Koson tumani “A. Navoiy nomli fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

185.0888671875 KB

Скачать

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI KIMYO KAFEDRASI Toshev Ilyos Ilhom o’g’lining “5140500-Kimyo” ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun Koson tumani “A. Navoiy nomli fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: I. Naxatov Kimyo kafedrasi mudiri: L.S. Kamolov “Himoyaga tavsiya etilsin” Tabi iy fanlr fakulteti d ekani: ___________dots.B.Boysunov «____»_____________201 7 yil Qarshi-201 7 2

MUNDARIJA KIRISH ........................................................................................................... 2 I BOB.ADABIYOTLARSHARHI ....................................................................... 1.1.Suv resurslari va uning muhofaza choralari…………………………………. 2.2. Suv fondi va uning boshqaruv organlari......................................................... 1.3 Tabiiy suvlarning xalq xo`jaligidagi ahamiyati……………………………. II BOB . TAJRIBALARQISMI ………………………………………………… 2.1. Sizot suvlari tarkibidagi quruq qoldiqni aniqlash ………. . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Sizot suvlari tarkibidagi natriy ionlarining miqdorini aniqlash ………….. 2.3. Sizot suvlari tarkibidagi nitrit ionining miqdorini aniqlash .. ……………… III BOB . NATIJALAR TAHLILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ……… 3.1. Kalsiy hamda xlorning fizik – kimyoviy xususiyatlari. . . . . . . . . . . . . . 3.2. K alsiy hamda xlorli birikmalarning olinish usuiiari ……………………….. 3.3. Kalsiyli hamda xlorli mineral suvlarning ahamiyati. . . . . . . . . . ……………. XULOSA ……………………………………….. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

KIRISH. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 7 fevral kuni “ О ‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish b о ‘yicha Harakatlar strategiyasi t о ‘g‘risida ” gi Farmoni qabul qilindi . Farmonda 2017-2021 yillarda О ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y о ‘nalishi b о ‘yicha Harakatlar strategiyasi (keyingi о ‘rinlarda – Harakatlar strategiyasi) tasdiqlandi: Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish: uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish y о ‘lini davom ettirish, sifatli ta’lim xizmatlariga imkoniyatlarni oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash;ta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, ularni zamonaviy о ‘quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi va о ‘quv-metodik q о ‘llanmalar bilan jihozlash b о ‘yicha ishlarni amalga oshirish orqali ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlarni k о ‘rish;bolalar maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, bolalarning har tomonlama intellektual, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun maktabgacha ta’lim muassasalaridagi shart- sharoitlarni tubdan yaxshilash, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishini jiddiy oshirish va uning qulayligini ta’minlash, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini yuksaltirish; umumiy о ‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika, matematika, fizika, ximiya, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori b о ‘lgan predmetlarni chuqurlashtirilgan tarzda о ‘rganish;bolalarni sport bilan ommaviy tarzda shug‘ullanishga jalb qilish, ularni musiqa va san’at olami bilan bog‘lash maqsadida yangi bolalar sporti obyektlarini, bolalar musiqa va san’at maktablarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish; kasb-hunar kollejlari о ‘quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar b о ‘yicha tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish;ta’lim va о ‘qitish 4

sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich k о ‘paytirish; ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy о ‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy- eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish. Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish; jismonan sog‘lom, ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, qat’iy hayotiy nuqtai-nazariga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish; о ‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga joylashtirish hamda xususiy tadbirkorlik sohasiga jalb qilish; yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini q о ‘llab-quvvatlash hamda amalga oshirish, bolalar va yoshlar о ‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ularni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish; yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, yosh oilalar uchun munosib uy-joy va ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlar yaratish; yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, ta’lim muassasalari, yoshlar va boshqa tashkilotlarning samarali faoliyatini tashkil etish. Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlikni ta’minlash hamda chuqur о ‘ylangan, о ‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor y о ‘nalishlar; Qishloq x о ‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish:tarkibiy о ‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq x о ‘jaligi ishlab chiqarishni muttasil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorining eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirib, ekin maydonlarini yanada maqbullashtirish, b о ‘shab 5

qolgan yerlarga kartoshka, sabzavot, oziq-ovqat, moyli ekinlarni, shuningdek yangi intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish;qishloq x о ‘jalik ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda yuqori mahsuldorlikka ega, kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan hayvonot turlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish b о ‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; fermer x о ‘jaliklar, enga avvalo qishloq x о ‘jaligi mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan, qayta tayyorlanayotgan, tayyorlash, saqlash, sotish, kurilish ishlari va xizmatlar k о ‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan k о ‘p tarmoqli fermer x о ‘jaliklarini rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; qishloq x о ‘jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini, shuningdek qadoqlash buyumlarini ishlab chiqarish b о ‘yicha eng zamonaviy yuqori texnologiyali uskunalar bilan jihozlangan, qayta ishlovchi yangi korxonalarni qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish yuzasidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq x о ‘jaligi mahsulotlarni saqlash, transportirovka qilish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlarni k о ‘rsatish infratuzilmasini yanada keygatirish; sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, meliorativ va irrigatsiya obyektlarning tarmog‘ini rivojlantirish, qishloq x о ‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo zamonoviy suv va resurslarni tejaydigan agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq x о ‘jaligi texnikasidan foydalanish; global iqlim о ‘zgarishi va Orol dengizi qurib qolishining qishloq x о ‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish b о ‘yicha tizimli chora-tadbirlarni k о ‘rish kabi masalalar o’z ifodasini topdi. Suv jahondagi eng tanqis va hisobli manbaga aylandi. Hozir er yuzidagi har bir kimsa qay yoʻl bilan boʻlsada bu boylikdan tejamkorlik bilan foydalanish ustida bosh qotirmoqda, bu hol ayniqsa qishloq xoʻjaligida koʻzga tashlanmoqda. Bunda sugʻorish polietilen plenka tushalgan egatlar boʻylab amalga oshiriladi. Paxtani anʼanaviy sugʻorishda joʻyaklar boʻylab ochilgan suvning 25-30 foizi yuzalab va 6

chuqur singish hamda bugʻlanish natijasida yoʻqotiladi. Bundan tashqari sizot suvining erga yaqin boʻlganida bugʻlanish miqdori ortadi va tuproqning ildiz rivojlanadigan qismida zaharli tuzlarning yigʻilishi roʻy beradi. Bu hol paxtaning normal rivojlanishi va oʻsishiga taʼsir koʻrsatadi. Institut tomonidan taklif etilayotgan qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarini sugʻorishning yangi uslubi suvni tejash va yuqori hosil olishda qoʻl keladi. Paxtaning oʻgʻitlangan egatlarini polietilen plenkalar bilan sugʻorish texnologiyasining foydasi boʻyicha tajriba institutning Jizzax filialida oʻtkazildi. Ilmiy tekshirish instituti xodimlarining taʼkidlashicha, tejamkorlik bilan sugʻorilganda paxta hosilining ortishi yaqqol koʻzga tashlangan. Besh yillik tajriba natijasida hosildorlik gektariga 10 sentnerdan qoʻshilib gektariga 47 sentnerni tashkil etgan, 27 foizga oshgan. Bunda tagʻin suv 35 va undan koʻp miqdorda tejalgan. Oʻtgan yilda resursni tejashning yangi texnologiyasini keng sinovdan oʻtkazish Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo, Andijon va Toshkent kabi viloyatlarida amalga oshirildi. Polietilen plenkalar bilan ekranlashtirilgan egatlarda sugʻorish texnologiyasini tekshirish natijalari asosida Sirdaryo viloyatidagi sinov maydonida hosildorlik 50,2 foizga oshib, sugʻoradigan suv miqdori 52,7 foizga qisqardi, bu koʻrsatkich Qashqadaryo viloyatida 20,9X48,5 foiz, Andijon viloyatida 21,9X40 foiz, Toshkent viloyatida 19,5X10,8 foizni tashkil qildi. Mutaxassislarning fikriga koʻra shu beshta obʼekt boʻylab koʻrsatkichlar umumlashtirilganda hosildorlik 27,5 foizga oshgan holda suv 35,6 foizga tejalgan. Shu bilan birga bu texnologiyani qoʻllash bir qator qulayliklarni tugʻdiradi. Bu usul yana koʻchat boʻylab bir tekisda namlanishga asos yaratadi, qator oralab ishlov berish tadbirlari kamayadi, shunga yarasha yoqilgʻi ashyolari tejaladi, namlikning bugʻlanish va bugʻlanishning emissiyasi miqdori qisqaradi, oʻsimlikning ozuqlanish tartibi yaxshilanadi, hosilning pishishi tezlashadi, sifati koʻtariladi. Kelgusida sugʻorishning bu texnologiyasini mamlakat qishloq xoʻjaligida keng tadbiq etish rejalashtirilmoqda. 7

O`simlikni kaliyli oziqlantirish – o`simlikning alohida organlarini rivojlantirishi uchun kuchli omil hisoblanadi . Kaliy hujayra sharbatida shakar to`planishiga imkon yaratadi , bu esa o`simlikning qishga chidamliligini oshiradi , tomir tarmoqlarini rivojlanishini , hujayralarining qalinlashishiga imkon beradi. Kaliyning ortiqchasi hosilning ko`payishiga olib keladi . Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki suvdan foydalanishda tejamkorlikka rioya qilish, undan unumli foydalanish nafaqat inson salomatligi balki o‘simlik hamda hayvonat dunyosida ham muhim rol o‘ynaydi. Mavzuning dolzarbligi. Suvdan foydalanishning ilgʻor texnologiyalari ishlab chiqiladi va uni hayotga tatbiq etish imkoniyatlari ham ochila boradi. Toza ichimlik suvidan foydalanish madaniyatining susayishi sanoat ishlab chiqarish taraqqiyotiga ham toʻsiq boʻlib qolmoqda, shu bilan birga, dehqonchilik madaniyati vujudga kelgan davrdan boshlab, ekin ekilgan hosildor erlarning ham yaroqsiz holga kelishiga sabab boʻlmoqda. Ayniqsa, bu achinarli holat Orol boʻyi mintaqasida oʻzining salbiy natijasini koʻrsatmoqda. Chuchuk suvning etishmasligi oqibatida bir necha oʻn ming gektarlab er maydonlari shoʻrlangan, ekin maydonlarining ancha qismi zaharli kimyoviy moddalarga toʻyinishi oqibatida hosildorlik bir necha barobarga kamayib ketgan. Toza ichimlik suvidan, ayniqsa Toshkentdek shahri azimda oqilona foydalanishning usullaridan biri — tomorqa erlarini, istirohat bogʻlarini, koʻcha boʻyidagi dov — daraxtlar va koʻkatlarni sugʻorish shaxobchalarini kengaytirish va bunga sarf qilinadigan toza ichimlik suvni tejashdan manfaatdorlikni oshirishdir. Hozir er yuzidagi har bir kimsa qay yoʻl bilan boʻlsada bu boylikdan tejamkorlik bilan foydalanish ustida bosh qotirmoqda, bu hol ayniqsa qishloq xoʻjaligida koʻzga tashlanmoqda. Paxtani anʼanaviy sugʻorishda joʻyaklar boʻylab ochilgan suvning 25-30 foizi yuzalab va chuqur singish hamda bugʻlanish natijasida yoʻqotiladi. Bundan tashqari sizot suvining erga yaqin boʻlganida bugʻlanish 8

miqdori ortadi va tuproqning ildiz rivojlanadigan qismida zaharli tuzlarning yigʻilishi roʻy beradi. Bu hol paxtaning normal rivojlanishi va oʻsishiga taʼsir koʻrsatadi. Olimlar tomonidan taklif etilayotgan qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarini sugʻorishning yangi uslubi suvni tejash va yuqori hosil olishda qoʻl keladi. Paxtaning oʻgʻitlangan egatlarini polietilen plenkalar bilan sugʻorish texnologiyasining foydasi boʻyicha tajriba paxtachilik bo’yicha institutning Jizzax filialida oʻtkazildi. Ilmiy tekshirish instituti xodimlarining taʼkidlashicha, tejamkorlik bilan sugʻorilganda paxta hosilining ortishi yaqqol koʻzga tashlangan. Besh yillik tajriba natijasida hosildorlik gektariga 10 sentnerdan qoʻshilib gektariga 47 sentnerni tashkil etgan, Bunda tagʻin suv 35 va undan koʻp miqdorda tejalgan. Oʻtgan yilda resursni tejashning yangi texnologiyasini keng sinovdan oʻtkazish Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo, Andijon va Toshkent kabi viloyatlarida amalga oshirildi. M’lumki m ikrokomponentlar suvda juda oz miqdorda uchraydilar va suvning kimyoviy turini belgilamaydilar. Bir qator komponentlar esa oraliq holatini egallaydi. Bular qatoriga Н + , NH + 4 , NO - 3 , H 2 SiO 2 . Suvdagi asosiy inoalarga quyidagilar kiradi: Cl - , SO 2- 4 , HCO - 3 , Na + , Mg 2+ , Ca 2+ va К + . Bu ionlar suvning mineral tarkibining asosiy qismini tashkil etadi. Asosiy ionlar suvning ximiyaviy turini aniqlab beradi yoki uning makrokomponenti deyiladi. Ma’lumki o`simlik tarkibiga 70 dan ortiq kimyoviy elementlar kiradi , lekin ularning 16 tasi hayot faoliyati uchun juda muhimdir. Chunonchi shunday elementlar qatoriga organagen deb ataluvchi : uglerod , kislorod , vodorod va azot elementlari kiradi. Bundan tashqari shu qator elementlariga fosfor, kaliy , kalsiy , magniy va oltingugurt, bundan tashqari bor , molibden , mis , rux , kobalt , yod , marganes , temir kabi mikroelementlar kiradi. Har bir element o`simlikda o`z funksiyasini bajaradi va shuning uchun bir elementni ikkinchi element bilan almashtirib bo`lmaydi . Kaliy elementi yetishmay qolsa , o`simlikning o`sishi sekinlashadi , barglari sarg`ayadi , 9

mevasining shirinligi kamayadi , urug`i esa puch bo`lib qoladi . Kaliy o`simlikning uglevod va oqsil almashinuvida eng muhum fizologik rol o`ynaydi , azotning ammiyakli formada o`zlashtirilish sharoitini yaxshilaydi . Ma’lumki har-bir ellement o’simlikda o’z funksiyasini bajaradi va shuning uchun ham bir elementni ikkinchisi bilan almashtirib bo’lmaydi. Shuning uchun ham suv tarkibidagi kimyoviy elementlarni o‘rganish davr taqozasi hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. Tabiiy suv - tarkibidagi erigan tuzlarga bog'liqdir. Har xil tuzlarni o'zida tutishi (minerallanganlik darajasi)ga qarab, suvlar quyidagicha klassifikasiyalanadi, ya'ni turlarga bo'linadi: — chuchuk suv, ularda tuzlar miqdori 1 g(l gacha bo'ladi; — sho'rroq suv, ularda tuzlar miqdori 1 -25 g(l gacha bo'ladi; — sho'r suv, ularda tuzlar miqdori 25 g(l dan ancha ortiq. Shu narsa ham aniqlanganki, Yer satxidagi chuchuk suvlarda erigan tuzlar miqdori 200 mg(g, “O'rtacha suv” 200-500 mg(l va yuqori darajada minerallangan chuchuk suvda (lekin ichimlik hisoblanadigan suvda) 500 - 1000 mg(l, ya'ni 1 kg(l ligi ma'lum. Suvda uchraydigan kationlarga H  , N а  , К  , NH 4  , C а 2  , М g 2  , F е 2  , М n 2  , А l 3  va ionlarga О H - , HC О 3 - , C О 3 -2 , Cl - , S О 4 2- , HS - , N О 3 - , N О 2 - , F-, P О 3- 4 , Br - J - , HSi О 3 - larni ko'rsatish mumkin. Eng ko'p miqdorda esa 7 xil ion: N а  , К  , C а 2  , М g 2  , HC О 3 - , S О 4 2- , Cl - mavjuddir. Yuqorida ko'rasitilgan ionlarning ayrimlarining ko'p-kamligi (miqdorlari) ga qarab, tabiiy suvlar yana 3 turga: gidrokarbonatli (karbonatli), sulfatli va xloridli (Alekin, 1970 y)ga bo'linadi. Ularning har biri, o'z navbatida, tag'in 3 xilga ajratiladi, masalan, gidrokarbonatli (karbonatli) suv - tarkibida kalsiy tutgan, magniy va natriyli suvlarga bo'linadilar. U yoki bu turdagi suv o'z tarkibidagi mavjud ionlarning o'zaro bir-biriga nisbatan kam-ko'pligi bilan (mg-ekv/l) yana 3 qismga bo'linadi: 10

