obektlar qurilishiga yol qo‘yilmaydi. Yer osti suvlarini muhofaza qilish chora- tadbirlarini ko‘rish, shu jumladan quduqlarni kuzatish tarmog‘ini yaratish faoliyati yer osti suvlarining holatiga ta’sir ko‘rsatuvchi korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. Ko‘rinib turibdiki, ushbu moddada yer osti suvlarini huquqiy ekologik muhofaza qilishga har tomonlama e’tibor berilgan. Yoinki, xo‘jalik faoliyati kichik daryolarning holati va rejimiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, dehqon xo‘jaliklari suv xo‘jaligi, tabiatni muhofaza qilish organlari bilan birgalik-da suvni, uning musaffoligi va sifatini saqlash chora-tadbirlarini ko‘rishlari lozim. Kichik daryolarning suvini muhofaza qilish mintaqalari, bu mintaqa-lardagi korxonalar, t а shkilotl а r, mu а ss а s а l а rnin г xo‘j а lik f а oliyati r е jimi qonunl а r bil а n b е lgil а n а di [23]. Suv manbaalarini ifloslanishdan muhofaza qilishning eng yaxshi yo‘li markazlashgan suv ta’minotini tashkil qilishdan iborat. Ochiq suv havzalaridan suv olinadigan joyni tanlashda suvning ifloslanmasligi, suv havzasiga yetarli miqdorda suv tushib turishini, suv havzasi atrofining tekislanganligini, qirg‘oqning buzilmasligini hisobga olish kerak. Suv olinadigan joyni tanlash har safar murakkab sanitariya masalasi hisoblanadi. Muhimi, suv olinadigan joy oqava suvlar tushadigan joydan va aholi yashaydigan territoriyadan ancha yuqori yerda bo‘lishi kerak. Ob-hayotdan foydalanishdagi boshboshdoqlik va mas’uliyatsizlik yomon oqibatlarga olib kelishini O‘rta Osiyoda tashkil topgan mustaqil davlatlar hamda Qozog‘iston Respublikasi meliorasiya va suv xo‘jaligi xizmati rahbarlari obdon mulohaza qilib kovrdilar. Bu masalaning aha miyati va murakkabliklarini tushinib yetdilar. 1992-yilining 18-fevralida Qozog‘iston Respublikasi poytaxti Olmaota shahrida mintaqadagi davlatlararo suv zahiralarini birgalikda boshqarish va 32

muhofaza qilish yuzasidan ahdlashuvga kelishildi. Ahdnoma hujjatini O‘rta Osiyo respublikalari hamda Qozog‘iston Respublikasi Meliorasiya va suv xovjaligi vazirlari imzoladilar. Hujjatda suv manbalaridan oqilona foydalanishga, suv zahiralarini muhofaza etishda mintaqadagi barcha davlatlar teng huquqli hamda baravar mas’uliyatga ega ekanliklari ko‘zda Jumladan, ahdlashuvchi tomonlarning manfaatlarini hurmat qilish, suvdan foydalanishda bir-biriga ziyon yetkazmaslik, suvdan foydalanish va uning zahiralarini ifloslantirmaslik haqida ahdnomada ko‘zda tutilgan talablarga og‘ishmay amal qilish majburiyatlari nazar-e’tiborda tutiladi, deb kelishib olindi [25]. Tomonlar suvni isrof qilmaslik, bu bebaho boylikdan samarali foydalanish xususida, shuningdek, ekologiya muammolari, Orol dengiziga har yili zarur miqdorda suv o‘tkazib turish haqida bamaslahat bir fikrga keldilar. 1993-yil 6- mayda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi qonuni qabul qilinib u suv va suvdan foydalanishga doir munosabatlarni tartibga solishdan, aholi va xalq xojaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanishdan, suvni bo’lg‘anish, ifloslanish va kamayib ketishdan saqlashdan, suvning zararli ta’sirini oldini olish va uni bartaraf qilishdan, suv obyektlarining holatini yaxshilashdan, shuningdek suvga doir munosabatlar sohasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo‘jaliklari va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishdan iborat bo‘ldi. Mazko’r, qonunda birinchi marta yagona davlat suv fondi masalasi ko‘rsatib berildi. O‘zbekiston Respublikasining yagona davlat suv fondi: daryolar, ko‘llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlaridan; yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir. Davlatlararo daryolar - Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi. 4-modda tutildi. Har bir respublika o‘z hududida ahdnomaga asosan amal qilish majburiyatlarini oldi. Shuningdek, qonunda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari ham aniqko‘rsatildi. Jumladan qonunning 5-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 33

suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolat lari quyidagicha ko‘rsatildi: Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risidagi qonunlarni qabul qilish,ularga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish; suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga oid davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilash hamda suv xo‘jaligiga oid strategik davlat dasturlarini qabul qilish [25]. Suvdan foydalanish huquqi tushunchasi asosan ikki holat bilan ko‘proq bog‘liq. Birinchidan, u suv huquqining asosiy institutlaridan biri bo‘lib, suv va suvdan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish hamda suv bilan bog‘liq barcha muammolarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchidan, suvdan foydalanish va uni muhofaza etish bilan bog‘liq bo‘lgan suv foydalanuvchichlarning huquq va majburiyatlari bilan bog‘liq. Asosan suvdan foydalanish huquqi ko‘proq suvdan foydalanish huquqini paydo bo‘lishi va bekor bo"lish asoslari bilan ham bog‘liqdir. Suvdan foydalanish huquqi bir qator prinsiplarga asoslanadi: suv resurslaridan oqilona foydalanish; suv resurslarini muhofaza qilish; boshqa barcha tabiat boyliklari bilan chambarchas bog‘liqligi; suv resurslari qonunda ko‘rsatilgan aniq maqsadlarda foydalanish suvdan foydalanish davlatning ekologik siyosati bilan bevositabog‘liqligi; suvdan foydalanganlik uchun tegishli haq to‘lash lozimligi; suv qonunchiligi bilan birga boshqa barcha ekologik qonunlarni o‘z vaqtida, kechiktirmay amalga oshirish va bajarish; suvdan foydalanish bilan bog‘liq xalqaro shartnomalarva konvensiyalarni o"z vaqtida bajarish va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi "Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 21-moddasiga ko‘ra: "Suv obyektlari aholining ichimlik suvga bo‘lgan ehtiyojlarini, maishiy davolash; ko’rort, sog‘lomlashtirish, hordiq chiqarish va boshqa ehtiyojlarini, qishloq xo‘jaligi, sanoat, energetika, transport, baliqchilik xo‘jaligi hamda boshqa davlat yoki jamoat ehtiyoj larini qondirish uchun qonunlarda ko‘zda tutilgan talablar va shartlarga rioya qilingan holda foydalanishga beriladi. Oqindi suvlarni oqizish uchun suv obyektlaridan foydalanishga qonunlarda ko‘zda tutilgan hollarda hamda maxsus talablar va shartlarga rioya qilingan taqdirdagina yo‘l qo‘yilishi mumkin.Suv obyektlari ayni 34

bir vaqtda bitta yoki bir nechta maqsadlarda foydalanishga berilishi mumkin. Respublikamiz sharoitida foydalanadigan suv resurslarining asosiy qismi qishloq xo‘jaligida sug‘orish maqsadlarida ishlatiladi. Uning qismidan esa sanoatda hamda maishiy va kommunal maqsadlarda foydalaniladi. Ana shu har uchala yo‘nalish ham yildan-yilga ko‘proq suv talab qilmoqda. Natijada regionimizda suv problemasi tobora jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda. Bunday sharoitda suvni tejab- tergab ishlatish, uning behuda ketishiga yo‘l qo‘ymaslik, qaytarma va oqava suvlardan unumli foydalanish, eng muhimi - suv manbalarini ifloslanishdan va ortiqcha minerallanishdan saqlash talab qilinadi. Bundan tashqari ushbu qonunning 22-moddasiga asosan, suvdan foydalanish tori ikki xil deb ko‘rsatilgan . Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratining vazifasi suvdan foydalanish borasida belgilab qo‘yilgan tartibi barcha vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo‘jaliklari va fuqarolar rioya qilishlari, suvni muhofaza qilish, suvning zararli ta’sirini oldini olish va bartaraf qilish vazifalarini, suvni hisobga olish qoidalarini, shuningdek suv to‘g‘risidagi qonunlarda belgilab berilgan boshqa qoidalarni bajarilishini ta’minlashdir. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari, O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda va kommunal maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, O‘zbekiston Respubli kasi Sog‘liqni saqlash vazirligi amalga oshiradilar [ 5, 25]. Suvdan foydalanish ustidan idoraviy nazoratni O‘zbekiston Respub likasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi organlari amalga oshiradilar. Bundan tashqari, suvdan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirishda jamoat birlashmalari, jamoalar va fuqarolarning ishtiroki ahamiyatlidir.Jamoat birlashmalari, jamoalar o‘z nizomlariga muvofiq hamda fuqarolar suvdan oqilona foydalanish va uni muhofaza bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirishda davlat 35

organlariga ko‘maklashadilar. Bu tadbirlarni o‘tkazishda davlat organlari jamoat birlashmalari, jamoalar va fuqarolar takliflarini hisobga oladilar.Xullas, suv resurslaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza etish ustidan davlat boshqaruvi hamda nazoratini olib borish katta ahamiyatga ega bo‘lib, suv resurslari oqilona foydalanishni, tejab-tergash va uni musaffoligini saqlashni hamda har qanday nojo‘ya ekologik huquqbuzarliklarni oldini oladi. II BOB. Tajribalar qismi. 2.1 Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi quruq qoldiq ni aniqlash Quruq qodiqni aniqlash. Buning uchun forfordan tayyorlangan 50 mlli forfor chashkasi olinib , 105°C haroratda qurutish shkafiga quritiladi . Qurutish shkafiga quritilgan forfor eksikatorda sovitilib , og`irligi yozib olinadi . Og`irligi o`lchab olingan forfor chashkasiga keltirilgan mineral suv eritmasidan 50 ml o`lchab olinib solinadi uni suv hammomida suv bug`lanib ketguncha qizdiriladi . Shundan so`ng suvsizlantirilgan qoldiq quritish 36

shkafida 105°C temperaturada quritiladi va og`irligi texnik tarozida o`lchab olinib , uning miqdori quydagi formula yordamida hisoblab topiladi : m 1 - quruq chashkaning og`irligi 75,179 g m 2 -chashkaning quruq qoldiq bilan og`irligi 86,700 g v - tahlil uchun olingan eritmaning hajmi 50 ml Demak quruq qoldiqning miqdori 23,042 g ekan. X= (m 2 -m 1 ) 100 100 V = (0,882-0,797) 100 100 50 = 0,083 100 100 50 = 16,6 % Bu yerda m 1 – filtr qog`ozining og`irligi 0,797 g m 2 – filtr qog`ozining sho`kma bilan o`g`irligi 0,862 g v - olingan eritmaning hajmi 50 ml . Demak suvda erimaydigan qismi 14% ekan . 2.2 Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat ionining miqdorini aniqlash. Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat ionining miqdorini aniqlash. Ichimlik suv tarkibida sulfatlar kо‘p miqdorda bо‘lsa, surgi о‘rnida ta’sir qilishi va suv ta’mini о‘zgartirib quyishi mumkin. GOST 2874—73 ga muvofi q ichimlik suv tarkibida sulfat 500 mg/l dan oshmasligi lozim. 37X = ( m 2 * m 1 ) * 1 0 0 V = ( 8 6 , 7 0 0 - 6 3 , 1 7 9 ) * 1 0 0 5 0 = 5 02 3 , 5 2 1 * 1 0 0 = 4 7 , 0 4 g

