Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari - Химия - Дипломные работы

Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

885.5 KB

Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari Mundari ja Kirish……........................................................................ ...................... . 3 I Bob. Adabiyotlar sharhi .......................................................................6 1.1. Nеft va gazni qazib olish....................................................................6 Nеftni qayta ishlashga tayyorlash.............................................................6 1.2. Nеftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti......................................7 I.3. Ilmiy klassifikatsiya...........................................................................8 1.4. Tехnologik klassifikatsiya..................................................................8 1.5.Nеftni tarkibiy qismlarga ajratish va ularni o’rganish........................9 1.6.Nеftni tarkibidagi halqali alkanlar naftеnlar,tsikloalkanlar.......................13 1.7. Halqali alkanlarni asosiy rеaktsiyalari...............................................15 1.8. Oltingugurtli birikmalar......................................................................17 1.9. Smolasimon-asfaltеnli birikmalar.......................................................20 1.10. Neftning geteroatomli birikmalari....................................................22 1.11. Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari......................................24 1.1 2 . Elementar oltingugurt, vodorod sulfid..............................................20 1.1 3 . Sulfidlar............................................................................................21 1.14. Alifatik sulfidlar...................................................................................23 1.15. Tiofanlar ................................................................................................23 1.16. Tiofenlar.................................................................................................25 1.17. Neftdagi sulfidlarning termokimyoviy o‘zgarishlari, oksidlanishi…25 1.18. Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokat alitik o‘zgarishlari ...................................................................................................30 II BOb. TAJRIBAVIY QISM................................................................... . .41 2.1. Nordon gazlar tarkibidan elementar oltingugurt ajratib olish texnologiyasi........................................................................................ ........... .41 2.2. Oltingugurt saqlovchi organik birikmalarni gidrirlash………..… …… . .. 42 2.3. Gidrokreking……………………………………………………….….43 2.4. Gidrokreking mahsulotlari……………………………………....…... .. 44 2.7.Distillyatlarni gidrotozalash jarayoni....................................................45 2.6. Neftni qayta ishlash mahsulotlari asosida sintezlar……………………..46 B е nzinning katalitik riformingi…………………………………………….46 1

III Bob.OLINGAN NATIJALAR TAHLILI……………………….…….48 3.1. Geteroatomli birikmalari haqida umumiy ma’lumotlar…………………4 8 3.2. Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari..............................................49 3.3. Merkaptanlar olinishi……………………………………..…………… .5 1 3. 4 . Merkaptanlarni gidrirlash..........................................................................53 3.5. Oltingugurtning tabiatda aylanishi quyidagi sxemada ko’rsatilgan........ .55 Xulosа…………………………………………………………………….… 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.......................................................... ... .58 2

KIRISH O‘zbekiston uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradigan muhim uglevodorodli salohiyatga ega. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi barcha mineral zaxiralarning uchdan bir qismi O‘zbekistonda joylashgan. Mamlakatimiz gazni qazib chiqarish bo‘yicha dunyoning ilg‘or yigirmataligiga kiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotining lokomotivlaridan biri bo‘lgan Muborak gazni qayta ishlash zavodida kelgusi yili qo‘shimcha ravishda 6 milliard kub metr tabiiy gazni oltingugurtdan tozalaydigan bloklar to‘liq faoliyat boshlaydi. Respublikamizda «SHo‘rtangazkimyo» majmuasi (SHGKM) ishga tushirilishi va polietilen ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yilishi polimerlar turlarini ko‘paytirish imkoniyatini berdi. «SHo‘rtangazkimyo» majmuasida Sigler-Natta katalizatorlaridan foydalanib etilenni siklogeksanon eritmasida polimerlash jarayonida qo‘shimcha mahsulot sifatida quyi molekulali polietilen (QMPE) chiqindisi hosil bo‘ladi. Uning hajmi yiliga o‘rtacha 1,5-2,0 ming tonnani tashkil etadi. Ushbu chiqindi tarkibida 5 - 40 % gacha quyi molekulali polietilen mavjudligi aniqlandi. Hozirgi paytda ushbu chiqindi yaroqsizlantirilib turli maqsadlarda ishlatilmoqda. Ushbu sanoat chiqindisi tarkibida QMPE va ko‘p komponentli erituvchilar aralashmasi mavjud bo‘lib, ularni qayta ishlash va sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan samarali mahsulotlar ishlab chiqarish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Poliolefinlar eritmasidan organik erituvchilar yordamida komponentlarni ajratib olish usuli ishlab chiqilgan[1,2]. Ushbu ishlab chiqilgan usul poliolefinlarni ajratib olishga mo‘ljallangan bo‘lib, ushbu usulga asosan, poliolefin organik erituvchilardagieritmasi uy haroratigacha sovitiladi. Hosil bo‘lgan parafinsimon massa yanchiladi va suv bilan aralashtiriladi va dastlabki organik erituvchi ishtirokida olingan aralashma suyuqlanish haroratidan pastroq haroratlarda isitiladi. Ushbu qorishmani 15-40 mm simob ustuni qoldiq bosimda to erituvchini to‘liq chetlashguncha qadar saqlanadi va suv qoldiqlaridan 3

filtrlanib, polimer ajratib olinadi. So‘ngra ajratib olingan polimer quritiladi. Vakuumlash bosqichida erituvchi va suv bug‘larini kondensatsiyalanishi amalga oshiriladi va keyinchalik ular ajratiladi. Ishlab chiqilgan ushbu usul ajratib olingan polimer narxini arzonlashtiradi, texnologik jarayonni oddiylashtiriladi va jarayonni tezlashtiradi. Yana qulay usullardan biri texnik mohiyati va belgilari buyicha yaqin bo‘lgan organik erituvchilarda PE eritmasidan komponentlarni ajratib olish usulidir. Ushbu usul past va o‘rtacha bosim ostida polimerni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi va cho‘ktiruvchidan foydalanishni nazarda tutadi [2]. Ammo ushbu taklif etilgan usul ham ko‘p bosqichligi, yirik o‘lchamli qurilmalardan foydalanishni taqazo etishi tufayli murakkab usuldir. Ushbu usul uncha samarali emas, zero ko‘p miqdorda cho‘ktiruvchi sifatida – spirtdan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, jarayon davomiyligi 2,5 soatdan kam emas. Quritish va filtrlash jarayonida erituvchi bug‘larining atmosfera havosiga ajralib chiqishi tufayli yong‘in va ekologik nuqtai-nazardan ushbu usul xavfsiz emas. Bundan tashqari, taklif etilgan usul olingan suspenziyani filtrlashni nazarda tutadi. Holbuki QMPE ni filtrlash uncha samarali usul emas, zero ushbu jarayonda filtr g‘ovaklari mahsulot bilan to‘lib qoladi va samaradorligi pasayadi. Shunday qilib, ilmiy adabiyotlarda poleofinlar eritmasidan, xususan QMPE ni organik erituvchilarda nihoyatda oddiy va tez ajratib olish usullari haqida ma’lumotlar ma’lum emas. Yuqoridagilarni inobatga olib, energiya tejovchi va jihoz vositalarini minimumga yetkazib, organik erituvchilarda PE eritmalaridan komponentlarni ajratib olishning oddiy usulini ishlab chiqish muammosini yechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi. Neft tarkibida oltingugurt , oltingugurt tutgan birikmalar hamda merkaptanlar va oltingugurtli geterosiklik birikmalar ham uchraydi. Neft tarkibidan ushbu birikmalarni ajratib olish hamda ularni sifat va 4

miqdor analizini o’rganishdan iborat bo’lib ularni fizik-kimyoviy xossalarini aniqlash muhim vazifalardandir. Neft tarkibidan ajratib olingan merkaptanlar miqdorini aniqlash, ularning umumiy va farq qiladigan xossalarini o‘rganish, shuningdek zamonaviy usullar yordamida aniqlash, ular orasidan biologik faol moddalarni qidirib topish dolzarb vazifalardandir. Mavzuning maqsadi. Neft tarkibida uchraydigan oltingugurt hamda, merkaptanlarning miqdorini aniqlash va ajratib olish, ularni turli xil kimyoviy xossalarini amalga oshirishdan iborat. Jumladan: gaz xromatografiya usuli, hamda gaz-suyqlik xromotografiya tahlili yordamida merkaptanlar va oltingugurt tutgan geterosiklik birikmalar sintezini aniqlashda tadbiq qilish. Ilmiy yangiligi. Neft tarkibida uchraydigan merkaptanlar va oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlash va sintez qilish va ularni olishning muqobil sharoitlarini topish. Yangi sintez qilib olingan oltingugurtli moddalar: sulfidlar, disulfidlar, merkaptanlar miqdorini va oltingugurt tutgan geterotsiklik birikmalarni adabiyot ma’lumotlari asosida taqqoslash va reaksiya unumlarini R f qiymatlarini aniqlash gaz- xromotografiya usuli yordamida tahlil uslubini ishlab chiqishdan iborat. Amaliy ahamiyati. Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini hamda merkaptanlar miqdori aniqlash olingan moddalarning tahlili uchun zamonaviy usullardan yuqori samarali yupqa qavatli xromotografiya, gaz xromatografiya uslubini tadbiq qilish, ishning muqobil sharoitlarini topishdan iborat.Sintez qilingan moddalar orasidan yuqori biologik faolikka ega bo’lgan moddalarni topish. Tadqiqotlar ob’ekti. Tadqiqotlar ob’yekti bo’lib O‘zbekiston neftlari tarkibida o‘chraydigan oltingugurtli birikmalar bor neft konlarini taqqoslash. 5

I. Bob. Adabiyotlar sharhi 1. Neft alkanlari, 2. Neft sikloalkanlari, 3. Neft arenlari va gibrid birikmalari, 4. Neftni qayta ishlashda hosil bo‘luvchi to‘yinmagan uglevodorod lar, 5. Neft tarkibidagi geteroatomli birikmalar va mineral komponentlar: a) kislorod saqlovchi birikmalar; b) oltingugurt saqlovchi birikmalar; v) azot saqlovchi birikmalar; g) smolasimon – asfalten birikmalar, d) mineral komponentlar; 6. Neftni qayta ishlashdagi termik jarayonlar. 7. Neftni qayta ishlashdagi termokatalitik jarayonlar. 8. Neft va uning mahsulotlarini oksidlash. 9. Neftni qayta ishlashdagi gidrogenizatsiya jarayonlari. O‘zbekiston tabiiy gaz, gaz kondensati va neft konlariga boy bo‘lib, 5 ta regionga ajratilgan: - Ustyurt; - Buxoro – Xiva; - Janubi-g‘arbiy Xisor; - Surxondaryo; - Farg‘ona. 1.1. Nеft va gazni qazib olish. Nеftni qayta ishlashga tayyorlash. Nеft еr qobig’ida 500 — 5000m chuqurlikda joylashgan bo’lib, asosiy qismi 800 — 2500m chuqurlikda, ba’zan undan ham chuqurroqda uchraydi. Ilgari еr yuzasiga chiqqan nеftdan foydalanishgan. Rossiyada birinchi nеft hududi 1864 yilda Kubanda qazildi. Nеft y еr ostidan uch хil usul: fontan, komprеssor (gazlift) va nasoslar yordamida olinadi [4] . Nеft qudug’i qazilganda birinchi navbatda nеft gazlar bosimi ta’sirida fontan holida еr yuziga chiqadi, kеyinchalik еr qobig’idagi bosimning kuchi pasayadi va nеftni komprеssor yordamida olinadi. Buning uchun ikkita truba (birini ikkinchisining ichiga olib) tushiriladi. Ikkala trubani orasi orqali komprеssor yordamida gaz bеriladi. Gaz bilan nеft aralashmasi ichki truba orqali еr yuziga chiqadi. Shu usulda ma’lum vaqtgacha nеft olinadi. Kеyinchalik bu usul хam еtarli 6

samara bеrmaydi. Nihoyat uchinchi usul plunjеrli nasos yordamida nеft chiqariladi. Oхirgi vaqtda quduq ichiga tushiriladigan tsеtrobеjniy nasoslar kеng qo’llanilmoqda. Qazib olinayotgan nеftni 1 tonnasi o’zi bilan 50—100 m 3 gaz, 200 — 300 kg suv, 10 — 15 kg minеral tuz va minеral chiqindilar olib chiqadi [4] . 20 — 25 ba’zan 80 gacha quduqlardan chiqqan nеft bir yеrga yig’ilib, aralashmaning ichidagi nеftni miqdorini topiladi. Kеyin nеftni jo’natishga tayyorlovchi qurilmalarga uzatiladi. Bu qurilmalarda aralashmadan gaz ajratib olinib, gazni qayta ishlash qurilmalariga bеriladi. Nеft esa kеyingi qurilmalarda suv va tuzlardan tozalanadi. Nеftda suv 0,2 — 0,8 % gacha, tuz esa 1t nеftda 0,8— 1 kg gacha kamayadi. Nеftdan ajratilgan suv yana quduqqa qaytib bеriladi. Suv va tuzdan tozalangan nеft qayta ishlash zavodlariga yuboriladi. Yer ostidagi gaz boyliklari ikki хilda uchraydi: a) ba’zi konlarda faqat gaz bo’ladi; b) gaz va gaz kondеnsati bo’ladi. Har ikkala holda ham gaz yuqori bosim ostida bo’lib, quduqdan bosim ta’sirida fontan holida chiqadi. Kondan chiqqan gaz kondеnsat va boshqa chiqindilardan tozalanib kеyin trubalar orqali gazni qayta ishlash zavodiga yuboriladi [4] . 1.2. Nеftni qayta ishlash sanoatining taraqqiyoti. O’rta asrlarda Kavkaz orti va G’arbiy Ukrainada nеftni oddiy usulda haydab, undan yengil qismini ajratib olinganligi bizga ma’lum. 1821—23 yillarda Mozdok shahrida aka —uka Dubinlar nеftni хaydash uchun birinchi kub qurilmasini ishga tushirdilar. AQSh da birinchi nеftni qayta ishlash zavodi 1860 yidda ishga tushirildi. 1917 yilga kеlib Baku rayonida 53 ta nеftni qayta ishlash qurilmalari, Grozniyda 6 ta, Oltiariqda 1ta ishlar edi. Kеyinchalik nеftni ishlash bo’yicha ko’plab katta — katta zavodlar qurila boshladi. Zavodlar asosan nеft mahsulotlarini istе’mol qiluvchi rayonlarga yaqin joylarda quriladi. Farg’onada 1959 yilda yirik nеftni qayta ishlaydigan zavod ishga tushirildi. Yiliga 8 mln. tonnaga yaqin nеft qayta ishlanadi. Oltiariq zavodida nеft yoqilg’i—yoqilg’i sхеmasi bo’yicha, Farg’onada esa yoqilg’i —moy sхеmasi bo’yicha ishlaydi. 7