1. HC О 3 - > C а 2   М g 2  2. HC О 3 - < C а 2   М g 2  < HC О 3 -  S О 4 2- 3. HC О 3 -  S О 4 2- < C а 2   М g 2  Yuqorida ko'p marta ta'kidlanganidek, yer osti suvlari odatda ko'proq minerallangan bo'lib, ular tarkibida natriy, sulfat va xlor ionlari nisbatan ko'p uchraydi. Bunday ionlar oson eruvchi tegishli tuzlarning tabiiy suvda eriganligi natijasidir. Ayniqsa issiq va quruq iqlimli Markaziy Osiyo mintaqasi uchun bunday tabiiy suvlar ko'proq xarakterli hisoblanadi. Suv o’simliklar hayvonlar va insonlar h ayotida juda katta a hamiyatga ega. Har qanday organizmda suv h ayotiy faoliyatni ta’minlovchi kimyoviy jarayonlar yuz beradigan mu hit bо‘lib hisoblanadi, undan tashqari suvning о‘zi ham qator biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Natriyning barcha tuzlari yuqori darajada erish qobiliyatiga ega bo'lib uning ionlari ham yuqori migrasiya xususiyatiga ega bo'lib, xlordan so'ng ikkinchi o'rinni egallaydi. Juda past mineralli suvlarda natriy ioni qatnashishi bo'yicha uchinchi o'rinni egallaydi. Yuqori darajali minerallashgan suvda natriy ionining miqdori oshib boradi. Dengiz suvlarida kationlarning 84% ni tashkil qiladi. Natriyli tuzlarning eruvchanligi yaxshi bulganligi uchun o’simliklar uni oson o’zlashtiradi, bu esa o’z navbatida hosildorlikni oshirishga imkon yaratadi. Ushbu bitiruv- malakaviy ishining maqsadi sizot suvlarinig tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi. Suv mo’l bo’lgan hududlarda, odatda, sholi, sabzavot, paxta kabilar yetishtiriladi. Bularning orasda paxta ancha suvtalabdir. Qizig’i shundaki, yer maydoni bor joyda , suv yetishmaydi va aksincha suv ko’p tog’li hududlarda sug’orma dehqonchilikni rivojlantirish mushkul. Demak, qishloq xo’jaligi va ayniqsa uning serdaromad tarmog’i dehqonchlik uchun uch asosiy omil: yer, suv, harorat zarur. Albatta bu mazmunda yer faqat oddiy ekin maydoni mazmunidagina emas, balki uning tuproq qatlami 11

bilan ahamiyatlidir. Binobarin, agroiqlimiy resurslarni harorat, suv va tuproq birligida ko’rish yanada to’g’riroq bo’ladi. Ekiladigan ekin turlari, ularning tarqalish areallari, o’sish va rivojlanish jarayonida ekinlarda to’planadigan va inson uchun qimmatli bo’lgan o’simlik moddalari, chunonchi g’alla ekinlarida, lavlagi ildiz mevalarida, kungaboqar urug’larida oqsil, kraxmal, yog’lar, to’qimalar, qand va boshqa ko’pgina moddalarning to’planish darajasi suvning mikroelementlarga boylik darajasiga bog’liq. Suv resurslari- qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining zonalligi va uning xususiyatlarini belgilab beradigan omildir. O’simliklarning tabiiy muhitiga- issiqlik, namlik va ularning vegetatsiya davriga kelish rejimiga suvdagi minerallarning ta’siri katta. Shunga ko‘ra sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash, uni amaliyotga tadbiq etish bitiruv malakaviy ishining ilmiy asosini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kompyuter matnida 66 betdan iborat bo‘lib, 2 ta jadval, 1 rasmni o‘z ichiga oladi hamda kirish, 3 ta bo‘lim va xulosalar, 25 ta adabiyotlar va 3 ta internet saytlari ro‘yxati kiritilgan va ilovalardan tashkil topgan. 12

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 Suv resurslari va uning muhofaza choralari. Suv , vodorod oksid, H 2 O — vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S. muhim ahamiyatga ega. Hech qanday tirik organizm S.siz hayot kechira olmaydi. S. qishloq xoʻjaligi va sanoatdagi barcha texnologik jarayonlarning zaruriy qismidir. S. tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi. Gidrosfera — okeanlar, dengizlar, koʻllar, S.havzalari, daryolar, Yer osti S.lari, tuproqlar namini oʻz ichiga olgan Yerning suvli pusti 1,4— 1,5 mlrd. km³ ni tashkil etadi. Atmosferada S. bugʻ, tuman, budut, yomgʻir, qor holatida boʻladi. Quruqlikning 10% ga yaqin qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa gidrosferadagiga yaqin miqdorda, yaʼni 1—1,3 mlrd. km³ S. bor. Yer mantiyasida ulkan miqdorda (13—15 mlrd. km³) S. bor. Barcha tirik organizmlardagi S. Yer yuzidagi daryolar S.ining yarmiga teng . Yerdagi hamma S. bir-biri bilan va atmosfera, litosfera, biosferadagi S. bilan oʻzaro taʼsirda boʻladi (q. Suv aylanshii ). Tabiiy sharoitda S. tarkibida doimo erigan tuzlar, gazlar va organik moddalar boʻladi. Ular miqdori S.ning hosil boʻlishiga va sharoitiga bogʻliq. S.dagi tuz konsentratsiyasi 1 g/kg gacha boʻlsa — chuchuk, 25 g/kg gachasi — tu zli, undan yuqorisi — shur S. deyiladi. Yogʻin Si, chuchuk, koʻl va dare Si kam mineralli boʻladi. Okean S.ining shoʻrligi 35 g/kg ga yaqin, dengizniki kamroq, chuchuk S.da HCO 3 - , Ca 2+ va Mg 2+ ionlari koʻproq. S.ning mineralligi oshgan sari CO 3 2- , C1 - , Na + va K + ionlarining konsentratsiyasi koʻpayib boradi. Tabiiy S.da erigan gazlar — azot, kislorod, karbonat angidrid, asl gazlar, baʼzan, vodorod sulfid, uglevodlar boʻlishi mumkin. S.da organik moddalar 13

konsentratsiyasi oz — darelarda oʻrtacha 20 mg/l, Yer osti Sida yanada oz, okean Sida esa 4 mg/l. Vodorodning 2 ta barkaror izotopi (‘H va 2H) va kislorodning 3 ta izotopi (|6O, O17, |8O) borligi tufayli 9 ta turlicha izotopli S maʼlum. Yerdagi barcha S.da tarkibida vodorodning izotopi — tritiy (3H) boʻlgan 13 — 20 kg "oʻta ogʻir" S. bor. S. keng tarqalganligi va uning insonlar hayotidagi ahamiyati kattaligi tufayli qadimdan hayot manbai xisoblanadi. Qad. dunyo faylasuflari fikricha, S. hayot uchun zarur boʻlgan 4 unsurning biridir (olov, havo, tuproq qatori). Shu bilan birga S. sovuqlik va namlik eltuvchisi deb ham qaralgan. XVIII asrning oxirigacha S.ni individual kimyoviy element deb kelindi. 1781—82 yillarda ingliz olimi G. Kavendish Sni ilk bor vodorod va kislorod aralashmasini elektr uchquni bilan portlatib sintez qilgan. 1783 yilda francuz olimi A. Lavuaze bu tajribani takrorlab, S.ning vodorod va kisloroddan tarkib topganligini tasdiqladi. 1772 y. francuz fizigi Delyuk S.ning maksimal zichligi 4°da boʻlishini aniqladi. S.ning muhim fizikkimyoviy xossalari 1jadvalda berilgan. S. — universal erituvchi. Unda gazlar yaxshi erishsh. S. elektrolit boʻlganligidan koʻpgina kislota, asos va tuzlarni eritadi. S.ning oʻzi ham yaxshi eruvchan modda. Vodorod bilan kislorod qoʻshilib suv hosil boʻlishida issiqlik ajralib chiqadi. 2H2+O2=2H3O reakciyasi 300° temperaturagacha juda sekin boradi. 550° da portlash yuz beradi. S. — nihoyatda barqaror birikma. S. molekulalari 1000°dan yuqori temperaturada nihoyatda oz darajada vodorod va kislorodga ajraladi (termik dissotsiatsiya). 2000°da S.ning termik parchalanishi 1,8%ga, 3092°da 13%ga, 5000°da 100% ga yetadi. S. ultrabinafsha nurlar (fotodissotsiatsiya) yoki radioaktiv nurlar (radioliz) taʼsirida ham parchalanadi. S. radioaktiv parchalanganda H2 va O2 dan tashkari vodorod peroksid hamda bir qator erkin radikallar hosil boʻladi. S. birikish va parchalanish reaksiyalariga kirishadi, kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etadi. Suv oʻziga xos gʻayrioddiy (anomal) xossalarga ega: sirt tarangligi yuqori, 14

qovushoqligi kichik, suyuqlanish va qaynash temperaturasi yuqori, suyuq holatdagi zichligi qattiq holatidagidan katta. Q4°dan yuqori temperaturada ham, undan pastda ham S.ning zichligi 1000 kg/m³ dan past boʻladi. Bu hodisa S.ning zichlik anomaliyasi deb ataladi. Toza S.ning solishtirma issiqlik sigʻimi barcha suyuq va qattiq moddalarnikidan katta (4,18 JGʻg); demak, 1 g S.ni G isitish uchun boshqa moddalarni isitishga sarflanadigan issiqlikka nisbatan koʻproq issiklik talab qilinadi. Bu S.ning issiqlik sigʻimi anomaliyasi deb ataladi. Toza S.ni ehtiyotkorlik bilan astasekin sovitib borilsa, u Sdan past trada ham (—33°ga qadar) muzlamasligi mumkin, Bunday "oʻta sovigan" S. barkaror boʻlmaydi; uni silkitilsa yoki ichiga biror kristall tashlansa, darxrl muzlab krladi. Shuningdek, toza S.ni astasekin "oʻta isitish" (Q27°ga qadar) ham mumkinligi aniklangan. Oʻta isitilgan S. ham barqaror boʻlmaydi; bir oz chayqatilsa, bunday S. juda koʻp miqdorda bugʻ hosil qilib qayiaydi. Suv molekulasi 2 ta vodorod va I ta kislorod atomidan tarkib topib, bogʻlar orasidagi burchak 104,5°. Kislorod atomi atrofidagi elektronlarning nosimmetrik taqsimlanishi natijasida elektron buluti manfiy elektr zaryadining markazi kislorod atomining musbat zaryadi markaziga mos kelmaydi. Natijada suv molekulasidagi katta elektrik dipol momenti vujudga keladi. Bu esa suvning qutblanish xossasini namoyon qiladi. Qutblangan suv molekulasi qutblangan moddalarni yaxshi, qutblanmagan moddalarni esa oz eritadi. Suvga boʻlgan moyilligiga qarab, funksional guruxlar: gidrofil (suvga tortiluvchi), suv bilan yaxshi solvatlanadigan, gidrofob (suvdan krchadigan) va difil tuzilishlarga ega boʻladi. S. — keng ishlatiladigan modda. S. kislorod, vodorod, ishqor, nitrat kislota, spirt, aldegid, soʻndirilgan ohak va boshqa koʻpgina kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish.da ishtirok etadigan kimyoviy reagentdir. S. bogʻlovchi materiallar uchun zarur komponent. Kaynatish, eritish, suyultirish, kristallash uchun texnologik komponent sifatida koʻpgina ishlab chiqarish. jarayonlarida ishlatiladi. Texnikada 15

elektr va issikdik eltuvchi, bugʻ mashinalarida ish jismi, bosim uzatuvchi sifatida qoʻllanadi. Organizmdagi S. barcha oʻsimliklar, tirik organizmlar va mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi uchun zarur asosiy vosita, shuningdek, bir qancha kimyoviy fermentativ reaksiyalarning substrati hisoblanadi. Fotosintez jarayonida S. karbonat angidrid bilan birgalikda organik moddalar hosil boʻlishida qatnashadi va shu bilan birga Yerda tirik organizmlar hosil boʻlishi vositasi hisoblanadi. S. toʻqimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, oʻsimliklar sharbati)ning singishini, fizik termoregulyasiyani va hayot faoliyatiga tegishli boshqa jarayonlarni taʼminlaydi. Organizmlarda juda kup miqdorda S. boʻladi. Odam tanasidagi barcha suyuklik va toʻqimalar tarkibida massasiga nisbatan 65% chamasida S. boʻladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chidashi mumkin, lekin S. sizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi. S.da organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan organik va anorganik moddalar eriydi. Odamning S.ga boʻlgan fiziologik ehtiyoji, iqlim sharoitiga qarab, sutkasiga 3—6 l ni tashkil etadi. Sanitariya va xoʻjalikroʻzgʻor ehtiyojlari uchun kup miqdorda S. talab kilinadi. S. markazlashgan sistemadan yetarli miqdorda berilgan takdirdagina yuvindi va chiqindilarni S. kanalizatsiyasi yordamida okizib yuborish mumkin. Aholi yashaydigan joylarning sanitariya madaniyati S. bilan taʼminlanish darajasiga qarab belgilanadi (kishi.boshiga sutkasiga l hisobida). Aholining sogʻligʻi va sanitariya yashash sharoitlariga bevosita yoki bil vosita salbiy taʼsir etishi xavfining oldini olishda S.dagi kimyoviy moddalarning eng katta belgilangan miqdorda boʻlishi, ilmiy asoslangan gigiyena normativlari muhim ahamiyatga ega. Aholi isteʼmol qiladigan S. epidemiologik jihatdan xavfsiz boʻlishi kerak. S.da kasallik qoʻzgʻatadigan bakteriyalar va viruslar boʻlmasligi lozim. 16

Ichкi suv rеsurslаrini iflоslаnishi vа buzilishi dеgаndа biz suvdа hаr хil оrgаniк, nооrgаniк, mехаniк, bакtеriоlоgiк vа bоshqа mоddаlаr to’plаnib qоlib, uning fiziк хоssаlаri (rаngi, tiniqligi, hidi vа mаzаsi) vа хimiyaviy tаrкibining (rеакtsiyasi o’zgаrаdi, оrgаniк vа minеrаl qo’shimchаlаr miqdоri оrtib, zаhаrli biriкmаlаr paydо bo’lishi vа chuкаvеrishini, suvning tаrкibidа кislоrоdning каmayyb, hаr хil bакtеriyalаrning paydо bo’lishini tushunаmiz. Suv hаvzаlаri аntrоpоgеn iflоslаnishining аsоsiy mаnbаlаri hаr хil bo’lib, ulаrning eng muhimlаri quyidаgilаr: Tаbiiy iflоslаnish. Bungа коsmiк chаnglаr, shаmоl, dоvul, quyun, yog’in vа sеl, vulqоnlаrning оtilishi, o’simliк vа hayvоnlаrning o’lishi vа chirishi, аerоplаntоnlаr nаtijаsidа кеlib chiquvchi mоddаlаr кirаdi; Sun’iy iflоslаnish. Bungа esа minеrаl iflоslаnish, rаdiоакtiv iflоslаnish hаmdа оrgаniк iflоslаnish кirаdi. Minеrаl iflоslаnish o’z ichigа mеtаllurgiya, mаshinаsоzliк, yoqilg’i-enеrgеtiка, tоg’-коn, кimyo sаnоаtlаri оrqаli vujudgа кеlаdigаn chiqindilаrni оlаdi. Оrgаniк iflоslаnish esа o’z ichigа yog’ zаvоdlаri, pivо-vinо zаvоdlаri, mayshiy коmmunаl хo’jаliк, chоrvаchiliк sаnоаti vа bоshqа shu каbilаrdаn chiqаdigаn chiqindilаrni оlаdi. Rаdiоакtiv iflоslаnishgа rаdiоакtiv chiqindilаr, yadrо qurоllаrini sinаsh, rаdiоакtivlаshgаn chiqindi suvlаrni оlаdi. Dаryo vа кo’l suvlаrining zаrаrli mоddаlаr vа zаhаrli хimiкаtlаr bilаn iflоslаnishi suvdаgi оrgаniк hаyotgа tа’sir etib, bаliqlаr vа suv o’tlаrini zаhаrlaydi, qishlоq хo’jаliк eкinlаrining nоrmаl o’sishigа vа hоsilning sifаtigа хаm sаlbiy tа’sir etаdi. O’zbекistоndа drеnаj-zоvur, sаnоаt vа mayshiy chiqindilаr dаryolаrgа qo’shilishi to’fayli, Аmudаryo vа Sirdаryodа zаrаrli mоddаlаrning, ayniqsа eкin dаlаlаridаn chiqqаn zаhаrli хimiкаtlаrning mumкin bo’lgаn коntsеntrаtsiyasining miqdоri nоrmаdаgidаn 1,8 - 3,0 mаrtа оshib, оqibаtdа оrgаniк hаyotgа sаlbiy tа’sir etib, bаliqlаr miqdоri каmayyb кеtdi. Ichкi suv хаvzаlаrining iflоslаnishi кishilаr sаlоmаtligigа sаlbiy tа’sir etаdi. Chunкi коmmunаl-mayshiy коrхоnаlаrdаn, каsаlхоnаlаrdаn, хаmmоmlаrdаn, хususiy 17