Ta q ribiy mi q dor ba h osi bilan sifatini anitslash. Bu sulfat-ion bilan bariy-xloridning о‘ zaro ta’sir etishidan h osil b о‘ lgan bariy sulfatdan suvning loy q alanish darajasini h isoblashga aso s la n gan. Idish va reaktivlar 1. Xlorid kislota, 10% li eritma. 2. Bariy xlorid, 5% li eritma. 3. Probirkalar. Probirkaga tekshirilayotgai suvdan 4 ml quyib, 1-2 tomchi xlorid kislota (fosfatlar va karbonatlarni xloridlarga aylantirish uchun), 3-5 tomchi 5% li bariy xlorid qо‘shiladi va qaynaguncha isitiladi. Suv loyqaligiga bog‘liq bо‘lgan sulfat-ion miqdori (mg/l) bunday: Bir necha minutdan keyin paydo b о‘ ladigan salgina loy q a ..... 1,0 - 10 Shu za h oti paydo b о‘ ladigan salgina loy q a ............................. 10 - 100 Juda loy q a' ................................................................................ 100 - 500 Tagiga tez ch о‘ kadigan k о‘ p ch о‘ kma ................................................ 50 dan orti q Trilon B bilan kompleksometrik metodni qо‘ llash. Bu metod i n i ng prinsipi bariy xlorid bilan sulfat-ionlarni ch о‘ ktirishga asoslangan. H osil b о‘ lgan bariy sulfatning ch о‘ kmasi trilon B ning titrlangan e ritmasi bilan eritiladi, buning orti q chasi magniy xlorid eritmasi bilan q ayta titrlanadi. Bariy sulfatni eritishga sarflangan trilon B mi q dori olingan suv h ajmidagi sulfat-ionlar mi q doriga ekvivalent b о‘ ladi. Id i sh va reaktivlar 1. Trilon B, 0,05 N eritma. 2. Magniy sulfat, 0,1 N eritma. 3. Magniy xlorid, 0,05 N eritma. 4. Ammiakli bufer eritma. 100 ml 20% li sof ximiyaviy ammoniy xloridni 100 ml 25% li sof ximiyaviy ammiak bilan 1 litrli о‘lchov kolbasida aralashtiriladi va ikki marta haydalgan suv bilan hajmini kolbaning belgisigacha yetkaziladi. 5. Konsentrlangan xlorid kislota, s. x. 38

6. S. x. ammiak, 9 N eritma, 67 ml 25% li ammiak eritmasini distillangan suv bilan suyultirib 100 ml ga yetkaziladi. 7. Bariy xlorid, 0,05 N eritma. 6,108 g VaSl · 2N 2 0 ni 1 l distillangan suvda eritiladi. 8. Q ora xromogen YET—00 0,5 g indikatorni 20 ml ammiakli bufer eritmasida eritiladi va etil spirt bilan 100 ml ga yetkaziladi. 0,2 g quruq indikatordan foydalanilganda uni oldin h ovonchada ezib maydalangan 50 g natriy xlorid bilan aralashtiriladi. Titrlashda indikator pichok; uchida olinadi. 9. S IG ’ IMI 250 ml li konussimon kolba. 10. Kulsiz filtr «k о‘ k lenta». 11. Shisha tayoqcha. Sig’imi 250 ml konussimon kolbaga tekshirilayotgan suvdan 100 ml (zarurat turilib qolganda bug‘latib konsentrlanadi yoki suyultiriladi) quyiladi va 3 tomchi konsentrlangan xlorid kis lota (nordon reaksiya hosil bо‘lguncha) tomiziladi, sо‘ng bariy xloridning 0,05 N eritmasidan 25 ml quyib, qaynab chiqqandan boshlab hisoblaganda 10 min mobaynida qaynatiladi va 1 soat atrofida suv hammomiga qо‘yib qо‘yiladi. Keyin eritmani oldin issiq distillangan suv bilan yuvib qо‘yilgan kulsiz filtr «kо‘k lenta» orqali filtrlanadi. Filtrlanganda kolba tagida qolgan chо‘kmalar issiq; suv bilan (50—60°S) 5-6 marta yuvib tashlanadi (BaS O 4 chо‘kmasini filtrga о‘tkazib yubormasdan). Filtr suv bilan 2-3 marta yuvib tashlanadi va chо‘kma tindirilgan kolbaning о‘ziga joylanadi. Sо‘ngra trilon B 0,5 N eritmasini- olingan suv hajmidagi taxmin qilingan sulfat-ionlarning har 5 mg miqdoriga 6 ml quyiladi, bu oldindan о‘tkaziladigan sifat reaksiyasi bilan taxminan aniqlanadi. Filtr shisha tayoqcha bi lan sekin-asta yoziladi va kolbaning tagiga tо‘shab quyiladi, ammiakning 9 N eritmasidan 5 ml qо‘shiladi va chо‘kma erib ketguncha 3-5 min qaynatiladi. Bunda kolba og‘dirib ushlanadi va suyuqlik; vaqti-vaqti bilan aralashtirib turiladi. Sovigan eritmaga 50 ml ikki marta haydalgan suv, 5 ml ammiakli bufer eritma qо‘yiladi va pichoq uchida quruq indikator yoki uning spirtdagi 39

eritmasidan 5 tomchi qо‘shiladi. Trilon B ning ortiqchasini magniy xlorid eritmasi bilan kо‘k bо‘yoq to binafsha rangga aylanguncha titrlanadi. Trilon B ning 1 ml 0,05 N eritmasi 2,4 mg sulfat-ionlarga tо‘g‘ri keladi. Trilon B ning titri magniy sulfatning aniq 0,1 N eritmasi bо‘yicha belgilanadi. Konussimon kolbaga magniy sulfatning 0,1 N eritmasidan 10 ml qо‘yiladi va ikki marta haydalgan suv bilan 50 ml gacha suyultirib chayqatiladi, 5 ml ammiakli bufer eritma, indikator qо‘shiladi va kо‘k rang hosil bо‘lguncha trilon 5 bilan titrlanadi. Sulfat-ionlar miqdori X (mg/l) qо‘yidagi formula buyicha hisoblab chiqariladi; X = ( p • K - t • K 1 ) • 2,4 • 1000 V bunda p -qо‘shilgan trilon B eritmasi, ml; t - titrlashga ketgan magniy xlorid miqdori, ml; V -tekshirilayotgan suv hajmi. ml; K 1 -magniy xloridning qо‘shimcha koeffitsiyenti; K -tri lon B titriga bо‘lgan qо‘shimcha koeffitsiyent. Misol; X= (6-2,0)·2,4·1000 =96,0 mg/lSO 4 - 2 100 6-qо‘shilgan trilon B eritmasi, ml va trilon B titriga bulgan qо‘shimcha koeffitsiyent. 2,0-titrlashga ketgan magniy xlorid miqdori va magniy xloridning qо‘shimcha koeffitsiyenti 100-tekshirilayotgan suv hajmi, ml; Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi xlor ionining miqdorini aniqlash. Suv bilan ta’minlaydigan manbalarda xloridlar suvning hayvonlardan chiqadigan organik moddalar: axlati, siydigi bilan ifloslanishining bilvosita kо‘rsatkichlari bо‘lishi mumkin. Ushbu holda xloridlarning faqat konsentratsiyasigina ahamiyatga ega bо‘lib qolmay, balki uning suv manbaining-boshidan oxirigacha va о‘tgan vaqt ichida qancha о‘zgarishi 40