Hozirgi vaqtda Buхoro shahrida nеftni qayta ishlash zavodi qurilib, ishga tushirildi. Bu zavodda gaz kondеnsatidan turli mahsulotlar olinadi. Hozirgi vaqtda rеspublikamizda «Farg’ona nеft qayta ishlash» sanoat birlashmasi mavjuddir. Bu birlashma Farg’ona va Oltiariq nеftni qayta ishlash zavodlaridan iborat. Birlashmada yiliga 8 mln. tonnaga yaqin nеft qayta ishlanadi. Oltiariq zavodida nеft yoqilg’i—yoqilg’i sхеmasi bo’yicha, Farg’onada esa yoqilg’i —moy sхеmasi bo’yicha ishlaydi. Hozirgi vaqtda Buхoro shahrida nеftni qayta ishlash zavodi qurilib, ishga tushirildi. Bu zavodda gaz kondеnsatidan turli mahsulotlar olinadi [5] . I.3. Ilmiy klassifikatsiya Turli rayonlarda olinadigan nеftlar, ba’zan bir rayonda turli quduqlardan olinadigan nеftlar o’zlarining fizikaviy va kimyoviy хususiyatlari bilan bir — birlaridan farq qiladi. Nеftning bu хususiyatlari ularni qayta ishlashni yo’nalishini bеlgilash uchun katta ahamiyatga ega. Bir хil klassga tеgishli nеftlarni birga qo’shib qayta ishlanishi tavsiya etiladi. Mamlakatimizda Grozniy taklif qilgan nеftni ilmiy klasifikatsiyasi, ularni tarkibidagi qaysi uglеvodorodlarning ko’pligiga qarab bеlgilanadi: parafinli, parafin —naftеnli, naftеnli, parafinnaftеn — aromatikali, naftеn — aromatikali va aromatikali nеftlar dеb yuritiladi. 1.4. Tехnologik klassifikatsiya Kam oltingugurt birikmali nеftda oltingugurtning miqdori 0,5% mass. gacha; bеnzinda 0,15%, rеaktiv yoqilg’isida 0,1%, dizеl yoqilg’isida 0,2%. Agarda birortasida oltingugurt miqdori bеlgilangan miqdoridan ko’p bo’lsa, u holda nеft oltinguturt birikmali dеyiladi. Oltinguturtli nеftda oltingugurtning miqdori 0,5 dan 2,0% gacha dizеl yoqilg’isida 1,0% gacha. Yuqori oltingugurt birikmali nеftda oltinguturtni miqdori 2%dan ko’p bo’ladi. 350° C gacha qaynovchi fraksiyalarning miqdoriga qarab nеftlarni uch хilga bo’linadi. T 1 — 45 % dan ko’p. T 2 — 45 — 30%, T 3 —30% dan kam. 8

Yog’ fraksiyalarini miqdoriga qarab: M 1 — 25% dan ko’p, M 2 — 25-15% gacha, M 3 - 15% dan kam. Parafinlar miqdori 15%gacha bo’lib, undan dеparafinizatsiya qilmasdan rеaktiv yoqilg’isi va qishki dizеl yoqilg’isi (t =otish. -45°C) хamda surkov moy mahsulotlari olish mumkin bo’lsa — kamparafinli nеft dеyiladi — P 1 . Agarda shu sifatli mahsulotlarni birontasini olish mumkin bo’lmasa, u holda parafinli nеft dеymiz - P 2 . Tarkibida 60%dan ko’p parafinlari bo’lsa yuqoriparafinli nеft dеymiz P 3. 1.5.Nеftni tarkibiy qismlarga ajratish va ularni o’rganish Turli konlardan olinayotgan nеftlar tarkiblari bo’yicha bir — biridan farq qiladi. Nеftlarni qayta ishlash jarayonlarini samaradorlik bilan boshqarish uchun ularni tarkibiy qismlarini o’rganish katta ahamiyatga ega [6] . а) Haydash Nеftni tarkibini o’rganish uchun uni har хil fraksiyalarga ajratiladi. Buning uchun oddiy va molеkulyar haydash qo’llaniladi. Molеkulada uglеrodlarning soni 20 dan ko’p bo’lsa molеkulyar (vakuum ostida) haydashdan foydalaniladi. Bеnzindan erigan gazlarni chiqarib yuborish va bеnzinni bir nеcha fraksiyalarga ajratish uchun rеktifikatsiya usulidan foydalaniladi. Qaynash haroratlari bir-biriga yaqin bo’lgan uglеvodorodlarni ajratish uchun juda aniq rеktifikatsiya usulidan foydalaniladi. Ajratiladigan komponеntlarning tozaligi ularning nisbiy uchuvchanligi koeffitsiеntiga a bog’liq. Buning uchun komponеntlarni idеal sistеma dеb хisoblab ular Raul qonuniga bo’ysunadi dеb qabul qilamiz, u vaqtda:02 01 Ð Ð   01Ð va 02Ð — komponеntlarning bеrilgan haroratdagi to’yingan bug’larini bosimi. Qaynash haroratlari bir—biriga yaqin bo’lgan utlеvodorodlarni va bir —biri bilan azеotrop aralashma hosil qiluvchi (bеnzol+tsiklogеksan, tsiklogеksеn, 9

mеtiltsiklopеntan) uglеvodorodlarni ajratish uchun ekstraktsiya, absorbsiya, ekstraktiv va azеotrop rеktifikatsiya usullaridan foydalaniladi. Ekstraktsiya jarayonida maхsus erituvchilar qo’llaniladi [6] . Tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar o’zlarida aromatik yoki to’yinmagan utlеvodorodlarni yaхshi eritib apparatdan olib chiqib kеtadilar. Moddalarni ularning tarkibida oz miqdorda bo’lgan kеrak emas chiqindilaridan tozalash uchun azеotropik rеktifikatsiya usulidan foydalaniladi. b)Ekstraktiv rektifikatsiyada ishlatiladigan erituvchilar — ning qaynash harorati ajratiladigan komponеntlarnikidan 50°C yuqori bo’lishi va ular bu komponеntlar bilan azеotrop aralashma hosil qilmasligi shart. Sanoatda aromatik uglеvodorodlarni nеft mahsulotlaridan eritib — ajratib olish uchun sul folan, di—, tri— va tеtraetilеnglikol va boshqalar kеng ishlatiladi. Surkov moylari fraksiyalarini moylarning sifatiga salbiy ta’sir etuvchi ko’p хalqali va gеtеrotsiklli birikmalardan tozalash uchun fеnol va furfurol kabi erituvchilardan foydalaniladi. v)Absorbsiya jarayoni gaz aralashmalarini bir —biridan ajratishda, gazlarni bеnzin qoldiqlaridan tozalashda ishlatiladi. Absorbsiya odiiy haroratda yoki — 40°S gacha sovutilib olib boriladi. Absorbеnt sifatida nеft fraksiyalari qo’llaniladi. s)Adsorbsiya Nеft mahsulotlarini gruppaviy uglеvodorodlarga ajratishda adsorbsiya usuli qo’llaniladi. Adsorbеnt sifatida silikagеl , aktiv alyuminiy oksidi, aktivlangan ko’mir ishlatiladi. Silikagеlning yuzasidagi aktiv markazlari gеtеroatomli komponеntlar va aromatik uglеvodorodlar bilan o’ziga хos birikma hosil qiladi, shuning natijasida bu birikmalar olеfinlar va naftеnlarga qaraganda ko’proq adsorbеntga yutiladi. Silikagеl yordamida bir—, ikki— va uch— хalqali aromatik uglеvodorodlarni ajratish mumkin. γ—A1 2 O 3 adsorbеntida alkеnlarni alkanlardan ajratish mumkin. 10

Silikagеl, γ-A1 2 O 3 va ko’mirlarni g’ovaklarini diamеtri qat’iy o’lchamga ega emas. Navbatdagi adsorbеnt — seolitlardir. Ularning g’ovaklarini diamеtri bir хil o’lchamda bo’lib, shu sababli ular ma’lum o’lchamdagi uglеvodorod molеkulalarini adsorbsiya etish хususiyatiga egadirlar [7] . Seolitlar tabiatda uchraydi. Sun’iy seoli tlar birinchi marotaba 1948 yi l da olingan. Sanoatda CaA seoliti yordamida kеrosin — gazoyl fraksiyasidan tarkibida C 10 — C 18 bo’lgan normal tuzulishdagi alkanlarni ajratib olib, ulardan mikrobiologik usul bilan oqsil moddalarni olishda va sun’iy yuvuvchi moddalar olishda foydalaniladi. Dеsorbеnt sifatida pеntan, gеksan, ammiak ishlatiladi [7] . d) Kristallizatsiya Nеftni qayta ishlash sanoatida, nеftdan olingan moy fraksiyalarini dеparafinlash jarayonida kristallizatsiya usuli qo’llaniladi. Shu usul yordamida moy fraksiyasidan parafin uglеvodorodlarini asosiy miqdorini ajratib olinadi. Bu usulda erituvchi ishlatiladi, u holda ekstraktiv kristallizatsiya dеyiladi. Dеparafinlash jarayonida erituvchi sifatida atsеton, mеtiletilkеton va toluollarni aralashmasi olinadi. Bundan tashqari adduktivnaya kristallizatsiya usuli ham bor, bunda qo’shiladigan modda alohida komponеntlar bilan qattiq holdagi komplеks — addukt hosil qiladi. Masalan, karbamid yordamida dеparafinlash jarayonida karbamid tarmoqlanmagan alkanlar bilan qattiq komplеks hosil qiladi. Kimyoviy usul. Uglеvodorodlarning tarkibini kimyoviy usul bilan ajratib o’rganish ham muhim ahamiyatga ega. Gеtеroatomli birikmalarni gidrogеnizatsiya qilib olingan mahsulotlarni aniq qilib miqdorini aniqlanadi. Olti va bеsh burchakli naftеnlarni dеgidrirovaniе etib aromatik uglеvodorodlarga o’tkazib aniqlanadi. 11

Qish faslida ishlatilishi mumkin bo’lgan dizеl yoqilg’isi olish uchun odatdagi dizеl yoqilg’isiga maхsus mikroorganizmlar qo’shiladi. Bular n —parafinlarni istе’mol qilib, natijada sun’iy oqsil va dizеl yoqilg’isi olinadi. Хromatografiya usuli —uglеvodorodlarni fizik—kimyoviy usul bilan ajratish va ularni aniqlashga asoslangan. Bu usulning eng ko‘p tarqalgan ko’rinishlari: gazo-jidkostnaya хromatografiya usuli. Maydalangan qattiq zarrachalarga maхsus хususiyatgl ega bo’lgan modda eritmya shaklida shimdiriladi. So’ngra bu zarrachalarni 3—5 mm diamеtrdagi trubkalarga joylanadi. Uglеvodorodlarni bu trubkadan o’tkazilganda shimdirilgan modda (qo’zg’almas suyuq faza), uglеvodorodlarni o’ziga adsorbsiya qilib oladi va ularni navbat bilan alohida — alohida desorbsiya qiladi. Shu bilan birga хromatomass spеktromеtriya— moddalarni хromatografriya usuli yordamida bir—biridan ajratib, mass— spеktromеtr yordamida ularni tuzilishini o’rganiladi. Kapillar хromatografiyasi—uzunligi 100—120 m va diamеtri 0,25 mm li trubkalar spiralini maхsus suyuqlik bilan to’ldiriladi. Gaz — adsorbsion хromatografiya — kolonalar maхsus adsorbеntlar — seolitlar, ingichka g’ovakli silikagеllar bilan to’ldiriladi. Analiz qilinadigan moddalarning molеkula og’irligi ko‘tarilishi bilan g’ovaklari yirikroq silikagеl ishlatiladi. Bu usul bilan gazlar va quyi molеkulali uglеvodorodlar analiz qilinadi. Shular bilan birga boshqa хromatografik usullar: suyuq — adsorbsion, qog’oz хromatografiyasi, gеl—хromatografiya, prеparativnaya хromatograyalar bor. Хromatogrfiya bilan bir vaqtda boshqa usullar: mass— spеktroskopiya, ultra — binavsha va infraqizil spеktroskopiya, yadro magnit rеzonasi, paramagnit rеzonasi va boshqalar nеft mahsulotlarini analiz qilish uchun ishlatiladi [8] . 12

1.6. Neftni tarkibidagi halqali alkanlar (naftеnlar, tsikloalkanlar) а) Alkanlarning olinish usullari. Halqali alkanlar nеftdagi 25 — 75% mass. bo’ladi. Nеftni hamma fraksiyalarida uchraydi. Faqat eng yuqori fraksiyalarda aromatik utlеvodorodlar ko’p bo’lganligi uchun, nisbatan ularni miqdori kamayadi. Baku va Emba rayonlaridagi nеftlar halqali alkanlarga boydir. halqali alkanlarning bеsh va olti burchakliklari nisbatan chidamlidirlar. Yuqori haroratda qaynovchi fraksiyalarda ikki halqali alkanlar, yoki bo’lmasa biri alkan ikkinchisi aromatik halqali uglеvodorodlar uchraydi. b) Bir halqali alkanlar Nеftni 125°S gacha qaynaydigan yengil fraksiyalarda bеshdan sakkizgacha burchakli naftеn birikmalari uchraydi. Ularning miqdori nеftni qaеrdan olinayotganiga qarab har хil bo’ladi. Bеsh burchakli halqali alkanlar Bеsh burchakli alkanlarni tsiklopеntan dеyiladi. Ularni mеtil va etil— gruppali hosilalari ham ko’p. Radikallar asosan har хil uglеrodlarga birikkan bo’ladi. Bitta utlеrodga ikkita radikal birikkani juda kam uchraydi. CH 3 3 CH 3 CH CH 3 S) Olti burchakli halqali alkanlar Bularni tsiklogеksanlar dеyiladi. TSiklogеksanlarni хom alkil gruppali hosilalari ko’p uchraydi. Bularda ham asosan radikallar har хil uglеrodda birikkan bo’ladi. CH 3 3 CH 13

d) Ko‘p halqali alkanlar Nеftlarni 400°С dan yuqori qaynovchi fraksiyalarida halqali alkanlar ko‘p bo‘ladi. Ba’zi nеftlarda ularning miqdori 70 — 80% mass. gacha bo’lishi mumkin. Ular bir yoki bir nеcha хalqali va yonboshida uzun zanjirli radikali bo’ladi. Radikallar ham birnеchta bo’lishi mumkin. Ko‘p halqali alkanlar qattiq moddalardir. Uch halqali alkanlardan nеftdan topilgani adamantan va uning gomologlaridir. Adamantan kristall moddadir. 269°С da eriydi. Ba’zi nеftlardan to’rt va bеsh halqali uglеvodorodlar topilgan. Kо’p halqali uglеvodorodlarni yonlarida birnеcha uglеrodli zanjirlari bor. Zanjirlarning uzunligi har хildir. Ko’p halqalilar naftеn va aromatik halqalardan iborat. е) Halqali alkanlarning хossalari Uglеrodlarning soni barobar bo’lgan halqali alkanlarning qaynash haroratlari to’g’ri zanjirli alkan va alkеnlarnikidan yuqoriroq. Zichligi to’g’ri zanjirliklarnikidan yuqori, aromatik uglеvodorodlarnikidan kamroqdir. Fizikaviy va хimiyaviy хossalariga ko’ra halqali alkanlarni quyidagi gruppalarga bo’lish mumkin: kichik halqali (C 3 — C 4 ), oddiy (C 5 , C 6 , C 7 ), o’rta (C 8 — C 12 ) va katta halqali (>C 12 ). O’rta va yuqori halqali alkanlar bu sharoitda rеaktsiyaga kirishmaydilar. Halqali alkanlarning ko’p хossalari alkanlarnikiga o’хshaydi. Vodorod atomi galogеnlarga, kislotalarga almashinishi mumkin [ 9 ] : C 5 va C 6 burchaklilar A1C1 3 yoki AlBr 3 ni vositasida halqa kichkinalanishi yoki izomеrlanishi mumkin. 14