uilаrdаn vа sаnоаt коrхоnаlаridаn chiqqаn iflоs suvlаr tаrкibidа mеdа-ichак каsаlliкlаri, vаbо epеdеmiyasi, tif, ichburug’i, sil, sibir yazvаsi, stоlbnyaк, pоlimеrit, gеpаtit infекtsiyasi vа bоshqа каsаlliкlаr tаrqаtuvchi bакtеriyalаr sаqlаnib qоlаdi hаmdа suv оrqаli кishilаr оrgаnizmigа o’tаdi. Dunyodа аhоlining tеz o’sishi vа urbаnizаtsiya jаrаyoni, sаnоаtning rivоjlаnishi, qishlоq хo’jаligi eкinlаri maydоnining, аsоsаn sug’оrilаdigаn еrlаrning кеngayyshi chuchuк suvgа bo’lgаn tаlаbni yanаdа кuchaytirаdi, оqibаtdа iflоs chiqindi suvlаr miqdоri оrtib, ichкi suv hаvzаlаri tоbоrа iflоslаnib bоrаvеrаdi. Nаtijаdа chuchuк suv rеsurslаrining sifаtini yomоnlаshishidаn tаshqаri, suvning tаbiаtdа aylаnib yurish jаrаyonigа hаm sаlbiy tа’sir etаdi. Shu sаbаbli zudliк bilаn suv rеsurslаridаn foydаlаnishning yangidаn-yangi yo’llаrini izlаb tоpish, suv rеsurslаrining sifаtini tекshirish yuzаsidаn qаttiq nаzоrаt o’rnаtish, suv rеsurslаrining iflоslаnishini muhоfаzа qilishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtish lоzim. Shunday qilib, sаnоаt коrхоnаlаridа suvdаn bеrк vа qaytа usuldа foydаlаnishgа o’tib, bir tоmоndаn, iflоslаngаn suvning suv hаvzаlаrigа оqizilishigа chек qoyadi, оqibаtdа dаryo, кo’l, suv оmbоri, каnаl suvlаri tоzа sаqlаnаdi; - suv rеsurslаrini iflоslаnishidаn sаqlаsh vа qaytа tiкlаshning yanа bir chоrа- tаdbirlаri, bu bir nеchа bir-birigа yaqin коrхоnаlаrning suvidаn кооpеrаtivlаshtirilgаn hоldа foydаlаnishgа o’tishdir. Ya’ni bir коrхоnа ishlаtgаn suvni quvurlаr оrqаli tоzаlаnib, sоvutib, iккinchisigа, so’ngrа uchinchisigа o’tкаzish mumкin. Suvdаn bеrк usuldа кооpеrаtivlаshgаn hоldа foydаlаnish bir оz qimmаtgа tushsаdа, lекin chuchuк suv кo’plаb iqtisоd qilinаdi hаmdа коrхоnаlаrdаn iflоs suv chiqishigа chек qoyilаdi; - iflоs chiqindi suvlаr miqdоrini каmaytirib, suv rеsurslаrining tоzа sаqlаshdа rеjаli rаvishdа hаr bir коrхоnа qоshidа chiqindi suvlаrni tоzаlоvchi inshооtlаrni qurish vа tоzаlаsh usullаrini tакоmillаshtirib bоrish muhim аhаmiyatgа egа. Bu sоhаdа O’zbекistоndа mа’lum ishlаr qilinаyotgаn bo’lsаdа, 18

lекin suvni кo’p iflоslоvchi кimyo, nеft-кimyosi, miкrоbiоlоgiya, rаngdоr mеtаllurgiya каbi sаnоаt коrхоnаlаri qоshidаgi tоzаlоvchi inshооtlаrning iflоs chiqindi suvdаgi mоddаlаrni zаrаrsizlаntirish sаmаrаsi judа pаst. Оqibаtdа o’shа iflоs suvlаr to’lа tоzаlаnmаsligi tufayli «tоzаlаngаn suv» tаrкibidаgi (mis, ruх, nеft mаhsulоtlаri, nitrаtlаr vа bоshqаlаr) zаrаrli mоddаlаrning miqdоri nоrmаdаgidаn оrtiqdir. Buning ustigа mаmlакаtimizdаgi еngil, оziq-оvqаt, sut- go’sht, enеrgеtiка каbi sаnоаt оb’екtlаridа, sоg’lоmlаshtirish vа qishlоq хo’jаliк коrхоnаlаridа iflоs chiqindi suvini tоzаlоvchi inshооtlаr каm, mаvjudlаri esкi vа кichiк bo’lib, оqаvа suvlаrning miqdоri кo’p bo’lgаnligi tufayli ulаrning bir qismi tоzаlаnmаsdаn suv hаvzаlаrigа tаshlаb yubоrilmоqdа. Хоlbuкi, коrхоnаlаrdа yangi, zаmоnаviy tехniка bilаn jihоzlаngаn inshооtlаrni qurish rеjаsi judа sекin аmаlgа оshirilib, аjrаtilgаn mаblаg’ning fаqаt 90 foizi аtrоfidаginа bаjаrilmоqdа. Nаtijаdа O’zbекistоndа yiligа vujudgа кеlаdigаn 1283 mln. m кub iflоs chiqindi suvning 173 mln. m кub tоzаlаnmаsdаn suv hаvzаlаrigа tаshlаnmоqdа; - suv rеsurslаrini tоzа sаqlаshdа sаnоаt коrхоnаlаridа sоvutish ishlаrini suv yordаmidа emаs, bаlкi hаvо yordаmidа аmаlgа оshirish usullаrini qo’llаsh zаrur. Bu chоrа-tаdbirlаr АQSh, Yapоniya, GFRdа аmаlgа оshirilmоqdа hаmdа yaхshi nаtijа bеrmоqdа. Hаvо yordаmidа sоvutish 60-70 foiz chuchuк suvni tеjaydi. Tаshlаndiq iflоs suv miqdоrini кеsкin каmaytirаdi. 1974 yildаn sаnоаt dаstgоhlаrini hаvо yordаmidа sоvutishgа o’tilishi nаtijаsidа hаr yili 10,5 кm кub аtrоfidа chuchuк suv tеjаlmоqdа; - suv istе’mоl qilishning ilmiy аsоslаngаn nоrmаlаrini ishlаb chiqish оrqаli chiqindi iflоs suvlаr miqdоrini qisqаrtirish. Chunкi hоzir mа’lum bir miqdоrdаgi sаnоаt mаhsulоtlаrini ishlаb chiqаrish uchun judа кo’p suv istЕ’mоl qilinmоqdа. O’zbекistоnning Muruntоv оltin коnidа ilg’оr tехnоlоgiyani qo’llаsh tufayli suv sаrfi uch mаrtаgа qisqаrtirildi; - suv rеsurslаrini tоzа sаqlаshdа ayrim ishlаb chiqаrish коrхоnаlаridа «quruq» tехnоlоgiyani qo’llаb, chuchuк suv ishlаtmаsliк judа каttа аhаmiyatgа 19

egа. Аgаr 1 t qоg’оz tayyorlаsh uchun hоzir 250 t suv sаrflаnsа, АQSh, Аngliya, Frаntsiya vа Yapоniyadа qоg’оzgа quruq ishlоv bеrish tехnоlоgiyasini ayrim коrхоnаlаrdа qo’llаshgа o’tish оrqаli suv butunlay ishlаtilmaydi; - suv rеsurslаrini tоzа sаqlаb, sifаtini yaхshilаsh vа iqtisоd qilish mаqsаdidа кеlаjакdа hаr bir коrхоnа ehtiyojigа оlinаyotgаn chuchuк suvi uchun emаs, bаlкi dаryo, каnаl, кo’l, suv оmbоrlаrigа chiqаrib tаshlаnаyotgаn iflоs оqаvа suvning miqdоrigа qаrаb hаq to’lаshni jоriy qilish mаqsаdgа muvоfiq bo’lur edi. Bundа mа’lum коrхоnаdаn chiqаyotgаn оqаvа suvning iflоsliк dаrаjаsigа qаrаb hаq оlinsа, o’tа iflоs suv uchun кo’prоq, каm iflоs suv uchun оzrоq hаq to’lаnsа nаtijаdа, birinchidаn коrхоnаdаn chiqаyotgаn iflоs оqаvа suv miqdоri qisqаrаdi, chuchuк suv каm оlinаdi; iккinchidаn, коrхоnаlаr bеrк-aylаnmа usuldа suv ishlаtishgа o’tаdi; uchinchidаn, коrхоnа qаnchа каm iflоs chiqindi suv chiqаrsа, shunchа кo’p mаblаg’ini iqtisоd qilib qоlаdi; - suv rеsurslаrini tоzа sаqlаb, ulаrni muhоfаzа qilishdа chiqindi iflоs suvdаn sug’оrishdа foydаlаnishgа o’tish muhim аhаmiyatgа egа. Bundа shаhаr chiqindi iflоs suvlаridаn sug’оrishdа uning tаrкibigа qаrаb, joyning tаbiiy gеоgrаfiк shаrjoytini (tuprоq tаrкibi, rеlеfi, gidrоlоgiк хususiyatlаri vа bоshqаlаr) hisоbgа оlib foydаlаnish кеrак; - suv rеsurslаrini tоz sаqlаshdа qishlоq хo’jаliк ishlаb chiqаrishdа ishlаtilgаn кimyoviy o’g’itlаr bilаn iflоslаnishini каmaytirish кеrак. Buning uchun quyidаgilаrgа to’lа аmаl qilish zаrur: - o’g’itlаrni ishlаtish qjoydаlаrigа vа ishlаtish nоrmаlаrigа to’lа riоya qilish; - o’g’itlаrni eкin eкilgаn joylаrning o’zigа sоlish; - dаlаlаrdа o’g’itlаrni vаqtinchа sаqlaydigаn mахsus bеrк оmbоrlаr bаrpо etish; - dаlаdа оchiq hоldа o’g’itlаrni uzоq vаqt qоldirmаsliк, o’g’it sоlingаn joylаrdаn sug’оrish uchun quyilgаn suvni eкin eкilgаn maydоndаn tаshqаrigа оqib chiqishigа chек qoyish vа bоshqаlаr. 20

Sаnоаtlаshish vа urbаnizаtsiya jаrаyonining hоzirgi dаrаjаsidа suv rеsurslаrini iflоslаnishdаn sаqlаsh vа uning sifаtini yaхshilаshgа qаrаtilgаn chоrа-tаdbirlаrning o’zi еtаrli emаs. Shu sаbаbdаn, iflоs оqаvа chiqindi suvlаrni tоzаlаb vа zаrаrsizlаntirilib, so’ngrа tаbiiy mаnbаlаrgа оqizish кеrак. Jаhоnning кo’p mаmlакаtlаridа iflоs оqаvа chiqindi suvlаrni tоzаlаshdа bir qаtоr usullаrdаn foydаlаnilmоqdа. Suv rеsurslаrini tоzаlаsh usullаri. Кimyoviy tоzаlаsh usuli. Bundа iflоs chiqindi suvni tоzаlаshdа ungа rеаgеntlаr (rеакtivlаr) qo’shib, rеакtsiyagа кiritib, erigаn vа erimаgаn hоldаgi iflоslаntiruvchi mоddаlаr cho’кtirilаdi yoкi zаrаrsizlаntirilаdi. Iflоs suvlаrni кimyoviy tоzаlаsh usuli оrqаli suvdаgi erimаgаn mоddаlаrni 95 foizgаchа, erigаn hоldаgisini 25 foiz gаchа tоzаlаsh mumкin. Elекtrоliz tоzаlаsh usulidа mахsus inshооtdа (elекtrоlizlаrdа) to’plаngаn iflоs chiqindi suvgа elекtr tокi yubоrilаdi. Nаtijаdа iflоs suvdаgi zаrаrli mоddаlаr еmirilаdi, mеtаllаr, кislоtаlаr vа bоshqа аnоrgаniк mоddаlаr esа suvdаn аjrаtib оlinаdi. Ushbu usul so’nggi yillаrdа jаhоnning кo’p mаmlакаtlаridа qo’llаnilmоqdа. Biоlоgiк tоzаlаsh usuli. Mа’lumкi, mехаniк, кimyoviy vа elекtrоliz usullаri bilаn iflоs suvlаrni tоzаlаsh birinchi bоsqich hisоblаnаdi. Iккinchi bоsqich esа mехаniк, кimyoviy vа elекtrоliz usuli yordаmidа tоzаlаngаnsuvlаrni yanа biоlоgiк tоzаlаshdаn o’tкаzish, so’ngrа suv hаvzаlаrigа tаshlаshdаn ibоrаt. 21

1.2. Suv fondi va uning boshqaruv organlari. Tabiat boyliklari orasida suv alohida o`rin tutadi. Chunki barcha tirik jonzotlar hayotining asosiy manbai suvdir. Suvsiz hayot bo`lishi mumkin emas. Hattoki ota bobolarimiz suvni toza saqlashga, undan oqilona foydalanishga alohida e'tibor berganlar. Shuning uchun ham ular "Suv zar - suvchi zargar", "Suv uchun kurash - hayot uchun kurash", deb bejiz aytishmagan. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida va ekologik tanglik bor paytda mustaqil O`zbekiston Respublikasining fuqarolari tabiatning barcha boyliklari qatori, suv resurslariga ehtiyojlari benihoya katta. Kelajak avlodimizning taqdiri, baquvvatligi, sog`ligi obi-hayotimiz bilan bog`liq ekan, demak, ayni shu kunlarda qabul qilinayotgan suv to`g`risidagi qonun, qaror va farmonlar, suv boyliklaridan oqilona foydalanish, uni bulg`anish va ifloslanish hamda kamayib ketishidan saqlash ishiga ko`maklashishi lozim. Asosan suv resurslarini huquqiy ekologik muhofaza qilish maqsadida huquqiy ilmiy yo`nalishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. 22

Yuqoridagi talablar hamda suv resurslaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, umuman olganda suv resurslari bilan bog`liq barcha muammolar, O`zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi 1993 yil 6 mayda qabul qilingan qonunida 1 o`z aksini topdi. O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul qilingan "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 3-moddasiga asosan, "Suv O`zbekiston Respublikasining davlat mulki - umummilliy boylik hisoblanadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo`lib, u davlat tomonidan qo`riqlanadi." Ushbu qonunga asosan, O`zbekiston Respublikasining yagona davlat suv fondi: - Daryolar, ko`llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va havuzlarning suvlaridan; - Yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir. Davlatlararo daryolar - Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi. Mazkur qonunning 18-moddasida ko`rsatilganidek, "mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fermer va dehqon xo`jaliklari va O`zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari hamda fuqaroligi bo`lmagan shaxslar suvdan foydalanuvchilar bo`lishlari mumkin. Qonunlarda nazarda tutilgan hollarda boshqa tashkilotlar va shaxslar ham suvdan foydalanuvchi bo`lishlari mumkin." O`zbekiston Respublikasining Yer Kodeksining 39-moddasi "Yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdorining huquqlari" sifatida barcha yer egalari, yerdan foydalanuvchichlar, yer uchastkalari ijarachilari va mulkdorlari ham suv resurslaridan oqilona foydalanishlari va ularni muhofaza qilishlari shart. 1 23

Bundan tashqari O`zbekiston Respublikasi "Tabiatni muhofaza qilish to`g`risida"gi qonunining 19-moddasida "Suvlar va suv havzalaridan foydalanish shartlari" ham aniq ko`rsatilgan. Jumladan, unda O`zbekiston Respublikasi hududidagi yer usti, yer osti va dengiz suvlaridan zarur miqdordagi suvning tabiiy aylanishini saqlash, uning normativida ko`rsatilgan darajada tozaligini ta'minlash, suv o`simliklari va hayvonlarini asrash, suv havzalarning ifloslanishiga yo`l qo`ymaslik, ularda ekologiya muvozanatini saqlash va suv havzasiga landshaft elementi sifatida ziyon yetkazmaslik sharti bilan yo`l qo`yiladi. Suv resurslarini huquqiy ekologik jihatdan muhofaza qilish O`zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi Qonunning XXIV bobi, 97-102 moddalarida ko`rsatilgan. Mustaqil respublikamizda suvni muhofaza qilish vazifalari shundan iboratki, "Hamma suvlar (suv obektlari) aholi sog`lig`iga zarar yetkazishi, shuningdek baliq zahiralarining kamayishi, suv ta'minoti sharoitining yomonlashishi hamda suvning fizikaviy, kimyoviy va biologik hossalari pasayishi, suvning tabiiy tozalanish xususiyati kamayishi, suvning gidrologik va gidrogeologik rejimining buzilishi natijasida kelib chiqadigan boshqa ko`ngilsiz hodisalarga olib kelishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak. Suvni muhofaza qilish tadbirlarini barcha ochiq suv havzalari, yer osti suv manbalarida ular markazlashgan yoki markazlashmagan suv ta'minoti uchun foydalaniladimi-yo`qmi, bundan qat'iy nazar, amalga oshiriladi. Sanitariya maishiy suv ta'minotidan foydalanadigan rayonlarda sanitariya muhofaza zonasi yaratish zarur. Bunday hollarda sanitariya nazorati organlari va shu territoriyadagi suvdan foydalanishni va muhofaza qilishni boshqaradigan organlarga quyidagi hajmda yer ajratiladi: - ochiq suv havzalari uchun 100 m. Suvning ikkala qirg`og`iga inspektorlik yo`llari qilinadi, ko`kalamzorlashtiriladi, shahar doirasida esa qirg`oqlar qo`shimcha ravishda obod qilinadi; 24