ham ahamiyat kasb etadi. SHо‘rxoq tuproqli joylardagi quduq suvlarida xloridlarning katta konsentratsiyasi kuzatilishi mumkin. Bu xildagi suvlar shо‘rroq bо‘ladi. Ular tarkibidagi xloridlar 350 mg/l dan oshmasligi kerak. Sifat reaksiyasi. Tekshirilayotgan suvdan probirkaga 5 ml quyiladi va nitrat kislotadan 2-4 tomchi tomiziladi, bu kar bonat va fosfatlarni reaksiyadan ozod etadi. Sо‘ng 10% li kumush nitrat qо‘shib, suvning loyqalanish darajasi aniqlanadi. Agar sal oq loyqa hosil bо‘lsa, u holda tekshirilayotgan suvda 1-10 mg/l xlor-ionlar bо‘ladi, juda loyqa bо‘lganda uning miqdori 10-15 mg/l ga yetadi; agar quyqumlari sekin chо‘ksa suvda 50-100 mg/l xlor-ionlar bо‘ladi; bordi-yu, oq suzmasimon chо‘kma hosil bо‘lsa, xlor-ionlar 100 mg/l dan oshadi. Miqdor reaksiyasi. Bu metodning prinsipi (Mor bо‘yicha) in dikator sifatida kaliy xromat ishtirokida xlorning kumush nitrat bilan chо‘ktirishga asoslanadi. Xlorni nitrat bilan titrlaganda avvaliga kumush xlorid ch о‘ kadi. Kumush nitrat h amma xlorni bo g‘ lab olgandan keyin kaliy xromat bilan reaksiyaga kirishadi, natijada shokolad- q izil rangli kumush xromat h osil b о‘ ladi, titrlanayotgan suyuqli k b о‘ yoq yashilnamo rangdan zar g‘ aldo q ;- sari q rangga о‘ tadi. Reaksiya q uy i dagicha kechadi: NaCl+AgN0 3 -AgCl + NaN 03 ( oq rangining ch о‘ kmasi). 2AgN0 3 + K 2 Cr O 4 →Ag 2 Cr 0 4 + 2 KN 0 3 ( q izil- qо‘ng‘ ir ch о‘ kma). Idish va reaktivlar . 1. Natriy xloridning titrlangan eritmasini (1 ml 1 mg xlor tutgan eritmasini) 105°S da q uritilgan 1,649 g s. x. natriy xloridni 1 l distillangan suvda eritib tayyorlanadi. 2. Kumush nitratiing titrlan gan eritmasini (1 ml 1 mg xlor tutgan eritmasini) 4,80 g kumush nitratni 1 l distillangan suvda eritib tayyorlanadi va q opa shisha idishda sa q lanadi. 3. Kumush nitrat, 10% li eritma. 4. Nitrat kislota. 5. Kaliy xromat eritmasi, 50 g neytral kaliy xromatni bir oz m iq dordagi distillangan suvda eritiladi va sal q izil ch о‘ kma h osil b о‘ lguncha kumush nitrit qо‘ shiladi. Oradan 1 - 2 kun о‘ tgach filtrlanadi va filtrat 1 l gacha 41

distillangan suv bilan suyultiriladi. 6. Si g‘ imi 1 l li kolba. 7. Si g‘ imi 250 ml li konussimon kolba. Kumush nitrat titrini tayyorlash. Konussimon kolbaga byuretka yoki pipetka bilan 10 ml natriy xlorid va 90 ml distillangan suv solinadi, ustiga kaliy xromat eritmasidan 1 ml qо‘ shiladi va kumush nitrit eritmasi bilan lo yqa eritmaning yashilnamo b о‘ yog ‘ i 15 - 20 s mobaynida aralashtirganda y о‘q olmaydigan zar g‘ aldo q -sari q rangga ayla n guncha tomchilab titrlanadi. Ancha aniq natijaga erishish uchun qayta titrlangan eritmaga to qizg‘ish rang yо‘qolguncha 1-2 tomchi natriy xlorid eritmasi qо‘shiladi va bu sinamadan takror aniqlashlarda standart rang sifatida foydalaniladi. Natriy xloridning yangi porsiyasini shunga о‘xshatib, to tusida sal-pal farq qolguncha (titrlanayotgan eritmada zarqaldoq rang, standart eritmada yashilnamo rang) ku mush nitrat bilan titrlanadi. Uch titrlash natijasi bо‘yicha qо‘shimcha koeffitsiyent ( k ) kumush nitrat titriga hisob qilinadi: k=___ _30 _____ n 1 +n 2 +n 3 bunda n 1 , n 2 , n 3 -har qaysi titrlashga ketgan kumush nitrat miqdori. Sinamani tayyorlash. Titrlash natijalariga suv rangi, aktiv reaksiya (pH), kо‘p miqdorda organik moddalar, vodorod sulfid bо‘lishi va boshqalar ta’sir qiladi. Bordi-yu, suv rangi 30° dan oshib ketsa, u holda uni 10 min. mobaynida vodorod peroksid bilan (100 ml suvga 2 ml vodorod peroksid qо‘shib) qaynatish kerak bо‘ladi yoki alyuminiy sulfat qо‘shib koagulyatsiya qilinadi va keyin filtrlanadi. Tekshirilayotgan suvning aktiv reaksiyasi 6-10 atrofida bо‘lishi kerak. Agar suv о‘ta nordon yoki о‘ta ishqoriy bо‘lsa, u holda uni fenol ftalein bо‘yicha ishqoriy reaksiyada sulfat kislotaning 0,1 N eritmasi bilan yoki nordon reaksiyada о‘yuvchi natriyning 0,1 N eritmasi bilan neytrallanadi. 42

Nordon suvlarni to sal pushti bо‘yoq paydo bо‘lguncha neytrallanadi, paydo bо‘lgan bо‘yoq esa, havo puflab yoki suvni chayqatib yuqotiladi. Vodorod sulfidin vodorod peroksid bilan q aynatib y о‘q otiladi. Oksidlanuvchanlik 1 l 0 2 ga 15 mg dan ortiq bо‘lganda moddalar kaliy permanganat kristallari bilan 100 ml suvda qaynaganda parchalanib ketadi. Kaliy permanganat oshib ketsa, eritmani qaynatganda rang yо‘qoladi va pushti bо‘yoq saqlangancha qoladi. Orti q cha kaliy permanganat unga bir necha tomchi etil spirt qо‘ shi sh natijasida parchalanib ketadi. S о‘ ng suv marganets perok sid q uy q umlaridan filtrlab olinadi, sovitiladi va 100 ml ga yetkazib distillangan suv q uyiladi. Ani q lash metodikasi. Si g‘ imi 250 mlli ikkita konussimon kolbaga tekshirilayotgan suvdan 100 ml ni pipetka bilan (xloridlar k о‘ p b о‘ lgan h olda 10 - 50 ml dan olib distillangan suv bilan 100 ml ga yetkaziladi) qо‘shi ladi. Ustiga kaliy xromat eritmasidan 1 ml qо‘ shiladi va bitta sinamani 15 - 20 s mobaynida y о‘q o l maydigan sal zar g‘ aldok b о‘ yoq paydo b о‘ lguncha byuretkadan shisha kran or q ali kumush nitrat eritmasi bilan titrlanadi. Ikkinchi sinama standart rang sifatida ishlatiladi. Su yuqlik tarkibidagi xloridlar X (1l suvga xlor-ion milligrammlari) q uyidagi formula b о‘ yicha h isoblanadi: X = a · k · 1000 V bunda a -titrlashga ketgan kumush nitrat eritmasining mi q dori, ml; k - kumush nitrat titriga qо‘ shimcha koeffitsiyent; V - ani q lash uchun olingan suv xajmi, ml. Misol: X= 3,0·2,3·1000 = 138 mg Sl -1 50 3,0-titrlashga ketgan kumush nitrat eritmasining miqdori,ml; 2,3-kumush nitrat titriga qо‘shimcha koeffitsiyent; 50-aniqlash uchun olingan suv hajmi, ml; 43

2.3 Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi xlor ionining miqdorini aniqlash Kerakli reaktiv va jihozlar GOST 23268.17-78 standarti orqali xlorid ioni argentometrik va merko’rimetrik usul asosida aniklanadi. Namuna olish GOST 23268.0-78 orqali olib boriladi . -Xlorid ioni tahlili uchun eritmaning hajmi kami bilan 250 ml bo’lishi kerak. - Argentometrik usulda xlorid ionini aniklash. - Mineral suvda xlorid ioni 20 mg/l dan kup miqdorda bo’ladi. Bu usulda neytrallash yoki рН 7-10 kumush xlopidning eritmasi asosida qilinadi. Titrlash oxirida eritma -kaxrabosimon xolatga keladi. Bu usulda namuna 2-40 mg/l xlorid ioni bo’lishi talab kullaniladi. Kerakli ji h oz va reaktivlar -O‘lchov kolbasi hajmi 100; 1000 ml, silindr 50 ; 100 ml - K onussimon k olba hajmi: 100 ; 200 ;250 ml -Pipetka lap: 5 , 10;25;;50; byuretka 5:10: 25 ml -Kapelnitsa ,еlektrоplitka -Filtr qog‘ozi Gost 12026-76 bo‘icha tayyorlangan -Kumush nitratning 0.1 N eritmasi -Indikator kog‘ozi,fenolftalein -Kaliy bixromatning 5% li eritmasi -Sulfat fiksanali 0.1 n -Natriy gidroksid fiksanali 0.1 n -Kaliy permanganat fiksanali 0.1 n -Distillangan suv hamda etil spirti Tahlilga tayyorgarlik. 2.3.1 0.1n kumush nitrat eritmasini tayyorlash 16.9873 gramm kumush nitratdan tortib olib hajmi 1 l bo‘lgan o’lchov kolbasiga solinadi ва kolbani metkasiga qadar distillangan suv solamiz . 2.3.2 0.02 n kumush nitrat eritmasini tayyorlash 44

200 ml 0.1 n eritmasidan olib 1 l o’lchov kolbasiga solib kolbani metkasiga qadar distillangan suv solamiz . Eritma korongi joyda rangli idishda saqlanadi. 2.3.3 5 % Kaliy xromovokisliy eritmasini tayyorlash 5 gramm Kaliy xromovokisliy tuzidan tortib 100 ml stakanga solamiz va ustiga 95 ml distillangan suv solib yaxshilab aralashtiramiz 2.3.4 0.1n H 2 SO 4 ( Sulfat kislota ) eritmasini tayyorlash. Hajmi 1l bo‘lgan o’lchov kolbasi olib ogziga voronka va shisha tayokcha kuyib H 2 SO 4 ampulasini yorib o’lchov kolbasiga yuvib tushiramiz va metkasiga qadar distillangan suv solamiz 2.3.5 0.1n NaOH ( natriy gidroksid ) eritmasini tayyorlash. Hajmi 1l bo‘lgan o’lchov kolbasi olib ogziga voronka va shisha tayokcha kuyib NaOH ampulasini yorib o’lchov kolbasiga yuvib tushiramiz va metkasiga qadar distillangan suv solamiz 2.3.6 0.1n Kaliy permanganat eritmasini tayyorlash. Hajmi 1l bo‘lgan o’lchov kolbasi olib ogziga voronka va shisha tayokcha kuyib kaliy margonsovka ampulasini yorib o’lchov kolbasiga yuvib tushiramiz va metkasiga qadar distillangan suv solamiz 2.3.7 0.1 % fenolftalеin eritmasini tayyorlash. 0,1 gramm fenolftalеin tortib olib 100 ml stakanga solamiz va uning ustiga 86 % etil spirtidan 100 ml solib aralashtiramiz. Tahlilni borishi 250 ml konussimon kolba olib unga 10-100 ml namuna suvidan solamiz . Keltirilgan oltingugurtli bo’loq suvida хlor ioni mtkdori 2-40 mg oraligda bo’lishi mumkin . Kolbaga yana distillangan suv solamiz. Jami suv miqdori 100 ml bo’lishi kerak. Namunada pH miqdori 7-10 ga teng bo’lishi shart. Ishkor yoki kislota orqali ya’ni 0.1n H 2 SO 4 yoki 0.1 n NaOH orqali fenolftalin tomizib neytrallaymiz. Keyin 5 tomchi 5% kaliy xromovokisliy solib 0.02n kumush nitrat eritmasi bilan eritmaning rangi sarik rangdan kaxrabosimon rangga kelguncha titrlaymiz. 45