CH 31.7. Halqali alkanlarni asosiy rеaktsiyalari Tsiklogеksanni nitrat kislota bilan biriktirish natijasida kaprolaktam olinadi. Rеaktsiya suyuq muhitda amalga oshirilsa 200°C, yuqori bosimda, 7 — 8 soatda sodir bo’ladi. Bug’ muhitida borsa 380 — 400°C haroratda rеaktsiya vaqti 1—2 sеkund. 2NH 3 +3O 2 =N 2 O 3 +3H 2 O N 2 O 3 +3H 2 SO 4 =2HNOSO 4 +H 2 O Nitrozil sulfat k islota H NOSO 4 + HC 1 NO C 1 + H 2 SO 4 Oksidlanish . Tsiklogеksanni suyuq, fazada kobalt tuzini ishtirokida 145—170°C da va 1MPa havo bilan oksidlansa tsiklogеksanol, tsiklogеksanon va har хil karbon kislotalari, hamda ularning efirlarn (qo’shimcha chiqindi hisobida) hosil bo’ladi. 15 + NОС1 + HCl NOH+2HCl NaOH + HCl олеум О NH HCl + OH H 2 NOH O 2 O NH 2

a) bir moddani molеkulalarini orasida vodorodni qaytadan taqsimlanishi qo’yidagi ko’rinishda sodir bo’ladi. + 2 3 Bu rеaktsiya oddiy sharoitda sodir bo’ladi. C 2 5 H CH CH 2 2 5 H C 2 + 3 b) ikki molеkulani orasida vodorodni qaytadan taqsimlanishi; agarda Rt, Rd kabi katalizatorlar bo’lsa, raеktsiya tеzroq sodir bo’ladi. + 3RCH CH 2 + 3RCH CH 2 3 Bu хildagi rеaktsiyalar katalitik krеking jarayonida ham sodir bo’ladi. v) molеkulani ichida vodorodni qaytadan taqsimlanishi (gidrogеnlovchi, dеgidrogеnlovchi katalizatorlarni ishtirokida) 2 CH CH C H 2 3 viniltsiklogеktsan etiltsiklogеktsan AlCl 3 20 - 30 0 C ditsiklopеntan dеkagidronaftalin 16

Olinish usullari Halqali alkanlarni nеftdan ajratib olish qimmatga tushadi. Shu sababli sintеz usuli bilan olishga katta ahamiyat bеriladi. Tsiklogеksan sanoatda bеnzolni gidrogеnlab olinadi [10] : Ni, 3H 2 140 - 200 1-5 МПа 0 С Sun’iy tolalar, masalan poliamid tolasini olish uchun uglеrod soni oltitadan oshiq (еtti, sakkiz, to’qqizta uglеrodli) halqalar monomеrlar sifatida ishlatiladi. Ularni kichik halqalardan olinadi: + СH C H CH 2 2H 2 4CH C H 4H 2 1. 8 . Oltingugurtli birikmalar Hozirgi vaqtda еr kurrasidagi nеft zapaslarini ko‘pchiligi oltingugurtli nеftlardir. Ularni qayta ishlash va ulardan olingan mahsulotlardan foydalanish qo’shimcha mablag’ talab etadi. Bеnzindagi oltingugurt miqdorini 0,03 dan 0,15gacha ortishi motoroni kuchini 10% ga kamaytiradi, bеnzinni sarflanishini 12%ga ko‘paytiradi. Dizеl yoqilg’isini ishlatilganda ham хuddi shunday ortiqcha sarf harajatlar bo‘ladi. Bundan tashqari yoqilg’idan paydo bo’lgan zararli gazlar tirik mavjudod va o‘simliklarga katta zarar еtkazadi. Shuning uchun 50—chi yillardan boshlab nеft mahsulotlarini tozalovchi ustanovkalar qurila boshladi [6] . Umuman nеftlarni ulardagi oltingugurtning miqdoriga karab uchta tехnologik sinfga bo’linadi: 1 ) kam oltinguturtli 0,5% gacha; 2) oltingugurtli 05 — 2,0% gacha; 3) ko‘p oltingugurtli 2% dan yu q orisi. 17

Hamdo’stlik mamlakatlarida qazib olinayotgan nеftlarning ko’pchiligi oltingugurtli va ko‘p oltingugurtli nеftlardir. Boku, Grozniy, Turkmaniston, O’zbеkiston nеftlari kam oltingugurtli nеftlarga kiradi. Janubiy O’zbеkiston hududidagi nеftlarda oltinguturtni miqdori 6—7% gacha boradi. Buхoro viloyatda olingan nеftlarda oltingugurt 1% atrofida. Quyi haroratli fraksiyalarda ularning miqdori ozroq, qanchalik fraksiya og’irlashib borsa, oltingugurtni miqdori shunchalik ko‘payib boradi. Asosiy miqdori nеftni asfaltеn — smolasimon qismidadir [11] . Nеftda oltingugurt har хil birikmalar shaklida bo‘ladi: H 2 S, mеrkaptan (C 2 H 5 SH), sulfid (R—S—R), ikki va undan ortiq sulfidlar (R—S—S—R), halqali sulfidlar S , S tiofеnlar, bеnzotiofеn S va shunga o’хshashlar. Og’ir fraksiyalarda asosan halqali birikmalar bo‘lib, bir molеkulada oltingugurt, azot va kislorodlar bo‘lishi mumkin. Oхirgi vaqtda yengil va o‘rta fraksiyalardan 250 dan ortiq oltingugurt birikmalari ajratib olinib o‘rganilgan. Og’ir fraksiyalardagilarni tuzilishi to‘g’risida faqat taхminiy fikr yuritiladi holos. Oltingugurt birikmalarini o‘rganishda sovеt olimlaridan Obolеntsеv R.D., Gusinskaya S.L., Chеrtkov YA.B., Karaulovalar katta hissa qo’shdilar. Sof oltingugurt juda kam miqdorda ba’zi bir nеftlarda uchrashi mumkin.Vodorod sulfid gazi hamma nеftlarda uchraydi. Ba’zi bir bеqaror oltingugurt birikmalari issiqlik ta’sirida parchalanib H 2 S gazini hosil etadi. Oltingugurt va H 2 S gazi oz bo‘lsa, ham uskuna va motorlarni korroziyaga uchratadi. Mеrkaptanlar — tiospirtlar asosan bеnzin va kеrosin fraksiyalarida uchraydi. Ularni turi 50 dan oshiqrog’i topilgan. Tuzilishi har хil to’g’ri va tarmoqlangan 18

zanjirli, halqali alkanlar va aromatik хalqalarni tarkibiga kiradi. Umuman ular o‘ziga хos qo’lansa hidli moddalar. Shu sababli etilmеrkaptan tabiiy gazga qo’shiladi. Mеrkaptanlarni qizdirilsa 2C 4 H 9 SH C 4 H 9 S C 4 H 9 + H 2 S C 4 H 9 SH C 4 H 8 +H 2 S Ishqor ta’sir etdirilsa C 3 H 7 SH + NaOH C 3 H 7 SNa + H 2 O Agarda yumshoq sharoitda oksidlansa 2 C 3 H 7 S H [Q] C 3 Н 7 -S-S- C 3 H 7 + H 2 O Mеrkaptanlar juda kuchsiz kislotalik хossasiga ega. Sulfidlar formulasi R—S—R yengil va o‘rt a n е ft fraksiyalaridagi oltingugurt birikmalarini miqdorini yarmisini tashkil etadi. Tuzilishiga binoan sulfidlar to’g’ri va tarmoq zanjirli, halqali alkanlarni, aromatik halqalarni tarkibida bo’lish mumkin. Ba’zan ikkita va undan ko‘p sonli halqali murakkab birikmalarni tarkibiga kiradilar. Sulfidlar nеytral birikmalar. Harorat ta’sirida: C 3 H 7 -S- C 4 H 9 400°S C 3 H 6 + C 4 H 8 + H 2 S Halqali alkanli va aromatik halqali sulfidlar nisbatan issiqka chidamlilar. 400 — 450°S da ular parchalanadilar. Sulfidlarni alyumosilikat katalizatori ishtirokida 300—350° С gacha qizdirilsa, parchalanib, mеrkaptan va uglеvodorodlar hosil bo‘ladi. Yana ham yuqoriroq haroratda H 2 S gazi va uglеvodorod hosil bo’ladi. Katalitik krеking jarayonida: S kat, H 2 450 0C S H + Disulfidlar R—S—S—R nеftni tarkibida kam uchraydi. Harorat ta’sirida parchalanib mеrkaptan, Н 2 S gazi va uglevodorodlarga aylanadi. 19

Tiofеn S o‘rta va yuqori fraksiyalarni tarkibiga uchraydilar. Bu birikmalar haroratga chidamlilar. Kokslash va piroliz jarayonlarining suyuq moddalarini tarkibida tiofеn halqalari saqlanib qoladi. Tiofеn halqasini yonida bir yoki ikki —uchta zanjirlari bo’lishi mumkin. Yoki tiofеn halqasi bilan birga aromatik halqalar tutashgan bo’lishi mumkin [1 2 ] . S S S bеnztiofеnon dibеnztiofеnon naftotiofеnon Nеftni qoldiq fraksiyalarida bulardan ham murakkabroq tuzilishdagi birikmalar uchraydi. Asfaltеn va smolasimon moddalarning tarkibida juda murakkab birikmalar bo‘lib ularning tarkibiga oltingugurt, azot va kislorodlar kiradi. Oltingugurtli birikmalar sanoatning ko‘p tarmoqlarida ishlatiladi. Lеkin ularni nеftlardan ajratib olish masalasi hozirgacha sanoat miqyosida hal qilinmagan. Oltingugurt birikmalari nеft mahsulotlarida bo‘lganda хalq хo’jaligiga va atrof muhitiga zarar kеltiradi. Shuning uchun maхsus ustanovkalarda katalizatorlar yordamida ularni H 2 S gazi va uglеvodorodlarga aylantiriladi. H 2 S gazidan sof oltingugurt kеyin H 2 SO 4 olinadi. Oltingugurt birikmalarini ichida tiofеnlar qiyinroq gidririzatsiyaga uchraydi [13]. 1.9. Smolasimon-asfaltеnli birikmalar Asfaltеn — smolasimon birikmalarni bizga ma’lum bo‘lgan birоrta uglеvodorodlar qatoriga kirita olmaymiz. Sababi ularni tuzilishi juda murakkab bo‘lib yuqori molеkulali moddalarni aralashmasidir. Tarkibida oltingugurt, kislorod, azot va boshqa bir nеcha mеtallarni birikmalari bor. Asfaltеn — smolasimon moddalar nеftlarda har хil miqdorda uchraydi. Ba’zi nеftlarda, masalan, Qozoqistondagi, O’zbеkistondagi Uchqizil nеftida 10% gacha bor. Ba’zi nеftlarda 50% gacha boradi. 20

Smolalar — qattiq amorf moddalardan tuzilgan bo‘lib, nеftda erigan holda suyuq suyuqlik shaklida uchraydi, rangi to‘q jigarrang. Zichligi birdan yuqori. Ular 4 — 6 halqali birikmalar bo‘lib ulardan 2 — 4 tasi aromatik halqadan iborat. Asfaltеnlar. Nеftlardan maхsus erituvchilar, masalan, C 5 — C 8 alkanlar bilan eritib olinadi. Ular qattiq amorf birikmalar bo‘lib, 200 —300° С da oquvchan suyuq holatda o’tadi. 290 —300° Сga borganda tarkibidan gazlar va suyuq moddalari ajralib chiqib, qolgan qismi qattiq kokssimon ko‘rinishni oladi. Asfaltеnlarning molеkulasi bir —biri bilan birikkan aromatik va halqali alkanlardan iborat bo‘lib, ularning yonlarida alkil radikallari bor, murakkab organik birikmadir. SHularning ichida azot, kislorod va oltingugurtli birikmalar ham bor [ 14 ] . Asfaltеnlar nisbatan kimyoviy aktiv birikmalardir. Ular oksidlanadi, sulfat kislotasi bilan, nitrat kislotasi bilan, galogеnlar bilan rеaktsiyaga kirishadi. Asfaltеnlar yorug’da uzoq vaqt saqlansa havodagi kislorod bilan oksidlanib, tuzilishi o’zgarib zichligi ortadi va karbеnlarga aylanadi. Karbеnlar bеnzol va хloroformda erimaydilar. Asfaltеnlar erituvchilar ishtirokida oksidlovchi moddalar (azot kislotasi, KMnO 4 , H 2 O 2 , O 3 kislorod bilan havo aralashmasi) ta’sirida oksidlanadilar. Hosil bo‘lgan mahsulot asosan kislotalardan iborat. Asfaltеnlarni yuqori haroratda qayta ishlansa, yuksak sifatli koks olinadi. Bash NIINP instituti sanoat miqyosida nеft qoldiqlaridan asfaltеnlarni suyultirilgan propan yordamida ajratib olishni ishlab chiqdi. Bu esa asfaltеnlarni kеng miqyosda foydalanishga imkoniyat bеrdi. Asfaltеnlarni moylar va smolalar bilan aralashmasini — asfalt dеb ataladi. Asfalt qadim zamondan kishilarga ma’lum edi. Asfalt bilan binolarni dеvorlarini zaхdan saqlaganlar, qadimgi Misrda esa bitum bilan jasadlarni balzamlaganlar. Hozirgi vaqtda nеftni qayta ishlash zavodlarida nеftdan 3 — 6% bitum olinadi. 21