- o`zanli va suv quyilib turadigan suv ombori uchun 300 m chor atrofi muhofaza qilinadi; - artezian quduq uchun foydalaniladigan ayrim quduqlar, buloqlar va chashmalar yoki yer osti suvlari usti 30 m radiusda suvga chidamli materiallar bilan tom qilib, yopiladi, maydoni kamida 0,25 ga bo`ladi; - ayrim quduqlar uchun yer osti suvi yoki infiltratsion suvdan foydalanganda 30 m radiusda usti yopiladi, maydoni kamida 0,75 ga bo`ladi. Xullas, suvdan huquqiy ekologik foydalanish, suvdan foydalanish huquqiga ega bo`lish, uni tasarruf etish, undan oqilona, tejamkorlik bilan foydalanish, uni ekologik muhofaza qilish, foydalanilayotgan suv manbalaridan tegishli qonunlar asosida foydalanish, suvni sanitariya -epidemiya qoidalari asosida saqlash va undan foydalanish, agarda yuqoridagi talablarga rioya qilinmasa hattoki suvdan foydalanish huquqidan mahrum qilish kabi elementlar bilan chambarchas bog`liq. Umuman olganda suvni ekologik muhofaza qilish ishini yanada yaxshilash - demak bu hayotni yaxshilash, uzoq-umr ko`rishdir, desak xato qilmaymiz. 2. Davlat suv fondi va uning boshqaruv organlari. 1993 yil 6 mayda O`zbekiston Respublikasining "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonuni qabul qilinib u suv va suvdan foydalanishga doir munosabatlarni tartibga solish, aholi va xalq xo`jaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanish, suvni bulg`anish, ifloslanish va kamayib ketishdan saqlash, suvning zararli ta'sirini oldini olish va uni bartaraf qilish, suv obektlarining holatini yaxshilash, shuningdek suvga doir munosabatlar sohasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo`jaliklari va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishni belgilab berdi. Mazkur, qonunda birinchi marta yagona davlat suv fondi masalasi ko`rsatib berildi. O`zbekiston Respublikasining yagona davlat suv fondi: 25

- daryolar, ko`llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlaridan; - yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir. Davlatlararo daryolar - Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi. Shuningdek, qonunda davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari ham aniq ko`rsatildi. Jumladan qonunning 5-moddasida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari quyidagicha ko`rsatildi: suv va suvdan foydalanish to’g’risidagi qonunlarni qabul qilish, ularga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish; suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga oid davlat siyosatining asosiy yo`nalishlarini belgilash hamda suv xo`jaligiga oid strategik davlat dasturlarini qabul qilish; O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tasarrufiga kiradigan boshqa masalalarni hal etish. Ushbu qonunning 6-moddasida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlari be lgilangan . O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi tasarrufiga quyidagilar kiradi, chunonchi: suv resurslaridan oqilona, kompleks foydalanish va ularni muhofaza qilish sohasida yagona siyosat o`tkazish; suv resurslaridan kompleks foydalanish va ularni muhofaza etishda vazirliklar, idoralar va yuridik shaxslarning faoliyatini uyg`unlashtirish; suv fondi hosil qilish va undan foydalanish tartibini , shuningdek, suvdan foydalanishning me'yorlari va limitlarini tasdiqlash tartibini belgilash; 26

suvlarning davlat tomonida hisobga olib borilishini hamda suvdan foydalanishni nazorat qilish va ularni muhofaza etishni ta'minlash, davlat suv kadastri va suv monitoringini yuritish; yirik avariyalar, falokatlar, ekologiya tangligi va suvlarning zararli ta'siri oldini olish hamda ularga barham berish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish; suv resurslaridan foydalanganlik uchun haq to`lash, suv obektlarini bulg`atganlik va quritib qo`yganlik uchun haq undirish tartibini belgilash; davlatlararo munosabatlarni rivojlantirish; qonunlarda nazarda tutilgan boshqa chora-tadbirlarni amalga oshirish. E'tiborli tomoni shundaki, mazkur qonunda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vakolatlariga ham e'tibor qaratilgan. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarni tartibga solish sohasidagi tasarrufiga quyidagilar kiradi, chunonchi: o`z hududidagi suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishning asosiy yo`nalishlarini belgilash; suv resurslaridan foydalanishni tartibga solish va ularni muhofaza qilish sohasidagi qonuniylik hamda huquq-tartibotni ta'minlash; suv obektlari holatini hisobga olib borish va ularga baho berish, suvlardan foydalanilishi va ularning muhofaza qilinishi, suv iste'molining belgilangan limitlariga rioya etilishi, suvdan foydalanuvchilarning suvdan foydalanish hisobini yuritishlari ustidan nazorat qilib berish; suv obektlarini saqlash va ularning holatini yaxshilash, suvlarning zararli ta'sir ko`rsatishini, shuningdek bulg`anishini oldini olish va uni bartaraf etish hamda avariyalar, toshqin, sel va tabiiy ofatlar natijasida vayron bo`lgan obektlarni tiklash yuzasidan tadbirlar o`tkazish; qonunlarda nazarda tutilgan boshqa masalalarni tartibga solish (7-modda). Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratining vazifasi suvdan foydalanish borasida belgilab qo`yilgan tartibga barcha vazirliklar, 27

davlat qo`mitalari va idoralar, davlat, kooperativ, jamoat korxonalari, tashkilotlari, muassasalari va fuqarolar rioya qilishlari, suvni muhofaza qilish, suvning zararli ta'sirining oldini olish va bartaraf qilish vazifalarini, suvni hisobga olish qoidalarini, shuningdek, suv to`g`risidagi qonunlarda belgilab berilgan boshqa qoidalarni bajarishlarini ta'minlashdir. O`zbekiston Respublikasi "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 8-moddasiga asosan suvdan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi quyidagicha ko`rsatilgan. Suvdan foydalanish sohasida davlat boshqaruvi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, shuningdek bu sohada maxsus vakolatli bo`lgan hamda suvdan foydalanishni bevosita yoki havza (hududiy) boshqarmalari orqali tartibga solib turuvchi davlat organlari hamda boshqa davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi (yer usti suvlari),O`zbekiston Respublikasi Davlat Geologiya va Mineral resurslar qo`mitasi (yer osti suvlari) hamda O`zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda va kommunal maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi (yer osti issiq suvlarni va mineral suvlar) o`z vakolatlari doirasida suvdan foydalanishni tartibga solish sohasida maxsus vakolati bo`lgan davlat organlari hisoblanadi. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratining vazifasi suvdan foydalanish borasida belgilab qo`yilgan tartibi barcha vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralar, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo`jaliklari va fuqarolar rioya qilishlari, suvni muhofaza qilish, suvning zararli ta'sirini oldini olish va bartaraf qilish vazifalarini, suvni hisobga olish qoidalarini, shuningdek suv to`g`risidagi qonunlarda belgilab berilgan boshqa qoidalarni bajarilishini ta'minlashdir. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari, O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi, O`zbekiston Respublikasi Sanoatda, konchilikda 28

va kommunal maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi amalga oshiradilar. Suvdan foydalanish ustidan idoraviy nazoratni O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineral resurslar qo`mitasi organlari amalga oshiradilar. Jamoat birlashmalari, jamoalar o`z nizomlariga muvofiq hamda fuqarolar suvdan oqilona foydalanish va uni muhofaza bo`yicha tadbirlarni amalga oshirishda davlat organlariga ko`maklashadilar. Bu tadbirlarni o`tkazishda davlat organlari jamoat birlashmalari, jamoalar va fuqarolar takliflarini hisobga oladilar. 3. Suvdan foydalanish huquqi tushunchasi va turlari. Suvdan foydalanish huquqining paydo bo`lishi va bekor bo`lish asoslari. Suvdan foydalanish huquqi tushunchasi asosan ikki holat bilan ko`proq bog`liq. Birinchidan, u suv huquqining asosiy institutlaridan biri bo`lib, suv va suvdan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish hamda suv bilan bog`liq barcha muammolarni o`z ichiga oladi. Ikkinchidan, suvdan foydalanish va uni muhofaza etish bilan bog`liq bo`lgan suv foydalanuvchichlarning huquq va majburiyatlari bilan bog`liq. O`zbekiston Respublikasi "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 21-moddasiga ko`ra: "Suv obektlari aholining ichimlik suvga bo`lgan ehtiyojlarini, maishiy davolash; kurort, sog`lomlashtirish, hordiq chiqarish va boshqa ehtiyojlarini, qishloq xo`jaligi, sanoat, energetika, transport, baliqchilik xo`jaligi hamda boshqa davlat yoki jamoat ehtiyojlarini qondirish uchun qonunlarda ko`zda tutilgan talablar va shartlarga rioya qilingan holda foydalanishga beriladi. Oqindi suvlarni oqizish uchun suv obektlaridan foydalanishga qonunlarchda ko`zda tutilgan hollarda hamda maxsus talablar va shartlarga rioya qilingan taqdirdagina yo`l qo`yilishi mumkin. Suv obektlari ayni bir vatda bitta yoki bir nechta maqsadlarda foydalanishga berilishi mumkin. Respublikamiz sharoitida foydalanadigan suv resurslarining 29

asosiy qismi qishloq xo`jaligida sug`orish maqsadlarida ishlatiladi. Uning qismidan esa sanoatda hamda maishiy va kommunal maqsadlarda foydalaniladi. Ana shu har uchala yo`nalish ham yildan-yilga ko`proq suv talab qilmoqda. Natijada regionimizda suv problemasi tobora jiddiy muammo bo`lib qolmoqda. Bunday sharoitda suvni tejab-tergab ishlatish, uning behuda ketishiga yo`l qo`ymaslik, qaytarma va oqava suvlardan unumli foydalanish, eng muhimi - suv manbalarini ifloslanishdan va ortiqcha minerallanishdan saqlash talab qilinadi. Bundan tashqari ushbu qonunning 22-moddasiga asosan, suvdan foydalanish turi ikki xil deb ko`rsatilgan. Suvdan umumiy foydalanish - suvning holatiga ta'sir qiladigan inshootlar yoki texnikaviy qurilmalarni qo`llamay foydalanish; suvdan maxsus foydalanish - inshootlarni yoki qurilmalarni qo`llanish yo`li bilan foydalanish. Inshootlar yoki texnikaviy qurilmalarni qo`llamay turib, ammo suvning holatiga ta'sir qiladigan tarzda suv obektlaridan foydalanish ham ayrim holatlarda suvdan maxsus foydalanish turiga kiritilishi mumkin. Suvdan umumiy va maxsus foydalanish turlarining ro`yxati suv xo`jaligi, tabiatni muhofaza qilish, sanitariya nazorati, geologiya va mineral resurslar organlari tomonidan belgilab qo`yiladi. Shuningdek, suv qonunchiligida "Suvdan birgalikda va tanho foydalanish" masalasiga ham alohida e'tibor berilgan. Jumladan "Suv obektlaridan birgalikda yoki tanho foydalanish mumkin. Birgalikda foydalaniladigan suv obektlari jumlasiga tanho foydalanish uchun berilmagan suv obektlari kiritilishi mumkin. Tanho foydalaniladigan suv obektlariga mahalliy hokimiyat organlari qarori asosida biron korxona, tashkilot va muassasaga butunlay yoki qisman berib qo`yilgan suv obektlari kiradi" (23-modda). Albatta suv qonunchiligida suvdan ekologik talablarga rioya qilib foydalanuvchilarning birlamchi va ikkilamchiligiga alohida e'tibor berilgan. Tanho foydalanmoq uchun suv obektlari berib qo`yilgan korxonalar, tashkilotlar va muassasalar suvdan birlamchi foydalanuvchilar hisoblanib, ular suv xo`jaligi va tabiatni muhofaza qilish organlari bilan kelishib, boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolarga suvdan ikkilamchi foydalanish uchun ruxsat berishga haqlidirlar. Suvdan ikkilamchi foydalanish uchun berilgan ruxsatnomada suv obektini berish maqsadi va undan foydalanishning asosiy shartlari ko`rsatiladi. Zarur hollarda suvdan ikkilamchi foydalanish shartlari, taraflarning o`zaro huquq va burchlari suvdan birlamchi va ikkilamchi foydalanuvchilar o`rtasidagi shartnoma bilan rasmiylashtirilgan. 30

Suvdan birlamchi foydalanuvchi suvdan ikkilamchi foydalanuvchining butun suv xo`jaligi faoliyati uchun javobgar bo`ladi. Suvdan ikkilamchi foydalanuvchi, bashorati suvning tegishli ulushini suvdan birlamchi foydalanuvchi o`zlashtirib olgan yoki undan foydalangan taqdirda, unga nisbatan da'vo qo`zg`ashga va yetkazilgan zarar qoplanishini talab qilishga haqlidir. ("Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi Qonun"ning 24 moddasi). Albatta, suvdan foydalanishning qonunda belgilangan muddatlari ham mavjud. Suv obektlari doimiy yoki vaqtincha foydalanish uchun beriladi. Muddat avvaldan belgilanmagan holda foydalanish - doimiy foydalanish deb e'tirof etiladi. Suvdan vaqtincha foydalanish muddati; qisqa va uzoq (3-20 yil) bo`lishi mumkin. Suv obektlaridan vaqtincha foydalanish muddatlari suvdan foydalanuvchi manfaatdor tomonlar iltimosnomasiga binoan, shu suv to`g`risida qaror chiqargan yoki undan maxsus foydalanish uchun ruxsatnoma bergan davlat organlari tomonidan uzaytirilishi mumkin. Demak, barcha suvdan foydalanuvchilarga qonun asosida yuqoridagi talablarga asosan suvdan foydalanish huquqi beriladi. Agarda, suvdan foydalanuvchilar suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish talab hamda qoidalariga zid harakatlar sodir etganlarida ularning suvdan foydalanishi huquqlari bekor qilinishi ham mumkin. Jumladan, "suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonunning X-bobi, 36- 39 moddalarida suvdan foydalanish huquqini bekor qilish bilan bog`liq barcha masalalar ko`rsatilgan. Qonunning 36-moddasida "Suvdan foydalanish huquqini" bekor qilish asoslari quyidagicha ko`rsatilgan. Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, fermer, dehqon xo`jaliklari va fuqarolarning suvdan foydalanish huquqi: suvdan foydalanishga ehtiyoj qolmaganda yoki undan voz kechilganda; suvdan foydalanish muddati tugaganda; korxona, tashkilot, muassasa, fermer va dehqon xo`jaligi tugatilganda yoki uning faoliyati to’xtatilganda; suv xo`jaligi inshootlari boshqa suvdan foydalanuvchilarga berilganda; tanho foydalanilayotgan suv obektlarini qaytarib olishga zarurat tutilganda bekor qilinadi. Suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish qoidalari buzilgan yoki suv obektidan belgilab qo`yilganidan boshqa maqsadda foydalanilgan, suv haqi to`lanmagan hollarda ham korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, fermer, dehqon xo`jaliklari va fuqarolarning suvdan foydalanish huquqi bekor qilinishi mumkin 31

(ichimlik suvga bo`lgan ehtiyoj va maishiy ehtiyojlarni qondirish uchun suvdan foydalanish huquqi bundan mustasnodir). Qonunlarda korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, fermer, dehqon xo`jaliklari va fuqarolarning suvdan foydalanish huquqini bekor qilishning boshqacha asoslari ham ko`zda tutilishi mumkin. Zero qonunchilikda suvdan foydalanish huquqini bekor qilish asoslari bilan birga suvdan foydalanish huquqini bekor qilish tartibi ham aniq yoritilgan. Suvdan foydalanish huquqi: suvdan maxsus, shuningdek ikkilamchi foydalanish uchun berilgan ruxsatnomani bekor qilish; tanho foydalanish uchun berilgan suv obektlarini qaytarib olish yo`li bilan bekor qilinadi. Suvdan maxsus foydalanish ruxsatnoma bergan organning qarori bilan bekor qilinadi. Suvdan ikkilamchi foydalanish suvdan birlamchi foydalanuvchining suv xo`jaligi va tabiatni muhofaza qilish organlari bilan kelishib chiqargan qaroriga binoan bekor qilinishi mumkin. 4. Suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari. Suvdan foydalanuvchilar huquq va burchlari "Suv va suvdan foydalanish to`g`risida"gi qonunning IX bobi, 32-35 moddalarida aniq ko`rsatilgan. Mazkur qonunning 32 moddasida suvdan foydalanuvchilarning quyidagi huquqlari bayon etilgan: suv obektlari qanday maqsadlar uchun foydalanishga berilgan bo`lsa, faqat shu maqsadlarda foydalanish; suvdan foydalanishni amalga oshirish uchun inshootlar, qurilmalar va boshqa obektlarni qurish; berilayotgan suvning miqdori va sifatini tekshirish; qonunlarda nazarda tutilgan hollarni istisno etganda, shartnoma bo`yicha olinmay qolgan suv uchun tovon to`lanishini talab qilish; suv obektlaridan foydalanish bo`yicha qonunda taqiqlanmagan boshqa ishlarni amalga oshirish huquqiga egadir. Shuningdek, suvdn foydalanuvchilarning huquqlari qonun bilan qo`riqlanadi. Suvdan foydalanuvchilarning huquqlari buzilgan taqdirda bu huquqlar qonunlarda ko`zda tutilgan tartibda tiklanishi lozim bo`ladi. 32

