Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash - Химия - Дипломные работы

Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3427.5 KB

O ’ ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA ’ LIMI VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIATSHUNOSLIK FAKULTETI KIMYO VA EKOLOGIYA KAFEDRASI Qo ’ l yozma huquqida UDK 541.64:547.458.82 SHERMATOVA DILAFRUZ NORKAMOLOVNA Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash 5 A 110301- Kimyo o ’ qitish metodikasi Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar : k . f . n ., dots . Karimova D.A. Navoiy -2013 1

M U N D A R I J A Kirish......................................................................................... I bob. Kimyo sanoati korxonalari va atrof-muhitga yetkazilayotgan zarar 1. Kimyo sanoati korxonalaridan chiqayotgan gaz holidagi chiqindilar...... 2. Oqava suvlar va ichimlik suv muammosi ................................................ 3. Qattiq holdagi chiqindilar va litosfera muhofazasi .................................. I bob bo’yicha xulosa.................................................................................. IIbob.Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash...................................... 1. Gaz holdagi chiqindilarni tozalash va qayta ishlash................................ 2. Oqava suvlarni tozalash va qayta foydalanish......................................... 3. Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish va qayta ishlash ...................... II bob bo’yicha xulosa ................................................................................ III bob. Kimyo sanoati korxonalari chiqindilarini qayta ishlash borasida olib borilayotga tadqiqotlar va takomillashtirish yo’llari.............................. 1. Gaz holdagi chiqindilarni tozalashda polimerlardan foydalanish........... 2. Oqava suvlarni tozalash borasida olib borilayotgan bilogik va texnologik tadqiqotlar............................................................................ 3. Qattiq chiqindilarni qayta ishlash va xalq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish yo’llari...................................................................................... III bob bo’yicha xulosa ................................................................................ Xulosa........................................................................................................... Ilova.............................................................................................................. Adabiyotlar ro’yxati...................................................................................... 2

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Ma ’lumki, hozirgi vaqtda global iqtisodiy inqiroz Dunyo mamlakatlari orasida innovatsion ishlab chiqarish aloqalarini susaytirgani barchaning diqqat markazida bo’lmoqda. Shuning uchun ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Prezidentimiz I.A.Karimov “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” asarida mahalliy xom ashyolardan foydalanish haqida alohida to’talib, mahalliy xom ashyolarni izlab topish, uni va chiqindilarni qayta ishlash hamda xalq iste’moli mahsulotlari ishlab chiqarish bugungi kundagi eng muhim dolzarb muammo ekanligini ta’kidlab, iqtisodiy inqirozdan chiqishning yana bir yo’li nanotexnologiyalar asosida olib borilayotgan tadqiqotlarning natijalariga bog’liqligini aytib o’tganlar. Biz bajargan tadqiqot ishi aynan ana shu yo’nalish bo’lib, mustaqil O’zbekistonimizning nafaqat iqtisodiy balki ekologik barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi deb o’ylaymiz. Keyingi yillarda atrof-muhitga sanoat korxonalari tomonidan chiqarilayotgan zaharli gazlarni va oqava suvlarni tozalash borasida turli tadqiqot ishalri olib borilmoqda. Ammo hozirgi kunda chiqindi gazlarni va oqava suvlarni tozalashda qo’llanilayotgan vositalar O’zbekiston Respublikasi davlat texnik nazorat qo’mitasi talablarini to’la qanoatlantira olmayapti. Yangi tarkibga ega, iqtisodiy jihatdan arzon, sorbsiyalash darajasi yuqori sorbentlar olish va sorbsiyalangan chiqindilarni qayta ishlab chiqarishga yo’naltirish dolzarb vazifa hisoblanadi. Tadqiqot ob’yekti va predmetning belgilanishi. Yuqoridagi dolzarblikni yechishda, biz tadqiqot ob’yekti sifatida “Navoiazot” OAJning gaz holdagi chiqindilari, oqava suvlari va qattiq chiqindilarini tanladik. Yuqori molekulyar birikmalar asosida tozalash vositalari yaratish va ular asosida chiqindilarni tozalash tadqiqot predmeti qilib olindi. 3

Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot ishimizda quyidagicha maqsad qo’yildi “Navoiyazot” OAJning gaz holdagi, oqava suv va qattiq chiqindilarini o’rganish, fizik-kimyoviy xossalarini tekshirish, atrof-muhitga yetkazayotgan zararini aniqlash va ana shu zararni kamaytirish uchun yangi tozalash vositalari va usullarini yaratish. Qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagicha asosiy vazifalar qo’yildi va yechildi:  “Navoiyazot” OAJda chiqadigan gaz holdagi chiqindilar o’rganildi.  Oqava suvlar tarkibi o’rganildi.  Qattiq holdagi chiqindilar tarkibi o’rganildi.  Yuqori molekulyar birikmalardan foydalanib oqava suvlar tozalab ko’rildi.  Tadqiqotda kutilayotgan iqtisodiy samaradorlik hisoblandi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotda asosiy masala atrof-muhitga yetkazilayotgan zararni o’rganish va kamaytirish choralarini izlab topishga qaratilgan. Agar tadqiqot natijalari ishlab chiqarishga joriy qilinsa, birgina Navoiy shahri korxonalaridan chiqayotgan zaharli gazlar miqdori 3% ga kamayadi deb faraz qilish mumkin. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Ushbu sohada bajarilgan ishlar bilan (dissertatsiyalar, adabiyotlar) tanishish borasida quyidagi xulosaga keldim, hozirga qadar kimyo sanoati korxonalari chiqindilarini tozalash va qayta ishlash sohasida ko’p ishlar amalga oshirilgan va bu ish davom etmoqda, shulardan biri mening tadqiqot ishim hisoblanadi. Tadqiqotda qo’llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi. Olib borgan tadqiqotlarimizda fizik-kimyoviy usullardan foydalandik. Jumladan optik, IQ, UB spektroskopiya, potensiometrik titrlash, elektr o’tkazuvchanlik kabi usullar qo’llanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari amalda joriy qilinsa, atrof-muhit tozaligi birmuncha yaxshilanadi, 4

