- Главная страница
- Дипломные работы
- Химия
- Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi kalsiy hamda xlor ionlarining miqdorini aniqlash
Koson tumani “Qo’ng’irtog’” fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi kalsiy hamda xlor ionlarining miqdorini aniqlash
![t kapron ishlab chiqarish uchun 5600 t, 1t qog’oz ishlab chiqarish uchun 1000 t, shakar uchun esa 100 t suv sarf bo’ladi va h.k . Respublikamizda suv resurslari cheklangan bulishiga qaramasdan, uni tejashga kam e’tibor berilyapti, natijada suvning ko‘p qismi bekorga sarf bulmoqda. Deyarli barcha iste’molchilar doimiy ravishda meyordan ko‘p suv olishga xarakat qiladilar. Bu esa ekin maydonlarida yer osti suvlari sathining ko‘tarilishiga, yerlarning qayta shurlanishiga olib kelmoqda. O‘z navbatida shurni yuvish uchun yana katta miqdorda suv sarflanib, natijada sug‘oriladigan yerlarda hosil buladigan qaytarma suvlar miqdori ham ortmoqda. Shundan ko‘rinib turibdiki, sug‘orishda suvni tejashning katta imkoniyatlari mavjud. Bunga avvalo, kanallar o‘zanini betonlash, nov (lotok)lardan foydalanish yo‘li bilan sug‘orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini 0,7-0,8 ga yetkazib, hamda yuqorilda aytilganidek, sug‘orishning ilg‘or usullarini qullash bilangina erishish mumkin. Suv resurslarini kamayishdan saqlashning asosiy rezervlaridan yana biri sug‘orishda qaytarma suvlardan unumli foydalanishdir. Respublikada bu suvlar asosan ekin maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan buladi. F.E.Rubinova ma’lumotlariga ko‘ra 1971-1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o‘rtacha 19 km3 suv sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan qaytarma suvlar 9 km3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho‘lda yiliga 6,3 km3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km3 ga teng bo‘lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug‘orish massivlarida 1961-1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o‘zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potensial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km3 ni (sug‘orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km3 ni tashkil etdi [14 ]. Afsuski, kaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qushilmaydi. 14](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-13.png)
![Ma’lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol kurinib turibdi.Umuman, 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy resurslarga oqizilgan qaytarma suvlar xajmi 77,1km3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya’ni tabiiy manbalarga oid oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qushilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Yukorida aytilgan asosiy masalani hal qilishda, ko‘pchilik olimlarning fikricha quyidagi choralarni nazarda tutish lozim. 