Zero, qonunga asosan suvdan foydalanuvchilarning huquqlarini cheklash hollari ham qonunda ifoda etilgan. Mazkur qonunning 34-moddasiga asosan. Qonunlarda ko`zda tutilgan hollarda aholi sihat-salomatligini saqlash maqsadlarini, davlatning boshqa manfaatlarini, shuningdek suvdan boshqa foydalanuvchilar manfaatlarini ko`zlab, suvdan foydalanuvchilarning huquqlari cheklab qo`yilishi mumkin. Lekin bu holda aholining ichimlik va maishiy ehtiyojlari uchun suv obektlaridan foydalanish shart-sharoitlari yomonlashib qolmasligi lozim. Ayniqsa, barcha suv va suv obektlaridan foydalanuvchilar qonunda ko`rsatilgan majburiyatlarni amalga oshirishlari zarur. Suvdan foydalanuvchilar: suv obektlaridan oqilona ravishda foydalanishlari, suvni tejab-tergab sarflash, suvning sifatini qayta tiklash va yaxshilash to`g`risida qayg`urishlari, suv olishning belgilangan me'yorlariga rioya etishlari; iflos moddalar aralashib qolgan oqindi suvlarni suv obektlariga oqizishni tamomila to`xtatish choralarini ko`rishlari; suvni muhofazalaydigan va boshqa suv xo`jalik inshootlarini hamda texnikaviy qurilmalarni soz holda tutishlari, ularni ishlatish sifatlarini yaxshilashlari, olinayotgan suvni hisob-kitob qilib borishlari; suv resurslaridan foydalanganlik haqini o`z vaqtida to`lashlari shart. Barcha holatlarda yerdan foydalanuvchilar sug`orish jarayonida suvdan foydalanuvchilar ham bo`lib hisoblanadi. Shuni uchun ham yerdan foydalanuvchilar "Yer Kodeksi"ning 39-40 moddalari talablariga ham qattiq rioya etishlari lozim. 33

1.3. Suv va uning tirik organizmlar hayotidagi ahamiyati. Astronomlar o’zga sayyoralarda hayot bor yoki yo’qligini bilmoqchi bo’lsalar, avvalambor o’sha sayyorada suv bor yoki yo’qligini aniqlashga kirishadilar. Chunki, hayot bo’lishi uchun eng avvalo suv mavjud bo’lishi kerak. Yerda hayot dastlab suvda paydo bo’lib, undan quruqlik – havo va tuproqqa o’tganligini fan allaqachon isbotlagan. Suv o’zining erituvchanlik hususiyati bilan tabiatdagi barcha tirik organizmlarning hayotini ta'minlab turadi. Rus geologiya fanining otasi akademik A.P.Karpinskiy "Suv eng qimmatbaho boylik bo’lib, usiz yashash mumkin emas", deb yozgan edi. Kishilar suvning ahamiyatini bilib, qadimdan daryo yoki ko’l boyida uylar, shaharlar qurib yashaganlar, ko’chmanchi xalqlar doimo suv bor joyni izlaganlar. Kishilar dam olish uchun doimo suv bo’lgan joylarga intiladilar. Suvda cho’milib turish kishi salomatligini saqlashda va chiniqishda eng asosiy vositadir. Nemis olimi G.Libman aytganidek, "Bizning planetamizda kishilarning salomat qolishlari uchun texnikaning mo’'jizalari emas, balki toza, ichish uchun yaroqli suv etarli bo’lishi kerak". Suv barcha tirik mavjudotlarning yashashi uchun tabiat tomonidan 34

in'om etilgan oliy ne'matdir. Biz kundalik hayotimizni suvsiz tasavvur eta olmaymiz. Suv inson salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Bilamizki, odam tanasining 75-80% i suvdan iborat. Agarda, tanasidagi suvni 6-8% ini yo’qotsa, harorati ko’tariladi, yurak urushi , nafas olishi tezlashadi, boshi aylanadi va oriy boshlaydi. Suv yanada ko’proq yo’qotilsa, odam halok bo’lishi ham mumkin. Shundan ko’rinib turibdiki, suv-hayot tiriklik manbaidir. Uni tejash, asrab avaylash har bir fuqaroning muqaddas burchiga aylanmoi kerak. Ma'lumki, suv sayyoramizning 70% ni tashkil etib, u okeanlar, dengiz, daryo, ko’l va er osti suvlaridan tashkil topgan. Sayyoramizdagi mavjud suv zahirasining o’rtacha 1 foizini ichimlik suvi, qolgan qismini dengiz va okeanlarning sho’r suvlari tashkil etadi, qaysiki, ular ichishga, o’simlik va hayvonlarni suorishga yaramaydi. Ammo, okean va dengiz suvlari ham iqlimni hosil qilishda, suvni aylanma harakatida, ulardagi barcha o’simlik va hayvonlarning yashashi uchun hamda suv transporti vositalarini yurishi uchun katta ahamiyatga ega. Atmosfera havosining isishi tufayli Arktika va tolardagi muzliklarning 40 foizdan ortii erib ketdi, Afrikadagi Klimandjaro toi muzliklari erib tugagan, Antraktidadagi muzliklardan aysberglar hosil bo’lib, okean suvlariga erib ketmokda. Deyarli har yili Yevropaning ko’p mamlakatlarida, Rossiyaning ko’p viloyatlarida suv toshqinlari sodir bo’lmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa XXI asrda Dunyo okeani sathi 1-5 metrga ko’tariladi, quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi. O’zbekistonlik mutaxassislarning hisob-kitobiga ko’ra, atmosfera havosining isishi davom etaversa 2000-2030 yillarda Respublikadagi suv resurslari 15-25% kamayadi; atmosfera havosi isiganda suvni parlanishi kuchayib, ekinlar rivojlanish davrida ko’p marta suorishni talab qiladi. Ekinlarga suv etishmasligidan hosildorlik kamayadi. Suvlarning ifloslanishi va isrof qilinishi. Suvsiz hayot yo’q lekin inson o’zining befarq faoliyati tufayli suvni shunchalik ifloslantirganki, endilikda bunday suv tabiatdagi barcha tiriklikni emiruvchi manbaga aylandi. Buning natijasi esa tuproq 35

tarkibining buzilishiga, hayvonlar va insonlarning har xil kasalliklariga chalinishiga olib keldi. Suvga nisbatan bunday noto’ri munosabatda bo’lish faqat ekologik falokat emas, balki ma'naviy fojea hamdir. Suvlarni ifloslovchi manbalar juda ko’p: va xilma-xildir. Bularga sanoat korxonalari va maishiy xo’jalikdan chiqadigan oqova suvlar, qazilma boyliklarni ishlab chiqarishdagi oqovalar: neftni qayta ishlash korxonalaridan chiqadigan suvlar; kasalxonalardan oqib chiqadigan, chorvachilik komplekslardan oqib chiqadigan tozalanmagan suvlar va boshqalar kiradi. Dunyo okeanlariga tashlanayotgan neft mahsulotlari, sanoat-maishiy chiqindilar, okova suvlar, radioaktiv va turli zaharli kimyoviy moddalar salmoi yil sayin ortmoqda. Dunyo okeani suvlariga yiliga taxminan 10 mln. tonna neft mahsulotlari qo’shilmoqda. Dengiz ostidan neft qazib olish oqibatida yiliga 100-200 ming tonna neft quduqlaridan chiqib okean suvini ifloslantirmoqda. Yaqinda Portugaliya qiroqlarida avariyaga uchragan Gresiya tankeridan 11 ming tonna neft Atlantika okeaniga oqib suvni ifloslantirgan. Oqibatda Portugaliya, Ispaniya yaqinidagi okean suvidagi hayvon va o’simliklar dunyosi ancha talofat ko’rdi. Okean suvlariga neft to’kilganda suv yuzasini parda qoplab, okean va atmosfera o’rtasida issiqlik, gaz almashinuvi jarayonini buzadi. Oqibatda tabiatda suvning aylanma harakati, okean yuzasining radioaktiv hususiyatlari o’zgarib, suvdagi hayvon va o’simliklarning nafas olishi, hayotini qiyinlashtiradi. Okean suvlariga yilida bir necha yuz ming tonna pestisidlar daryolar va atmosfera havosi orqali tushadi. Dunyo okeaniga simobning 30-35% (9-10 ming tonna), qo’roshinning 2 mln.tonnasi tushayapti. Yakinda (2005 yil) Xitoydagi zavod avariyasidan Amur daryosiga oqqan nitrobenzol, kadmiy va boshqa moddalar undan Tinch okeaniga oqib o’tdi. Bulardan tashqari kemalardan yiliga taxminan 7 mln.dona turli metal buyumlar, 500 ming donadan ziyod shisha idishlar, 1 mln.dan ortiq qooz va plastmassa qutichalar okeanlarga chiqindi sifatida tashlanmoqda. 36

Okean suviga tashlangan pestisidlar undagi o’simliklarni fotosinteziga zararli ta'sir etadi, hayvonlarni oir kasalliklar va o’limga mahkum etadi. Okeanga tashlangan oir metallar esa hayvon mahsulotlari orqali kishilarni zaharlaydi. Okean suvlari ifloslanganligi uchun ba'zi kurort shaharlari yaqinidagi joylarda hatto cho’milish taqiqlangan. Okean suvlarini ifloslanishi tufayli ularda baliq ovlash 15- 25 mln.tonnaga kamayib ketdi, faqat baliq ovlashdan Yaponiya yilida 100 mln.dollar, AQSh da okean suvlari ifloslanishining barcha yo’qotishlari 10 mlrd.dollardan ortiqni tashkil etadi. Agar okean suvining ifloslanishini oldini olish borasida barcha mamlakatlar keskin choralar ko’rmasalar mashhur fransuz okeanologi Jak Kustoning bashoraticha "Sanoat va turizm rivojlangan yirik davlatlar zaharlashni to’xtatmas ekanlar, asrimizning so’ngidayoq okeanlarda hayot yo’qoladi". Sayyoramizdagi yirik daryolar, chunonchi, AQShdagi Missisipi, Angliyadagi Temza, Fransiyadagi Sena, Germaniyadagi Reyn, Rossiyadagi Volga va boshqa daryolarning suvi juda ifloslantirilgan. Oqibatda ularda yashovchi ko’p baliq turlari qirilib ketdi. Shuningdek, O’zbekistondagi Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq kabi daryolar, ulardan tarqalgan ariqlarning suvi xam sanoat korxonalari va xonadonlardan chiqqan axlatlarni to’kilishidan ifloslangan, ba'zilarida hatto biron tirik organizm yashashi uchun sharoit yo’q. Hozirgi davrda sayyoramizda ichimlik suvi etishmasligidan 2 mlrd.kishi qiynalyapti. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ning bosh kotibi Kofi Annanning fikricha, 2015 yilda sayyoramizdagi aholining yarmi ichimlik suvi etishmasligidan qiynalib qoladi, 2025 yilda esa sayyoramiz aholisini uchdan ikki qismiga ichimlik suvi etmay koladi. Odam soni hozirgi darajada ko’payib borsa, bu 7,5 mlrd.kishini tashkil etadi. Hozirgi vaqtda dunyo boyicha 1 trillion dollar miqdorda ichimlik suvi idishlarga solib sotilmoqda. Yana 10 yildan sung, ichimlik suvini sotilishi 15 trillion dollarga ko’payadi. Bu neft mahsulotlarini sotishdan olinadigan daromadni 40 foizini tashkil etadi. Shuni ta'kidlash kerakki, suvni neftga o’xshash qayta ishlash zarurati 37

bo’lmaydi. Kelgusida ichimlik suvi zapasiga ega bo’lgan mamlakatlar suvni sotib, katta daromad ko’radilar, ammo ichimlik suvi kam bo’lgan mamlakatlar katta iqtisodiy zarar ko’radilar. O’zbekiston Respublikasida, shuningdek viloyatimiz sharoitida yildan-yilga, ayniqsa, yoz oylarida ichimlik suvining etishmayotganligi sezilmoqda. Bundan tashqari mamlakatda aholining ko’payishi xam yuqori darajada. Yaqin yillarda uning soni 30 mln.ga etishi ko’zda tutilmoqda. Ya'ni suvga talab oshib bormoqda, suv esa kamaymoqda. Viloyatimizda yagona bo’lgan Qashqadaryoning viloyat aholisi uchun ahamiyati benihoya kattadir. Ushbu daryo atrofida kishilar ming-ming yillardan buyon dehqonchilik, bodorchilik va chorvachilik bilan shuullanib, tirikchilik o’tkazib kelishgan. Bir so’z bilan aytganda, Qashqadaryo vohasi xalqlarining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy taraqqiyoti bevosita ushbu daryo bilan bolangan. Viloyatning nomi ham undagi xalqlarning hayot-manbai bo’lgan daryo nomi bilan atalgan. Suvning tarkibida normadan ortiq ko’payib ketgan xlor, sulfat, kalsiy tuzlari, neft mahsulotlari, radioaktiv elementlari chiqindilaridan hayvonlar va kishilar har xil kasalliklarga chalinmoqdalar, nobud bo’lib ketmoqdalar. Ayniqsa, Orol dengizi atrofidagi aholi suv sho’rlanishidan buyrak va oshqozon-ichak kasalliklariga ko’p duchor bo’lmoqda. Suvga nisbatan noto’ri munosabat tufayli sodir bo’lgan noxush ahvol bu faqat ekologik falokat emas, balki bizning ma'naviy fojiamizdir. Chunki, tabiatga qaratilgan zo’ravonlik ortida kelgusini ko’ra olmaydigan ma'naviy basir kishilar turadi. Ilgari daryo va ariq suvlari ichilar edi, chunki u ziloldek toza bo’lgan. Suvga nafaqat kattalar, hatto yosh bolalar ham biron cho’p tashlashga jur'at etmaganlar. Chunki, suvni ifloslantirish gunoh deb, ularga ekologik tarbiya berilgan. Hozir esa ba'zi kishilar hamma iflos chiqindini suvga tashlashadi. Ilgarilari suvdan tejab 38

foydalanilgan. Hatto daryo yaqinida, ya'ni suv mo’l joyda toat-ibodat qilinganda ham uni ortiqcha sarflamaslikka o’rgatilgan. Viloyatimizning yuqori zonasidagi mavjud er osti suvi xalqimiz uchun katta omaddir, chunki banday toza ichimlik suvi hamma joyda ham topilmaydi. Viloyatning pastki zonasida joylashgan er osti suvining ko’p qismi sho’rlanib, iste'mol qilishga yaroqsiz holga kelib qolgan. Yuqori zonadagi sifatli er osti suvi bugungi kunda minglab quduqlar orqali surilib olinayapti. Ushbu quduqlardan chiqqan suvning bir qismi suorish ishlariga sarflanayotgan bo’lsa, qolgan qismini Muborak gazni kayta ishlash zavodi va Sho’rtan gaz konlari ishlatmoqdalar. Dunyo boyicha er osti suvidan foydalanish yildan-yilga ko’paymokda. Yer osti suvini ko’p olinaverishi, uning sathini pasaytirib, erni cho’kishiga olib keladi. Masalan, AQSh ning Texas shtatida er osti suvini ko’p olinaverishidan er sathi 2-3 metr cho’kkan; Yaponiyaning Tokio, Osaka shaharlarini tuproq yuzasi yilida 18 sm cho’kayapti; Meksikaning Mexiko shahrida er osti suvini ko’p olinaverishidan, ba'zi joylarda 8-9 m cho’kkanligi haqida ma'lumotlar bor. Eng yomoni shundaki er osti suvi ko’p olinaversa, uning o’rni to’lib ulgurmaydi. Oqibatda AQSh ning Texas shtatidagi ko’p quduqlaridan suv chiqmay qolgan. Artizan quduqlari suv bermay qolsa, shaharlar suvsiz qoladi, qishloq xo’jaligi xarob bo’ladi. Bunday holat bizda ham bo’lishi mumkin. Shuning uchun er osti suvini ham tejab, me'yorida olish kerak. Ba'zi joylarda ancha olisdan va qancha xarajatlar bilan keltirilgan toza vodoprovod suvini asbob-uskunalarni, mashinalarni yuvishda ishlatishadi yoki vodoprovod jumraklarini ochib qoyishadi, suv keraksiz joylarga oqib yotadi. Shaharning ko’p joylarida, ayniqsa, yoz oylarida suvning etishmasligi yildan-yilga sezilib borayotgan vaqtda, boshqa joylarda suvning isrof qilinayotganini kurasiz. Ya'ni, shaharning hamma joyida vodoprovod suvi bir xil taqsimlanmagan. Xalqimizning hayotini yaxshilashni asosiy yo’llaridan biri uni toza ichimlik suviga bo’lgan talabini to’liq qondirishdir. Buning uchun suvni ko’paytirish va uni toza saqlash choralariga yanada ko’proq e'tibor qaratilishi kerak. Ma'lumki, 39