zaharli chiqindilar tufayli kelib chiqayotgan kasalliklar oldi olinadi. Ekologik barqarorlik ta’minlanadi. Tadqiqoqtning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda yuqori molekulyar birikmalardan foydalanib chiqindi gazlar va oqava suvlarni tozalash amalga oshirildi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat bo’lib, 75 betdan iborat. 5

I bob. Kimyo sanoati korxonalari va atrof-muhitga yetkazilayotgan zarar 1. Kimyo sanoati korxonalaridan chiqayotgan gaz holidagi chiqindilar Ma’lumki, kimyo sanoati korxonalarida turli kimyoviy moddalar ya’ni, kislotalar, ishqorlar, tuzlar, mineral o’g’itlar, polimerlar, sintetik tolalar va boshqa mahsulot turlari ishlab chiqariladi. Kimyo sanoati ishlab chiqaradigan mahsulotiga, foydalanadigan xom ashyosiga, shuningdek, texnologik jarayonlariga qarab bir necha tarmoqqa bo’linadi. Kimyo sanoatining o’ziga xos xususiyati shundaki, shu sohaga taalluqli korxonalar bir-birlariga uzviy bog’liq holda faoliyat yuritadilar. Ularning ishlatadigan xom ashyolari ham ko’pincha mazkur korxonalar tomonidan ishlatiladi. Bunda xom ashyodan kompleks foydalanish, yani bir korxona faoliyati natijasida hosil bo’lgan oraliq mahsulotdan boshqa korxona foydalanishi mumkin bo’ladi. Kimyo sanoatining rivojlanishi bilan xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish ham sezilarli o’sdi. Bu o’z-o’zidan aholi turmush farovonligining yuksalishiga olib keldi, ammo masalaning boshqa bir jihati ham borki bu hammani tashvishga solmoqda. Kimyo sanoatining rivojlanishi, kimyoviy moddalardan keng foydalanish, sanoat chiqindilari, kimyoviy ishlab chiqarish chiqitlarining ko’payib ketishi tabiiy muhitning zaharlanish darajasining yuqori bo’lishiga olib keldi. Biroq, jamiyat taraqqiyotini, inson ehtiyojlari muammosini hal etishni kimyo fanisiz tasavvur qilib bo’lmaydi, shuningdek, xo’jalik faoliyatida kimyoviy birikmalardan foydalanishdan voz kechib bo’lmaydi. Demak, barcha diqqat e’tiborni ularni ishlab chiqarish me’yoriga, tartib qoidalariga va ulardan ekologik hamda ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda oqilona foydalanishimizga qaratishimiz zarur bo’ladi. Shuning uchun, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan zaharli kimyoviy moddalarning ruxsat etilgan me’yoriy miqdorlari ishlab chiqilgan. 6

Zaharli kimyoviy moddalarni keng ko’lamda qo’llash, gigiyena fani zimmasiga ko’p muammolarni yechish masalasini qo’yadi. Zaharli kimyoviy moddalar o’z nomi bilan zahardir. Mazkur moddalarning ta’siri faqatgini hayvonlar, hasharotlar yoki o’simliklar uchun xavfli bo’lmay, balki inson uchun ham zararlidir. Zaharli kimyoviy moddalar bilan tashqi muhitning ifloslanishi, o’z navbatida aholi sog’lig’iga va barcha jonivorlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham zaharli kimyoviy moddalarni xalq xo’jaligida ko’plab ishlatishning zararli oqibatlarini oldini olish kerak, shuningdek, atmosfera havosini, suv va tuproqni korxonalarning chiqindilari, hamda oqava suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Zaharli kimyoviy moddalarga sanitariya-gigiyena jihatidan baho berishga aloqador masalalar Respublika Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan boshqarib turiladi. Sog’liqni saqlash vazirligining talabiga ko’ra, kimyoviy zaharli moddalarning toksikologik ta’siri o’rganilmasdan, xorijdan olib kelinadigan kimyoviy moddalar har taraflama mukammal tekshirilmasdan ishlatishga ruxsat etilmaydi. Hayotga, qishloq xo’jaligiga tadbiq etiladigan har bir kimyoviy modda uchun maxsus hujjat, uslubiy ko’rsatmalar, ulardan foydalanish yo’riqnomalari, me’yori, favqulodda zaharlanganda qo’llaniladigan birinchi tibbiy yordam haqidagi ma’lumotlar bo’lishi talab qilinadi. Zaharli kimyoviy moddalarni qishloq xo’jaligida qo’llash jarayonida aholi salomatligini o’ylab va muhofaza etishni nazarda tutib mazkur moddalarga nisbatan qo’yiladigan gigiyenik talablar asosida ishlab chiqiladi. Zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash jarayonida ularning tashqi muhit ob’yeklaridagi qoldiq miqdorlarining inson organizmiga boladigan ta’sirining oldini olish dolzarb muammo hisoblanadi. Bu borada sanitariya muassasalari olib boradigan sanitariya nazorat ishlari odamlarni zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari ta’siridan muhofaza qilishga qaratilgan. Zaharli kimyoviy moddalar qo’llanilganda, ularning qoldiqlari atrof-muhit ob’yektlari bo’lmish mehnat qilish zonasidagi havoda, turar joylarning atmosfera havosida, suv va suv havzalarida, tuproqdagi miqdorini aniqlash, shu 7