Tahlilni hisoblab topish Xlor ionini konsentratsiya ogirligi mg/lX= VH *35 .5*1000 V1 Qanday : V - kumush nitrat eritmasi bilan titrlashda ketgan ml miqdori N- kumush nitratning normal eritma miqdori. 35.5- xlor ionini gramm ekvivalentligi V 1 - tahlil uchun olingan namuna miqdori Misol : V1 1000 35,5 VN X= = 0,86 0,02 35,5 1000 10 = 61,0 I II. BOB. NATIJALAR TAHLILI . 3.1 Kaliy xlorid hamda kaliy sulfat tuzlarini olinish usulari. Silvinitdan kaliy xlorni galurgik uslda ishlab chiqarish Silvinit bu galit va silvin kristallarining mexanik aralashmasidan iborat bо‘lib ularni fizik kimyoviy usullar bilan ajratish mumkin. Eritish va aloxida kristallash usuli bilan ajratish galurgik yoki kimyoviy usul deb ataladi. Ushbu usulning moxiyati kaliy xlorni silvinitdan qaynoq 105-115 0 S natriy xlorning tо‘yingan aylanma eritmasi yordamida eritib eritmaga о‘tkaziladi, 46

erimagan galit chiqindi sifatida chiqrib tashlanadi. Olingan qaynoq о‘tkir namokob tuz va tuproqli shlamlardan chо‘ktirish yо‘li bilan tozalash bosqichlaridan о‘tadi. Tozalangan qaynoq nomokobdan kaliy xlor sovitish yordamida kristalladi. Olingan kaliy xlor kristallari sovitilgan aylanma nomokobdan ajratiladi va quritilib mahsulot sifatida ishlab chiqariladi. Aylanma nomokob esa istilgandan sо‘ngra kaliy xlorni yangi partiyasini eritib ajratib olish uchun siklga qaytariladi. Silvinitdan kaliy xlorni olish sxemasi Ushbu usulning texnologik sxemasi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat. 1. Nam silvinit rudasini maydalash 2. Kaliy xlorni eritmaga о‘tkazish maqsadida qaynoq nomokob bilan silvinitga ishlov berish 3. Kaliy xlorni yо‘qolishini kamaytirish uchun qayta ishlangan silvinit rudasiga ishlov berish. 4. Kaliy xlor va natriy xlor bilan tо‘yingan qaynoq namakobdan muaalaq xolatdagi tuz va tuproq shlamlarini ajratish 5. Kaliy xlorni ajratib olish uchun tuproqsimon shlamni qaynoq suv bilan yuvish. 6. Qaynoq eritmani issiqligidan foydalangan holda tindirilgan qaynoq namakobni kaliy xlorni kristalga tusho’rish maqsadida sovitish. 7. Aylanma eritmadan kaliy xlor kristallarini ajratish 8. Kaliy xlor kristallarini quritish 9. Aylanma eritmani istish va silvinitni qayta ishlash bosqichiga qaytarish 10. Ishlab chiqarish chiqindilarini chiqarib tashlash yoki yо‘q qilish Shaxtadan keladigan silvinit rudasida 500 mm gacha bо‘lgan bо‘laklar mavjud. 5 mm dan yirik silvinit zarrachalari tо‘liq erimiydi, bu chiqindi bilan kaliyni yо‘qolishiga olib keladi. Shuning uchun eritishdan oldin nam ruda maydalanadi. Shuni xam e’tiborga olish kerakki silvinitni о‘ta kо‘p maydalash eritilgan silvinit tarkibida 0.2 mm dan kichik tuproqsimon shlamlarni ortishiga olib keladi. Ushbuni oldini olish maqsadida silvinit rudasi shunday maydalanadiki maydalangan rudaning asosiy massasi 1-4 mm о‘lchamida bо‘ladi. 47

Rudani maydalash uch bosqichda amalga oshiriladi: yirik, о‘rtacha va mayda. Yirik maydalash (200 mm dan kichik) yassi qisimli madalash mashinasida (shekovix drobilkax) amalga oshiriladi, о‘rtacha maydalash (25 mm) bolg‘ali yoki konusli, mayda maydalash (4 mm va undan kichik) esa valli maydalagichlarda amalga oshiriladi. Ortiqcha maydalashni oldini olish maqsadida xar bir maydalagichdan oldin elaklar о‘rnatiladi. Maydalangan silvinit, kaliy xlorni eritib ajratib olish uchun ikita shnekli erituvchiga beriladi. Erituvchidan qattiq tuzni chiqazib tashlash erituvchiga о‘rnatigan kovushli elevator yordamida amalga oshiriladi. Namakobni kiritish va chiqarish erituvchining yon devorida joylashgan maxsus tirqish yordamida amalga oshiriladi. Silvinitdan kaliy xlor tarkibida 110-130 g/l kaliy xlor va 240 g/l natriy xlor bо‘lgan (105 - 115 0 S) qaynoq namakob yordamida eritib ajratib olinadi. Ushbu parametrlarga ega bо‘lgan namakob ikkinchi erituvchi 5 ga yuboriladi u yeda u ruda yо‘nalishiga qarama qarshi xarakatlanadi va birinchi erituvchi 4 ga о‘tadi. Chiqindi ikkinchi erituchidan shnekli meshalka deb ataladigan uchunchi erituvchi 6 ga beriladi, u yerga eritib ajratib olish uchun 70 0 S aylanma namakob, shlamni yuvgan suvlar va 12 planfiltrning filtrati beriladi. Shnekli meshalkaning vazifasi kaliy xlorni qо‘shimcha ajratib olish va uning iisiqligidan foydalanish. 90 0 S isitilgan eritma ikkinchi erituvchiga yо‘naltirilgan namakobga qо‘shiladi. Shnekli meshalkadan chiqqan chiqindi tarkibida 15-17% aylanma eritma bо‘ladi, shuning uchun kaliy xlorni yо‘qolishini oldini olish uchun 12 chi planfiltr yordamida qaynoq suvda yuviladi. Yuvilgan namligi 5-6% bо‘lgan chiqindi ko’rakli (skrebkoviy) transportyor yordamida chiqazib tashlanadi. Eritish bо‘limida olingan 97-107 0 S qaynoq tuyingan eritmaning tarkibida 245-265 g/l KCL, 270 g/l NaCL va muallaq xolatdagi rudani mayda zprrachalari, loy va NaCL kristallari bо‘ladi. Tayyor mahsulot tarkibida qayd qilingan aralashmalar bо‘lmasligi uchun KCL ni kristallashdan oldin ular ajratib tashlanilishi lozim. 48

Muaalaq xolatdagi zarrachalar xar xil tipdagi apparatlarda chо‘ktirish yо‘li bilan ajratiladi. Loy zarrachalari о‘ta maydadispersli bо‘lgani uchun ularni kraxmalning ishqorli eritmasi yoki poliakrilamidning suvli eritmasi kо‘rinishidagi koagulyantlardan foydalanmay samarali chо‘ktirib bо‘lmidi. Tuz va loy zarrachalari oltita konusli quyiltirb – tindirgich 8 da amalga oshiriladi. Quyiltirgichning birinchi ikita konusida tuzli zarrachalari, keyingilarida loy zarrachalari. Hosil bо‘lgan tuz ayniqsa loy shlami katta miqdordagi tо‘yingan eritmani о‘zi bilan ushlab qolish xususiyatiga ega, shuning uchun kaliy xlor yо‘qolishini kamaytirish maqsadida ularga tegishli ishlov beriladi. Tuzli shlam uzluksiz ikkinchi erituvchiga yuboriladi, loyli shlam esa uzlukli 9 chi meshalka tusho’riladi u yerdan u qaynoq suv bilan Q : S 1: 4 о‘zaro nisbatda qarama qarshi yuvish uchun 2-4 tagacha quyiltirgichi bо‘lgan Dorra uskunasiga yuboriladi. Yuvuvchi suvlar 6 chi shnekli meshalkaga qaytariladi, yuvilgan loy shlami esa chiqindi sifatida chiqazib tashlanadi. Qarama qarshi yuvish usulidan foydalanish KCL ni loy shlami bilan yо‘qolishini 4-5 barobar kamaytiradi. Tо‘yingan qaynoq eritma tindirilgandan sо‘ngra eritmadan KCL kristallarini ajratish uchun u 90 0 S dan 17-27 0 S gacha vakumm ostida о‘z о‘zidan qaynatish yо‘li bilan sovitiladi. Hosil bо‘lgan bug‘ silvinitni eritish uchun yuboriladigan aylanma namakobni isitish uchun foydalaniladi. Kristallash vaqtida imkoni boricha chо‘ktirish , filtirlash va quritish jarayonlari qulay bо‘lishi uchun KCL ning yirik kristallarini olish kerak. Yirik kristallar olish uchun sovitladigan eritmani darajama daraja sovitish kerak. Shuning uchun kо‘pchilik korxonalarda 14 ta pog‘anali vakumm kristallash uskunasidan foydalaniladi. Qaynoq tо‘yingan eritma VKU ning birinchi kopusiga sо‘riladi va trubalar orqali kristalga tushayotgan KCL kristallari bilan birga biridan ikkinchisiga 49