suvning manbai bo’lgan qor tolarga kam tushmoqda, muzliklar maydoni borgan sari qisqarib bormoqda. Buning asosiy sabablaridan biri o’tgan asrning birinchi yarmilarida tolardagi o’rmon-daraxtlarning, ayniqsa, archazorlarning qirqilib yuborilganligi, tolarning yalonoch bo’lib qolganligidir. Viloyatimiz tolaridagi o’rmonlarning 50 foizidan ko’proi qirqilib yuborilgan. Buning oqibatida suv kamayib, ko’p buloqlar qurib ketdi. Bahor oylarida tushgan nam xam tez bulanadi, shamol va yoingarchilik ta'sirida er eroziyaga uchraydi. Oldingi avlodlar yo’l qoygan xatoning jabrini keyingi avlodlar tortayapti. Hozirgi kunda bu borada yo’l qoyilgan xatolar tuzatilmasa, kelajak avlodning ahvoli bundan ham tang bo’ladi. Bu joylarda tabiat muvozanatini tiklashning asosiy sharti yangi o’rmonlar barpo qilishga ko’proq e'tibor berishdir. Suvni muhofaza qilishning asosiy shartlaridan biri, uni tejab sarflashdir. Suvni tejashda borgan sari ko’payib borayotgan oqova suvlarini yiib, uni tozalash va qayta ishlatish katta ahamiyatga egadir. Ko’p joylarda suorish sistemasi (kanal, lotok, ariqlar) nosozligidan suvning bir qismi erga shimilib yoki havoga bulanib isrof bo’lib ketayapti, ba'zi xo’jaliklarda, ayniqsa, Qarshi kanali atrofida suvdan rejasiz foydalanish, ko’llatib suorish, keraksiz joylarga oqizib qoyish hollari uchrab turadi. Ko’p xo’jaliklarda suv optimal miqdoridan ikki barobar ko’p sarflanayotganligi ma'lum. uzani me'yoridan ko’p suorish uni ovlab ketishiga, tuproq sovushi va zichlanishiga, undagi foydali mikroorganizmlar faoliyatini susayishiga olib keladi. Suvni tejab sarflashda oldingi avlodlarning boy tajribalaridan foydalanish lozim. Ba'zi mutaxassislar nishab joylarda sardobaga o’xshash suvni bir joyga yiuvchi kichik inshootlar qurib, bahor oylarida yoqqan yomir suvini to’plab, yoz oylarida undan ekinlarni suorish yoki mollarni suorishda foydalanish mumkinligini aytishayapti BMT ning tashabbusi bilan 22 mart kunini "Butun jahon suv zaxiralari kuni" deb e'lon qilingan. Bu bilan butun dunyo mehnatkashlarini suv zaxiralarini muhofaza qilishga chaqiriladi. 40

Respublikamizda tabiiy suv zaxiralari nihoyatda cheklangan. Shu sababli ham ichimlik suvi mamlakatimizda qadrli hisoblanadi. Biroq keyingi yillarda suvdan foydalanishda jiddiy nuqsonlarga yo’l qoydik va qoymoqdamiz. Suvni isrof va iflos qilish hollarini ko’plab uchratish mumkin. 2005 yil ma'lumotlariga ko’ra Qashqadaryo viloyatida ham bu borada ko’pgina kamchilik va nuqsonlarga yo’l qoyilgan. Hozirgi kunda viloyatimizda 69 ta tashkilot bo’lib, ulardan 45 tasi suv havzasiga 24 tasi esa relefga 21 mln. oqindi suvlarni tashlaydilar. Jumladan, misol qilib, Muborak gazni qayta ishlash zavodini, Sho’rtan gaz konlarini, Qarshi shahar “Suv oqova” tashkilotini va Sho’rtan-Kimyo majmuasini ko’rsatishimiz mumkin. Oqava suvlarni tozalash usullari. Ayrim tashkilotlarda suv tozalash inshootlarning talabga javob bermasligi sababli oqova suvlar to’ridan-to’ri ochiq suv havzalariga va relefga tashlanmoqda. Natijada bu oqova suvlar nafaqat ochiq suv havzalarini, balki er osti suvlarini ham ifloslantirmoqda. Oqova suvlarni tozalash asosan 4 xil yo’l bilan olib boriladi. 1. Mexanik usulda, suvda erimaydigan jismlar panjarada ushlab qolinadi. 2. Fizik (elektroliz) usulida, suv tarkibidagi oir metall ionlari anionlar va kationlardan tozalanadi. 3. Kimyoviy usul, suvni xlorlash va ozonlash yo’li bilan bo’ladi. 4. Biologik usulda, suv o’tlari (xlorella) yordamida tozalanadi. Yoki nishablikda 2ta hovuz quriladi va biridan ikkinchisiga suv oqib tushayotgan paytda, 80 sm gacha bo’lgan qum, tuproq suv tarkibidagi mayda mikrob va bakteriyalarni ushlab qoladi. Suvni zaxiralarini muhofaza qilishning chora-tadbirlari. Suvlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish, oqova suvlarni tozalab qayta ishlashni ta'minlashni respublika miqyosida yaxshi yo’lga qoyish mutasaddi kishilarning birinchi galdagi vazifasidir. Xilma-xil ifloslovchi manbalar tufayli, insonlar o’rtasida turli xil yuqumli va yuqumsiz kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Bular: 41

oshqozon-ichak, sariq kasalligi, ichburu, qorin tifi, para tif kabi xavfli yuqumli kasalliklardir. Suv tarkibida 65 ga yaqin mikroelementlar borligi aniqlangan. Shulardan 20 dan ortii organizm ehtiyoji uchun juda zarur bo’lgan yod, ftor, molibden, mis, temir va boshqalardir. Shu elementlarning ko’payib yoki kamayib ketishidan har xil yuqumli kasalliklar kelib chiqadi. Masalan: buqoq, kareis, felyuaroz. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash muhim ahamiyatga egadir. Ichimlik suvi maxsus davlat standartlari talabiga javob berishi va doimiy soliqni saqlash muassasalarining diqqat markazida bo’lishi shart. Asosan suvni har xil kasallik tarqatuvchi bakteriyalardan tozalashda xlorlash yoki hozirgi vaqtda ko’pchilik mamlakatlardagi singari ozonlash orqali tozalash usulidan foydalanish zarur. Biz hozirgi kunda oldingi avlodlar yo’l qoygan xatolarning jabrini tortmoqdamiz. Bugungi kunga kelib esa, bu borada yo’l qoyilgan xatolarni to’xtatmasak, kelajak avlodning ahvoli bundan ham tang bo’lishi mumkin. Respublikamizda suvdan foydalanish to’risida bir qancha qonun va qarorlar qabul qilingan. Jumladan, 1992 yil 3 iyulda O’zbekiston Respublikasi davlat sanitar nazorat qonuni; 1993 yil 6 mayda “Suv va suvdan foydalanish to’risida” O’zbekiston Respublikasi qonuni; 1992 yil 7 aprelda O’z. R.V.M. ning “Suv manbalarining suvni muhofaza qilish zonalari haqida” 174-son qarori va boshqalar. Kelgusida halqimizning solii va farovonligining oshishi, suvlardan oqilona foydalanish, uni ko’paytirish va suv havzalarini ifloslanishidan saqlashga juda boliq. Kishilarning suvga nisbatan munosabatlari o’zgarishi uchun ular o’rtasida ekologik tarbiya va bilim berishni kuchaytirish kerak. Bu ishlarni amalga oshirishda nafaqat mas'ul shaxslar, ekologlar balki, keng jamoatchilikning ishtiroki ekologik ta'lim va tarbiyani rivojlantirishning ahamiyati kattadir. 42

I I BOB Tajribalar qismi . 2.1 S izot suvlari tarkibidagi quriq qoldiq hamda erimaydigan qismini aniqlash Quruq qodiqni aniqlash. Buning uchun hajmi 100 ml. bo’lgan yuqori haroratga chidamli stakan olinib , 110°C haroratda qurutish shkafiga quritiladi . Qurutish shkafiga quritilgan stakan eksikatorda sovitilib , og`irligi yozib olinadi . Og`irligi o`lchab olingan stakanga keltirilgan mineral suv eritmasidan 50 ml o`lchab olinib solinadi uni suv hammomida suv bug`lanib ketguncha qizdiriladi . Shundan so`ng suvsizlantirilgan qoldiq quritish shkafida 110°C temperaturada quritiladi va og`irligi texnik tarozida o`lchab olinib , uning miqdori quydagi formula yordamida hisoblab topiladi : X = ( m 2 * m 1 ) * 1 0 0 V = ( 4 0 , 3 0 0 - 3 5 , 1 5 9 ) * 1 0 0 5 0 = 5 05 , 1 4 1 * 1 0 0 = 1 0 , 2 8 2 g m 1 - quruq chashkaning og`irligi 35,159 g m 2 -chashkaning quruq qoldiq bilan og`irligi 40,300 g 43

v - tahlil uchun olingan eritmaning hajmi 50 ml Demak quruq qoldiqning miqdori 10,282 g ekan. Erimaydigan qismni aniqlash . Buning uchun ,,ko‘k lentali‘‘ filtr qog‘ozi olinib u 105 0 C temperaturada quritish shkafida quritiladi va uni eksikatorda sovutilgandan so‘ng og‘irligi analitik tarozida o‘lchab olinadi. Qurutilgan filtir qog‘ozi shisha voronkaga joylashtirilib shtativga joylashtiriladi va keltiriilgan namunadan 50 ml hajmdagi sizot suvi filtirlanadi. Eritma filtirlab olingandan so‘ng, filtir qog‘oz distillangan suv bilan kumush nitratning 0,5% li eritmasi bilan xlor ioniga reaksiya bermaguncha yuviladi. Shundan so‘ng filtir qog‘oz 105 o C temperaturada quritish shkafida quritiladi va eksikatorda sovutiladi. Sovutilgan filtir qog‘oz analitik tarozida tortiladi va natija quydagicha formula yordamida hisoblanadi: X = ( m 2 - m 1 ) 1 0 0 1 0 0 V = ( 0 , 8 8 2 - 0 , 7 9 7 ) 1 0 0 1 0 0 5 0 = 0 , 0 8 3 1 0 0 1 0 0 5 0 = 1 6 , 6 % m 1 – filtir qog‘ozining og‘irligi - 0,797 m 2 – filtir qog‘ozining cho‘kma bilan og‘irligi - 0,862 V - olingan eritmaning hajmi- 50 ml Demak, suvda erimaydigan qism 13% ekan. 2.2. Natriy ionlarining miqdorini aniqlash. Odatda natriy ionininung miqlori gravimetrik, kolorometrik hamda plamennofotometrik usullar bilan aniklanadi. Usul GOST 23265.5-78 asosida olib boriladi . Natriy ioni taxlili uchun kami bilan 100 ml bulishi kerak Gravimetrik usul . 44

Bu usulda uchala tuz natriy rux va uranil- atsetatni eritib, chuktirib natriy ionini kuriladi . Bu usulda namuna 1-8 mg natriy ionini beradi. 2.2 Kerakli apparatlar, material va reaktivlar Hajmi 100; 200 ;500;1000 ml bo‘lgan o‘lchov kolbalari. Hajmi 10; 50; 1000 ml bo‘lgan o‘lchov silindrlari Hajmi 250 ml bo‘lgan konussimon kolba hamda 20;25;50; 100ml stakanlar Shisha filtr № 3 №4, uchi yopilgan shisha palochkalar Texnik tarozi, quritish shkafi, yeksikator.Shishali suv nasosi,yelektro plitka Rux sulfat, natriy xlorid tuzlari,sirka kislotasi Distillangan suv,etil spirti,dietil efir,sulfat kislota va uranil atsetati. 2.3 Taxlilga tayyorgarlik 2.3 Chukmali eritma tayyorlash . Stakan olib unga 10 gramm uranilatsetat va kaynok distillangan suvdan 54 ml, 1.7 ml uksus kislotasi 30 gramm rux atsetat yana qaynagan 52 ml distillangan suv va 1 ml sirka kislota solib yaxshilab aralashtiriladi va uning ustiga 10-20 mg natriy xlor solib 24 soat tindiramiz va filtrlaymiz. - Natriy-rux – uranil atsetatni tuyingan spirtli eritmasini tayyorlash. 1000 ml etil spirtiga 0.7-1 grammdan natriy- rux uranil atsetat solib chaykatib 1 soat kuyamiz va bir sutka koldirib kuruk filtr bilan filtrlaymiz. Filtrlash tiglini aniklash. Shisha filtrni sulfat kislota bilan kaynatilib distillangan suv bilan yaxshilab yuvib kuritish shkafiga kuritiladi va ogirligi tortib aniklanadi. Namunani tayyorlash. Namuna mikdori 1-8 mg natriy ioni kilib uchun mikdorini parlantirib yoki distillangan suv bilan mikdortni kamaytirib olamiz. Taxlilni borishi . Stakanga mikdori 1-8 mg bulgan namunadan 20-25 ml olib solamiz . Ustiga 10 ml chuktirilgan eritmadan solib shisha tayokcha bilan aralashtiramiz. Bir soatdan keyin ogirligi aniklangan shisha filtr yordamida suvli 45

nasos orkali filtrlab yuvamiz.Filtrda kolgan koldikni yaxshilab spirt bilan xam yuvamiz. Tuyingan eritma uchala tuz natriy rux– uranilatsetatdan 4-5 marta 2 ml dan solamiz .Koldikni yana bir nechta tomchi efir bilan yuvib 10-15 minutdan keyin olib kalsiy xloristiy solingan eksikatorga bir soat kuyiladi va tarozi tortib olinadi. Natriy ionini xisoblab topish formulasi mg/l Х = m * 0.01495 *1000 = V Qanday : m - koldik ogirligi .g 0.01495 - natriyni xisoblash koeffitsenti V- taxlil uchun olingan namuna mikdori Misol : Х = m * 0.01495 *1000 = 147.2 * 0.01495 *1000 = 110 V 20 46

2.3. Gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash Tahlil uchu n kerakli eritmalarni tayyorlash: Kerakli reaktivlar va jarayonlar Hajmi 100; 1000 ml bo’lgan o’lchov kolbasi Hajmi 250 ml bo’lgan konussimon kolbasi Pipetka 10; 25; 50; byuretka 25 ml Kapelnitsa hamda shisha sovutgich (xolodilnik) Distillangan suv Xlorit kislotaning 0,1 n fiksanali Metil oranjning 0,1 % li eritmasi Laboratoriya tarozisi VLT-20. Tahlilga tayyorgarlik. 3.1 0.1n HCL eritmasini tayyorlash 1 l ulchov kolbasi olib ogziga voronka va shisha tayokcha kuyib HCL ampulasini yorib ulchov kolbasiga yuvib tushiramiz va metkasiga kadar distillangan suv solamiz . 3.2. 0.1 % metil oranjeviy tayyorlash 0.01 gramm metil oranjeviy tortib olib 100 ml ulchov kolbasiga solamiz va metkasiga kadar distillangan suv solamiz. 47

Tahlilni borishi 4.1 250 ml konussimon kolba olib namuna ( mineral suv) dan 25-50 ml olib solamiz va ustiga xamma xajmi 100 ml yetguncha distillangan suv solamiz . Ustiga 2-3 tomchi metil oranjiviy tomizib sarik rangdan gulobi rangda kelguncha titrlaymiz. Agarda gidrokarbonat ioni suvda 300 mg/l dan kup bulsa . titrlash tugaganidan sungra konusssimon kolbadagi namunani ogziga kayta tushish ( obratniy ) xolodelnik kuyib 5-7 minut kaynatsak eritma rangi yana sarik tusga kirsa 0.1n HCL bilan titrlaymiz. Х = VH *61*1000 V 1 Kanday : V - HCl bilan titrlashda ketgan ml mikdori N- HCL ni normal eritma mikdori. 61- gidrokarbonat ionini gramm ekvivalentligi V1- taxlil uchun olingan namuna mikdori Misol : Х = 5 1.2*01* 61* 1000 = 2 05 25 48