miqdorning ko’p yoki kamligini gigiyenik asosdan ishlab chiqilgan normalari bilan taqqoslash maqsadida gigiyena ilmi hayotda qo’llaniladigan barcha zaharli kimyoviy moddalar uchun ruxsat etiladigan miqdorini belgilaydi. Zaharli kimyoviy moddalarning inson nasl-nasabiga salbiy ta’sir qilishi mumkinligi, genetik jihatdan olganda eng murakkab muammolardan hisoblanadi. Irsiy kasalliklarning keyingi vaqtda ko’payib barayotganligi kishini tashvishlantirmay qo’ymaydi. Ishlatilayotgan kimyoviy moddalarning allergen tariqasida organizmga ta’sir qilishi borasidagi muammo ham hozirda yechilishi qiyin muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Kimyoviy moddalar organizmga juda oz miqdorda tushganda ham embrion hujayralariga salbiy ta’sir qiladi. Shularni e’tiborga olgan gigiyena xodimlari zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yoriy miqdorini ishlab chiqdilar. Gigiyena fanidagi murakkab masalalardan biri, ishlab chiqilgan ruxsat etilgan me’yoriy miqdorlarni hayotga tadbiq etishdir, zaharli kimyoviy moddalarni qo’llashni davlat tomonidan qat’iy nazoratini tashkil etish va amalga oshirishdan iborat. Shuni, e’tiborga olib, mustaqil Respublikamizda, zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlash qoidalari, ularni qo’llash me’yorlari va me’yoriy miqdorlari ishlab chiqilgan. Shuningdek, bu me’yorlarni buzganda qo’llaniladigan jazo turlari ham mavjudki, bu kishilardan zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlatganda, ularni qo’llaganda yo’riqnomalardagi talablarga rioya qilishni talab qiladi. Zararli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo’lish qoidalarini buzganlik uchun ham jinoiy jazo mavjud bo’lib, Jinoyat Kodeksi (JK) ning 201-moddasiga binoan, xo’jalik faoliyatida o’simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari, mineral o’g’it o’sish biostimulyari yoki boshqa kimyoviy dorilarni ishlab chiqarish saqlash, tashish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish odamlarning ommaviy kasallanishini hayvonlar parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi yoxud boshqacha og’ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo’lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yil mudattda muayyan huquqdan mahrum qilish 8

yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum bo’lishi mumkin. Ushbu harakatlar odam o’lishiga sabab bo’lsa, uch yildan olti oygacha qamoq yoki muayyan huquqdan mahrum qilib, uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilinadi. Texnikaviy taraqqiyot davrida atmosfera havosining ifloslanishi Respublikamizning Olmaliq, Chirchiq, Farg’ona va Navoiy viloyatlarida, ayniqsa sezilarli darajada ortganligi hech kimga sir emas. Birgina Navoiy viloyati misolida oladigan bo’lsak, atmosfera havosining yuqori darajada ifloslanganligini kuzatish mumkin. Ikki yuz mingga yaqin aholisi bo’lgan Navoiy shahrida havoni ifloslantiruvchi ko’plab sanoat korxonalari mavjud. Ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida har yili 637,6 ming tonna zararli moddalar hosil bo’lib, shundan 97,2% i ushlab qolinadi. Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori 51,7 ming tonnani tashkil qiladi. Tozalash uskunalarining ishlash samaradorligi 92,9% ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatkich o’tgan yillardagiga nisbatan 1,9% ga oshgan. Tashlanadigan zararli moddalarning asosiy miqdori (94%) yirik sanoat korxonalariga to’g’ri keladi. Navoiy issiqlik elektr stansiyasi korxonalarida gaz yoqishda hosil bo’ladigan azot oksidlarini tozalash inshootlarini loyilash ko’zda tutilgan, ammo ushbu moddalarning me’yoridan yuqoriligi saqlanib qolmoqda. Viloyatda sanoat va maishiy chiqindilarning yillik hajmi 2,5 million tonnadan oshiq. Jami 43,5 million tonna chiqindilar to’planib qolgan. Shundan yiliga 62 ming sanoat chiqindisi, 46 ming tonna maishiy chiqindilar qayta ishlanmoqda. Shuningdek, viloyatda 24,7 ming gektar yerning ustki qatlam strukturasi buzilgan bo’lib, shundan 5,7 ming gektar yer rekultivatsiyani talab qiladi. Hozirgacha 2,1 ming gektar (37%) yer rekultivatsiya qilingan. Viloyatda ekologik muvozanatni birlashtirish maqsadida “Navoiy viloyatining 2006-2010 yillarga mo’ljallangan atrof- muhitni muhofaza qilish” 9