1. Shaharlarning oqava suvlaridan dehkonchilik, asosan yem-xashak yetishtiriladigan dalalarini sug‘orishda foydalanish mumkin, chunki tajribalarning ko‘rsatishicha ular tarkibida ko‘p miqdorda organik ug‘itlar, jumladan, o‘rtacha 50 g/m3 azot, 10 g/m3 fosfor, 30 g/m3 kaliy, 100 g/m3 kaltsiy va magniy mavjud buladi. Albatta gigiena nuqtai-nazaridan, bunday dalalarda tug‘ridan-tug‘ri iste’mol qilinadigan ekinlar ekilmaydi. Eng muhimi bu suvlar tuproq tarkibiga ziyon yetkazmaydi. Bunday tajribalar Rossiyada va boshqa chet ellarda o‘tkazilgan hamda maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan buladi. F.E.Rubinova ma’lumotlariga ko‘ra 1971- 1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o‘rtacha 19 km3 suv sarflangan bo‘lsa, hosil bo‘lgan qaytarma suvlar 9 km3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho‘lda yiliga 6,3 km3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km3 ga teng bo‘lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug‘orish massivlarida 1961-1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o‘zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potensial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km3 ni (sug‘orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km3 ni tashkil etdi. Afsuski, kaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qushilmaydi [16]. 15](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-14.png)
![O б -h а yot да n foy да l а nish даг i б osh б osh д oqlik ва m а s’uliyatsizlik yomon oqi ба tl а r га oli б k е lishini O‘rt а Osiyo да t а shkil top га n must а qil дав l а tl а r h а m да Qozog‘iston R е spu б lik а si m е lior а siya ва su в xo‘j а li г i xizm а ti r а h ба rl а ri o бд on muloh а z а qili б ko в r д il а r. Б u m а s а l а nin г а h а miyati ва mur а kk аб likl а rini tushini б е t д il а r. 1992-yilinin г 18-f ев r а li да Qozog‘iston R е spu б lik а si poyt а xti Olm а ot а sh а hri да mint а q адаг i дав l а tl а r а ro su в z а hir а l а rini б ir га lik да б oshq а rish ва muhof а z а qilish yuz а si да n а h д l а shu вга k е lishil д i. А h д nom а hujj а tini O‘rt а Osiyo r е spu б lik а l а ri h а m да Qozog‘iston R е spu б lik а si M е lior а siya ва su в xo в j а li г i ва zirl а ri imzol ад il а r. Hujj а t да su в m а n ба l а ri да n oqilon а foy да l а nish га , su в z а hir а l а rini muhof а z а etish да mint а q адаг i ба rch а дав l а tl а r t е n г huquqli h а m да ба r ава r m а s’uliyat га e га ek а nlikl а ri ko‘z да Juml ада n, а h д l а shu в chi tomonl а rnin г m а nf аа tl а rini hurm а t qilish, su вда n foy да l а nish да б ir- б iri га ziyon е tk а zm а slik, su вда n foy да l а nish ва unin г z а hir а l а rini iflosl а ntirm а slik h а qi да а h д nom ада ko‘z да tutil га n t а l аб l а r га og‘ishm а y а m а l qilish m а j б uriyatl а ri n а z а r-e’ti б or да tutil ад i, деб k е lishi б olin д i [25]. Tomonl а r su в ni isrof qilm а slik, б u беба ho б oylik да n s а m а r а li foy да l а nish xususi да , shunin где k, ekolo г iya mu а mmol а ri, Orol де n г izi га h а r yili z а rur miq д or да su в o‘tk а zi б turish h а qi да ба m а sl а h а t б ir fikr га k е l д il а r. 1993-yil 6- m а y да q аб ul qilin га n O‘z бе kiston R е spu б lik а sinin г "Su в ва su вда n foy да l а nish to‘g‘risi да " г i qonuni q аб ul qilini б u su в ва su вда n foy да l а nish га д oir munos аба tl а rni t а rti бга solish да n, а holi ва x а lq xoj а li г i ehtiyojl а ri uchun su вда n oqilon а foy да l а nish да n, su в ni б ulg‘ а nish, iflosl а nish ва k а m а yi б k е tish да n s а ql а sh да n, su в nin г z а r а rli t а ’sirini ol д ini olish