о‘tadi. Uskuna bitta vertikal 8 va oltita gorizantal 9 chi vakumm kristalizatorlardan iborat. Gorizantal kristalizatorlar tо‘siqlar yordamida 13 ta bо‘limga ajratilgan. VKU ichida vakumm asta sekin ortib boradi 440 mm rt. st ( 1 bosqich) 740 mm.rt.st. (14 bosqich) gacha. Xarorat esa xar bir bosqichda 4-5 o S tushadi. Ushbu sharoitda quyidagi gransostavga ega bо‘lgan KCL kristallari olinadi. 14 bos q ichli VKU da olingan KCL kristallarini granulametrik tarkibi Kristallar о‘lchami, mm + 0.42 + 0.30 + 20.21 + 0.15 - 0.15 Fraksiyalar miqdori, % 5.7 9.0 50.6 17.8 16.9 VKU ning ichida tо‘yingan eritma о‘z о‘zidan bshg‘lanish hisobiga sovitilganda KCL ning kristallaanishi sodir bо‘ladi, ammo qisman natriy xlor xam kristallanishi mumkin. Kaliy xlorni natriy xlor kristallari bilan aralashishini oldini olish maqsadida namakobga birinchi tо‘rtabosqichda kondensat qо‘shiladi. Sо‘nggi 14 chi bosqichda sovitilgan eritma kristalga tushirilgan kaliy xlor kristallari bilan barometrik truba orqali 20 bakka yig‘iladi. Kaliy xlorni flotatsiya usulida ishlab chiqarish Flotatsiya ( ingilizcha sо‘zdan - suv yuziga kо‘tarilmoq) – foydali qazilmalarni boyitishni eng kо‘p tarqalgan usulidir. Agar mineral yuzasiga suv tomchisi qо‘yilsa, ma’lum bir vaqt о‘tgandan sо‘ng sistema muvozanatga keladi. Suyuqlik tomchisi va mineral yuzalarining sirtida suyuqlik tomonga yо‘nalgan holda xо‘llanish burchagi hosil bо‘ladi (Ө ). Соs Ө = q 1.3 –q 2.3 / q1.2 Bu yerda , q 1.3; q 2.3; q1.2; qattiq – havo, qattiq suv, suv – havo ajratuvchi yuzalarda mos ravishda yuza birikishlaridir. Eng yaxshi namlanish chegara burchagining kichik ko’rsatkichi bilan tavsiflanadi. Agar chegara burchagi 0 0 teng bо‘lsa mineral yuzasi tо‘liq namlanadi, 180 0 bо‘lsa mineral yuzasi suv bilan namlanmiydi. Flotatsiya jarayonida boyitiladigan ruda bо‘tqasi orqali havo pufakchalari yuboriladi. Namlanmidigan mineral zarrachalari pufakchalarga yopishib yuzaga qalqib chiqadi, va minerallashgan kо‘pik kо‘rinishida chiqarib tashlanadi, 50

namlanadigan zarrachalar esa pulpa tubiga chо‘kadi. Shu yо‘l bilan ruda tarkibiga kiruvchi minerallarni flotatsiya usulida ajratish amalga oshiriladi. Faqat ba’zi minerallargina tabiiy yomon namlanmish xususiyatiga ega. Ularga oltingugurt, grafit, ozokerit, bor kislotasi, molibdenit va b. Qayd etilgan minerallar tabiy flotatsiyalanish xususiyatiga ega. Ammo kо‘pchilik minerallar suv ta’sirida yaxshi namlanadi, shuning uchun tabiy rudalarni boyitishda flotatsiya reagentlaridan foydalanishga tо‘g‘ri keladi. Kayliyli minerallarni flotatsiya usulida boyitish xam flotatsiya reagentlari yordamida amalga oshiriladi. Flotatsiya reagentlari vazifasiga kо‘ra quyidagi gruppalarga bо‘linadi: 1. Sobirateli( ili kollektorq) yig‘uvchilar biror narsani yig‘ib kо‘paytirib beruvchi - ushbu moddalar mineral yuzasiga tanlab adsorbsiyalanib ularni namlanmiydigan qilib qо‘yish xususiyatiga ega. Yig‘uvchilar sifatida organik birikmalar foydalaniladi, ularning molekulalari geteropolyar stuktura xususiyatlidir. Ular anion va kation yig‘uvchilarga bо‘linadi. Anion yig‘uvchilarga yog‘ kislotalar ularning sovunlari, alkilsulfatlar, ksantogenatlar, ditiofosfat va boshqalar kiradi. Kation yig‘uvchilarga uglerod atomi 7 dan 20 tagacha bо‘lgan birlamchi alfatik aminlar, S 14 , S 16 , S 18 birlamchi aminlarni aralashmalari. Yig‘uvchilarning ba’zi birlari bir vaqitning о‘zida kо‘pik hosil qiluvchi xam hisoblanadi. 2. Kо‘pikhosilqiluvchilar – juda kо‘p kо‘pik va turg‘un havo pufaklarini hosil bо‘lishiga ta’sir qiluvchi moddalardir. Barcha kо‘pikhosilqiluvchilar gidroksil, karboksil, amin yoki nitril kо‘rinishidagi polyar gruppasiga ega. Ularga sosna moyi, krezollar, va b kiradi. 3. Depressorlar – ( ili podaviteli) – yig‘uvchini mineral yuzasiga adsorbsiyalanishini kamaytiruvchi va yig‘uvi bilan band bо‘lmagan mineral yuzasini namlanishini kо‘paytiruvchi moddalar. Depressorlar sifatda noorganik moddalar bilan bir qatorda yuqori molekulyar organik birikmalar, kraxmal, karboksilmetilselyulyuza, monokarboksellyuloza va b. Foydalaniladi. 51

4. Aktivatorlar – mineral yuzasiga yig‘uvchilarni adsorbsiyalanishini yaxshilovchi, depressorlar ta’sirini neytrallovchi moddalar. Aktivator sifatida qо‘rg‘oshin va alyumin tuzlari foydalaniladi. 5. Regulyatorlar - flotatsiya borayotgan muxitning tarkibini va rN ni о‘zgartiruvchi, xamda aralashmalarni erishiga chо‘kishiga kogulyatsiyalanishiga ta’sir qiluvchi modalar. Regulyatorlar sifatida soda, shavel kislotasi, tetralin, dekalin va b. ishlatiladi. Eruvchan tuzlar flotatsiyasini fizik – kimyoviy asoslari . Flotatsiya jarayoni ketma-ket keladigan bosqichlardan iborat bo`lib ulardan eng muhumlari quydagilar . 1. yig`uvchini eritmada difuziyalanishi va boyitiladigan rudadagi flotatsiyalanadigan komonent yuzasiga tanlab adsorbsiyalanishi . 2. Suyuqlik – gaz chegarasida ko`pik hosil qiluvchini adsorbsiyalanishi va havo pufagining hosil bo`lishi . 3. Flotatsiyalanadigan mineral zarrachasi – pufak kompleksini hosil bo`lishi. 4. Havo pufaklarini ularga yopishgan mineral zarrachalari bilan birgalikda yuzaga ko`tarilib chiqishi . 5. Flotatsiyalangan ko`pikni parchalanishi va konsentratni ajrashi . Hozirgi vaqtda kaliyli rudalarni flotatsion boyitish kation tipidagi yig`uvchilardan foydalanib ko`pikli mahsulotga kaliy xlorni o`tkazish yo`li bilan amalga oshirilmoqda . Boyitish texnologik sxemasi quyidagi asosiy bosqichlarni o`z ichiga oladi : 1. Galit va silvin zarrachalarini ochish maqsadida rudani maydalash ; 2. Tuproqsimon shlamni rudadan oldindan chiqarib tashlash yoki asosiy flotatsiya jarayonida uni cho`ktirish ; 3. Silvinitni asosiy flotatsiyasi va olingan konsentratni qayta tozalash ; 4. Loy shlamlarini qayta tozalash ; 5. Shlam konsentratlarini suvsizlantirish va to`yingan eritmani siklga qaytarish . 52

Silvinitdan kaliy xlorni olish sxemasi: Ushbu usulning texnologik sxemasi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat . 1. Nam silvinit rudasini maydalash ; 2. Kaliy xlorni eritmaga o`tkazish maqsadida qaynoq nomokob bilan silvinitga ishlov berish ; 3. Kaliy xlorni yo`qolishini kamaytirish uchun qayta ishlangan silvinit rudasiga ishlov berish ; 4. Kaliy xlor va natriy xlor bilan to`yingan qaynoq nomokobdan muaalaq holatdagi tuz va tuproq shlamlarini ajratish ; 5. Kaliy xlorni ajratib olish uchun tuproqsimon shlamni qaynoq suv bilan yuvish ; 6. Qaynoq eritmani issiqligidan foydalangan holda tindirilgan qaynoq nomokobni kaliy xlorni kristalga tushirish maqsadida sovitish ; 7. Aylanma eritmadan kaliy xlor kristallarini ajratish ; 8. Kaliy xlor kristallarini quritish ; 9. Aylanma eritmani isitish va silvinitni qayta ishlash bosqichiga qaytarish ; 10. Ishlab chiqarish chiqindilarini chiqarib tashlash yoki yo`q qilish ; Rudani maydalash 3 bosqichda amalga oshiriladi : yirik , o`rtacha va mayda. Yirik maydalash ( 200 mm dan kichik ) yassi qisimli maydalash mashinasida amalga oshiriladi , o`rtacha maydalash ( 25 mm ) bolg`ali yoki konusli , mayda maydalash ( 4 mm va undan kichik ) esa valli maydalagichlarda amalga oshiriladi . Ortiqcha maydalashni oldini olish maqsadida har bir maydalagichdan oldin elaklar o`rnatiladi . Maydalangan silvinit , kaliy xlorni eritib ajratib olish uchun ikkita shnekli erituvchiga beriladi . Erituvchidan qattiq tuzni chiqazib tashlash erituvchiga o`rnatilgan kovushli elivator yordamida amalga oshiriladi . Namakobni kiritish va chiqarish erituvchining yon devorida joylashgan maxsus tirqish yordamida amalga oshiriladi . 53