dasturi ishlab chiqilgan. Sanoat korxonalari bilan birga shaharda avtotransport vositalarining ko’payishi ham shahar havosiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 2006-yil 21-martda Davlat avtomobil nazorati (DAN) xodimlari tomonidan berilgan ma’lumotga asosan, shaharda 3000 ta taksi ro’yxatdan o’tgan, mingdan ortiq davlat tashkilotlari mashinalari va xususiy mashinalar mavjud. Hisoblashlarga qaraganda, bitta mashinadan chiqadigan zaharli moddalar miqdori bir yilda 537 kg ni tashkil qilar ekan. Agar har to’rt shahar aholisiga bitta (50000 ta) mashina to’g’ri kelsa, bu miqdor 26850000 kg .ni tashkil qiladi. Bu esa, insonlar sog’lig’i uchun juda ham xavfli hisoblanadi va buni oldini olish zarur. Shuning uchun atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni tozalash haqida o’ylashimiz zarur bo’ladi. Butun tirik organizmlarni o’z bag’riga olgan tabiatda turli zararli moddalar haddan tashqari ko’payib ketmasa, tabiiy jarayonlar ta’sirida zaharli omllar o’z-o’zidan zararsizlanishi mumkin. Atmosfera havosiga chiqarib tashlangan gazsimon, bug’simon moddalar yoki changlar oz miqdorda bo’lsa, ular vaqr o’tishi bilan o’z-o’zidan havo muhitida kuyib, zararsiz holatga o’tib qoladi. Atmosfera havosining o’z holicha tozalanish xususiyati juda sekinlik bilan boradi. Atmosfera havosining tozalanishida yog’ingarchilik asosiy o’rin tutadi. Havo tarkibida mavjud bo’lgan zararli omillarni qor va yomg’ir suvlari yuvadi. Yog’ingarchilik qanchalik ko’p bo’lsa, havo tarkibi shunchalik tozalanadi. Atmosfera havosini tozalashda daraxtlar, qolaversa, o’simliklar olamining ahamiyati katta. Jumladan, daraxt barglari chang zarralarini, zararli gazlarni o’ziga singdirib oladi. Havoning iflosliklardan tozalashda suv havzalarining roli ham katta. Sanoat korxonalaridan ajralib chiqayotgan zaharli chiqindilar o’simliklar olamiga asoratli ta’sir ko’rsatadi. Sanoat korxonalaridan atmosfera havosiga chiqadigan chiqindilarni kamaytirish ustida ko’plab tadbirlar amalgam oshirilmoqda. 10

Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun uchta tadbirni amalgam oshirish ko’zda tutilgan. Bular texnologik, loyihalash, sanitariya- texnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oshirilsa, atmosfera havosining ifloslanishini ruxsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo’ladi. Texnologik tadbirlar. Atmosfera havosini muhofaza qilishda texnologik tadbirlarning ahamiyati katta. Tekshirish natijalariga qarab, ob’yektlarga va atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilar miqdorini kamaytirish yoki mutlaqo to’xtatish mumkin bo’ladi. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlar takomillashtirilishi zarur. Shunda hatto chiqindisiz yoki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo’ladi. Bunday jarayon berk jarayon bo’lib, bunda chiqindilardan umuman bo’lmaydi yoki chiqindilardan boshqa mahsulot ishlab chiqariladi. Fan va texnika yutuqlaridan chiqindisiz ishlab chiqarishda foydalanish aholi turar joylari havosini toza bo’lishida katta ahamiyatga ega. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan kam chiqindili hamda chiqindisiz sanoat korxonalarini tashkil qilish to’g’risida maxsus qaror qabul qilingan. Yana bir muhim masala, zaharli moddalarni zahari kam bo’lgan moddalarga almashtirishdir. Masalan, ko’mir yoki mazut yoqib isitiladigan qozonlar gaz bialn isitilsa, atmosferaga chiqadigan zararli moddalar 70-90% ga kamayib ketadi . Xom ashyolar tarkibidagi zararli moddalarni yo’qotish ham texnologik jihatdan muhim hisoblanadi. Texnologik jarayonlar biror daqiqa bo’lsa ham to’xtab qolmasligi kerak. Agar jarayon to’xtab qolsa, chiqindilar to’planib atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug’dirishi mumkin. Atmosfera havosini mutloq ifloslanishdan xoli qilishning iloji bo’lmasa ham, uni kamaytirish, oldini olish mumkin, bu muhandis va texnik xodimlardan hushyorlikni talab qiladi. Loyihalashga asoslangan tadbirlar o’z ichiga bir qancha kompleks holdagi masalalarni oladi:  Shahar hududini zonalarga bo’lish; 11