ва uni ба rt а r а f qilish да n, su в o б ’ е ktl а rinin г hol а tini yaxshil а sh да n, shunin где k su вга д oir munos аба tl а r soh а si да korxon а l а r, mu а ss а s а l а r, t а shkilotl а r, де hqon xo‘j а likl а ri ва fuq а rol а rnin г huquql а rini himoya qilish да n i б or а t б o‘l д i. M а zkur, qonun да б irinchi m а rt а ya г on а дав l а t su в fon д i m а s а l а si ko‘rs а ti б бе ril д i. O‘z бе kiston R е spu б lik а sinin г ya г on а дав l а t su в fon д i: да ryol а r, ko‘ll а r, su в om б orl а ri, б oshq а е r usti su в h ав z а l а ri ва su в m а n ба l а ri, k а n а l ва ho в uzl а rnin г su в l а ri да n; е r osti su в l а ri ва 30](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-29.png)
![muzlikl а r да n i б or а t д ir. Дав l а tl а r а ro да ryol а r - А mu да ryo, Sir да ryo, Z а r а fshon да ryosi, Orol де n г izi ва б oshq а su в l а r да n foy да l а nish huquqi дав l а tl а r а ro б itiml а r да бе l г il аб бе ril ад i. (4-mo дда tutil д i. H а r б ir r е spu б lik а o‘z hu д u д i да а h д nom ага а sos а n а m а l qilish m а j б uriyatl а rini ol д i. Shunin где k, qonun да дав l а t hokimiyati ва б oshq а ru в or га nl а rinin г su вга д oir munos аба tl а rni t а rti бга solish soh а si даг i ва kol а tl а ri h а m а niqko‘rs а til д i. Juml ада n qonunnin г 5-mo дда si да O‘z бе kiston R е spu б lik а si Oliy M а jlisinin г su вга д oir munos аба tl а rni t а rti бга solish soh а si даг i ва kol а t l а ri quyi даг ich а ko‘rs а til д i: Su в ва su вда n foy да l а nish to‘g‘risi даг i qonunl а rni q аб ul qilish,ul а r га o‘z га rtirish ва qo‘shimch а l а r kiritish; su в r е sursl а ri да n foy да l а nish ва ul а rni muhof а z а qilish га oi д дав l а t siyos а tinin г а sosiy yo‘n а lishl а rini бе l г il а sh h а m да su в xo‘j а li г i га oi д str а t ег ik дав l а t да sturl а rini q аб ul qilish [25]. O‘z бе kiston R е spu б lik а si "Su в ва su вда n foy да l а nish to‘g‘risi да " г i qonunnin г 21-mo дда si га ko‘r а : "Su в o б ’ е ktl а ri а holinin г ichimlik su вга б o‘l га n ehtiyojl а rini, m а ishiy дав ol а sh; kurort, sog‘loml а shtirish, hor д iq chiq а rish ва б oshq а ehtiyojl а rini, qishloq xo‘j а li г i, s а no а t, en е r ге tik а , tr а nsport, ба liqchilik xo‘j а li г i h а m да б oshq а дав l а t yoki j а mo а t ehtiyoj l а rini qon д irish uchun qonunl а r да ko‘z да tutil га n t а l аб l а r ва sh а rtl а r га rioya qilin га n hol да foy да l а nish га бе ril ад i. Oqin д i su в l а rni oqizish uchun su в o б ’ е ktl а ri да n foy да l а nish га qonunl а r да ko‘z да tutil га n holl а r да h а m да m а xsus t а l аб l а r ва sh а rtl а r га rioya qilin га n t а q д ir даг in а yo‘l qo‘yilishi mumkin.Su в o б ’ е ktl а ri а yni б ir ва qt да б itt а yoki б ir n е cht а m а qs ад l а r да foy да l а nish га бе rilishi mumkin. R е spu б lik а miz sh а roiti да foy да l а n ад i га n su в r е sursl а rinin г а sosiy qismi qishloq xo‘j а li г i да sug‘orish m а qs ад l а ri да ishl а til ад i. Unin г qismi да n es а s а no а t да h а m да m а ishiy ва kommun а l m а qs ад l а r да foy да l а nil ад i. А n а shu h а r uch а l а yo‘n а lish h а m yil да n- yil га ko‘proq su в t а l аб qilmoq да . N а tij ада r ег ionimiz да su в pro б l е m а si to б or а ji дд iy mu а mmo б o‘li б qolmoq да . Б un да y sh а roit да su в ni t е j аб -t е r габ ishl а tish, unin г бе hu да k е tishi га yo‘l qo‘ym а slik, q а yt а rm а ва oq ава su в l а r да n unumli 31](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-30.png)