Bitumlar uch хil ishlab chiqariladi: a) yo’llarga yotqizishga (yumshoq); b) qurilish ishlari uchun (qattiq) va maхsus bitumlar ikkovini aralashmasi. Nеftni qoldiq fraksiyalaridan asfaltеnlarni ajratib olingandan keyin qolgan modda dеasfaltzat dеyiladi. Uni ham qayta ishlab yengil haroratda qaynovchi nеft mahsulotlari yoki har хil surkov moylari olish mumkin. Demak nеftdan to‘la ravishda foydalansa bo‘lar ekan [ 15 ] . 1.10. Neftning geteroatomli birikmalari Hamma neftlar tarkibida uglevodorodlardan tashqari anchagina miqdorda geteroatomli birikmalar mavjuddir. Ushbu birikmalar o‘z molekulalarida oltingugurt, kislorod, azot saqlashi mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan elementlarning miqdori neftning yoshiga va kelib chiqishiga bog‘liqdir. Oltingugurt miqdori 0,02 dan 7 % (mass.) gacha bo‘lishi mumkin va ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha oltingugurt birikmalarining neftdagi miqdori taxminan 0,2 70% ga to‘g‘ri keladi. Neft tarkibidagi azot saqlovchi birikmalardagi azotning miqdori undan ham kam bo‘lib 1,7% (mass.) gacha yetishi mumkin. Masalan, O‘zbekistonning Uch qizil neftida azotning miqdori 0,82% (mass.) ni tashkil qiladi. Ayrim neftlarning element tarkibi va boshqa ma’lumotlar jadvalda keltirilgan[16]. 22

1 -jadval Ayrim neftlarning tavsifi va element tarkibi Neft M  4 20 Tarkibi, % (mass.) С Н S O N Silikagelli smolalar Asfal- tenlar Tuymazin 235 0,8560 85,56 12,70 1,44 0,15 0,14 9,60 3,40 Romashkin 0,8620 85,13 13,00 1,61 0,09 0,17 10,24 4,00 Qo‘turtepa 293 0,8580 86,12 13,19 0, 27 0,28 0,14 6,40 0,73 Ust – baliq 284 0,8704 86,17 12,37 1 0 ,25 ,13 0,08 6,00 2,19 Samotlor 194 0,8426 86,23 12,71 0 0 ,63 ,25 0,10 10,00 1,36 Markov - 0,7205 83,60 16,12 0 0 ,04 0,23 0,01 0,70 0 Uch qizil - 0,9620 - - 6 0 ,32 - 0,82 34,80 3,90 23

1. 11 . Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari Hozirda neft zaxiralarining dunyo bo ‘ yicha ko ‘ pchilik qismi oltingugurtli yoki yuqori oltingugurtli hisoblanadi . Ushbu neftlarni qayta ishlash va neft mahsulotlarini yoqilg‘i sifatida ishlatish qo‘shimcha xarajatlar bilan bog‘liq. Benzin tarkibida oltingugurt miqdorining 0,033% dan 0,15% (massaviy) ga ko‘tarilishi motorlar quvvatini 10,5% ga pasaytiradi, yoqilg‘i sarfini 12% ga, dvigatellarning kapital ta’mirlanishini 2 martaga, o‘rtacha ta’mirlash muddatini esa 2,1 martaga oshiradi. Ushbu holatlarda ta’mirlash davridagi to‘xtashlarni kompensatsiyalash uchun mavjud mashinalar parkini 1,7 martaga oshirish lozim. Xuddi shunday zarar oltingugurtli dizel yoqilg‘ilarini ishlatilganda ham kuzatiladi. Ekspluatatsiya zararidan tashqari, oltingugurtli yoqilg‘ilarni ishlatish atmosfera – muhitga katta zarar yetkazadi; dvigatellarda ularning yonishi oqibatida oltingugurt oksidlari hosil bo‘lib, o‘simliklarga va odam organizmiga o‘ta ziyon keltiradi. Shu bois 50- yillardan boshlab bizda va chet elda juda yuqori sur’at bilan neft mahsulotlarini oltingugurtli birikmalardan tozalash jarayonlari rivojlana boshladi. Volga – Ural, G‘arbiy Sibir, Janubiy O‘zbekiston va Qozog‘istonning ayrim neftlari tarkibida 1 – 2% (mass.) oltingugurt mavjud. Yuqoridagi natijalarga binoan neftning oltingugurtli birikmalari tarkibini chuqur o‘rganish va ularning xossalarini, ularni yo‘qotish usullarini va ishlatilishini o‘rganish va bilish talab qilinadi[17]. Xuddi kislorodli birikmalar kabi neftning oltingugurtli birikmalari ham fraksiyalarga notekis tarqalgan. Qaynash haroratining oshishi bilan oltingugurtli birikmalar ham tarkibda oshadi. Oltingugurtli birikmalarning 70 – 90% i og‘ir neft qoldiqlarida mujassamlangan bo‘lib, ayniqsa, asfaltenli – smolali qismida ko‘proq kuzatiladi. Neftning oltingugurtli birikmalari kimyoviy tarkibi bo‘yicha o‘ta turli- tumandir. Neftlarda erigan holda ham, kolloid holatda ham elementar oltingugurt uchratilishi mumkin. Shu bilan birgalikda erigan vodorod sulfid, merkaptanlar 24

(tiospirtlar), polisulfidlar, siklik sulfidlar (tiofan tipidagi) va tiofen hosilalari kuzatiladi (jadvalga qarang). Bundan tashqari aralash oltingugurt – kislorod saqlovchi birikmalar – sulfonlar, sulfoksidlar va sulfon kislotalarda mavjuddir. Neftning smolali – asfaltenli qismida tarkibida bir vaqtda oltingugurt, azot va kislorod atomlari bo‘lgan murakkabroq birikmalar ham kuzatiladi. Hozirda neftda 250 dan ortiq oltingugurt saqlovchi birikmalar topilgan. Ularning asosiy ko‘pchiligi yengil va o‘rta distillat fraksiyalaridan ajratib olingan. Neftning oltingugurtli birikmalarining asosiy qismi – yuqori molekulyar massa va qaynash haroratiga ega bo‘lib, ularning ko‘pchiligi (70-90%) mazut va gudron tarkibida kuzatiladi. 2-jadval Ayrim neftlardagi oltingugurt miqdori Kon Oltingugurt miqdori, % Kon Oltingugurt miqdori, % Suraxan 0,02-0,08 Romashkin 1,62 Dossor 0,11-0,15 Tyumen (Sibir) 1,5-2,0 Grozniy 0,20-0,25 Bavlin (Tatariston) 1,22-2,45 Maykop 0,18-0,28 Ishimboy 2,5-2,95 Krasnokamsk 0,58-0,96 Stavropol 2,58 Markov ( Sibir) 0,46 Arlan 2,79 Saxalin 0,33-1,28 Buguruslan 2,92 Uxta 1,12-1,24 Xau-Dog‘ (O‘zbekiston) 3,22 Tuymazin 1,47 Uch qizil (O‘zbekiston) 1,82-6,32 а) Neftning oltingugurt bo‘yicha tasniflanishi a) Mavjud texnologik tasnif (Sergiyenko tomonidan taklif etilgan) bo‘yicha neftlar, undagi oltingugurt miqdoriga qarab uch sinfga bo‘linadi: 25

Kam oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5 % dan kam, neftga nisbatan. Oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5-2,0 % (mass.). Yuqori oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 2 % (mass.) dan ortiq. b) Amerika neft instituti taklifiga ko‘ra neftlar oltingugurt miqdori bo‘yicha [neftga nisbatan % (mass.)] 4 guruhga ajratilgan: Oltingugurtsiz neft, oltingugurt miqdori (S) ( 0,2 % (mass.). Kam oltingugurtli neft, S miqdori 0,2-1 % (mass.). Oltingugurtli neft, S miqdori 1-3 % (mass.). Yuqori oltingugurtli neft, S miqdori 3 % (mass.)dan ortiq. 3-jadval Turli neftlarning 200-250 0 С fraksiyasidagi S miqdori. Kon Oltingugurt miqdori, % (mass.) umumiy (Sum) elementar (Sel) Disulfid (S dis) Sovet(Tomsk obl.) 0,22 0,0001 0,0034 Medvedev(Tomsk obl.) 0,16 0 0,0022 Pravdin(Tyumenobl.) 0,02 0,0001 0,004 Ustbalik(Tyumenobl.) 0,12 0,0013 - Markov (Irkutsk obl.) 0,75 0,0017 - 4-jadval Po‘lat korroziyasining intensivligi (Gidrotozalangan yoqilg‘i + 0,01% merkaptanli oltingugurt, namlik) Qo‘shimchasiz 1,6 g/m2 1,6 g/m 2 26

Detsilmerkaptanli 2,5 g/m 2 Siklogeksilmerkaptanli 13,1 g/m 2 Benzilmerkaptanli 11,1 g/m 2 n – Tiokrezolli 10,4 g/m 2 ( - Tionaftolli 17,0 g/m 2 5-jadval Benzin fraksiyasidagi merkaptanlar Etil merkaptan С 2 Н 5 SH Ikkilamchi – propilmerkaptan СН 3 СH(SH)CH 3 Ikkilamchi – butilmerkaptan СН 3 СH(SH)C 2 H 5 Uchlamchi – butilmerkaptan (СН 3 ) 3 СSH  ,-Metil, propilmerkaptan С H 3 – CH 2 – CH(CH 3 )SH Butilmerkaptan С 4 H 9 SH  ,  -Dimetil, propilmerkaptan С H 3 CH(CH 3 )CH(CH 3 )SH  -Metil, butilmerkaptan С H 3 (CH 2 ) 2 CH(CH 3 )SH Amilmerkaptan C 5 H 11 SH 6-jadval Benzin fraksiyasidagi sulfidlar Sulfidlarning nomi Qaynash harorati 0 C Dimetilsulfid 37,3 0 С Metil, etilsulfid 66,6 0 С Metil, izopropilsulfid 84,8 0 С Dietilsulfid 92,06 0 С Metil, propilsulfid 95,5 0 С Etil, izopropilsulfid 107,4 0 С Etil, propilsulfid 118,5 0 С Diizopropilsulfid 120,0 0 С 27

Propil, izopropilsulfid 132,0 0 С Etil, ikkilamchi – butilsulfid 135,65 0 С Dipropilsulfid 142,8 0 С Propil, izobutilsulfid - Butil, propilsulfid - Dimetilsulfid – CH 3 SCH 3 ; Metil, etilsulfid – CH 3 SC 2 H 5 va hokazo s) Kerosin va moy fraksiyalaridagi yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar 6,7 – kondensirlanmagan sistemalar Neft haydalganda hosil bo‘ladigan kerosin va moy fraksiyalari tarkibida yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar bo‘ladi. Ular asosan politsiklik tuzilishga egadir. Neftdan individual yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalarni ajratib olish o‘ta qiyin vazifadir. Eng ehtimolli ko‘p yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar tiplari quyidagilardan iborat bo‘lib, ularning asosiy tuzilish elementlari: benztiofen (1), benztiofan (2), tionaften (3), dibenztiofen (4), naftotiofen (5), kondensirlanmagan sistemalar va unga o‘xshashlar (6,7). Neft tarkibida tiofan yoki siklik sulfidlar 28S benztiofen1 . S2 . benztiofan S3 . tionaften S4 . dibenztiofen S naftotiofen5. S(СН 2 ) n6 . S(СН 2 ) n7 .

(polimetilensulfidlar) topilgan bo‘lib, to‘yingan 5 yoki 6 a’zoli oltingugurt atomli geterotsikllardir. Shu bilan birgalikda tiofen va uning gomologlari neftni yuqori haroratlarda qayta ishlash mahsulotlarida topilgan[18]. 1.1 2 . Elementar oltingugurt, vodorod sulfid Ushbu birikmalar neft va neft maxsulotlari tarkibida kichik konsentratsiyalarda mavjud. Odatda elementar oltingugurt va H 2 S neft tarkibida bo‘lmaydi. Ular asosan oltingugurt – organik birikmalarning parchalanish ikkilamchi mahsulotlari sifatida hosil bo‘ladi (haydash jarayoniga termik ta’sir, destruktiv qayta ishlash, neft fraksiyalarini qayta tozalash). Merkaptanlarni oksidlash jarayonida esa disulfidlar hosil bo‘ladi. Neft 180-260 0 С da qizdirilganda H 2 S hosil bo‘lib, ajralib chiqadi. Bunda mavjud elementar oltingugurt miqdoriga qarab quyidagi reaksiyalar sababli hosil bo‘ladigan H 2 S miqdori ortib boradi. RH + S  RSH; 2RSH  RSR + H 2 S Ushbu reaksiyalardan ko‘rinib turibdiki, yuqori haroratlarda neft fraksiyalarida elementar oltingugurt, merkaptanlar va Н 2 S lar orasida bir – biriga aylanish reaksiyalari mavjud ekan. 265-310 0 С ga uglevodorod fraksiyasini qizdirilganda (elementar oltingugurt ishtirokida) mahsulot tarkibi jarayon haroratiga bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi. Ushbu jarayon konsentrlangan H 2 SO 4 (ilgaridan oltingugurtdan tozalangan) ishtirokida uch soat davomida azot muhitida olib borilgan. [19] 7-jadval 265-310 0 С fraksiya tarkibining qizd irish haroratiga bog‘liq holda o‘zgarishi Ko‘rsatkichlar Qizd i rishsi z Harorat , 0 С 30 0 60 0 100 0 200 0 250 0 Oltingugurt miqdori, % da: elementr m erkaptanli 0,440 0,440 0,440 0,440 0,36 0,007 0,005 0,024 H 2 S ajralib chiqishi, % da 0 0 0 0 0,012 0,274 29

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 200 0 С harorat atrofida yuqorida keltirilgan reaksiyalar keta boshlar ekan. Hosil bo‘layotgan merkaptanlar, elementar oltingugurt, H 2 S neft mahsulotlarini ishlab chiqarishda va qo‘llashda ishlatiladigan rangli metallardan tayyorlangan yoqilg‘i apparaturalari detallarini korroziyaga uchratadilar. Neft va neft mahsulotlari tarkibidagi elementar oltingugurt, H 2 S va disulfidlar, kichik konsentratsiyalari tufayli, kimyoviy xom ashyo manbasi sifatida amaliy ahamiyatga ega emas. 1. 1 3. Sulfidlar Hozirgi vaqtda neft sulfidlari katta ahamiyatga ega. Ular distillatlardan ajratib olinib, maqsadga muvofiq mahsulot, sulfoksidlar olishda oraliq mahsulot va analitik reagentlar sifatida ishlatiladi. Neft va neft mahsulotlari tarkibida quyidagi asosiy tipdagi sulfidlar mavjud: alifatik (alkanli) – tiaalkanlar, tiaalkenlar, tiaalkinlar (I); arenli – diarilsulfidlar (II); sikloalkanli – tiatsikloalkanlar (III); aralash tuzilishli – alkilarilsulfidlar, ariltiaalkanlar . Sulfidlar amalda hamma neftlar, hattoki kam oltingugurtli neft tarkibida ham mavjuddir. Eng yuqori sulfidli neftning o‘rta distillatlarida sulfidlar resursi o‘ta yuqori bo‘lib, 1 mln. tonna neftga hisob qilinganda 80 – 100 ming tonna va undan ham mo‘ldir. Yuqori olitingugurtli O‘rta Osiyo neftlari fraksiyalarida juda ko‘p miqdorda sulfidlar kuzatiladi. Izlanishlar shuni ko‘rsatayaptiki, neftning o‘rta distillatlarida asosan alkiltiatsikloalkanlar, alkiltiabitsikloalkanlar, alkiltiauchsikloalkanlar mavjud bo‘lib, kamroq miqdorda tiaalkanlar va alkilsikloalkilsulfidlar kuzatiladi. Sulfidlar – tuzilishi bo‘yicha oddiy efirlarning analoglaridir. Sulfidlarning xarakterli kimyoviy o‘zgarishlari geteroatomlarning elektron tuzilishi bilan belgilanadi. Oltita valent elektronlaridan 3p lari juftlashmagan bo‘lib, qo‘zg‘atilgan holatda ular 3d – orbitalni egallaydi, gibridlangan [3p3d] – funksiyalar bilan ifodalanadi va  - elektronlar xususiyatlarini namoyon etadi. 30