Silvinitdan kaliy xlor tarkibida 110-130 g/l kaliy xlor va 240 g/l natriy xlor bo`lgan ( 105-115°C ) qaynoq namakob yordamida eritib ajratib olinadi . Ushbu parametrlarga ega bo`lgan namakob ikkinchi erituvchi ( 5 ) ga yuboriladi uerda u ruda yo`nalishiga qarama qarshi harakatlanadi va birinchi erituvchi ( 4 ) ga o`tadi . Chiqindi ikkinchi erituvchidan shnekli meshalka deb ataladigan uchinchi erituvchi ( 6 ) ga beriladi , u yerga eritib ajratib olish uchun 70ºC aylanma namakob , shlamni yuvgan suvlar va 12 planfiltirning filtrati beriladi . Eritish bo`limida olingan 97-107ºC qaynoq to`yingan eritmaning tarkibida 245-265 g/l kaliy xlor , 270 g/l natriy xlor va mualaq holatdagi rudani mayda zarrachalari , loy va natriy xlor kristallari bo`ladi . Tayyor mahsulot tarkibida qayd qilingan aralashmalar bo`lmasligi uchun kaliy xlorni kristallashdan oldin ular ajratib tashlanishi lozim . Muallaq holatdagi zarrachalar har xil tipdagi aparatlarda cho`ktirish yo`li bilan ajratiladi . Loy zarrachalari o`ta mayda dispersli bo`lgani uchun ularni kraxmalning ishqorli eritmasi yoki poliakrilamidning suvli eritmasi ko`rinishidagi kaoguliyantlardan foydalanmay samarali cho`ktirib bo`lmaydi . Tuz va loy zarrachalari 6 ta konusli quyiltirib-tindirgich (8) da amalga oshiriladi . Quyiltirgichning birinchi ikkita konusida tuzli zarrachalari , keyingilarida loy zarrachalari. Hosil bo`lgan tuz ayniqsa loy shilami katta miqdordagi to`yingan eritmani o`zi bilan ushlab qolish xususiyatiga ega, shuning uchun kaliy xlor yo`qolishini kamaytirish maqsadida ularga tegishli ishlov beriladi . Tuzli shlam uzliksiz ikkinchi erituvchiga yuboriladi, loyli shlam esa uzlukli 9 chi meshalka tushiriladi u yerdan u qaynoq suv bilan Q : C 1:4 o`zaro nisbatda qarama qarshi yuvish uchun 2-4 tagacha quyiltirgichi bo`lgan Dorra uskunasiga yuboriladi. Yuvuvchi suvlar 6 chi shnekli meshalkaga qaytariladi, yuvilgan loy shilami esa chiqindi sifatida chiqarib tashlanadi. Qarama qarshi yuvish usilidan foydalanish kaliy xlorni loy shlami bilan yo`qolishini 4-5 barobar kamaytiradi. 54

To`yingan qaynoq eritma tindirilgandan so`ngra eritmadan kaliy xlor kristallarini ajratish uchun u 90°C dan 17-27ºC gacha vakumm ostida o`z o`zidan qaynatish yo`li bilan sovutiladi . Hosil bo`lgan bug` silvinitni eritish uchun yuboriladigan aylanma namakobni isitish uchun foydalaniladi . Kristallash vaqtida imkoni boricha cho`ktirish , filtrlash va quritish jarayonlari qulay bo`lishi uchun kaliy xlorning yirik kirstallarini olish kerak . Yirik kristallar olish uchun sovitiladigan eritmani darajama daraja sovitish kerak . Shuning uchun ko`pchilik korxonalarda 14 ta pog`anali vakumm kristallash uskunasidan foydalaniladi. 14 bosqichli VKU da olingan KCl kristallarini granulametrik tarkibi Kristallar o`lchami , mm +0,42 +0,30 +20,21,+0,15 Fraktsiyalar miqdori , % 5,7 9,0 50,6 17,8 16,9 VKU ning ichida to`yingan eritma o`z o`zidan bug`lanish hisobiga sovitilganda kaliy xlorning kristallanishi sodir bo`ladi , ammo qisman natriy xlor ham kristallanishi mumkin . Kaliy xlorni natriy xlor kristallari bilan aralashishini oldini olish maqsadida namakobga birinchi to`rtta bosqichda kondensat qo`shiladi . So`ngi 14 chi bosqichda sovitilgan eritma kristalga tushirilgan kaliy xlor kristallari bilan barometrik truba orqali 20 bakka yig`iladi . Kaliy xlorid kaliyli mineral o‘g‘itlar ichida oldingi urinlarni egallaydi. Lekin kaliy xlorid kupgina usimliklar uchun (kartishka,grechka,choy,tabak,sitrusli usimliklar uchun) zararlidir, u hosilni sifatini kamaytiradi. Bunday usimliklar uchun kaliy sulfat asosidagi xlorsiz kaliyli o‘g‘itlarning samarasi kuprokdir, bo’larga K 2 SO 4 –(45-50% K 2 O), kalimagneziya – (28-30% K 2 O), kalimag (22% gacha K 2 O) va poligalit (8-15% K 2 O) lar kiradi. Kaliy sulfat ishlab chiqarishning konversiya usulini A.I.Zaslavskiy, A.A.Cokolov va C.C.Senalar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular K+, Na+│Cl-, SO42- – H2O sistemasini geterogen tengligini urganib chiqishdi va kaliy sulfatning olishni mumkin bo’lgan sxemasini ishlab chiqishdi. Aniqlandiki, koversiya usulini ikki bosqichda olib borish maqsadga muvofiq ekan. Oraliq mahsulot glarizet bilan: 4Na 2 SO 4 + 6KCl = Na 2 SO 4 ∙3K 2 SO 4 + 6NaCl 55

Na 2 SO 4 ∙3K 2 SO 4 + 2KCl = 4K 2 SO 4 + 2NaCl 1-rasm. Kaliy xloridni natriy sulfat bilan konversiyasini K + , Na + │Cl - , SO 4 2- – H 2 O sistema diagrammasidagi ifodasi. Jarayonni bir bosqichda olib borish kaliy sulfatni kam ajralishini ko’rsatadi. 1- rasmdan ko’rinib turibdiki glazeritni hosil bo’lishi mirabilitning,kaliy xlorid va A tarkibli eritmaning ta’sirlashuvidan iboratdir. Bu A eritma glazuretni kaliy sulfatga qayta ishlashda hosil bo’ladi. 0 nuqta mirabilet, kaliy xlor va A eritma tarkibini xarakterlaydi,bo’lar glazerit maydonida, glazeritni Gz va m nuqta chizig‘ni birlashtiruvchi nurda bo’lish kerak. Bu erda m eritma 3 ta qattiq faza bilan tuyingan-tenatdit, galit va glazerit. Bu sharoitda 0 nuqta glazeritning maksimal chiqishini ta’minlaydi.Olingan glazerit kaliy xlor bilan ishlov berilib kaliy sulfat va A eritma olinadi. Kaliy sulfatni chiqishining eng optimal harorati 25oC. Birinchi bosqichning tugashiga ketayotgan vaqt 1 soat, 2 bosqich 30 min.tashkil etadi. 56

2 - rasm. Natriy sulfаtдаn kaliy sulfаt olish sxemasi. 1,2–ishlatilotgan mahsulot uchun bunker; 3,6,9-konversiya reaktorlari; 4,7,10,15,19-Dorra tindirgichlari; 5,8,11,20- sentrifugalar; 12,17-issiqlik almashtirgichlar; 13-yuzali kristalizator ; 14-ammiakli sovutgichlar; 16-diskli vakuum filtr; 18- VVU. Kaliy sulfat tuzini olinishi ; 2KCI+2MgSO 4 → K 2 SO 4 ∙MgSO 4 + MgCI 2 K 2 SO 4 ∙MgSO 4 + 2KCI ↔ K 2 SO 4 + MgCI 2 Ƿ=2,662 g∙cm -3 t pl =1096 o C Eruvchanligi: 20 0 C 11,15g/100 H 2 O, 100 0 C da 24,10g/100 H 2 O 3.2 Kaliy xlorid hamda kaliy sulfat tuzlarining fizik – kimyoviy xususiyatlari Kaliy xlorid - kub shaklidagi panjarali rangsiz kristallardan iborat bo`lib, erish temperaturasi - 771ºK , qaynash temperaturasi 1500ºC ga yaqin , zichligi 1.989 g/sm 3 ; issiqlik sig`imi 51,3 J(mol · K ) ; Hº hos.b = 436,49 kJ/mol ; 57

Hº er =26,332 kJ/mol ; Sº 298 = 82,57 ; J/(mol · K ). Suvda eruvchanligi ( g. 100 g . H 2 O ga ) 28,1 ( 0ºC ) , 34,3 ( 20ºC ) , 40,3 ( 40ºC ) , 56,2 ( 100ºC ) . Kaliy xloridning fizik – kimyoviy xossalari : 1 mol og`irligi , kg/mol - 74,56 Zichligi , kg/m 3 - 1990 25ºC dagi solishtirma issiqlik sig`imi , J/kg - 691,3 Erish issiqligi , kJ/mol - 26,8 Sublimatsiya temperaturasi , ºC - 223,6 erish - 768,0 qaynash - 1417,0 Kaliy xlorid kub shaklida , ko`pincha o`tmas burchakli kristallar shaklida kristallanadi . Kristallar toza holda rangsiz va ko`rinishida tiniq , aralashmalarda – qizil-sariq , ochiq – qizil yoki pushti rangli bo`ladi . Kristallar qattiqligi ( Moss shkalasi bo`yicha ) 2 ga teng . Kaliy xlorning suvda eruvchanligi (to`yingan eritma konsentratsiyasi C) ning temperaturaga bog`liqligi quyida keltirilgan. 3- jadval T,ºC C, % (mol) T,ºC C, % (mol) T,ºC C, % (mol) -5 20,95 40 28,70 100 35,90 0 21,90 50 30,10 125 38,20 10 23,80 60 31,40 150 40,50 20 25,60 70 32,60 200 44,90 25 26,45 80 33,80 250 49,50 30 27,20 90 34,90 300 54,00 K 2 SO 4 texnik mahsulot, tarkibidagi K 2 O ning miqdri 45-52% K 2 SO 4 - kristallari rangsiz rombik singoniyada; Zichligi 2,66 g/sm 3 , 584ºCdan yuqori geksoganal modifikatsiyasi turg`un; ΔH o`tishi 8,0 kJ/mol, erish temperaturasi - 1074ºC, qaynash temperaturasi - 2000ºC. Issiqlik sig`imi s 0p =131,4 J/(mol·K); Δ H er =36,3kJ/mol; ΔH xos.b =1437,7 kJ/mol; S° 298 =175,56 J/(mol·K). 58