![foy да l а nish, en г muhimi - su в m а n ба l а rini iflosl а nish да n ва ortiqch а min е r а ll а nish да n s а ql а sh t а l аб qilin ад i. Б un да n t а shq а ri ush б u qonunnin г 22-mo дда si га а sos а n, su вда n foy да l а nish tori ikki xil деб ko‘rs а til га n . Su вда n foy да l а nish ва uni muhof а z а qilish usti да n дав l а t n а zo-. r а tinin г ва zif а si su вда n foy да l а nish б or а si да бе l г il аб qo‘yil га n t а rti б i ба rch а ва zirlikl а r, дав l а t qo‘mit а l а ri ва i д or а l а r, mulkchiliknin г ба rch а sh а kll а ri даг i korxon а l а r, mu а ss а s а l а r, t а shkilotl а r, де hqon xo‘j а likl а ri ва fuq а rol а r rioya qilishl а ri, su в ni muhof а z а qilish, su в nin г z а r а rli t а ’sirini ol д ini olish ва ба rt а r а f qilish ва zif а l а rini, su в ni hiso бга olish qoi да l а rini, shunin где k su в to‘g‘risi даг i qonunl а r да бе l г il аб бе ril га n б oshq а qoi да l а rni ба j а rilishini t а ’minl а sh д ir. Su вда n foy да l а nish ва uni muhof а z а qilish usti да n дав l а t n а zor а tini m а h а lliy hokimiyat ва б oshq а ru в or га nl а ri, O‘z бе kiston R е spu б lik а si T аб i а tni muhof а z а qilish дав l а t qo‘mit а si, O‘z бе kiston R е spu б lik а si S а no а t да , konchilik да ва kommun а l m а ishiy s е ktor да ishl а rnin г бе x а t а r oli б б orilishini n а zor а t qilish дав l а t insp е ksiyasi, O‘z бе kiston R е spu б li k а si Sog‘liqni s а ql а sh ва zirli г i а m а l га oshir ад il а r [ 5, 25]. I I BOB Tajribalar qismi . 2.1 S izot suvlari tarkibidagi quriq qoldiq hamda erimaydigan qismini aniqlash Quruq qodiqni aniqlash. Buning uchun hajmi 100 ml. bo’lgan yuqori haroratga chidamli stakan olinib , 110°C haroratda qurutish shkafiga quritiladi . Qurutish shkafiga quritilgan stakan eksikatorda sovitilib , og`irligi yozib olinadi . Og`irligi o`lchab olingan stakanga keltirilgan mineral suv eritmasidan 50 ml o`lchab olinib solinadi uni suv hammomida suv bug`lanib ketguncha qizdiriladi . Shundan so`ng suvsizlantirilgan qoldiq quritish 32](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-31.png)
![II. BOB. NATIJALAR TAHLILI 3.1 Kalsiy hamda xlorning fizik – kimyoviy xususiyatlari T/n Xossalari Xlor(Chlorum). Kalsiy / Calcium (Ca) 1 Belgisi Cl Ca 2 Atom raqami 17 20 3 Koʻrinishi Sargʻish-yashil zaharli gaz Oqish-kumush rangli qattiq metall 4 Atom massasi ( molyar massasi ) 35.4527 m. a. b. ( g / mol ) 40,078 m. a. b. ( g / mol ) 5 Atom radiusi 193 pm 197 pm 6 Ionlashish energiyasi (birinchi elektron) 1254.9(13.01) kJ / mol ( eV ) 589,4(6,11) kJ / mol ( eV ) 7 Elektron konfiguratsiyasi [Ne] 3s 2 3p 5 [Ar] 4s 2 8 Kovalentlik radiusi 99 pm 174 pm 9 Ion radiusi (+7e)27 (-1e)181 pm (+2e)99 pm 10 Elektrmanfiylik (poling boʻyicha) 3.16 1,00 11 Elektrod potensiali 0 -2,76 В 12 Oksidlanish darajasi 7, 5, 3, 1, −1 2 13 Zichlik (при −33.6 °C)1.56 g / sm ³ 1,55 g / sm ³ 14 Solishtirma issiqlik sigʻimi (Cl-Cl)0.477 J /( K ·mol ) 0,653 J /( K ·mol ) 15 Issiqlik oʻtkazuvchanlik 0.009 Vt /( m ·K ) (201) Vt /( m ·K ) 16 Erish harorati 172.2 K 1112 K 17 Erish issiqligi (Cl-Cl)6.41 kJ / mol 9,20 kJ / mol 18 Qaynash harorati 238.6 K 1757 K 19 Qaynash issiqligi (Cl-Cl)20.41 kJ / mol 153,6 kJ / mol 20 Molyar hajm 18.7 sm ³/ mol 29,9 sm ³/ mol 21 Panjara tuzilishi ortorombik kubik markazlashgan 22 Panjara davri 6.240 Å 5,580 Å 23 Panjara/atom nisbati n/a n/a 24 Debe harorati n/a K 230,00 K 42](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-41.png)
![Kalsiy (lot. Calx, Calcis — ohak soʻzidan olingan; Calcium), Ca — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy-yer metallariga kiradi; tartib raqami 20, at m. 40,08. Tabiiy Kalsiy oltita barqaror izotopdan tuzilgan: 40Ca (96,94%), 44Ca (2,09%), 42Ca(0,67%), 48Ca (0,187%), 43Ca (0,135%) va 46Ca (0,003%). Oksidlanish darajasi +2, goho + 1; ionizatsiya energiyasi Ca°—> Ca+—" Ca 2+ , tegishlicha 6,11308 va 11,8714 eV ga teng; Poling boʻyicha elektromanfiyligi 1,0; atom, radiusi 0,197 nm, ion radiusi (qavslarda koordinatsiyasi son keltirilgan) Ca 2+ 0,114 nm (6), 0,126 nm ( , 0,137 nm (10), 0,148 nm (12). Yer poʻstida tarqalganligi jihatidan beshinchi oʻrinda (O, Si, Al, Fe dan keyin) turadi, massasi jihatidan 3,38%ni tashkil qiladi. Tabiatda faqat minerallar (400 ga yaqin) holida uchraydi. Kalsiyning turli silikat va alyumosilikatlari, mas, anortit Ca[Al 2 Si 2 0 8 ], diopsid CaMg[Si 2 O 6 ], vollastonit Ca 3 [Si 3 0 9 ] keng tarqalgan. Bulardan tashqari, kalsiy karbonat-CaCO 3 , (tabiiy shakllari — ohaktosh, boʻr, marmar), dolomit CaMg(CO 3 ) 2 , fosforit Ca 5 (PO 4 ) 3 (OH 2 SO 3 ),apatitlar Ca 5 (PO 4 ) 3 (Gʻ, C1), gips CaSO 4 *2H 2 O, flyuorit CaGʻ2 va b. sanoat ahamiyatiga ega. Kalsiy birikmalari tabiatdagi togʻ jinslari, suvlar va tuproq, tarkibida ham bor. Kalsiy biogen elementyaardan biri boʻlib, oʻsimlik, odam va xayvonlar suyagining asosini tashkil etadi. CaCO 3 — mollyuskalar, shilliqqurtlar va tuxum poʻstlogʻi tarkibida koʻp miqdorda boʻladi. Katta yoshdagi odamlar vaznining 1,4—2%i Kalsiydan iborat. 12 yoshgacha boʻlgan bolalar organizmining Kalsiyga kundalik ehtiyoji 0,5—0,6 g , 12—18 yoshdagilarda 0,7—0,8 g , katta yoshdagilarda 0,5 g va homilador ayollarda 1 g . Kalsiy kumush kabi oq metall. Suyuqlanish t-rasi 842°, qaynash t-rasi 1495°; zichligi 1,54 g/sm3. Plastik, yumshoq, oson bolgʻalanadi, pichoq b-n kesish mumkin. Juda faol metall boʻlganligi sababli odatdagi t-radayoq havo kislorodi b-n reaksiyaga kirishib, oksid parda b-n qoplanadi. Shuning uchun u moyda yoki jips 43](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-42.png)
![yumshoq abraziv sifatida qoʻllaniladigan, yuvuvchi vositalar, tish sementlarining komponenti boʻlgan pirofosfat Ca 2 P 2 O 7 olinadi. Digidroortofosfat Ca(HPO 4 ) 2 — gigroskopik modda. Uning monogidrati Ca(H 2 PO 4 ) 2 *H 2 O suvda oz (30° da 100 g da 1,8 g) eriydi. Xlorli ohak katta amaliy ahamiyatga ega. U so‘ndirilgan ohakning xlor bilan reaksiyasida hosil bo‘ladi: 2Ca(OH) 2 +2Cl 2 →Ca(ClO) 2 +CaCl 2 +2H 2 O Kalsiy gipoxlorit.Xlorli ohakning ta’sir etuvchi tarkibiy qismi kalsiy gipoxloritdir.Gipoxloritlar gidrolizga uchraydi. Bunda gipoxlorit kislota ajralib chiqadi. Gipoxlorit kislotani