Ayrim neft sulfidlari haqida quyida to‘laroq ma’lumot keltiramiz [20]. 1. 1 4. Alifatik sulfidlar. Alifatik sulfidlar yoki tioefirlar, ya’ni, nomenklatura bo‘yicha tioalkanlar R – S – R 1 tuzilishiga ega. Ushbu moddalar noxush hidga ega bo‘lgan suyuq birikmalardir. С 2 – С 7 sulfidlar yuqori bo‘lmagan qaynash haroratiga ega bo‘lib, neftni haydaganda benzin distillatlari tarkibiga o‘tadi. Alifatik sulfidlar (hammasi bo‘lib 24 tasi aniqlangan) odatda benzin, kerosin, dizel yoqilg‘isi tarkibida bo‘lib, jami oltingugurt birikmalarining 50  80 % gacha miqdorini tashkil qiladi. Sulfidlar kimyoviy xossalari bo‘yicha neytral moddalar bo‘lib, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Sulfidlar H 2 S О 4 da yaxshi eriydi. Ularning xarakterli xususiyatlaridan biri – ko‘pchilik birikmalar bilan turg‘un kompleks birikmalar hosil qilishidir. Ushbu moddalarga vodorod ftorid, НВ r, BF 3 , simob xloridi, AlBr 3 , SnCl 4 , TiCl 4 , RSO 2 va boshqalar misol bo‘ladi. Kuchli oksidlovchi ta’sirida sulfidlar sulfoksid orqali sulfonlargacha oksidlanadilar. C 2 H 5 – S – C 2 H 5 (C 2 H 5 ) 2 SO  (C 2 H 5 ) 2 SO 2 400 0 С va undan yuqorida sulfidlar parchalanib, H 2 S va to‘yinmagan uglevodorodlar hosil qiladi. CH 3 –CH 2 –S–CH 2 –CH 2 –CH 3 400 0 C CH 2 =CH 2 +H 2 S+CH 2 =CH–CH 3 Etilpropilsulfid Etilen Propilen Ayrim neftlarda ko‘p bo‘lmagan miqdorda disulfidlar R – S – S – R ham mavjud bo‘lib, ular qizdirilganda S, H 2 S va merkaptanlar hosil qiladi. 1.15. Tiofanlar Tiofanlar yoki siklik sulfidlar (polimetilen sulfidlar) neft tarkibida topilgan bo‘lib, to‘yingan 5 – 6 a’zoli oltingugurt atomi bilan hosil qilingan geteroatomli sikllardir. 310‘qot ishni qiyin lashti radi. ar).ў рган дик. ��KMnO 4 CH 2 C H 2 CH 2 S CH 2CH 2 пентаметиленсульфидH 2 C H 2 C CH 2 CH 2 S Tiofan (tetragidrotifen, tetrametilensulfid )

HC HC CH CH S тиофенTiofan 121 0 С da qaynaydigan noxush hidli suyuqlik. Pentametilensulfid 141,8 0 С da qaynaydi. Siklik sulfidlar metallar bilan reaksiyaga kirishmaydilar, ochiq halqali sulfidlarga nisbatan ancha termik barqarordirlar. Turli neftlardan 20 ga yaqin monotsiklik sulfidlar ajratib olingan. 1.1 6 . Tiofenlar 1883 yilda toshko‘mir smolasida tiofen topilgan. Tiofen va uning hosilalari neftning yuqori qaynovchi fraksiyalarida (kerosin, dizel yoqilg‘isi, moylarda) 50 – 80% gacha miqdorda mavjuddir. Keyinchalik ular neftni yuqori haroratli qayta ishlash mahsulotlarida ham mavjudligi ko‘rsatilgan. Tiofenlarning termik o‘ta barqarorligi bilan oltingugurtli neftlarning pirolizi mahsulotlarida mavjudligi tushuntiriladi. Tiofen va uning gomologlari aromatik hidli suyuqliklardir. Ular o‘z fizik- kimyoviy hossalari bo‘yicha benzol uglevodorodlariga yaqindir. Tiofen H 2 SO 4 da yaxshi eriydi va ushbu xossadan toshko‘mir benzolini tiofendan tozalashda foydalaniladi. Neft fraksiyalarini konsentrlangan H 2 SO 4 bilan ishlov berilganda benzol halqasi kabi tiofen halqasi ham sulfurlanadi. Simob II xlorid (HgCl 2 ) bilan ishlov berilganda esa tiofenning simobli birikmasi hosil bo‘ladi. [21] Tiofen halqasi saqlovchi birikmalar konsentrlangan HNO 3 bilan o‘zaro ta’sirlashganda tiofen halqasi nitrolanmay oksidlanib, H 2 O, CO 2 ва H 2 SO 4 hosil qiladi. Kerosin fraksiyasi gidrotozalanganda sulfidlarni uglevodorodlarga to‘la gidrogenolizi kuzatiladi va tiofen birikmalarning qisman quyidagi reaksiyalari ham ketadi: 32S + 2HgCl 2  ClHg HgCl + 2HCl S S HNO 3 H 2 O + 4CO 2 + H 2 SO 4 H 2 H 2 CH 2 = CHCH 2 CH 2 SH S S

Tiofenlar oksidlovchilar ta’siriga o‘ta barqarordir. Alkil tiofenlarni kimyoviy xom ashyo sifatida ishlatilganda ular katalitik dealkillanishi, izomerlanishi va degidrirlanishi quyidagi sxema bo‘yicha ketishi mumkin: Alifatik sulfidlardan farqli o‘laroq termokatalitik jarayonlarda monotsiklik sulfidlardan faqat vodorodsulfid hosil bo‘ladi, merkaptanlar esa amalda kuzatilmaydi [22]. Katalitik kreking sharoitlarida diaril sulfidlar aren va mos holdagi tiollarga aylanadilar: Neft tarkibida ko‘p bo‘lmagan miqdorda uchraydilar. Ularning reaksion qobiliyati sulfidlarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib, kimyoviy hossalari bo‘yicha ularga o‘xshashdir. Ular qizdirilganda oson parchalanib merkaptanlar, H 2 S va uglevodorodlar hosil qiladi. 1.1 7 . Neftdagi sulfidlarning termokimyoviy o‘zgarishlari, oksidlanishi Zamonaviy yoqilg‘ilarning aksariyat qismi oltingugurtli xom ashyodan olinadi. Neft sulfidlari kimyoviy o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. Ushbuni hamma neft va neft mahsulotlarini qayta ishlash kimyoviy texnologiyasida ва хиmmотологиясида ҳисобга олиш лозиmдир. Деярли ҳаmmа заmонавий yoqilg‘ilar oltingugurtli xom ashyodan tayyorlanadi. Oltingugurt – organik birikmalar yoqilg‘i sig‘imlari va baklari tubida cho‘kma holida ko‘rinib, ular yoqilg‘i filtrlari va yoqilg‘i agregatlari ichki sirtida kuzatiladi. 33S CH 2 CH 2 R S + CH 2 = CHR S CH 2 R S CH 2 R S + S H дифенилсул ьфид тиофе но

Bir yil davomida samolyotning yoqilg‘i agregatlari (issiqlik almash-tir- gichlar, filtrlar, nasoslar) oltingugurt – organik birikmalarning 240 tonnasi bilan kontaktda bo‘ladi. Kislorodli birikmalar uchun ushbu raqam 2 – 3 marta, azotli birikmalar uchun esa taxminan 10 marta kamdir. Neft sulfidlari quyi haroratlarda termik barqaror birikmalardir. Ular yuqori haroratlarda erkin R– radikallarini hosil qiladi. Ushbu radikallar uglevodorodlardan protonni olib – merkaptan, alkenlar va so‘ngra H 2 S va elementar oltingugurtni hosil qiladi. [23] Dekalindagi dioktilsulfid geliy atmosferasida 190 0 С да mерkаптан ҳосил қилиб, сўнг ҳосил бўлган mерkаптан H 2 S va oltingugurtga aylanishi kuzatilgan. С – S bog‘ining uzilish energiyasi 238 kDj/mol ni tashkil etgan. Inert muhitda Arlan va Tuymazin neftlaridan 100-120 0 С da merkaptanlar, 220 0 С da esa Н 2 S ajralib chiqadi. [19] 1.1 8 . Neft va neft fraksiyalarini sanoatda qayta ishlash kimyoviy jarayonlari Neftni qayta ishlash sanoatida eng zarur neft mahsulotlarini olish uchun va ularning sifatini oshirishda kimyoviy jarayonlar keng qo‘llaniladi. Kimyoviy jarayonlarni qo‘llash ilk neftdagi miqdoridan 1,5 – 2 marta ko‘p bo‘lgan miqdorda rangsiz neft mahsulotlarini olish bilan boradigan neftni chuqurroq qayta ishlashni ta’minlaydi. Kimyoviy jarayonlar ko‘pincha neftkimyoviy ishlab chiqarishlar uchun xom ashyo olishga imkon beradi. Masalan, to‘yinmagan uglevodorodlar – etilen, propilen, butilenlar, butadiyen; aromatik uglevodorodlar – benzol, toluol, etilbenzol, ksilollar, izopropilbenzol va boshqalar. Bunday xom ashyo bazasida plastmassalar, sintetik kauchuklar, sintetik tolalar, yuvish vositalari va boshqa qimmatli mahsulotlar ishlab chiqarish amalga oshirilmoqda. Qator kimyoviy jarayonlarni qo‘llash rangsiz neft mahsulotlari va moylarning sifatini oshirishni ta’minlaydi – oltingugurtsizlantirishga, detonatsiyaga qarshi 34

xossalarni oshirishga va turg‘unlikni oshirishga, kokslanishni pasaytirishga, rangini yaxshilashga va shu kabilarga olib keladi. Neftni qayta ishlashda qo‘llaniluvchi va keng tarqalishga ega bo‘lgan asosiy kimyoviy jarayonlarning ayrimlarini sanab o‘tamiz: katalitik riforming, katalitik kreking, izomerizatsiya, gidrotozalash, gidrokreking, kokslash, piroliz, benzolni alkillash, izoparafin uglevodorodlarni alkillash, degidrirlash, oksidlash, polimerizatsiya va boshqalar. [24] а) Neft va neft mahsulotlarining sanoat termik jarayonlari Neftni termik qayta ishlash asosiy jarayonlari quyidagilardir: Termik kreking. Piroliz. Kokslash. Termik jarayonlarni olib borish sharoitiga qarab xom ashyo turli agregat holatda bo‘lib qolishi mumkin. Piroliz jarayonida reaksiyalar gaz fazada amalga oshiriladi, neft qoldiqlarini kokslash jarayoni esa suyuq fazada ketadi, og‘ir xom ashyoni termik krekingida esa gaz va suyuq fazalar birgalikda mavjud bo‘lishi mumkin. в) Termik kreking Neftni qayta ishlash og‘ir qoldiqlarini termik krekingi quyidagi mahsulotlar olish uchun amalga oshiriladi: avtomobil benzini (hozirda ushbu jarayon eskirgan); qurum ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo‘lgan yuqori aromatlashtirilgan gazoyl; koks ishlab chiqarish uchun kreking qoldiq; kam qovushqoqlikka ega bo‘lgan mazut yoqilg‘isi. Jarayon 470 – 530 0 С , 2 – 7 M Па bosimda olib boriladi. Avtomobil benzinini olish uchun xom ashyo sifatida nisbatan yengil neft fraksiyalari (200–350 0 С ) ишлатилади . Kam qovushqoqlikka ega bo‘lgan qozon yoqilg‘isi hamda qurum va koks olish xom ashyosi sifatida neft qoldiqlari bo‘lmish yarim gudron va gudronlar xizmat qiladi. Termik krekingning asosiy maxsulotlari quyidagilar: uglevodorod gazi, kreking – benzin, kerosin – gazoyl fraksiyasi, termogazoyl va kreking – qoldiq. 35

s) Uglevodorod gazi Tarkibida ko‘p miqdorda to‘yinmagan uglevodorod bo‘lgan termik – kreking gazi neft kimyosida neftkimyo xom ashyosi sifatida ishlatiladi (jadvalga qarang). Termik kreking jarayonida maksimal miqdorda kreking – qoldiq (I) va termogazoyl (II) olishda hosil bo‘ladigan mahsulotlarning miqdori (% da) quyida keltirilgan: [26] 6 -jadval Maxsulotlar nomi I II Uglevodorod gazi 2,5 9,0 Stabillash golovkasi 3,4 3,0 Kreking – benzin 14,2 25,0 Kerosin – gazoyl fraksiyasi 3,9 - Termogazoyl - 22,0 Kreking – qoldiq 74,4 39,0 Yo‘qotishlar 1,6 2,0 Xom ashyo sifatida gudron va katalitik gazoyl aralashmasi ishlatiladi. d) Kreking – benzin Benzin quyi kimyoviy stabilligi va yuqori bo‘lmagan oktan soni (66 – 68 motor usuli bo‘yicha) bilan xarakterlanadi. Kreking benzinini avtomobil benzini komponenti sifatida ishlatish uchun uni qo‘shimcha stabillash lozim. Kerosin – gazoyl fraksiyasi (200-350 0 С) flot mazutining qimmatli komponentidir. U gidrotozalangandan so‘ng dizel yoqilg‘isi komponenti sifatida ham qo‘llanilishi mumkin. Termogazoyl texnik uglerod ishlab chiqarishda xom ashyodir. Kreking qoldiq (350 0 C dan yuqori fraksiya) qozon yoqilg‘isi sifatida ishlatiladi. U to‘g‘ridan – to‘g‘ri haydab olingan mazutga nisbatan yuqoriroq yonish issiqligiga va quyiroq qotish haroratiga va qovushqoqlikka egaligi bilan xarakterlanadi. Kokslash jarayonining maqsadi – neft koksi va keng fraksion tarkibli distillat olishdir. 36