Suvda eruvchanligi (100 g.da g.): 7,35 (ºC), 11,1 (20ºC), 14,8(40ºC),24,2 (100ºC). Evtektikaning erish temperaturasi ( 7,1 g . K 2 SO 4 100 g H 2 O da ) – 101,4ºC zichligi : 4 - jadval C, % 5 8 10 D 10ºC 1,0393 1,0658 1,0817 K 2 SO 4 ikkilanma tuzlarni hosil qiladi ( achchiqtosh ) 3K 2 SO 4 · NaSO 4 – glazerit K 2 SO 4 · MgSO 4 · 6H 2 O – shenit K 2 SO 4 · 2MgSO 4 – langbeynit K 2 SO 4 · MgSO 4 · 2CaSO 4 · 2H 2 O – poligalit K 2 SO 4 · MgSO 4 · 4H 2 O – leonit K 2 SO 4 · CaSO 4 · H 2 O – singenit K 2 SO 4 – arkanit Turli temperaturalarda K 2 SO 4 ning suvda eruvchanligi ( 100 g . eritmada K 2 SO 4 g . ). 5 - jadval T, ºC 0 10 20 30 40 50 60 80 100 eruvchanlig i 6,87 8,47 10,0 11,5 13,0 14,2 15,4 17,6 19,4 K 2 S O 4 ning qaynash temperaturalari: 6 - jadval T, º C eruvchanligi 100 102 103 105 11 K 2 SO 4 eritmasining konst- sentratsiya ( 100g eritmada K 2 SO 4 g .) 14,5 30 31,6 * - - * to`yingan eritma 760 mm.simob ustuni bosimida K 2 SO 4 suvli eritmasining maksimal temperaturasi to`yingan holatda eritma konsentratsiyasi C = 31,6 g K 2 SO 4 100g suvda 102,1°C ni tashkil etadi. 59

20ºC da suvli eritmalarning zichligi ( g/sm 3 ) 7 - jadval C , % (og`ir.) 2 10 20 30 D 1,015 1,082 - - 3.3 Sufatli hamda xlorli mineral suvlarning ahamiyati . Ma’lumki tabiiy suvning shifobaxsh xususiyati uning tarkibidagi erigan mineral tuzlarga bog'liq bo‘ladi. Inson organizmiga shifobaxsh t a ’sir etuvchi yerosti suvlariga «mineral shifobaxsh suvlar» deyilad i . Shifobaxsh suvlarning eng kam umumiy minerallashishi miqdori davl a t standartlari bo‘yicha 2 g/l dan kam bo‘lmasligi va ayrim ele m entlarning miqdori quyidagi ko‘rsatk i chdan o shm asligi ke r ak ( m g/l ) : ammoniy – 2,0; nit r atlar – 2,0; vanadiy – 0,4; simob – 0,02; qo‘rg‘oshin – 0,3; xrom – 0 , 5; uran – 0,5; radiy – 5–1 0 – 1 0 g / l; ma r g i mu s h – 3,0; f t or – 3; o r ganik moddalar – 30 mg/l.Ayrim yerosti suvlari konlari d a minerallashish miqdori 20–30 g/l gacha, tuz miqdori esa 150 g/l g a cha (o‘ta sho‘r) bo‘lishi mumkin. Mine r a l shi f obax s h suvlar haro r a ti 20 ° S dan 50 ° S gacha bo‘li shi mumkin. Tarkibi, xossalari va davola s h aham i yat i bo‘yicha shifobax s h suvlar quyidagi guruhlarga: 1) karbonat angidridli; 2) oltingugurt-vo- dorodli; 3) brom va yodli; 4) rad i oaktiv; 5) temirli; 6) margimushli suvlarga ajrati l ad i . O‘zbekiston hududida 150 ga yaq i n mineral shifobaxsh suvlar konlari aniqlangan va har tomonlama o‘rganilgan. Ular joylashgan yerda s anator i y, ko’rort va dam olish oromgohlari qurilgan. Shifobaxsh suvlar yurak-tomir, suyak-bo‘g‘in, teri, asab kasalliklarini davolashda keng va s a ma r a li f o ydalani l a d i . Karbonat angidritli shifobaxsh suv l ar asosan Farg‘ona vodiysi- n i n g jan ub i - g ‘ a rbi y q i smi d a k en g t a rqa l gan. Ular b i r vaq t da temirli ham hisoblanadi. Temir miqdori 40– 6 6 mg/l ni tashkil etadi. Bunday konlarga Farg‘ona vodiysidagi 60

Arka r sho’r, Shilbelli, Konturobe, Qora- g‘ulja kabilar kiradi. Temirli shifobaxsh suvlarga Turkiston tog‘ tiz- masidagi Qoraqi shl oq, Fan kabi l a r kirad i . Odamlar sog'ligi uchun suv tarkibida ftor va yod elementlarining bo'lishligi katta ahamiyatga ega. Agar ftor miqdori suvda kamayib ketsa, tish emirilishi(tish kariesi), ko'payib ketganda esa flyuorozom (tishni o'tkir bo'lakchalarga ajrashi) kasalliklarini keltirib chiqaradi. Ftorning suvdagi me'yoriy (chegaralangan) darajasi 1 mg(l bo'lishini mutaxassislar tomonidan qayd qilingan. Ichimlik chuchuk suv tarkibida yod miqdori 0.001 mg(l dan kamayib ketgani xollarida epidemiologik buqoq kasalligi zo'rayadi. Xuddi shuningdek Qashqdaryo viloyatining ko‘pgina tumanlarida, jumladan Muborak, Koson,Qamashi, Nishon kabi bir qator tumanlarida ham shifobaxsh yer osti suvlari aniqlangan bo‘lib, undan aholi o‘z salomatligini tiklashda keng miqyosda foydalanib kelishmoqda. Koson tumanidagi «Xodjaquduq» yer osti mineral suvi laboratoriya tahlilidan o‘tkazilganda xlor ioning konsentratsiyasi 61,0 mg/l, gidrokabonat -205 mg/l, sulfat -142 mg/l, kalsiy -48,1 mg/l, magniy -44,0, natriy – 88 mg/l, kaliy – 228 mg/l ekanligi aniqlandi.Bu ko‘rsatgichlar boshqa dam olish oromgohlarida foydalanib kelayotgan bo’loq suvlarining tarkibidan kam emas. Shunig uchun ham bu kabi mineral suvlardan aholi salomatligini mustahkamlashda, ularni ekologik nuqtai nazardan muxofaza qilish hamda «shifobaxsh» mineral suvlarning yangilarini qidirib topish va ularni amalyotga tadbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Kaliyning ko’p qismi o’simlik hujayrasining shirasida bo’ladi. O’simlikning t а nasida engil harakatchanlikka ega bo’lib, ildizdan kechasi ajraladi va kunduzi yana singadi. O’simliklarning eski qari bargidan yomg`ir suvlari kaliyni ko’plab yuvadi. O’simlikda kaliy bir tekis tarqalmagan, uning ko’p qismi modda almashinivi va hujayraning bo’linishi intensiv ravishda ketayotgan organlarida mirestemasida, yosh novdalarida bo’ladi. 61

Kaliy o’simlik ning changdonida ham ko’p bo’ladi. Makkajo’xorining changdonida 35,5% gacha bo’ladi. Kaliy o’simlik larning tovar bo’lmagan qismida ko’p bo’ladi[24]. Kaliy o’simliklarda fotosintez jarayonini normal o’tishini ta`minlaydi. Fermentlar tarkibiga kirmaydi. Lekin ularning faoliyatini tezlashtiradi. Protoplazma kolloidlarining gidrofillik qobiliyatini kuchaytiradi. Kaliyning ta`sirida o’simliklar suvni o’zida ushlab turish qobiliyatini oshiradi. Qisqa muddatli qurg`oqchilikka chidamliligini kuchaytiradi. Kaliy bilan oziqlanish yaxshi bo’lgan sharoitda o’simliklarda uglevodlarning tez to’planishi natijasida meva va sabzavotlarda qandning, kartoshkada kraxmalning, zig`ir va boshqa tolali ekinlada tolasining ingichkaligi va mustahkamligi ortadi. X ujayra shirasining osmotik bosimi va ekinlar sovuqqa chidamliligi ortadi. O’simliklar kaliy bilan yaxshi taminlansa, oqsil ko’p hosil bo’ladi,azotni yashshi o’zlashriradi. Ko’pgina qishloq xo’jaligi ekinlarida kaliy azotga nisbatan ancha kam bo’ladi. Lekin hamma o’simliklar va mikroblar kaliyni fosforga nisbatan ko’p istemol qiladi. Kaliy etishmaganda o’simlik barglarining qirralari qizil-qo’ng`ir tusga kiradi.U larning rivojlanishi va hosilning etilishi kechikadi. O’simliklar o’zlaring har xil o’suv davrlarida kaliyni har xil miqdorda qabul qilmaydilar. Masalan: zig`ir gullashdan oldin 25,1 % , gullash boshlanganda 73,7%, to’la gullaganda 98,7% qabul qiladi. Ma’lumki insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan ehtiyojini ta’minlaydigan asosiy manba daryolar suvi bo‘lib, ularning yillik suv oqimi 47000 km3ga teng.Daryo suvlarining 47,3%i Janubiy Amerikaga, 26,7%i Osiyoga, 12%i Shimoliy Amerikaga, 9,2%i Afrikaga, 3,7%i Evropaga, 1,1%i Avstraliyaga to‘g‘ri keladi.Bu miqdor unchalik ko‘p emas, buning ustiga uning yarmidan foydalanish imkoni bor xolos.Qishloq xo‘jaligida ishlatilgan suv, ayniqsa, obikor 62