$I II. BOB. NATIJALAR TAHLILI 3.1 Natriy hamda gidrokarbonatli birikmalarning fizik – kimyoviy xususiyatlari Natriyning atom massasi 22,99 ga teng. Uning atom radiusi 0,189 va ion radiusi 0,098 nm ga teng bo’lib, ionlanish energiyasi esa, 5,14 eV ga teng. Natriy tabiatda ko’p tarqalgan element, u yer po’stlog’ining 2,64% ini tashkil qiladi. Quyoshda va yulduzlarda ham natriyning borligi aniqlangan. Natriy minerallari qatoriga NaCl galit yoki toshtuz, Na 2 SO 4 ∙H 2 O mirabilit yoki glauber tuzi, Na 2 AlF 6 kriolit, Na 2 B 4 O 7 ∙10H 2 O bura, Na 2 CO 3 ∙10H 2 O soda, NaCl∙KCl silvinit, Na 2 SO 4 ∙3K 2 SO 4 glazerit, Na 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙4H 2 O astraxanit, NaNO 3 chili selitrasi va boshqalar kiradi. Natriy boshqa elementlar bilan birga silikat va alyumo-silikatlar tarkibida, o’simliklarda, inson va hayvonlar organizmida, shuningdek, dengiz va tuzli ko’l suvlarida ko’p miqdorda uchraydi. Ishqoriy metallarning ayrim xossalari Elementnin g nomi Elementning tartib nomeri Nisbiy atom massasi Syuqlanish harorati 0 C Qaynash harorati 0 C Zichligi g\sm 3 Qattiqligi Litiy 3 6,94 180,5 1340 0,53 0,6 49$ Natriy 11 22,99 97,9 886 0,97 0,4 Kaliy 19 39,09 63,5 771 0,86 0,5 Rubidiy 37 85,48 39,3 690 1,53 0,3 Seziy 55 132,91 28,5 672 1,90 0,2 Strukturasi Natriy xloridning kristall panjarasi Havo rang = Na + Yashil rang = Cl − Термодинами к характеристик аси Δ f H 0 g −181,42 кДж/моль Δ f H 0 l −385,92 кДж/моль Δ f H 0 s −411,12 кДж/моль 50

Natriy 11 22,99 97,9 886 0,97 0,4 Kaliy 19 39,09 63,5 771 0,86 0,5 Rubidiy 37 85,48 39,3 690 1,53 0,3 Seziy 55 132,91 28,5 672 1,90 0,2 Strukturasi Natriy xloridning kristall panjarasi Havo rang = Na + Yashil rang = Cl − Термодинами к характеристик аси Δ f H 0 g −181,42 кДж/моль Δ f H 0 l −385,92 кДж/моль Δ f H 0 s −411,12 кДж/моль 50

Δ f H 0 aq −407 кДж/моль S 0 g, 1 bar 229,79 Дж/(моль·K) S 0 l, 1 bar 95,06 Дж/(моль·K) S 0 s 72,11 Дж/(моль·K) Dielektrik o‘tkazuvchanlik NaCl — 6,3 NaCl ни сувдаги эритмасининг конsентраsияси ва зичлиги . Конsентраsия, % Конsентраsия, г/л Zichligi, g/ml 1 10,05 1,005 2 20,25 1,012 4 41,07 1,027 6 62,47 1,041 8 84,47 1,056 10 107,1 1,071 12 130,2 1,086 14 154,1 1,101 51

Конsентраsия, % Конsентраsия, г/л Zichligi, g/ml 16 178,5 1,116 18 203,7 1,132 20 229,5 1,148 22 256 1,164 24 283,2 1,18 26 311,2 1,197 Dengiz tuzi dengiz suvini to‘liq bug‘lanishi natijasida hosil bo‘lib u asosan xloridlar,karbonatlar,sulfatlar va boshqa tuzlardan iborat. Dengiz suvidagi tuzlarning o‘rtacha miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan: Tuzlarning nomi Масс. доля, % NaCl 77,8 MgCl 2 10,9 MgSO 4 4,7 KCl 2,5 K 2 SO 4 2,5 52

CaCO 3 0,3 Ca(HCO 3 ) 2 0,3 Boshqa tuzlar 0,2 Tozalangan kristall holidagi dengiz tuzi  O‘lik dengiz janubiy qismida tuzni qazib olinishi.Izrail. 53

 Tosh tuzi kristallari  Dakarda tuzni olinishi  Boliviyadagi tuz uyumlari. 54

Gidrokarbonatli tuzlar ishqorlarga karbonat angidrid ta ’ sir etdirish yo ’ li bilan yoki karbonat kislotaning eriydigan tuzlari hamda boshqa kislotalarning tuzlari orsida bo ’ ladigan almashinish reaksiyalaridan foydalanib hosil qilinadi . Masalan: NaOH + CO 2 = NaHCO 3 NaHCO 3 + NaOH = Na 2 CO 3 + H 2 O Ishqoriy metallarining gidrokarbonatlari qizdirilganda karbonatlarga aylanadi: 2NaHCO 3 = Na 2 CO 3 + CO 3 + H 2 O Kaliy va natriy karbonatlarning eritmalari, gidrolizlanishi tufayli, kuchli ishqoriy sharoitga ega: Na 2 CO 3 + H 2 O ↔ NaHCO 3 + NaOH CO 2 + H 2 O ↔ HCO 3 - + OH - Kalsiy karbonat suvda erimaydi. Shuning uchun ,ohakli suvdan karbonat angidrid o’tkazilganda u loyqalanadi: Ca(OH) 2 + CO 2 = CaCO 3 + H 2 O Ammo ohakli suvdan karbonat angidrid uzoq vaqt o’tkazilsa, avval loyqa bo’lgan suyuqlik sekin-asta tinadi va nihoyat, mutloqa tiniq bo’lib qoladi. Nordon tuz – kalsiy gidrokarbonat hosil bo’lgnligidan loyqa erib ketadi: CaCO 3 + CO 2 + H 2 O = Ca( HCO 3 ) 2 Calsiy gidrokarbonat – beqaror modda. Kalsiy gidrokarbonat eritmasi qaynatilsa yoki havoda uzoq vaqt turib qolsa, gidrokarbonat ajralib, undan carbonat angidrid chiqib ketadi va normal tiz hosil bo’ladi. Kalsiy karbanat – CaCO 3 Ca(OH) 2 + CO 2 = CaCO 3 ↓+ H 2 O p=2,95 g.sm 3 ( aragonit) p=2,711 g.sm 3 (kalsit) CaCO 3 + CO 2 + H 2 O → Ca +2 + 2HCO 3 - 55

Ca(HCO 3 ) 2⃗100 щС CaCO 3 ↓+CO 2 + H 2 O 3.2. Natr iy hamda gidrokarbonatli birikmalarning olinish usullari. Bizga ma’lumki hammamiz ovqatga solib ishlatadigan osh tuzi natriy xloridi (NaCl) bo‘ladi. Uning molekulasi bitta xlor va natriy atomlaridan iborat. Osh tuzi, ya'ni, natriy xlorid, xlorid kislota (HCl) ning asos va natriy gidroksidi bilan reaksiyaga kirishishida hosil bo‘ladi. Shu sababli ham, kislotalar va asoslarning o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida hosil bo‘ladigan moddalar uchun umumiy nom sifatida tuzlar atamasi qo‘llanadi. Tuzlar molekulasi tarkibidagi atomlar, elektr kuchlari ta’siri ostida to‘g‘ri tartibda joylashgan bo‘ladi. Bunday atomlarni o‘zaro ajratish juda mushkul. Shu sababli ham aksariyat tuzlarni parchalash (eritish) uchun katta harorat darajalari kerak bo‘ladi. Biz bilamizki, suv, ya'ni, muz, 0 °C haroratda eriydi. Osh tuzi, ya'ni, natriy xloridi esa 801 °C dagina erishga o‘tadi. Ko‘plab tuzlardagi (va boshqa qattiq moddalardagi) atomlarning to‘g‘ri tartiblanishi, ularning qattiq holatidagi hosil qiladigan geometrik shakllariga o‘z ifodasini topadi. Ya'ni, atomlari to‘g‘ri tartiblangan moddalar odatda to‘g‘ri va tekis qirralarga, hamda o‘tkir burchaklarga ega bo‘ladi. Qattiq moddalarning bunday to‘g‘ri shakllarini kristallar deyiladi. Natriy xloridining kristallari kub shaklida bo‘ladi (uning kristall panjarasi yuqorida keltirilgan). Natriy selitrasi, yoki, boshqacha nomi chili selitrasi deb nomlangan mineral o‘git molekulasi – bitta natriy, bitta azot hamda uchta kislorod atomlaridan tarkib topgan bo‘ladi va u natriy nitrati (NaNO 3 ) deyiladi. Biz kundalik turmushda 56

keng qo‘llaydigan oddiy shisha esa, asosan murakkab molekulyar tuzilishga ega bo‘lgan natriy silikat (Na 2 SiO 3 ) molekulasidan iborat bo‘lib, uning tarkibida natriy, kremniy va kislorod atomlari mavjud. Natriy osh tuzining suyuqlanmasini elektroliz qilish yo’li bilan olinadi. Katod va anod bo’shlig’i diafragma bilan ajratilgan bo’ladi, natriyning musbat ioni katoddan elektron biriktirib oladi ya’ni neytral atomga aylanadi. Natriyning neytral atomlari katodda suyuqlangan metall holida yig’iladi. Anodda xlor ionlari elektronlarini beradi, ya’ni oksidlanish sodir bo’ladi va gaz holida erkin xlor ajralib chiqadi. Bu jarayonlarni quyidagicha tasvirlash mumkin: NaCl = Na + + Cl Na + + e - = Na 0 (katodda); Cl - - e - = Cl 0 ; 2Cl 0 = Cl 2 (anodda) natriy olish uchun soda bilan ko’mir aralashmasini qattiq qizdirish kerak: Na 2 CO 3 + 2C =2Na + 3CO Hosil qilingan natriy kerosin ostida yoki berk metall idishlarda saqlanadi. Natriy yumshoq pichoq bilan oson kesiladigan yengil metall, kub shaklida kristallanadi. Natriy bug’i alangani sariq tusga kiritadi. Natriy kimyoviy xossalari jihatidan juda aktiv havoda tez oksidlanadi, ftor va xlor atmosferasida uy haroratida alangalanadi. Qizdirilganda brom, yod, oltingugurt, vodorod va boshqa moddalar bilan reaktsiyaga kirishadi shuningdek, suv bilan reaksiyaga kirishib, vodorodni ajratib chiqaradi: 2Na + 2H 2 O = 2NaOH + H 2 Yonib ketgan ishqoriy metallni suv sepib o’chirib bo’lmaydi, balki uning ustidan kalsinatsilangan soda kukuni sepish kerak. Natriy oksid Na 2 O suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, oyuvchi natriy hosil iladi. Na 2 O + H 2 O = 2NaOH Natriy havoda yonganda asosan, natriy peroksid Na 2 O 2 (va juda oz miqdorda Na 2 O) hosil bo’ladi, Na 2 O bevosita yo’llar bilan olinadi: 2Na+2NaOH 2Na 2 O+H 2 yoki 2Na+Na 2 O 2 2Na 2 O Agar natriy 180 0 C haroratda ozroq miqdorda kislorod bilan oksidlansa Na 2 O hosil bo’ladi 4Na + O 2 = 2Na 2 O 57

Natriy peroksid Na 2 O 2 sarg’ish kukun holidagi modda. Unga suv ta’sir ettirilganda ishqor va vodorod peroksid hosil bo’ladi: Na 2 O 2 + 2H 2 O = 2NaOH+ H 2 O 2 Agar reaksiya qizdirish bilan olib borilsa, vodorod peroksidning parchalanishi natijasida kislorod ajralib chiqadi. Vodorod peroksid Na 2 O 2 ga suyultirilgan kilota (H 2 SO 4 ) ta’sir ettirib olinadi, natriy peroksid esa havodagi karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishadi: Na 2 O 2 + 2HCl = 2NaCl+ H 2 O 2 2Na 2 O 2 + 2CO 2 = 2Na 2 CO 3 +O 2 Shu sababli Na 2 O 2 nafas olish apparatlarida havoni regenerasiyalab kislorod ajratib chiqarish uchun foydalaniladi. Na 2 O 2 gazlamalar, suyak, soch va boshqalarni oqartirish uchun ishlatiladi. Natriy giperoksid NaO 2 yuqori (300 atm) bosimda va 500 0 С da kislorod bilan Na 2 O 2 ning o’zaro ta’siridan hosil bo’ladi: Na 2 O 2 + O 2 → 2NaO 2 bu moddaga suv ta’sir ettirilsa quyidagi reaksiya boradi. 2NaO 2 + 2H 2 O = 2NaOH+ H 2 O 2 + O 2 Natriy gidrid NaH ni olish uchun natriy vodorod atmosferasida qizdiriladi. NaH oq tusli qattiq moddadir, uning tarkibidagi vodorod manfiy bir oksidlanish darajasiga ega. Agar natriy gidrid suyuqlantirilib elektroliz qilinsa, vodorod anodga va natriy esa katodga boradi. Natriy gidroksid NaOH oyuvchi natriy yoki kaustik soda deyiladi. U oq tusli qattiq moddadir. Uni laboratoriyada olish uchun natriy yoki natriy peroksid suvda eritiladi. Texnikada sodani kaustiklash va osh tuzining suvdagi eritmasini elektroliz qilish usuli bilan olinadi: a) Na 2 CO 3 + Ca(OH) 2 = 2NaOH+CaCO 3 b) NaCl = Na + + Cl - H 2 O = H + + OH - Katodda: 2H + + 2e - = 2H 0 → H 2 Anodda 2Cl - - 2e - = 2Cl 0 → Cl 2 58

Natriy gidroksidning suvdagi eritmasi kuchli ishqordir, terini kuydiradi, ko’zga tushsa ko’r qiladi, shuning uchun u bilan ishlashda nihoyatda ehtiyot bo’lib ishlash lozim. Natriy gidroksid sovun tayyorlashda, to’qimachilik va ko’nchilik sanoatida, organik moddalar olishda, neftni tozalashda, viskoza usulda sun’iy ipak hosil qilishda, kimyo laboratoriyalari va boshqa ko’pgina sohalarda ishlatiladi.Natriyning barcha tuzlari suvda yaxshi eriydi, Na[Sb(OH) 4 ]esa suvda erimaydi. Analitik kimyoda ana shu birikmani hosil qilish yo’li bilan Na + ioni topiladi. NaCl oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Natriy xlorid, gidrokarbonat, nitrat, arsenat, bromid, yodid, sulfat va silitsilatlari tibbiyotda, shuningdek Na 2 CO 3 shisha ishlab chiqarishda ishlatiladi. Tabiatda suv ohakli tog’ jinslaridan oqib o’tganda CO 2 bilan birikib, kalsiy va magniy karbonatlarni tegishli eruvchan bikarbonatlarga aylantiradi: CaCO 3 + H 2 O + CO 2 = Ca(HCO 3 ) 2 MgCO 3 + H 2 O + CO 2 = Mg(HCO 3 ) 2 Bikarbonatlar suvda karbonatlarga qaraganda ancha yaxshi eriydi, ular eritmaga o’tadi va natijada suv qattiq suvga aylanadi. Bunday suvda sovun yaxshi ko’pirmaydi, sabzavotlar yaxshi rivojlanmaydi, bug’ qozonlarida quyqa hosil bo’lib, u qozonning portlashiga sabab bo’ladi. Qattiq suvni ishlatishdan oldin yumshatish lozim. Karbonatli suv muvaqqat qattiqlikka, xlorid va sulfatli suv doimiy qattiqlikka ega. Suv har ikkala tuzlarning mavjudligi bilan bog’lik bo’lgan aralash qattiqlikka ega. Qattiqlikni yo’qotishda Ca(HSO 3 ) 2 yoki Mg(HCO 3 ) 2 erimaydigan holatga o’tkaziladi: Mg(HCO 3 ) 2 → MgCO 3 ↓ + H 2 O + CO 2 Hosil bo’lgan karbonatlar cho’kmaga tushadi, natijada suvning qattiqligi yo’qoladi. Qattiqlikni suvga ohakli suv qo’shish yo’li bilan ham oson yo’qotiladi: 59