Neft koksini olish uchun xom ashyo sifatida quyidagilar ishlatilishi mumkin: benzinsizlangan neft, birlamchi qayta ishlash qoldiqlari – mazutlar, yarim – gudronlar, gudronlar; ikkilamchi kelib chiqish mahsulotlari – kreking qoldiqlar, katalitik kreking og‘ir gazoyllari, piroliz smolalari hamda tabiiy asfaltlar va moy ishlab chiqarish jarayoni qoldiqlari (asfaltlar, ekstraktlar) [25] Kokslashning sanoat jarayonlari 3 tipga bo‘linadi: davriy; yarim uzluksiz; uzluksiz. Kokslash davriy usulining ko‘lami va texnik rasmiylashtirilishi – neftni qayta ishlash zamonaviy talablariga mos kelmay qoldi. Kokslashning uzluksiz usuli esa hozircha tajriba-sanoat bosqichida turibdi. Hozirda eng ko‘p tarqalgan yarim uzluksiz sanoat jarayoni – asta – sekin kokslash qurilmalarida amalga oshiriladi. Neft qoldiqlarini asta – sekin kokslash 505 – 515 0 С haroratda, 0,2 – 0,3 MПа bosimda olib boriladi. Kokslash natijasida neft koksidan tashqari gaz, benzin, o‘rta va og‘ir koks distillatlari hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan mahsulotlarning miqdori va sifati xom ashyoning kimyoviy va fraksion tarkibiga va kokslash sharoitlariga bog‘liqdir. Neftning birlamchi qayta ishlash qoldiqlaridan olingan koks miqdori 15 – 25% (mass.) ni, ikkilamchi mahsulotlardan olingani esa 30 – 35% (mасс.) ni tashkil qiladi[29] Koks bilan birgalikda ko‘p miqdorda qimmatli suyuq va gaz holidagi mahsulotlar hosil bo‘ladi. Ularning yig‘ma miqdori xom ashyoga nisbatan hisoblaganda 70% (mass.) ga yetadi. Kokslash jarayonining eng katta effektivligi hosil bo‘layotgan hamma mahsulotlarni o‘z o‘rnida to‘la ishlatilganda kuzatiladi. Uglevodorod tarkibi bo‘yicha asta – sekin kokslash gazlari termik kreking gazlarinikiga yaqin bo‘lib, neftkimyoviy sintez uchun xom ashyo bo‘lib xizmat qilishi mumkin. 37

Kokslash benzini quyi sifat (motor usuli bo‘yicha oktan soni 60-67, oltingugurt miqdori 1-2%)li bo‘lgani uchun uning ishlatishdan oldin tozalanishi va boshqa jarayonlarni o‘tashi lozim. Uni gidrotozalash va katalitik riformingga uchratish lozim. Kokslash benzini tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlarning ko‘pligi (37-60%) – uni neftkimyo ishlab chiqarishlar (masalan, oksosintez) da o‘ta qadrli xom ashyo qilib qo‘yadi. Kerosin – gazoyl fraksiyasi gaz – turbina va motor yoqilg‘ilarining komponenti sifatida, katalitik kreking va qurum ishlab chiqarish xom ashyolari sifatida qo‘llaniladi[26] 1. 2 0 . Neft uglevodorodlari va tabiiy gazning termokatalitik o‘zgarishlari Katalitik krekingda uglevodorod reaksiyalari zanjirli karbkation mexanizmi bo‘yicha ketadi. Kreking bilan birga uglevodorodlar jarayon sharoitlarida alkillash, izomerizatsiya, polimerizatsiya, gidrirlash va dealkillash reaksiyalariga kirishadi. Yuqori oktanli benzinlar va yuqori konsentratsiyali propan – propilen hamda butan – butilen fraksiyalari olish maqsadida turli tipdagi distillat va qoldiq xom ashyolar katalitik kreking qilinadi. Sanoatda katalitik kreking Jarayonning maqsadli vazifasi – 300-500 0 С oraliqda haydaladigan xom ashyodan yuqori oktanli benzin olishdan iborat. Benzin bilan birga o‘rtacha distillat fraksiyalar – gazoyllar va butan – butilenni yuqori miqdorda saqlovchi gaz hosil bo‘ladi. Katalitik kreking 450-5250C atmosfera bosimiga yaqin (0,06-0,14 M Па ) bosimda alyumosilikat katalizatori ishtirokida olib boriladi. Katalitik kreking mahsulotlarining miqdori va sifati qayta ishlanayotgan xom ashyo va katalizatorning tavsifiga hamda jarayonning rejimiga bog‘liqdir. Katalitik kreking qurilmalarida yog‘liq gaz, nostabil benzin, yengil va og‘ir katalitik gazoyl olinadi. Ayrim hollarda ligroin ajratib olish ham ko‘zda tutiladi[26] 38

Uglevodorod gazi 80-90 % С 3 - С 4 fraksiyadan iborat bo‘lib, ajratib olingandan so‘ng alkillash, polimerlash jarayonlarida, etilen, propilen, butadiyen, izopren, poliizobutilen, sirt – aktiv moddalar va boshqa neftkimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Benzin fraksiyasi (qaynashning boshlanishi – 195 0 С ) – avtomobil va aviatsiya benzini komponenti sifatida qo‘llaniladi. Uning tarkibiga arenlar – 20-30 % (mass.), sikloalkanlar – 8-15 % (mass.) va alkanlar – 45-50 % (mass.) kiradi. Fraksiyaning oktan soni 78-85 (motor usuli bo‘yicha) ni tashkil etadi. Yengil gazoyl (Q.B. 175  200 0 С – Қ . О . 320  350 0 С ) – dizel yoqilg‘isining komponenti sifatida, qurum ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida, hamda mazut olishda suyultiruvchi sifatida ham qo‘llaniladi. Parafin xom ashyosidan olingan yengil katalitik gazoylning setan soni 45-56, naften – aromatikniki esa 25-35. Og‘ir gazoyl – katalitik kreking qoldiq mahsuloti. Mazut tayyorlashda va qurum ishlab chiqarishda, termik krekingda va kokslashda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Katalitik krekingning termikdan asosiy afzalliklari – katalizator ishtirokida reaksiya tezligining yuqoriroq bo‘lishi va olinadigan mahsulotlarning qadrliligi. 39

II BO B . TAJRIBAVIY QISM 2.1. Hordon gazlar tarkibidan elementar oltingugurt ajratib olish texnologiyasi. Hozirgi vaqtda respublikamiz tarkibi jihatidan boy gaz zaxiralariga ega. Qashqadaryo viloyati respublikamizda bu soha bo‘yicha oldingi o‘rinda turadi. Chegaralangan tabiiy gaz resurslaridan oqilona foydalanish va ularning boshqarishni eng maqbul tеxnologiyalarini qo‘llash asosiy vazifalardan bo‘lib qolmoqda. Tadqiqot usullarida olingan natijalarga asoslanib, qo‘yidagi rasmda keltirilgan nordon gazlar tarkibidagi vodorod sulfiddan elementar oltingugurt ajratib olishni takomillashgan usuli ishlab chiqildi. Bu usulni hisoblarga asosan konversiya darajasi 99,5% bo‘ladi. 1-Rasm 40

1-Rasmdan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqilgan texnologiya to‘rtta reaktordan iborat. Uch reaktorli usulda oltingugurt ajratib olishni konversiya darajasi 97-99% bo‘lib, to‘rt reaktorli usulda esa 98,5%-99,8% ga ko‘tariladi va umumiy jihozlardagi ketadigan kapital harajatlar miqdori 35-45%ga kamayadi. Qo‘shimcha o‘rnatilgan termik reaktorlardagi jarayonlarni havo tarkibidagi kislorod bilan to‘yintirish, temperaturani oshiradi mahsulotlarni yonish hajmini kamaytiradi. Bu birinchi navbatda nordon gazlar tarkibidagi kam miqdordagi vodorod sulfiddan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Konvertordan chiqayotgan gazlar tarkibida faqat vodorod sulfid 0,8-1,5% bo‘ladi. Reaktordagi mahsus katalizatorlarda oksidlanish natijada 99,8% oltiingugurtni ajratib olish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchidan jihozlarni ish unumdorligini oshirib, harajatlarni kamaytiradi. Termik reaktorda yondirish orqali vodorod sulfidni boshlang‘ich miqdoriga nisbatan 75% ga qadar oltingugurt olish mumkin. Keyin qolgan qismi katalizatorlar yordamida ajratiladi. Jarayonda nordon gazlar tarkibidagi vodorod sulfidni umumiy konsentratsiyasini 45-100% mol qismidan foydalaniladi. Nordon gazlar tarkibidagi ammiak, jihozlarni ko‘rsatgichlariga salbiy tasir etadi. Shuning uchun uni azotga ko‘ydirish uchun termik, bosqichlarda mahsus choralar ko‘riladi. Bu usulda vodorod sulfiddan oltingugurt ajratib olishning konversiya darajasi nordon gazlar tarkibidagi uning konsentratsiyasigi uch bosqichda esa 98-99% 41

tashkil etadi. Katalizatorlarda vodorod sulfid elementar oltingugurt olish jarayoni “to‘g‘ri oksidlanish” usuliga asoslanadi. 2.2. Oltingugurt saqlovchi organik birikmalarni gidrirlash Oltingugurt saqlovchi birikmalarni gidrirlash jarayoni neft mahsulotlarini gidrotozalash jarayoni deb ham atalib, bunda S–С bog‘i uziladi, chunki bu bog‘ energiyasi С–С bog‘inikiga nisbatan 1,5 barobar kam. Bundan tashqari, katalizator kompleksida MoS 2 yuzasida S–C bog‘i energiyasi 23kJ/mol ga teng bo‘lib, ushbu kompleksdagi С–С bog‘i energiyasidan 10 marta kamdir. Tiofen hosilalari eng qiyin gidrirlanadi. Tiofen, sulfidlar va merkaptanlar ancha yengil gidrirlanadilar. Odatda jarayon Al–Co–Mo, Al–Ni–Mo katalizatorlarida 340–420 0 С ва 2,5–6 MПа bosimda olib boriladi. Turli tip oltingugurtli birikmalardagi gidrogenizatsiya reaksiyalari mexanizmini quyidagicha tushuntirish mumkin: Yumshoq sharoitlarda, quyi bosimda merkaptanlar sulfidlargacha degidrirlanadilar. H 2 S + RSR 2 RSH Qattiqroq sharoitlarda gidrogenizatsiya jarayoni uglevodorodlar hosil bo‘lishigacha boradi: RSH RH + H 2 S O‘z navbatida sulfidlar va disulfidlar to‘la gidrirlanib, avval tiol, so‘ngra uglevodorodlar hosil qiladi: Tiofenlar ham ketma-ket gidrirlanadilar. 2.3. Gidrokreking 42R I SSR II H 2 2RSH R II H + R I H + H 2 S R I SR II + H 2 S 2H 2 S S H 2 C 4 H 9 SH H 2 C 4 H 10 + H 2 S

Yuqori qaynaydigan distillat fraksiyalarning gidrokrekingi rangsiz neft mahsulotlarini qo‘shimcha miqdorda olish uchun qo‘llaniladi. Jarayon 370-420 0 С harorat va 14-20 MPa bosimda amalga oshiriladi. Yuqori oltingugurtli mazutlarni gidrokreking qilish yo‘li bilan havo atmosferasining SO 2 bilan ifloslanishini kamaytirish maqsadida qozon yoqilg‘isidagi oltingugurt miqdori anchagina pasayishini ta’minlash mumkin. Gidrokreking – yuqori bosim va haroratlarni qo‘llash bilan xarakterlanuvchi vodorod bosimi ostida neft xom ashyosini destruktiv qayta ishlash katalitik jarayonidir. Uglevodorod xom ashyoni chuqur parchalash va hosil bo‘lgan mayda bo‘lakchalarni gidrirlashdan iborat. Odatda gidrokreking xom ashyosi sifatida og‘ir neft distillatlari (t qayn. 350- 500 0 С ) va qoldiq fraksiyalar – yarimmazut, mazut, gudronlar hizmat qiladi. Gidrokreking (destruktiv gidrirlash, gidrodealkillash) hamda gidrotozalash jarayonlari odatda – ham gidrirlash, ham kreking reaksiyalarida faol bo‘lgan bifunksional katalizatorlar yordamida amalga oshiriladi. Katalizatorlarning krekinglash funksiyasini kislota xarakterli birikmalar (alyuminiy oksidi, alyumosilikatlar, seolitlar) bajarib, reaksiyani karbkation mexanizmi bo‘yicha yo‘naltiradi, gidrirlash funksiyasini esa asosan VIII guruh metallari (Fe, Co, Ni, Pt, Pd ва бошқалар ) таъ m инлайди . 2.4. Gidrokreking mahsulotlari Gidrokreking mahsulotlari katalitik kreking mahsulotlariga anchagina o‘xshashdir. Ular ko‘p bo‘lmagan miqdorda metan va etan saqlaydi; С 4 – fraksiya izobutanga boy, suyuq mahsulotlarda tarmoqlangan uglevodorodlar ko‘pdir. Katalitik krekingdan farqli o‘laroq, gidrokreking mahsulotlari to‘yingan xarakterga ega. С 3 -С 4 fraksiyasi – propan va izobutanlar bilan ifodalangan. Hosil bo‘lgan benzin ham amalda alkenlar saqlamaydi. Gidrokreking gazoyllari, butandan tashqari, katalitik kreking gazoyllariga nisbatan kamroq aromatlashgan. Gidrokrekingda, bir vaqtning o‘zida, neft fraksiyalarini oltingugurtdan va boshqa geteroatomlardan tozalash ham ketadi. Shunday qilib, gidrokreking bamisoli o‘zida katalitik kreking, gidrirlash va gidrotozalashlarni mujassamlashtirgan. 43

Gidrokrekingni neftni qayta ishlash sxemalariga kiritish orqali korxonalar ekspluatatsiyasida tez o‘zgaruvchanlikni ta’minlanadi. Jarayon texnologik rejimini va suyuq mahsulotlarni rektifikatsiya qilish sharoitlarini o‘zgartirib, bir qurilmaning o‘zida quyida zikr qilingan mahsulotlar – benzin, reaktiv yoki dizel yoqilg‘isining istalganini olish mumkin. 2.5. Distillyatlarni gidrotozalash jarayoni Katalitik gidrotozalash jarayoni neft mahsulotlarini yaxshilash va barqarorligini oshirish maqsadida ularni oltingugurtli, azotli, kislorodli va metall – organik birikmalardan tozalashda qo‘llaniladi. Shu bilan birgalikda to‘yinmagan aromatik uglevodorodlar ham qisman to‘yinadilar. Gidrotozalash uchun deyarli hamma neft yoqilg‘ilari jalb qilinadi. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydab va ikkilamchi kelib chiqishga ega bo‘lgan benzin, kerosin, reaktiv va dizel yoqilg‘isi, mazut va vakuum – gazoyllardir. Jarayon surkov moylari va parafin komponentlarini hidsizlantirish uchun ham qo‘llaniladi. Yuqorida keltirilgan eng ahamiyatli kimyoviy jarayonlarning qisqacha tavsifidan ko‘rinib turibdiki, neftni qayta ishlash va neftkimyoviy sanoatdagi kimyoviy reaksiyalar rejimi (bosim – atmosfera bosimidan to 200 MPa gacha, harorat – 100 dan 700 0 C gacha) va ishlatilgan katalizatorlar bilan bir – biridan anchagina farq qilar ekan. 2.6. Neftni qayta ishlash mahsulotlari asosida sintezlar B е nzinning katalitik riformingi . Katalitik riformingi past oktanli b е nzindan 90%gacha tarkibida 50% aromatik ugl е vodorodlar saqlovchi yuqori oktanli b е nzin olinadi Ishning maqsadi . Bеnzinni katalitik riforming ko’rsatkichlarini aniqlash (aromatik uglеvodorodlar unumi, parafinli va naftеnli birikmalarning o’zgarish boshqa birikmalariga aylanish darajasi, katalizatorning maxsuldorligi va boshqalar) ko’rsatkichlarga harorat o’zgarishining xamda bеnzinni tomizish tеzligining ta'sirini tеkshirish . 44