 Tabiiy changlarga qarshi kurashish;  Sanitariya himoya chegaralarini tashkil qilish;  Turar joylar loyihalarini takomillashtiish;  Turar joylarni ko’kalamzorlashtirish; Loyihalashga asoslangan chora-tadbirlar asosan, chiqindilarni atmosfera havosiga tushishining oldini olishga qaratilgan. Sanoat korxonalari shahar hududida to’g’ri joylashtirilishi, shahar bosh loyihasiga hamda sanitariya me’yorlariga asoslangan holda qurilishi kerak. Sanoat korxonalarini qurish uchun yer maydoni ajratilayotganda joining relyefi, uning iqlim sharoiti, tumanlarning paydo bo’lib turish holatlariga ahamiyat beriladi. Sanitariya-gigiyena tadbirlari sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan ajralib chiqadigan zararli chiqindilarni tozalash va bu usullarni takomillashtirishni o’z ichiga oladi. Mazkur usulda qurilgan tozalash inshootlari, mazkur sanoat korxonalaridan ajralib chiqayotgan zararli omillarni kamaytirish yoki butunlay yo’qotish bilan shug’ullanadi. Tozalash inshootlari changlarni mexanik usulda filtrli apparatlar yordamida, elektrostatik filtrlar va namlaydigan apparatlar vositasida ushlab qoladi. Sanoat korxonalari chiqindilaridan havoni tozalash uchun absorbsiya va adsorbsiya jarayonlarini bajaruvchi asboblar ishlatiladi. Bular skrubberlar, ko’pik hosil qiluvchi apparatlar, barboterlar va boshqa moslamalardir. Atmosfera havosini tozalash yo’lida olib borilayotgan ishlar atmosferaga tushayotgan iflosliklarni bir necha million tonnaga kamaytirmoqda. Bu o’z navbatida, aholining salomatligini saqlashda ma’lum darajada ijobiy rol o’ynamoqda. Atmosfera havosining tozaligini ta’minlash uchun kundalik sanitariya nazorati joriy qilingan. Sanoat korxonalarida kundalik sanitariya nazoratini amalga oshirish va atmosfera havosining ifloslanishining oldini olish maqsadida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:  Gigiyena jihatdan talabga javob beradigan uskunalar ishlatilishi:  Texnologik jarayonlar vaqtida quvurlarni mahkam berkitish, ular orqali zaharli gazlar chiqishiga yo’l qo’ymaslik; 12

 Xom ashy ova reaktiv sifatida foydalaniladigan kimyoviy moddalardan me’yorida foydalanish;  Korxonalarda ishlab chiqarilayotganmahsulotlarni qadoqlash va boshqa jarayonlarni avtomatlashtirilishi zarur;  Texnologik jarayonlarni berk sistemaga o’tkazish, iloji boricha isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik zarur.  Eng zaruri tozalash inshootlarining samarali ishlashini ta’minlash hisoblanadi; Keyingi yillarda kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi natijasida artof-muhit, insonlar salomatligi yomonlashdi va bu jarayon davom etmoqda, deyishimiz mumkin. Zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash jarayonida ularning tashqi muhit ob’yektlaridagi qoldiq miqdorlarining inson organizmiga bo’ladigan ta’sirining oldini olish dolzarb masala hisoblanadi. Bu borada sanitariya muassasalarining olib boradigan sanitariya nazorat ishlari kishilar salomatligini kimyoviy zaharli moddalarning qoldiqlari ta’siridan asrashga qaratilgan. Zaharli kimyoviy moddalar qo’llanganida, ularning qoldiqlari atrof muhit ob’yektlari bo’lmish, mehnat qilish xonalaridagi havoda, suv havzalarida, turar joylarning atmosfera havosida, tuproqda va boshqa ob’yektlarda pestidsidlarning qoldiq miqdorini aniqlash, shu miqdorning kam yoki ko’pligini gigiyenik asosda ishlab chiqilgan me’yorlari bilan taqqoslash maqsadida gigiyena ilmi hayotda qo’llaniladigan barcha zaharli moddalar uchun ruxsat etiladigan miqdorni belgilaydi. Gigiyena xodimlari havodagi zaharli moddalarning ruxsat etiladigan (mumkin bo’lgan me’yoriy miqdor) miqdorini aniqlash borasida bir qator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab chiqdilar. Bu sanoat korxonalari oldiga iflos chiqindilar miqdorini me’yoridan oshirmaslik vazifasini qo’yadi. Shu sababli, ko’pgina korxonalarda texnologik jarayonlar o’zgartirildi, tutun, chang, qurum va zaharli gazlarni ushlab qoluvchi vositalar o’rnatildi. Har bir kimyoviy jarayon 13