uning tuzidan, hatto karbonat kislota ham siqib chiqaradi: Ca(ClO) 2 +H 2 O+CO 2 → CaCO 3 ↓ +2HClO Gipoxlorit kislota mustahkam emas, u oson parchalanadi: 2HClO → 2HCl+O 2 ↑ Xlorli ohakning bu xossasidan ohorlash, dezinfeksiyalash va degazatsiyalashda foydalaniladi. Gips. Gipsning tabiiy – CaSO 4 ·2H 2 O, kuydirilgan –(CaSO 4 ) 2 . ·H 2 O, suvsiz gips – CaSO 4 xillari bo‘ladi. Kuydirilgan (yarim suvli) gips yoki alebastr (CaSO 4 ) 2 ·H 2 O tabiiy gipsni 150 – 180°C da qizdirish yo‘li bilan olinadi: 2 [CaSO 4 · 2H 2 O] → (CaSO 4 ) 2 · H 2 O+3H 2 O ↑ 49](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-48.png)
![tabiiy gips kuydirilgan gips Alebastr kukuni suv bilan aralashtirilsa, yarim suyuq plastik massa hosil bo‘ladi va u tez qotadi. Qotish jarayoni suv biriktirilishi natijasida sodir bo‘ladi: 2(CaSO 4 ) 2 ·2H 2 O+3H 2 O → 2 [CaSO 4 · 2H 2 O] Kuydirilgan gipsning qotish xossasidan amalda foydalaniladi.Chunonchi, alebastr bilan qum va suv aralashmasi suvoqchilikda ishlatiladi. Т oza alebastrdan bezak buyumlari, tibbiyotda esa gipsli bog‘lamlar quyishda foydalaniladi. Agar tabiiy gips CaSO 4 ·2H 2 O ancha yuqori temperaturagacha qizdirilsa, bunday holda suvning hammasi yo‘qoladi: CaSO 4 ∙ 2H 2 O t 1 8 0 0 C CaSO 4 + 2H 2 O Hosil bo‘lgan suvsiz gips CaSO 4 endi suv biriktirish xossasiga ega bo‘lmaydi va shuning uchu n uni „o‘lik gips“ deb ataladi. 50](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-49.png)
![So’nggi yillаrdа suv rеsurslаridаn dаm оlish vа turizmdа foydаlаnishning mаsshtаbi o’sib bоrmоqdа. Dаm оlish uilаri, turbаzаlаr аsоsаn dаryo, sjoy, jilg’а, каnаl, suv оmbоri, кo’llаr аtrоfidа joylаshtirilаdi. Nаtijаdа o’shа еrdаgi jilg’а, sjoy, dаryo suvlаrining miqdоrini каmaytirishdаn tаshqаri, uning sifаtini yomоnlаshib iflоslаnishigа sаbаbchi bo’lmоqdа. Kaliyning ko’p qismi o’simlik hujayrasining shirasida bo’ladi. O’simlikning t а nasida engil harakatchanlikka ega bo’lib, ildizdan kechasi ajraladi va kunduzi yana singadi. O’simliklarning eski qari bargidan yomg`ir suvlari kaliyni ko’plab yuvadi. O’simlikda kaliy bir tekis tarqalmagan, uning ko’p qismi modda almashinivi va hujayraning bo’linishi intensiv ravishda ketayotgan organlarida mirestemasida, yosh novdalarida bo’ladi. Kaliy o’simlik ning changdonida ham ko’p bo’ladi. Makkajo’xorining changdonida 35,5% gacha bo’ladi. Kaliy o’simlik larning tovar bo’lmagan qismida ko’p bo’ladi[24]. Kaliy o’simliklarda fotosintez jarayonini normal o’tishini ta`minlaydi. Fermentlar tarkibiga kirmaydi. Lekin ularning faoliyatini tezlashtiradi. Protoplazma kolloidlarining gidrofillik qobiliyatini kuchaytiradi. Kaliyning ta`sirida o’simliklar suvni o’zida ushlab turish qobiliyatini oshiradi. Qisqa muddatli qurg`oqchilikka chidamliligini kuchaytiradi. Kaliy bilan oziqlanish yaxshi bo’lgan sharoitda o’simliklarda uglevodlarning tez to’planishi natijasida meva va sabzavotlarda qandning, kartoshkada kraxmalning, zig`ir va boshqa tolali ekinlada tolasining ingichkaligi va mustahkamligi ortadi. X ujayra shirasining osmotik bosimi va ekinlar sovuqqa chidamliligi ortadi. O’simliklar kaliy bilan yaxshi taminlansa, oqsil ko’p hosil bo’ladi,azotni yashshi o’zlashriradi. 54](/data/documents/8adbfeee-ef4b-4b68-b129-b8321e982147/page-53.png)