dehqonchilikda qaytib o‘rniga kelmaydi.Bu holat chuchuk suv tanqisligi xavfini vujudga keltiradi. Yer yuzasida chuchuk suv juda notekis taqsimlangan.Ekvatorial mintaqada va mo‘tadil mintaqaning shimoliy qismida chuchuk suv etarli va hatto ortiqcha.Bu joylarda: Kongo,Zair,Gabon (aholi jon boshiga yiliga120ming km3), Kanada (115ming km3), Norvegiya (100 ming km3), Braziliya (48 ming km3), Kolumbiya, Venesuela, Peru, Boliviya, Yangi Zelandiya (125 ming km3), Rossiya (28 ming km3) kabi davlatlar joylashgan. Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasi o‘rtacha bo‘lgan mamlakatlarda aholi jon boshiga yiliga 5-25 ming km3 suv to‘g‘ri keladi.Bunday holatga AQSH, Meksika, Argentina, Mozambik, Mavritaniya, Eron, Myanma, Shvesiya kabi davlatlar kiradi. Quruqlikning 1/3qismini tashkil etgan qurg‘oqchil mintaqalarda suv tanqisligi juda keskin seziladi.Bu erlarda chuchuk suvga eng kambag‘al mamlakatlar joylashgan.Ularda kishi boshiga 5000 km3dan ham kam suv to‘g‘ri keladi, ularda qishloq xo‘jaligida faqat sun’iy sug‘oribgina dehqonchilik qilinadi.Bunday mamlakatlarga: G‘arbiy yarim shardan birorta mamlakat kirmaydi, Jazoir, Liviya, Misr, Sudan, Efiopiya, Chad, Arabiston yarim oroli mamlakatlari, O‘rta Osiyo respublikalari (Qirg‘iziston va Tojikistondan tashqari), Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston kiradi. Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasida suvning miqdorigina emas, uning sifati ham hisobga olinadi.Dunyo aholisining1/3qismi, ya’ni asosan rivojlanayotgan mamlakatlarning aholisi sifatsiz suvdan foydalanadi.Shuning uchun ularda turli kasalliklar ko‘p tarqalgan va o‘lim ko‘p uchraydi. Insoniyatning suv muammosini echishning bir necha yo‘llari mavjud.Bu yo‘llardan asosiysi ishlab chiqarish jarayonlarining suvga bo‘lgan talabini kamaytirish va suv isrofgarligini kamaytirishdir.Shuningdek daryolar oqimini tartibga solish uchun suv omborlarini qurish.Jahonda hammasi bo‘lib umumiy suv hajmi 6,5ming km3 bo‘lgan 40000dan ortiq suv omborlari buyod etilgan.Bo’lardagi suv bir vaqtning o‘zida er yuzidagi barcha daryolar suvidan 63

3,5marta ko‘p.Bu suv omborlarining umumiy maydoni 400000km2 bo‘lib, Azov dengizidan 10barobar katta.Eng katta suv omborlar: Bratsk, Buxtarma, Tuyamoyin, Nosir. Jahondagi eng yirik ya’ni suv hajmi 100 mlrd m3 dan ortiq bo‘lgan suv omborlari: 1. Bratsk (169 mlrd m3 Rossiya Angara daryosi) 2. Nosir yoki Asuan (Misr. Nil daryosi ) 3. Viktoriya (Uganda) 4. Kariba (Zambiya, Zimbabve. Zambezi daryosi) 5. Volta (Gana. Volta daryosi) 6. Guri (Venesuela. Orinoko daryosi). AQSH, Meksika, Kanada, Avstraliya, Misr, Xitoy, Hindiston va MDHga kirgan mamlakatlarda suvni hududlarda qayta taqsimlash ishlari amalga oshirilgan va loyihalashtirilyapti.Fors ko‘rfazi, O‘rta dengiz boyi, Karib dengizi orollarida, AQShning janubida, Yaponiyada, Turkmanistonda dengiz suvini chuchitish amalga oshirilmoqda.Dunyo boyicha Quvaytda suv eng ko‘p chuchitilgan.Chuchuk suv jahon bozorida sotilyapti.Masalan: Niderlandiya chuchuk suvni Norvegiyadan, Saudiya Arabistoni Fillipindan, Gongkong Xitoydan, Singapur Malayziyadan keltiradi.Grenlandiya va Antarktidadan Evropaga, Amazonkadan Afrikaga, Janubi-g‘arbiy Osiyoga esa aysberglarni keltirish loyihalari bor. Ma’lumki, daryolar suvidan elektr energiyasi olishda ham foydalaniladi.Jahonda foydalanishi mumkin bo‘lgan gidroenergiya zahirasini 10trln kVt.soat deb olsak, shuni teng yarmi 6ta mamlakatga to‘g‘ri keladi.Ular: Xitoy, Rossiya, AQSH, Zair, Kanada, BraziliY. Hozirda jahon gidroenergiya zapasining faqat 17%idangina foydalanilmoqda. MDHda esa 23%idan foydalanilmoqda Xulosa O‘tkazilgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar asosida bitiruv malakaviy ishida quydagi natijalar olindi. 64

1. Ushbu bitiruv malakaviy ishini amalga oshira borib, Qarshi gazlangan icnimlik suvi tarkibi o‘rganilib, undagi sulfat ,hamda xlor ionlarining miqdori aniqlandi. 2. Namuna uchun keltirilgan bo’loq suvidan 50 ml olinib u quritish shkafida 105 o С da quritildi va quruq qoldiqning miqdori 17,431 g ekanligi aniqlandi. 3. Amalga oshirilgan tahlil natijalariga ko‘ra Qarshi gazlangan icnimlik suvi tarkibidagi sulfat ionlarining miqdori 105,6 mg/l ekanligi aniqlandi. 4. Olib borilgan laboratoriya tahlil natijalariga ko‘ra Qarshi gazlangan icnimlik suvi tarkibidagi xlor ionlarining miqdori 61,0 mg/l ekanligi aniqlandi. Foydalanilgan adabiyotlar. 65

1. Karimov I.A „ O‘zbekiston buyuk kelajak sari ” Toshkent, „O‘zbekiston” 1998 y. 2. Karimov I.A „ Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari” Toshkent, „O‘zbekiston” 2009 y. 3. Karimov I.A ,, Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqiyoti va xalqimiz faravonligini taminlashdir” Toshkent ,, O‘zbekiston ” 2010 y 4. V.N. Alekseyev ,, Miqdoriy analiz” Toshkent ,, O‘rta va oliy maktab” 1963-yil 584 b. 5. Qodirov Y, Ibodov A ,, Formasevtik ximiya ” Toshkent ,, Medisina” 1971 y. 245 b. 6. MINERAL SUV Mirkomilova “ Analitik kimyo” Toshkent ,, O‘zbekiston” 2010-yil.424 b. 7. Sh.N. Nazarov ,, Analitik kimyo ” Toshkent ,, O‘qituvchi” 1984-yil. 234 b. 8. V.N. Alekseyev ,, Yarimmikrometod bilan qilinadigan ximiyaviy sifat analizi ko’rsi ” Toshkent ,, O‘qituvchi” 1976-yil. 423 b. 9. M.T. G‘ulamova , N.T. Turabov , X.S. Tojimuhamedov ,, Analitik kimyo. Kationlarning sifat analizi usullari” Toshkent. 2006-yil. 248 b. 10. Ahmerov Q, Jalilov A, Sayfutdinov R ,, Umumiy va anorganik kimyo‘‘ << O‘zbekiston >> nashriyoti, 2003 yil, 342 b. 11. To‘xtayev H.R, Aristanbekov R , Cho‘lponov K.A, Aminov S.N ,, Anorganik kimyo‘‘ << Noshir>> nashriyoti, 2011 yil. 346 b. 12. Perelman A.I. Geoximiya prirodnix vod. –M.: Nauka, 1982. 13. Abdullayev M., Bakiyeva X. Suv kimyosi (Muammoli ma’ruza matni). – Namangan: NamMPI, 2006. – 58 b. 14. Petrova L.V., Kalyukova YE.N. Ximiya vodi. -Ulyanovsk: UlGTU, 2004. - 48 s. 15. O. Fayzullayev ,,Elektrokimyoviy tekshirish usullari” Toshkent ,,O‘qituvchi” nashriyoti 1995- yil. 425 b. 16. Ibragimov G.I, Erkayev A.U, Yakubov R.YA , Turabjonov S.M ,, Kaliy xlorid texnologiyasi ” Toshkent ,, Muharrir ” 2010 y. 256 b. 66

17. „O‘g‘itlardan foydalanishga oid qisqacha spravochnik ” Toshkent „O‘zbekiston” 1971 y. 234 b. 18. Rublev V.I „ Texnika sovremennoy ximii” Moskvo ,, Znaniye ” 1971 y. c. 226 19. Averbul A.YA ,, Kompleksnoye ispolzovaniye ximicheskogo sirya ” Moskvo ,, Znaniye ” 1975 y. c.256 20. Abdulxaeva M.M, Mardanov O‘.M ,, Kimyo‘‘ Toshkent ,,O‘zbekiston‘‘ nashriyoti, 2011 y. 320 b. 21. Kashkarov O.D , Sokolov I.D „ Texnologiya kaliynix udobreniy ” Leningrad „ Ximiya ” 1978 g. 168 c. 22. Radionov A.I, Kiushin, V.N, Torocheshnikov N.S „Texnika zashiti okrujayushey sredi” Moskva„ Ximiya ” 1989 g. Str. 325 c. 23. Ivanov A.A ,, Minеrаlniy soli в nедrаx zеmlеy” Moskва 1973. C tr . 45-49 24. Yosh ximik ensiklopedik lug‘ati. Toshkent. 1990 y. 543 b. 25. Kelginbayeva S.В. Ximiya okrujаyushеy srедi. -T.: TГTU, 1999. – 74 s. Internet saytlari: 26. www.window.edu.ru 27. www.ziyonet.uz 28. www.kasu.uz 29. www.google.uz 67

Похожие

Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi molibden hamda nitrat ionlarining miqdorini aniqlash

Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi kalsiy hamda xlor ionlarining miqdorini aniqlash

Koson tumani “A. Navoiy nomli fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash

Kalsiyli tuzlar. Kalsiyli tuzlarning tabiiy manbalari, olinishi va xossalari

Mineral o`g`itlar. O`g`itlarning tarkibi va turlari. Kaliyli mineral tuzlar va ularning tabiiy manbalari