uchun mumkin bo’lgan me’yoriy miqdor ishlab chiqildi va uni amalga oshirish, ishlab chiqarishda tadbiq etishga ahamiyat berildi. Agar, atmosfera havosining ifloslanish darajasi aniqlansa, unda faqat moddaning nomini, miqdorini bilishning o’zi kifoya qilmaydi, bunda aniqlangan miqdor ruxsat etiladigan miqdordan necha foiz ortdi, deb so’raladi. Atmosfera havosida zaharli kimyoviy moddalarning mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorini aniqlash uchun dastlab, eng kichik miqdor aniqlanadi. Bu kichik miqdor mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni aniqlash uchun kerak bo’lgan limitli sezgir ko’rsatgich bilan izohlanadi. Inson organizmidagi sezgi a’zolari havodagi zaharli moddalar hidini sezmasa, shu zaharli modda tashqi muhitga zarar yetkazmasa, u holda zaharli moddalarning limit ko’rsatkichi insonning sezgi a’zolari hisoblanadi. Chunki,bugungi kunda eng kichik miqdorni insonning sezgi a’zolari aniqlaydi. Aniqlangan miqdor tashqi muhitga ta’sir qilsa, u holda gigiyenik me’yor ishlab chiqilayotganda tashqi muhitni o’zgartiruvchi eng kichik miqdor nazarda tutiladi. O’rtacha mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni aniqlash uchun zaharli moddaning umumiy ta’siri o’rganiladi. Buning uchun sutkalik maxsus tajriba o’tkaziladi. Tajribalar asosan, oq kalamush, dengiz cho’chqasi kabi laboratoriya hayvonlarida olib boriladi. Buning uchun maxsus kameralarda 3-4 oy tajriba o’tkaziladi. Bunda tajribadagi hayvonlarga havo bilan o’rganilayotgan modda yuboriladi, eng kichik ta’sir qilmaydigan miqdor ana shunday topiladi. Bu miqdor mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni topish uchun asos bo’ladi. Hayvon organizmida ro’y beradigan o’zgarishlar bilinar-bilinmas bo’lishi mumkin. Shu sababli, bunda eng nozik asboblardan fiziologik, biokimyoviy, gistokimyoviy hamda morfologik usullardan foydalanilib, eng nozik ko’rsatkichlar aniqlanadi. Tajriba vaqtida oliy asab sistemasidagi o’zgarishlarga katta ahamiyat beriladi. Ayrim tajribalarda qonning fermentativ holati, oqsil fraksiyalari, B 1 , B 214

va boshqa vitaminlar yetishmasligi, embrionga, spermatozoidga ta’siri o’rganiladi. Keyingi yillarda olib borilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, ba’zi zaharli moddalarning oz miqdori ham turli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin ekan. Aholi yashash joylari atmosfera havosi tarkibida bir vaqtning o’zida bir necha xil ta’sirchan kimyoviy moddalar bo’lishi mumkin. Organizmga bir qancha zaharli moddalarning ta’siri qanday o’rganiladi? degan savol tug’iladi. Gigiyena xodimlari bu borada ham bir qancha nazariy va amaliy ishlarni amalga oshirmoqdalar. Agar atmosfera havosi tarkibida bir qancha zaharli moddalar mavjud bo’lsa va baravar ta’sir ko’rsatsa, ularning atmosfera havosidagi mumkin bo’lgan me’yoriy miqdori quyidagi formula bilan topiladi: 1 ... 3 3 2 2 1 1    N n MChM C MChM C MChM C MChM С ya ’ ni , C 1 , C 2 , C 3 , C n atmosfera havosidagi zaharli moddalarning haqiqiy miqdori ; MChM 1 , MChM 2 , MChM n mazkur moddalarning atmosfera havosidagi mumkin bo ’ lgan chegaraviy miqdori ; Ko ’ rinib turibdiki , zaharli moddalarning konsentrasiyasini har bir moddaning MChM ga bo ’ lgan nisbati birdan oshmasligi kerak . Atmosfera havosining inson organizmiga ta ’ sirini o ’ rganishda yuqorida aytib o ’ tilgan holatlar nazarda tutilishi zarur , aks holda bajariladigan vazifalar kutilgan natijalarni bermaydi . Ma ’ lumki , tirik organizmlar bir qator muhim va murakkab vazifalarni bajaradi , bunda barcha a ’ zolar ishtirok etadi . Atmosfera havosi tarkibidagi zaharli moddalar ana shu sistemalar faoliyatiga yomon ta ’ sir ko ’ rsatadi . Agar zaharli moddalar kishi organizmiga surunkali tushib tursa , ularning asorati yaqqol ko ’ rina boshlaydi . So ’ nggi yillarda kimyoviy ta ’ sirotlar natijasida 15