Ca(HCO 3 ) 2 + Ca(OH) 2 = 2CaCO 3  + 2H 2 O Doimiy qattiqlikka ega bo’lgan suvni bu usullar bilan yumshatib bo’lmaydi, uni yumshatish uchun soda qo’shiladi: MgSO 4 + Na 2 CO 3 = MgCO 3  + Na 2 SO 4 MgCl 2 + Na 2 CO 3 = MgCO 3  + 2NaCl Bu usulni karbonatli qattiqlikni ham, binobarin, aralash qattiqlikni ham yo’qotish uchun bemalol tadbiq etish mumkin: Mg(HCO 3 ) 2 + Na 2 CO 3 = 2NaHCO 3 + MgCO 3  Suvning qattiqligi graduslarda ifodalanadi. Suvning qattiqligi 1 l suvdagi kalsiy va magniy ionlarining milligramm - ekvivalentlari yig’indisi bilan o’lchanadi. 1 gradus qattiqlik 0,35663 mg-ekv kalsiy yoki magniy ionlariga teng. Qattiqlikning har bir mg ekvivalenti suvda 20,04 mg/l Ca 2+ yoki 12,16 mg/l Mg 2+ bo’lishiga to’g’ri keladi. Suvning qattiqligi 1,5 mekv/l dan kichik bo’lsa, juda yumshoq, 1,5-4 mekv/l bo’lsa, yumshoq, 4-8 mekv/l bo’lsa, o’rtacha qattiq, 8-12 mekv/l bo’lsa, qattiq va 12 mekv/l dan katta bo’lsa, juda qattiq bo’ladi. Qora dengiz suvining qattiqligi 65,5 mekv/l ga okean suvining qattiqligi 130,5 mekv/l ga teng. Ohakli suv —kalsiy gidroksidning ohak sutini filtrlashda olinadigan tiniq eritmasidir. U laboratoriyada uglerod (IV) oksidni aniqlashda ishlatiladi: Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 + H2O Uglerod (IV) oksid uzoq vaqt davomida filtrdan o‘tkazilganda eritma tiniq bo‘lib qoladi: CaCO 3 +CO 2 +H 2 O →Ca(HCO 3 ) 2 Agar olingan kalsiy gidrokarbonatning tiniq eritmasi qizdirilsa, yana qaytadan loyqalanish sodir bo‘ladi: 60

Ca(HCO 3 ) 2 ᵗ → CaCO 3 ↓ + H 2 O +CO 2 ↑ Bu kabi jarayonlar tabiatda ham sodir bo‘lib turadi. Agar suv tarkibida erigan uglerod (IV) oksid bo‘lsa, u ohaktoshga ta’sir qiladi va kalsiy karbonatning ma’lum bir qismi suvda eriydigan kalsiy gidrokarbonatga aylanadi. Yer yuzasida eritma qiziydi va undan yana kalsiy karbonat cho‘kmasi tushadi. 3.3. Natriyli h a m da gidrokarbonatli su v l a rnin g xalq xo’jaligidagi ahamiyati . Natriyning ko‘plab birikmalari bizga juda yaxshi tanish va kundalik turmushda keng qo‘llaniladi. Lekin, juda foydali, biroq, ko‘pchilikka notanish bo‘lgan natriyli birikma natriy peroksidi (Na 2 O 2 ) deyiladi. U ikki atom natriy va ikki atom kisloroddan iborat bo‘lib, natriyning yonishidan hosil bo‘ladi. Xuddi vodorod periksi va ozon singari, natriy peroksid ham oqartiruv maqsadlarida qo‘llanishi mumkin. Lekin, uning bundan-da muhimroq o‘zga vazifasi ham mavjud. U uglerod dioksiddagi uglerod va bitta kislorod atomi bilan birikadi. Bunda bitta kislorod atomi erkin holda ajralib chiqadi. Agar nafas chiqarishda, chiqarilayotgan havoni natriy peroksiddan o‘tkazilsa, uning tarkibidagi karbonat angidrid gazi, ya'ni, uglerod dioksidi kislorod bilan almashadi. Natijada, o‘pkadan chiqqan havo yana nafas olishga yaroqli holga keladi. Natriy peroksidning ushbu xossasi, havodan erkin kislorod olishga bo‘lgan imkoniyat juda past bo‘lgan yopiq joylarda ishlovchi odamlar uchun kislorod ta’minotida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, orbital stansiyalarda va suvosti kemalarida aynan bir hajm havoni nafas olishda takroran ishlatish uchun natriy peroksiddan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Natriy ta’sirida suv molekulasidan vodorod ajralib chiqishida, natriyning o‘zi bitta kislorod atomi, hamda, yana bir vodorod atomi bilan birikib oladi. 61

Natijada, natriy gidroksidi (NaOH) hosil bo‘ladi. Uni boshqacha qilib o‘yuvchi natriy ham deyiladi. Natriy gidroksidi, asoslar turkumiga kiradi. Bilasizki, kislotalarning molekulasi vodorod atomlarini juda bo‘sh holda tutib, arang ushlab turadi, asoslar molekulasi esa, aksincha, vodorod atomlarini juda mustahkam tutadi. Shu sababli ham, asoslarning xossalari odatda kislotalarning xossalariga teskari jihatlardan iborat bo‘ladi. Agar kislotaga asos qo‘shilsa, ular bir-birini o‘zaro neytrallaydi. Hosil bo‘lgan aralashma esa, kislota, yoki asosning har ikkalasini alohida olingan holatidagidan ham kimyoviy jihatdan kuchsiz bo‘lib chiqadi. Natriy gidroksidi barcha asos birikmalar ichida eng arzoni va oson topiladigani bo‘lib, shunga ko‘ra sanoatda juda keng qo‘llaniladi. Uni olish uchun natriy xloridan elektr toki o‘tkazish kerak bo‘ladi. Bu jarayonda, xlor atomlari ajralib chiqib bir elektrodga yig‘iladi. Natriy atomlari esa ajralib ketmaydi, balki, suv molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, undagi vodorodni ajratib chiqara boshlaydi va natriy gidroksidi hosil qiladi. Natriy gidroksidi moy va yog‘larning molekulalarini glitserin va yog‘ kislotalarga parchalaydi. Natriyning tomlari yog‘ kislotalar bilan birikib, sovun ga aylanadi. Tinchlik zamonida ushbu texnologik jarayon orqali olinadigan eng foydali mahsulot aynan sovun bo‘lsa, harbiy harakatlar olib borilayotgan paytda esa asosiy o‘ringa glitserin chiqadi. Chunki undan portlovchi moddalar tayyorlashda xom-ashyo sifatida foydalaniladi. Masalan II-jahon urushi yillarida Buyuk Britaniyada aholiga ovqatdagi yog‘-moy qoldiqlarini tashlab yubormasdan, balki ularni to‘plab maxsus qabul punktlariga topshirish kerakligi haqida ko‘rsatma bo‘lgan. Natriy gidroksidining yog‘lar molekulasini parchalash xususiyatining boshqa maqsadlarda qo‘llash yo‘nalishlari ham bor. Masalan, yog‘ qoldiqlar bilan tiqilib qolgan quvurlarga natriy gidroksidi quyilsa, u hech bo‘lmaganda tiqilib 62

to‘g‘anoq bo‘lib turgan yog‘ qatlami (moslashib ketgan joylarni) yumshatadi va tozalash ishlarini osonlashtiradi. Bu maqsadda ishlatiladigan natriy gidroksidni ba’zan eskicha nomlash bilan ishqor ham deyiladi. Mutaxassislar orasida esa uning kaustik soda tarzidagi atamasi ham keng muomalaga kirgan. Bu atamadagi «kaustik» so‘zining aynan tarjima ma’nosi o‘zbek tilidagi «tishlog‘ich» degani kabi bo‘lib, u mazkur moddaning inson terisiga tushganida, terida paydo bo‘ladigan o‘yilish-yorilish jarohatlariga ishora tarzida shunday atalgan. Natriy gidroksidining eng katta hajmda ishlatilishi kuzatiladigan soha bu – yog‘och qirindilaridan viskoza, yoki qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyalaridir. Agar paxta tolasiga ham avvaldan natriy gidroksidi bilan ishlov berilsa, uning mustahkamligi ortib, mayinlashadi hamda, bo‘yash ham osonlashadi. Natriy gidroksidning paxta tolasiga bunday ijobiy ta’sir ko‘rsatish xususiyatini 1850 yilda ingliz olimi Jon Marser tomonidan aniqlangan bo‘lib, shu sabali odatda bunday ishlovdan o‘tgan paxta tolasini marserlangan tola ham deyiladi. Shuningdek natriyli birikmalar orasida, nisbatan kuchsiz asos xossasiga ega bo‘lgan natriy karbonati (Na 2 CO 3 ) haqida ham to‘xtalib o‘tish joiz. Uning molekulasida ikkita natriy, bitta uglerod hamda uchta kislorod atomlari bo‘ladi. Natriy karbonati kislotalar bilan birikishga kirishganida, undagi uglerod va kislorod atomlari uzilib chiqib, CO ko‘rinishida uchib chiqa boshlaydi. Natriy karbonatning nisbatan kengroq tarqalgan va maishiy turmushda qo‘llaniladigan boshqa nomi – soda hisoblanadi. Soda nomi, odamlar hali natriy karbonat va umuman atomlar haqida mutlaqo bilmagan zamonlardayoq maishiy turmushda allaqachon bor edi. Shu sababli ham ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarning kimyoga oid adabiyotlarida natriyni « sodium » tarzida ifodalashadi. Sababi natriy elementini soda tarkibidan aniqlangan edi. 63

Natriy karbonatidan asosan uglerod dioksidi (CO 2 ) hosil qilish manbasi sifatida foydalaniladi. Masalan, uglerod dioksidili o‘t o‘chirish vositalarini ushbu gaz bilan to‘ldirishda aynan natriy karbonat asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Aslida kuchsiz asos bo‘lishiga qaramay, ayrim masalalarda hatto natriy karbonatning asoslik xossalari ham ancha kuchlilik qiladi. Bunday hollarda esa kimyogarlarga undan-da kuchsizroq asos bo‘lmish natriy bikarbonat (NaHCO 3 ) asqotadi. Uning molekulasida atiga bitta natriy atomi bo‘ladi. Natriy bikarbonat ham kislotalar bilan birikkanida CO 2 gazi ajralib chiqadi. Lekin uning asoslik xossalari shu qadar yumshoqki, uni odam iste’mol qilishi ham mumkin. O‘ylaymanki siz kundalik turmushda ichimlik sodasi atamasini albatta eshitgansiz. O‘sha soda aynan bikarbonat natriy bo‘ladi. Bikarbonat natriydan oshqozondagi yoqimsiz og‘riq – jig‘ildon qaynashini bartaraf etishda ham foydalaniladi. Bunda ichga qabul qilingan ichimlik sodasi, oshqozondagi doimiy mavjud bo‘ladigan ayrim kislotalarni neytrallaydi. Natijada oshqozondan kekirik aralash CO 2 gazi kelib chiqadi va o‘zi bilan boshqa yoqimsiz gazlarni ham olib chiqib ketadi. Bu esa, oshqozon og‘rishiga sabab bo‘layotgan ichki bosimni, ya'ni, oshqozon zo‘riqishini pasaytiradi va bemor o‘zini yengil his qila boshlaydi. Ichimlik sodasidan shuningdek pishiriqlar tayyorlashdan ham juda keng qo‘llaniladi. Uni biror kuchsiz kislota bilan aralashtirib (masalan qatiq bilan) xamirturush qo‘shmasdan tayyorlanadigan xamirga qo‘shilsa, ichimlik sodasi va kuchsiz kislotaning o‘zaro ta’siri natijasida xamirda CO 2 gazi ajralib chiqadi hamda, xamir yumshoq bo‘lib tinadi. Bunday xamirdan tayyorlangan pishiriqlar ham bo‘rsildoq, yumshoq va mazali bo‘ladi. Natriyning yana bir ajoyib birikmasi bu – natriy sulfati (Na 2 SO 4 ) bo‘lib, uning molekulasida bittadan natriy va oltingugurt atomlari, hamda to‘rtta kislorod atomi, shuningdek erkin bog‘lanishdagi o‘nta suv molekulasi mavjud bo‘ladi. 64

Ushbu moddani birinchi bo‘lib olmon kimyogari Iogan Rudolf Glaeuber 1858 yilda batafsil tadqiq qilgan edi. Ilk tadqiqotchisi sharafiga ba’zan natriy sulfatni glauber tuzi ham deyiladi. Odatda kimyoviy moddalarni suvga solinsa, hosil bo‘lgan eritma harorati, suvning avvalgi haroratidan ko‘ra balandroq bo‘ladi. Masalan suvda oltingugurt kislotasini, yoki, natriy gidroksidini tezkorlik bilan aralashtirilsa, hosil bo‘luvchi eritma harorati bir zumda qaynash darajasigacha ko‘tariladi. Kimyogarlar ham aksariyat hollarda reaksiyadan aynan shunday natija kutishadi. Lekin glauber tuzini suvga solinsa, hosil bo‘lgan eritmaning harorati, suvning avvalgi haroratidan pasayadi. Ushbu hodisa ilk bora kuzatilganida, kimyogar olimlar juda hayratda qolib, ko‘zlariga ishonishmagandi... Osh tuzi suvga kuchli taham bergan holda ko‘plab miqdorda dengiz suvida, tabiatda esa galit minerali holida uchraydi.Toza holdagi natriy xlorid rangsiz kristallardan iborat bo‘lib,tarkibidagi aralashmaning xiliga qarab u har-xil ranglarda bo‘lishi (binafsha, sariq, havo hamda kul rang va boshqalar ) mumkin. Natriy va kaliy hayotiy faoliyat uchun muhim ahamiyatga ega elementlardir. Т irik organizmlar hujayralaridagi kaliy–natriy nasosi hujayra shirasidagi (ildizdan barglarga tuz eritmalarining yetkazib berilishi, fotosintez intensivligini ta’minlash) va demakki muhim hayotiy biokimyoviy faoliyatlar (qon bosimi, yurak mushaklarining ishini meyorlashtirish) uchun zaruriy jarayondir. Natriy xlorid NaCl osh tuzi sifatida ma’lum va tirik organizm uchun juda kerakli modda. Undan tibbiyotda (fiziologik eritma), oziq–ovqat va kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Kezirit tosh tuz NaCl tarkibida uchraydi, bu tuz dengiz suviga ham taxir maza beradi. 100 g. Suvda 150S temperaturada 33,8 g. Tuz eriydi. Suvda uchraydigan kationlarga H  , N а  , К  , NH 4  , C а 2  , М g 2  , F е 2  , М n 2  , А l 3  va ionlarga О H - , HC О 3 - , C О 3 -2 , Cl - , S О 4 2- , HS - , N О 3 - , N О 2 - , F-, P О 3- 4 , Br - J - , HSi О 3 - 65

larni ko'rsatish mumkin. Eng ko'p miqdorda esa 7 xil ion: N а  , К  , C а 2  , М g 2  , HC О 3 - , S О 4 2- , Cl - mavjuddir. Yuqorida ko'rasitilgan ionlarning ayrimlarining ko'p-kamligi (miqdorlari) ga qarab, tabiiy suvlar yana 3 turga: gidrokarbonatli (karbonatli), sulfatli va xloridli (Alekin, 1970 y)ga bo'linadi. Ularning har biri, o'z navbatida, tag'in 3 xilga ajratiladi, masalan, gidrokarbonatli (karbonatli) suv - tarkibida kalsiy tutgan, magniy va natriyli suvlarga bo'linadilar. U yoki bu turdagi suv o'z tarkibidagi mavjud ionlarning o'zaro bir- biriga nisbatan kam-ko'pligi bilan (mg-ekv/l) yana 3 qismga bo'linadi: 1. HC О 3 - > C а 2   М g 2  2. HC О 3 - < C а 2   М g 2  < HC О 3 -  S О 4 2- 3. HC О 3 -  S О 4 2- < C а 2   М g 2  Yuqorida ko'p marta ta'kidlanganidek, yer osti suvlari odatda ko'proq minerallangan bo'lib, ular tarkibida natriy, sulfat va xlor ionlari nisbatan ko'p uchraydi. Bunday ionlar oson eruvchi tegishli tuzlarning tabiiy suvda eriganligi natijasidir. Ayniqsa issiq va quruq iqlimli Markaziy Osiyo mintaqasi uchun bunday tabiiy suvlar ko'proq xarakterli hisoblanadi. 66

$Xulosa O‘tkazilgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar asosida bitiruv malakaviy ishida quydagi natijalar olindi. 1. Ushbu bitiruv malakaviy ishini amalga oshira borib, Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi kalsiy hamda xlor ionlarining miqdorini 2. Namuna uchun keltirilgan sizot suvidan 50 ml olinib u quritish shkafida 105 o С da quritildi va quruq qoldiqning miqdori 10,282 mg\l ekanligi aniqlandi. 3. Amalga oshirilgan tahlil natijalariga ko‘ra , Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi kalsiy ionlarining miqdori 24,048 mg/l ekanligi aniqlandi. 4.Olib borilgan laboratoriya tahlil natijalariga ko‘ra , Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi xlor ionlarining miqdori 11,6 mg/l ekanligi aniqlandi. 67$

Koson tumani “A. Navoiy nomli fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash

29.09.2019

0

185.0888671875 KB

Похожие