Kеrakli jihozlar va moslamalar . Katalitik riforming qurilmasi (6-rasm), RDU tipidagi rеfraktomеtr, 50 ml li silindr, 15 ml li shlifli tiqini bo’lgan kolbasa (2 dona), bеnzin, etanol. Ishning bajarilishi . B е nzin riformingi qurilmasi bilan tanishish (28-rasm). Asosiy apparat bu rеaktor 1, uzunligi 0,6 m, diamеtri 2,5 10 -2 m bo’lgan kеramik nay bo’lib, sovutkich 2 va elеktr qizdirgich bilan ta'minlangan. Nay alyuminoplatinali katalizator bilan to’lg’azilgan (hajmi 30-40 ml). Rеaktorda bir xil o’zgarmas harorat, kuchlanishning to’g’rilagichi bilan ta'minlanadi va galvonomеtr 3 bilan tеrmopara orqali o’lchanib turiladi. 6-rasm. B е nzinni riformingi qurilmasi . 1- r е aktor; 2-sovutkichlar; 3- t е rmoparali galvanom е tr; 4- tomizgich kdosh; 5- jo’mrak; 6- uch yo’lakli jo’mrak; 7,9- qabul idishi; 8- sovutkich; 10- sovutuvchi aralashmasi bo’lgan sklyanka. B е nzinni b е rish tomizgich qadaq 4 bilan 0,4-1,6 ml|daqiqa t е zlikda b е shinchi jo’mrak orqali amalga oshiriladi. (O’qituvchi topshirigiga binoan). K е rak bo’lgan t е zlikda b е nzinni b е rish (s е kundom е r bo’yicha 1 daqiqada tomizilgan b е nzin tomchilari soni) tajriba paytida uch yo’lakli jo’mrak 6 orqali qabul kolbasiga 7 b е nzin okirish bilan o’rnatiladi va nazorat qilinadi. Riforming mahsulotlari sovutgichda 8 sovutiladi. Suyuq mahsulotlar to’qqizinchi qabul kolbasiga yig’iladi, u uninchi ichiga sovituvchi aralashma solingan hammomga qo’yilgan bo’ladi. Gazsimon mahsulotlar esa gazom е trga yig’iladi yoki atmosf е raga chiqarib yuboriladi. (Mo’rili shkaf orqali) 45

Riformingni amalga oshirish . Buning uchun to’qqizinchi qabul kolbasi o’lchanadi (tiqini bilan va yon jo’mragi b е kitilgan holda). Qurilma yig’iladi (28- rasm) r е aktorni 1 qizdirish uchun tokka ulanadi ikkinchi va sakkizinchi sovutkichlarga suv ochiladi. O’qituvchi topshirgan harorat o’rnatiladi. Agar harorat ta'siri o’rganilayotgan bo’lsa riforming 773-973 K oralig’ida uch xil haroratda olib boriladi. Shlifli qopqog’i bo’lgan kolbada 40-50 ml b е nzin o’lchab olinadi va tomizgich qadaqga 4 quyiladi, bu vaqtda b е shinchi va oltinchi jo’mraklar yopiq bo’ladi. Bush kolba ulchanib oradagi farqdan foydalanib b е nzin massasi (m 1 ) topiladi. Dastlabki b е nzinning nurni burish ko’rsatgichi ng, xamda diagramma (30- rasm) bo’yicha aromatik ugl е vodorodlarning kons е ntrasiyasi topiladi. Bеnzinning oqish tеzligi aniqlanadi, buning uchun uch yo’lakli jo’mrak (┤) holatga burab quyiladi va bеshinchi jo’mrak ochilib 1 daqiqada (sеkundomеr bo’yicha) nеcha tomchi tomizilishi kеrak bo’lsa o’shancha tomadigan qilib qo’yiladi. So’ngra oltinchi jo’mrakni boshqa holatga (┴) buraladi va bеnzinni kеrakli haroratda oqizish boshlanadi (qabul kolbasidagi 7 bеnzin to’rtinchi qadag’ga qaytarib quyiladi). Xar 5-10 daqiqada tomayotgan tomchi soniga qarab tеzligi nazorat qilinib turiladi. Tеzlikni bеshinchi jo’mrak orqali boshqarib to’g’rilanadi. Galvonomеtrga 3 qarab haroratning o’zgarmas xolatda saqlanishi kuzatib turiladi. Bеnzinning hammasi quyilib bo’lgan bеshinchi jo’mrak yopiladi. Qizdirish to’xtatiladi (o’chiriladi) 10-15 daqiqadan so’ng 2-8-chi sovutgichlarga suv yuborish xam to’xtatiladi. To’qqizinchi qabul kolbasi chiqarib olinadi va o’lchanadi (qopqog’i va yon jo’mragi bеkitilgani holda). Olingan kondеnsat ( m 2 ) massasi h isoblanadi. So’ngra kondеnsatning nurni burish ko’rsatkichi (ng) va diagramma (6-rasm) bo’yicha undagi aromatik uglеvodorodlar miqdori aniqlanadi. Shundan kеyin boshqacha harorat o’rnatilib yuqoridagidеk tajriba bajariladi. 46

III . Bob. OLINGAN NATIJALAR TAHLILI . 3.1. Geteroatomli birikmalari haqida umumiy ma’lumotlar Barcha neftlarda uglevodorodlar bilan bir qatorda oltingugurt, kislorod va azot kabi geteroatomlarini saqlagan birikmalarning ham malum mivdori mavjud. Bu elementlarning miqdori neftning yoshi va kelib chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Oltingugurtning mivdori 0,02 dan 7.0 % gacha bo‘lishi mumkin, bu esa taxminak 0,2-70 % oltingugurtli birikmalarning mikdoriga to‘gri keladi. Kam oltingugurtli neftlarga - 0,004 % oltingugurt. Suraxan neftida- 0,13 %, Balaxan neftida- 0,19 %, oltingugurtli va kup oltingugurtlilarga Arlan neftida- 3,04 %, Uch- qizil - 5-7 %, Telo konining neftlarida- 7,3 %, Etsel- 9,6 % va Rouzl-Poynt neft 47

ko‘rinishlarida- 14 % oltingugurtni tashkil etadi. Neft fraksiyalari bo‘yicha geteroatomlarning taqsimlanishi bir meyorda emas. Asosan ularning eng ko‘p qismi ogir fraksiyalarda, ayniqsa smolali asfaltenli qoldiqda to‘nlangan. Neftning turiga qarab 400-450 °C dan yuqori bo‘lgan haroratda haydaladigan fraksiyalarda to‘liq geteroatomli birikmalardan tarkib topgan bo‘lishi mumkin. Smolali asfaltenli birikmalarning miqdori yosh neftlarda yuqoriroqdir, shuning uchun odatda ularda geteroatomli birikmalarning miqdori ko‘proqdir. Neftning mineral komponentlariga metall va kislotalar bilan hosil qilingan tuzlar, metall komplekslari hamda kolloid- dispergirlangan ma’danli (mineral) moddalar kiradi. Bu moddalar tarkibiga kiruvchi elementlar odatda mikroelementlar deb ataladi va ularning miqdori 10 k dan 10 2 % o‘zgaradi. Elementar oltingugurt erigan holdagina (0,0001-0,1 % gacha) ohakgoshli qatlamlar bilan bogliq bo‘lgan neftlarda mavjud. Vodorod sulfid neftlarda, ayniqsa qadimgi qatlamlarga tenglashtirilgan neftlarda tez-tez uchrab turadi. Uning miqdorini aniklashda shu narsaga e’tibor berish kerakki, neftni 100 °C dan yuqori haroratda qizdirilganda vodorod sulfidni fakatgina barqaror bo‘lmagan oltingugurt saqlagan birikmalarning parchalanishi hisobiga olish mumkin. Elementar oltingugurt va vodorod sulfid neftning bevosita oltingugurt saqlagan birikmalari bo‘lib hisoblanmaydi va itoat qiluvchi xarakterga zga. Merkaptanlarning (tiollar, tiosiirtlar) borligiga qarab neftlar merkaptanli va merkaitansizlarga bo‘linadi. Dastlabki neftlar metanli neftlar bo‘lib, ohaktoshli kollektorlar bilan boglangan, ikkinchilari esa terrigen kollektorlarda joylashgan. Merkaptanlar asosan neftning yengil fraksiyalarida to‘plangan, u yerda ularning miqdori fraksiyaning barcha oltingugurt saqlagan birikmalarining umumiy mikdoridan 40-50 % dan 70-75 % gacha bo‘lgan miqdorni tashkil etadi. Fraksiyaning qaynash harorati oshishi bilan ularning miqdori keskin kamayadi, 300 °C dan yuqori bo‘lgan haroratda qaynaydigan fraksiyada esa ular deyarli yo‘q. Hozirgi vaqtda molekulasida 1 dan 8 tagacha uglerod atomlarini saqlagan 50 tadan ortiq turli merkaptanlar ajratib olingan. Ulardan 40 dan ortik alkiltiollar, 6 48

sikloalkiltiollar va tiofenoldir. Alkiltiollar tuzilishining qiziq xususiyati shundan iboratki, ko‘pgina hollarda SH- guruh ikkilamchi va uchlamchi uglerod atomida va juda kam hollarda molekulaning birlamchi uglerod atomida joylashgan bo‘ladi. Barcha merkaptanlar, ayniqsa quyi gomologlari, o‘tkir yoqimsiz hidga ega. 3.2. Neftning oltingugurt saqlovchi birikmalari Adabiyotlardan ma”lumki n eft tarkibidan ajratib olingan sof holatdagi oltingugurt, oltingugurt tutgan geterosiklik birikmalar, sulfidlar, dilsulfidlar hamda merkaptanlar tarkibi, miqdori o’rganildi, hamda ularning umumiy va farq qiladigan xossalarini aniqlash shuningdek zamonaviy uslular yordamida tahlil qilishning muqobil sharoiti topildi. Mana shu ishlarni hisobga olib biz mazkur bitiruv malakaviy ishini n eft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamohaviy usullarini aniqlashga bag’ishladik. O‘zbekiston neftlarida quyidagi birikmalar va ularning hosilalari mavjudligi aniqlandi. Ular miqdori quyidagi tartibda ortib borishi o‘rganildi: tiofеnlar<tiofanlar<sulfidlar<disulfidlar<mеrkaptanlar Zamonaviy usullardan Klaus usuli, gaz xromatografiya usuli, hamda YUQSYUQX usullari yordamida neft tarkibidagi oltingugurtli organik birikmalar hamda merkaptanlar aniqlandi va tuzilishini UB-spektri orqali taqqoslandi. Uni ishlatish kimyoviy jarayonlarning borishini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Bajarilgan o‘shbu bitiruv malakaviy ishida neft tarkibidagi oltingugurtli organik birikmalar hamda merkaptanlar nining miqdorini aniqlash va olingan natijalarni adabiyot malumotlari bilan solishtirish va zamonaviy usullar yordamida aniqlashdan iborat. Adabiyotlardan ma”lumki o‘shbu birikmalar neft va neft maxsulotlari tarkibida kichik konsentratsiyalarda mavjud. Nеftda oltingugurt har хil birikmalar shaklida bo‘ladi: H 2 S, mеrkaptan (C 2 H 5 SH), sulfid (R—S—R), ikki va undan ortiq sulfidlar (R—S—S—R), halqali sulfidlar Bunda mavjud elementar oltingugurt miqdoriga qarab quyidagi reaksiyalar sababli hosil bo‘ladigan H 2 S miqdori ortib boradi. RH + S  RSH; 2RSH  RSR + H 2 S 49

Ushbu reaksiyalardan ko‘rinib turibdiki, yuqori haroratlarda neft fraksiyalarida elementar oltingugurt, merkaptanlar va Н 2 S lar orasida bir – biriga aylanish reaksiyalari mavjud ekan. 265-310 0 С ga uglevodorod fraksiyasini qizdirilganda mahsulot tarkibi jarayon haroratiga bevosita bog‘liq bo‘lib qoladi. Eng ehtimolli ko‘p yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar tiplari quyidagilardan iborat bo‘lib, ularning asosiy tuzilish elementlari: benztiofen (1), benztiofan (2), tionaften (3), dibenztiofen (4), naftotiofen (5), kondensirlanmagan sistemalar va unga o‘xshashlar (6,7). Neft tarkibida tiofan yoki siklik sulfidlar (polimetilensulfidlar) topilgan bo‘lib, to‘yingan 5 yoki 6 a’zoli oltingugurt atomli geterotsikllardir. S S S Shu bilan birgalikda tiofen va uning gomologlari neftni yuqori haroratlarda qayta ishlash mahsulotlarida topilgan. Umuman nеftlarni ulardagi oltingugurtning miqdoriga qarab uchta tехnologik sinfga bo’linadi: 1 ) kam oltinguturtli 0,5% gacha; 2) oltingugurtli 05 — 2,0% gacha; 3) ko‘p oltingugurtli 2% dan yukori. Yumshoq sharoitlarda, quyi bosimda merkaptanlar sulfidlargacha degidrirlanadilar. H 2 S + RSR 2 RSH 3.3. Merkaptanlar olinishi Merkaptanlar yoki tiospirtlar, yangi nomenklatura bo‘yicha esa tiollar, R – SH tuzilishga ega. Metilmerkaptan (yoki metantiol) – CH 3 SH 5,9 0 С qaynash haroratiga ega bo‘lgan gaz. Etilmerkaptan va yuqoriroq molekuyar gomologlari suvda erimaydigan suyuqlik. С 2 –С 6 – merkaptanlarning qaynash harorati 35-140 0 С chegarasida. Merkaptanlar o‘ta nohush hidga ega. Quyi namoyandalarida ushbu hid o‘ta intensiv bo‘lib, etilmerkaptan uchun ushbu ko‘rsatkich 0,6  10 -4 – 2  10 -6 % konsentratsiyalarda kuzatiladi. Merkaptanlarning ushbu xossasi shaharlarni gaz 50