tirik organizmlarda kechadigan o ’ zgarishlarni matematik yo ’ l bilan hisoblash , tahlil qilish va xulosa chiqarish yo ’ lga qo ’ yilmoqda . Mumkin bo ’ lgan chegaraviy miqdorning ishlab chiqilishi gigiyena fanining katta yutug ’ idir , bu sanitariya amaliyotida asosiy qurol hisoblanadi . Sanitariya xodimlari MChM yordamida ogohlantirish beradilar , kundalik sanitariya nazoratini amalga oshiradilar . Hozirgi kunda atmosfera havosidagi 600 ga yaqin kimyoviy zaharli modda MChM ishlab chiqilgan , shuningdek , 33 ta moddaning birgalikda ta ’ sir qilishi o ’ rganilib , ular uchun me ’ yoriy miqdorlar belgilangan . Gigiyena fani uchun murakkab masalalardan biri - ishlab chiqilgan mumkin bo ’ lgan chegaraviy miqdorlarni hayotga tadbiq etishdir . Har bir zaharli modda atmosfera havosi orqali organizmga tushadigan bo ’ lsa , unga organizm o ’ ziga xos biologik reaksiyalar bilan javob beradi . Masalan , kishi betoblanishi , o ’ lishi ham mumkin . Atmosfera havosi ifloslangan bo ’ lishiga qaramay , turli organizmlarga turlicha ta ’ sir qiladi . Xorijiy mamlakatlarda mumkin bo ’ lgan chegaraviy miqdor bizning mamlakatimizdagi mumkin bo ’ lgan me ’ yoriy miqdordan farq qiladi . Masalan , sulfid angidrid uchun bizda MChM 1 m 3 atmosfera havosida 0,05 mg ga teng bo ’ lsa , AQSh da 0,26 mg , Fransiyada 0,75 mg , Shetsiyada 0,25 mg , Polshada 0,35 mg , Yaponiyada esa 0,1 mg . deb qabul qilingan . Kimyo sanoati keyingi 30- 40 yil ichida jadal rivojlandi , natijada zaharli moddalarnin organizmlarga ta ’ siri ham ko ’ paydi . Har bir kimyoviy zaharli moddalar uchun mumkin bo ’ lgan chegaraviy miqdorni ishlab chiqish ancha murakkab bo ’ lishiga qaramay , faqatgina MChM ishlab chiqilgandan keyingina ulardan foydalanishga ruxsat beriladi . 16

2. Oqava suvlar va ichimlik suv muammosi O ta-bobolarimiz suvni muqaddas bilib, suvga tupursang ko’r bo’lasan deyishgan. Bu so’zlarga ko’p vaqt qonun sifatida qarab, suvni e’zozlashgan, undan oqilona foydalanishgan, ariqdagi suvlardan bemalol ichimlik suv sifatida foydalanishgan. Keyinchalik, mustabid tuzum davrida turli kimyoviy vositalarning qo’llanilishi natijasida suvlar ham yaroqsiz holga keldi. Natijada suv va suvdan foydalanishni ham davlat tomonidan nazorat qilish nafaqat zarur, balki shart bo’lib qoldi. Ushbu bobda Respublikamizda suvdan foydalanish va uning holati, daryolarning gidrolik tavsifi, kanallar, ko’l va suv omborlari, ularning hozirgi ahvoli, suv resurslarini muhofaza qilish kabi muammolariga alohida e’tibor berilgan. Respublikada is’temol qilinayotgan suv miqdorining 95% daryo va soylardan olinadi. Suvni is’temolchilarga o’z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish maqsadida ko’plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan. Respublikamiz qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikga asoslangan. Suv xo’jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo’lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo’lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo’jaliklar aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo’jaliklararo kollektorlar bor. Suv inshootlarini ishlatish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni O’zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo’jaligi vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari bajaradi. Aholining dunyo miqyosida yidan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo’lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz-chegarasizdek bo’lib ko’rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1500 million kub km bo’lsa, 17

uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko’rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og’ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda. Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. “Sug’oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog’liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham tugaydi. Shunday bo’lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir”. Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi. O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi eng katta suv artereyalari bo’lmish Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari O’zbekistondan tashqarida boshlanadi. Norin, Qoradryo, So’x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo O’zbekistonning yirik daryolari hisoblanadi. Ularning ko’pchiligi faqat o’rta va quyi oqimda yig’ish maydonida 38 kub kilometr suv to’planadi. Uning faqat 10% O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Amudaryoning suv yig’ish maydonidan to’plangan 78 kub kilometr suvning esa faqat 8 foizi O’zbekistonga tegishli. O’rta Osiyodagi muzliklarning asosiy qismi O’zbekiston hududidan tashqarida joylashgan. O’zbekistondagi daryolarga suv beruvchi muzliklarda sifatli tabiiy suvning katta zahirasi mavjud. Daryolarning to’linsuv davri suv 18