bilan ta’minlash amaliyotida gaz tizimidagi nosozliklardan ogohlantirish uchun qo‘llaniladi. Ular maishiy gazga odorant sifatida qo‘shiladi. Neft tarkibida merkaptanlar miqdori ko‘p emas. Merkaptanlar 300 0 С gacha qizdirilganda H 2 S ajratib chiqaradi va disulfid hosil bo‘ladi. Yuqoriroq haroratda esa u H 2 S ga va mos holdagi to‘yinmagan uglevodorodga parchalanadi. 2 С 5 Н 11 SH C 5 H 11 – S – C 5 H 11 + H 2 S  С 5 Н 11 SH C 5 H 10 + H 2 S  Yumshoq sharoitlarda (kuchsiz oksidlovchilar va havo yordamida) oksidlansa, merkaptanlar disulfidlarni hosil qiladi : 2C 3 H 7 SH C 3 H 7 S - SC 3 H 7 + H 2 O Tabiiy oksidlovchi sifatida havo kislorodi, laboratoriya sharoitida esa – yod xizmat qiladi: 2C 3 H 7 SH + J 2  C 3 H 7 S - SC 3 H 7 + 2HJ Oksidlanish darajasi nafaqat molekulaning uglevodorod qismi tuzilishiga, С - Н va S-H bog‘larining mustahkamligiga ham bog‘liqdir. Neft mahsulotlari muhitida merkaptanlar bilan gidroperoksidlar va erigan holdagi kislorod quyidagi sxemaga oid reaksiyalarga uchraydi: RSH + 3R | OOH  RSO 3 H + 3R | OH; 2RSH + 3O 2  2RSO 3 H RCH 2 SO 3 H + O 2  RCH(OOH)SO 3 H  RCHO + H 2 SO 4 Merkaptanlar oson oksidlanishlari evaziga gidroperoksidlarni parchalaydilar va uglevodorodlarning oksidlanishini tormozlaydilar. Kuchli kislota (HNO 3 ) esa merkaptanlarni sulfokislota-largacha oksidlaydi: С 3 H 7 SH C 3 H 7 SO 2 OH Og‘ir sharoitlarda, yuqori haroratlarda katalitik aktiv metallar ishtirokida kuchli oksidlovchilar (KMnO 4 , H 2 O 2 ) ta’sirida tiollar sulfokislotalargacha, hattoki sulfat kislotagacha oksidlanishi mumkin. Kimyoviy xossalari bo‘yicha merkaptanlar spirtlarni eslatadi. Ishqorlar va og‘ir metall oksidlari bilan merkaptidlarni hosil qiladi. Merkaptanlarning og‘irligi 51300 0 С 600 0 С

qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning merkaptidlari suv bilan shunchalik oson gidrolizlanadi va ishqor yordamida tozalab yo‘qotishni qiyinlashtiradi [14]. 2C 4 H 9 SH + HgO  C 4 H 9 S – Hg – SC 4 H 9 + H 2 O C 4 H 9 SH + NaOH C 4 H 9 SNa + H 2 O Reaksiyaga kirishish qobiliyati va metallarga korroziyaviy ta’siri merkaptanlardagi radikallarning tuzilishiga juda bog‘liqdir. Merkaptanlar o‘ta reaksion qobiliyatga ega birikmalar bo‘lib, ularning ushbu xususiyatlaridan neft va neft mahsulotlarining kimyosi, texnologiyasi va ximmotologiyasida foydalanish mumkindir. Tovar neft mahsulotlarda merkaptanli oltingugurtning miqdori chegaralab qo‘yilgan. Masalan: reaktiv yoqilg‘ilarda 0,001 – 0,005%; dizel yoqilg‘isida 0,01%. Yildan – yilga ushbu talablar yanada og‘irlashib boradi. Merkaptanlar tovar mahsulotlarda o‘ta zararli qo‘shimcha bo‘lib, korroziyani vujudga keltiradi (ayniqsa rangli metallarda); kreking benzinlarda smola hosil bo‘lishiga yordam beradi va neft mahsulotlariga o‘ta qo‘lansa hid beradi. Merkaptanning ishqor va metall tuzlari (natriy sulfid) bilan o‘zaro ta’sirlashuvi – ularni yengil va o‘rta neft fraksiyalaridan ajratib olishda qo‘llaniladi. Benzinlar demerkaptanizatsiya qilinganda ularga ishqor eritmasi bilan spirt va natriy sulfid qo‘shiladi (Solyutayzer, Bender jarayonlari). Mis (I) xlorid yoki kobaltning ftalotsianinli sulfohosilalari – oksidlash katalizatorlari sifatida ishlatiladi. 3. 4 . Merkaptanlarni gidrirlash. Gidrotozalash jarayonida oltingugurtli birikmalar C—S bog’idan uzilib, vodorod bilan to‘yinadi. Natijada H 2 S va uglеvodorod hosil bo‘ladi. Mеrkaptanlar RS H + H 2 R H + H 2 S Sulfidlar oldin mеrkaptanlarga o’tadi R-S-R´+H 2 RH+R´SH 52

R´SH + H 2 R´H + H 2 S Disulfidlar: 2 C 3 H 7 S H [Q] C 3 Н 7 -S-S- C 3 H 7 + H 2 O Tiof е nlar; oldin halqa uzilib k е yin ugl е vo dorod va hosil bo’ladi: Gidrotozalash sharoitida 380°С va 3 —4 MPa bosimda bеnzol halqasi o’zgarmaydi. Halqani gidrirovaniе etish uchun yuqori bosim kеrak bo’ladi. Oltinguturtli birikmalarni ichida eng chidamlisi tiofеn halqasidir. Oltingugurtli birikmalarni gidrirovaniе rеaktsiyasini issiqlik chiqarish bilan sodir bo’ladi. Rеaktsiya tеzligiga ushbu qatorga qo’yish mumkin: tiofеnlar<tiofanlar<sulfidlar<disulfidlar<mеrkaptanlar S u l f i d l a r (tioefirlar) birikmalarning deyarli yarmidan ko‘pini tashkil etadi. Ogir gazoylli neftning o‘rta distillyatli fraksiyalarda keng tarqalgan, u yerda ular barcha oltingugurt saklagan fraksiyalarda ularning miqdori aromatik oltingugurt saqlagan birikmalarning paydo bo‘lishi sababli ancha kamayadi. Neft sulfidlari ikki guruhga bo‘linadi: ochiq zanjirda oltingugurt atomini saqlagan birikmalar (dialkilsulfid yoki tiaalkanlar) va polimetilen halqada oltingugurt atomini saqlagan halqali sulfidlar (tiotsiklanlar). Dialkilsulfidlar odatda metan asosli neftlarda, halqalilari eyea- naften asosli va naften-aromatik turdagi neftlarda uchraydi. Dialkilsulfidlar (R-S-R. 2 ) neftning benzinli va kerosinli fraksiyalarida aniqlangan, 53

u yerda ular sulfidlarning asosiy massasini tashkil qilishi mumkin. Fraksiyaning qaynash harorati oshishi bilan ularning miqdori kamayadi, 300 °C dan yuqori bo‘lgan haroratda ular deyarli yo‘q. G.D.Galperning aniqlashicha, uglerod atomining soni uchtadan ko‘p bo‘lgan uglevodorod fragmentlarida birlamchi uglerodga qaraganda ikkilamchi uglerod atomi bilan oltingugurt atomining bog‘lanishi ko‘proq kuzatiladi. Shuning uchun tiaaikanlarda oltingugurt atomiga nisbatan а- holatda bo‘lgan o‘rinbosarli nzomerlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. 50 dan ortiq tiaalkanlar ajratib olingan, shu jumladan barcha mumkin bo‘lgan Сг-С 6 izomerlari ham. Alkilsikloalkileulfid va alkilarilsulfidlar to‘g‘risida ma’lumotlar hozircha ko‘p emas, ularning ba’zi birovlari Amerika neftlari ma’lum miqdorda borligi aniqlangan. Ko‘pchilik neftlarda tiatsiklanlar o‘rtacha fraksiyalar sulfid larining asosiy qismini tashkil qiladi. Oltingugurt atashshj halqa o‘zida yettitagacha halqani o‘z ichiga olgan tutashgan halqali uglevodorod sistemasi tarkibiga kirishi mumkin. Oltingugurt saqlagan halqalar 60-70 % ga tiatsiklopentanlar va 30-40 % ga tiatsiklogeksan- lardan tarkib topgan. Oltingugurt saqlagan bilan tutashgan to‘yingan uglevodorodli halqalar besh- va olti a’zoli bo‘lishi mumkin. Halqada oltingugurt atomini saqlagan bi - va politsiyutik birikmalarda olitngugurt atomi qo‘shni halqaga nisbatan а -holatda joylashgan bo‘ladi. Oltingugurt atomini o‘z ichiga olgan tutashgan naften tuzilishlardan tashqari neftlarda ko‘prikchali tuzilishli oltingugurt saqlagan politsiklik birikmalar aniqlangan, masalan tiabitsiklanlar turidagi hamda tiaadamantan turidagi birikmalar: s 54

3.5. Oltingugurtning tabiatda aylanishi quyidagi sxemada ko’rsatilgan. Adabiyotlardan ma’lumki atmosfera oltingugurt oksidlari qoyidagi holatda aylanishi o’rganildi. 3. 2.Rasm O‘shbu sxema Muborak gazni qayta ishlash zavodidan ajralib chiqadigan oltingugurt birikmalarining tabiatda tuproqdagi mikrofloraga ta'siri ustidan olib borilgan kuzatishlar natijasi yoritilgan. Keingi yillarda tuproqning sanoat chiqindilari, neft mahsulotlari, og`ir metallar bilan ifloslanishi natijasida undagi mikrobiologik jarayonlarning susayishi va uning zararli oqibatlarini bartaraf etish borasida ko'pgina ilmiy –tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, zavod ichi va uning atrofi sahro qum tuproqlar tipiga mansub bo'lganligi tufayli nam sig`imining pastligi, mineral unsurlarining hamda gumusning kamligi aniqlangan mikroorganizmlar turining barchasini boshqa tuproq tiplariga nisbatan ozchilikni tashkil etadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishida Muborak gazni qayta ishlash zavodida ishlab chiqariladigan oltingugurtli birikmalar miqdori va ishlab chiqarish jarayonini ham o‘rgandik. 55

Xulosа lar 1. Adabiyotlardan ma’lumki neft tarkibidan ajratib olingan sof holatdagi oltingugurt, oltingugurt tutgan geterosiklik birikmalar, sulfidlar, dilsulfidlar hamda merkaptanlar tarkibi va miqdori umumiy va farq qiladigan xossalari o’rganildi. 2. O‘zbekiston neftlarida quyidagi birikmalar va ularning hosilalari mavjudligi aniqlandi. Ular miqdori quyidagi tartibda ortib borishi o‘rganildi: tiofеnlar<tiofanlar<sulfidlar<disulfidlar<mеrkaptanlar 3. Zamonaviy usullardan gaz xromatografiya usuli, hamda Suyqlik xromatografiya usullari yordamida neft tarkibidagi merkaptanlar, oltingugurtli birikmalarning miqdori aniqlandi va tuzilishini UB-spektri hamda IQ-spektrlari orqali taqqoslandi. 56

4. Neft tarkibida m erkaptanlar 10-12% , disulfidlar 8-10 % miqdorda uchray - dilar. Ularning reaksion qobiliyati sulfidlarga nisbatan yuqoriroq bo‘lib, kimyoviy hossalari bo‘yicha ularga o‘xshashdir. Sulfidlar oson parchalanib merkaptanlar, H 2 S va uglevodorodlar hosil qiladi. 5. Neft tarkibidagi, оltingugurt tutgan geterotsiklik birikmalarga nisbatan merkaptanlar ko‘p miqdorda bo‘lishi o‘rganildi. Foydalanilgan adabiyotlar . 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. –T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 56 b. 2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza 2016 yil 7 dekabr. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2016. – 48 b. 3. Proskuryakov V.A., Drabkin A.Е. Хimiya nеfti i gaza.-L.: Хimiya, 1981 g. 4 . Nеftеprodukto’. Mеtod analiza -L.: ch.1 i 2. Standartiz,!986. 5. Rubak B.M. Analiz nеfti i nеftеproduktov. -M.: Gostoptехizdat. 1988 g. 57

6. Eriх V.N., Rasina M.G., Rudin M.G. Хimiya i tехnolopiya nеfti i gaza. -11: Хimiya, 1987 g 7. Баранова В.Г., Панkов А.Г., Логинова Н.K. Mетоды анализа в производстве mоноmеров для синтетичесkих kаучуkов. – Л.: Хиmия, 1975. 8. Kалечиц И.В. Совреmенное состояние и перспеkтивы техничесkого процесса нефтеперерабатывающей и нефтехиmичесkой проmышленности. – M.: ЦНИИТЭнефтехиm, 1976. Рябов В.Д. Хиmия нефти и газа. – M.: MИНХ и ГП, 1976. 9. Черный И.Р. Производство mоноmеров и сыр я для нефтехиmичесkого синтеза. –M.: Хиmия, 1973. 10. http :// chemnet . ru / rus / elibrary / edu _ organic . html 11 . http :// books -5. jober . ru 12. http :// www . chem . msu . su . ru 13. http :// www . books .29. ru 14. http :// book - shop . ru 15. А.С.Хаkиmова. Ю. Р. Яхшиева. З.M.Хаkиmова Нефтъ тарkибидаги азот тутган гетероциkлиk бириkmалар Ёш олиmларkонференцияси. 16. Яхшиева Ю.Р., Ороmова С. Қурбонов M.Ж. 6-Броm -5- гидроkси -1,3- дигидробензо | С | -тиофен -2,2- дигидроkсиднинг синтези ва реаkция шароитларини ўрганиш. Фан, тараққиёт ва ёшлар Қарши-2009 17. Яхшиева Ю.Р., Хаkиmова А.С., З.M.Хаkиmова Нефт тарkибида учрайдиган мураккаб тузилишли олтингугуртсақловчи бириkmалар mиқдори. Фан, тараққиёт ва ёшлар Қарши -2012 18. mагистрант Яхшиева Ю. Р., доц. З.Хаkиmова, доц M.Г. Хурраmов., (ҚарГУ, Лаборатория хиmии природ ных соединений и полиmеров). Приmенение kондуkтоmетричесkая mетода для определения неkоторых параmетров нефтепродуkтов. Республиkа илmий –техниkа анжуmани mа қ олалари т ў плаmи Қ арши шаҳри 19-20 апрел қарши -2013. 58

19 . Яхшиева Ю. (ҚарГУ) Приmенение kондуkтоmетричесkого mетода для определения неkотор ых параmетров нефтепродуkтов . ҚарДУ хабарлари 4- 2012. 20. http://aing-atr.boom.ru 21. http://old.gubkin.ru.chem 22. http://www.agtu.ru.instit 23. http://old.gubkin.ru.scie 24. http://www.ngv.ru 25. http://www.chem.msu.su.ru 26. http://www.colibri.ru 59

Похожие

Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash

Neft va gaz tarkibidagi zaharli (ayniqsa oltingugurtli) birikmalarni miqdorini va tarkibini zamonaviy usullar yordamida aniqlash

Neft asosida olinadigan smolalardan lak va emal olish jarayonlarining muqobil sharoitlarini o’rganish

Tabiiy gaz tarkibidagi oltingugurtli birikmalarni potensiometrik titrlash usulida aniqlash

Tabiiy gazni tozalashda ishlatiladigan qattiq adsorbentlarning selektivligini o‘rganish