manbaining turi va suv yig’ish havzasining balandligiga qarab bahor yoki yozda kichikroq daryolarda 1-2 oy, yirik daryolarda 3-4 oy muddatda davom etadi. Bu davrda daryolarda yillik suv hajmining 70-95% oqib o’tadi. Ba’zi yillari daryolar yom’gir suvi hisobiga bo’ladi. Suv sanoat va kommunal xo’jaliklardan chiqqan oqava suvlar, neft, radiaktiv moddalar va boshqalar bilan ifloslanadi. Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal maishiy xo’jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko’pdir. Chiqindi suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli moddalar bilan to’yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomielit, sariq va sil kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar. Kimyo sanoatida sintetik yo’l bilan ishlab chiqariladigan bo’yoq, portlovchi modda va turli xil dori-darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko’p miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi. Suv shaxtalarda ko’mir olishda ham ishlatiladi. Ko’mir qatlamlari oralig’idagi tog’ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to’yinadi. Ba’zan shaxtalar gurunt suvidan to’lib qoladi. Natijada ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga chiqarib tashlanadi. Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’-kon sanoati chiqindilari va qishloq xo’jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda. Neft sanoati tarmoqlaridan neftni olish tashish va uni qayta ishlash va suv havzalarining ifloslanishida asosiy sababchilaridan biridir. Suv ostidan neftni olishda achinarli hodisalar ro’y bermoqda. Masalan, Santo Barbaradagi birinchi neft qudug’i 10 sutkada 900 tonna neft yo’qotgan. Bir qancha neft tankerlari 19

halokatga uchrab okeanga ming- ming tonna neft to’kgan. Natijada necha ming tonna suv yuzasi yupqa neft pardasi bilan qoplangan. Bir litr neft 200 litr suvni ifloslaydi. Yoki bir tomchi neft 1- 1,5 kvadrat metr kub suv yuzasini yupqa pardasi bilan qoplaydi. Natijada baliqlar va boshqa dengiz hayvonlari, suv qushlari hayotini xavfga soladi. Sanoat obyektlari atroflariga chiqarib tashlangan issiq oqava suvlar mazkur joydagi fauna va flora hayotiga zararli ta’sir qiladi. Issiqlik va atom elektr stansiyalarining sovitish uchun ishlatiladigan iliq suvlardan foydalansa bo’ladi. Masalan, Angliyada Xatterson atom elektr stansiyasidan chiqqan iliq suv ulkan suv havzasiga oqizib quyilgan va u yerda turli xil baliqlar boqilgan bu baliqlar o’zini yaxshi his qilib ochiq dengizga qaraganda ikki baravar tez yetilgan. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini o’zgartirdi va tezlik bilan o’zgartirmoqda. Shuning uchun suvni muhofaza qilishda, iflos suvlarni tozalashdagi muhandislik usullarini yanada takomillashtirish lozim. Suv Quyosh radiatsiyasi va iflos suvga toza suv kelib qo’yilishi natijasida qaytadan tozalanishi mumkin. Turli bakteriya, zamburug’ va suvo’tlar suvning qayta tozalanishida faol agentlardan hisoblanadi. Lekin suv turli iflos moddalarga haddan tashqari to’yingan bo’lsa u holda uni tozalash uchun turli tgexnologik usullardan foydalanish kerak. Keyingi paytlarda suvni ko’p sarflaydigan sanoat tarmoqlari joylashgan sex va zavodlarda chiqindi suvlarni tozalaydigan uskunalar qurilmoqda. Sanoat va qishloq xo’jaliklaridan chiqqan iflos suvlarni zararsizlantirib yana qaytadan ishlatish mumkin. Masalan, hozirgi zamon neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodlari va sexlarida ishlatilgan suvning 97% i qaytadan ishlatilmoqda. Zavod va fabrikalardan chiqqan tashlandiq suvlardan qimmatbaho moddalarni ajratib olish va suvni qaytadan ishlatish xo’jalik uchun katta iqtisodiy samara bermoqda. 20

O’rmon, texnika sanoatiga tegishli zavodlar chiqindilaridan nitrobenzol, anilin bo’yoq zavodlari chiqindilaridan brom va anilin, koks, kimyo zavodlari tashlandiqlaridan turli fenollar va kimyo zavodining chiqindi suvlaridan esa sulfat kislotasini ajratib olish mumkin. Yaqin kunlargacha bir tonna ruda eritib olish uchun 80 m 3 suv sarflangan bo’lsa, hozirgi zamon texnikasi bilan qurollangan ba’zi sex va zavodlar shu miqdordagi rudaga 4 m 3 suv ishlatmoqda. Biroq hamma zavod va kombinatlar hozirgi zamon texnikasi bilan to’la ta’minlangan emas. Metallurgiya zavodlarida suvni muhofaza etishda Xarkov “Giprostal” instituti ilmiy xodimlarining xizmati katta. Ular domna, marten va boshqa pechlarni sovitishda suv o’rniga havodan foydalanishni taklif etishdi. Hozirgi kunda mamlakatimizning bir qancha sanoat korxonalaridan ko’plab iflos chiqindi suvlar chiqmoqda. Xo’jalik maishiy obyektlardan chiqan iflos suv ilgarigiga qaraganda endilikda 4 marta ko’p. Iflos suvlarni tozalashda asosan uch usuldan mexanik, kimyoviy, biologik usullardan foydalanilmoqda. Iflos suvlarni mexanik usul bilan tozalaganda maxsus qurilmalar yordamida suvga qo’shilgan og’ir zarralar, suv yuzasidagi moy-yog’, neft va boshqa moddalar ushlab qolinadi. Iflos suvlarni kimyoviy usul bilan tozlashda turli reagentlardan foydalaniladi. Reagentlar ba’zi birikmalar bilan reaksiyaga kirishsa, boshqalari esa zararsizlantirib turadi. Iflos suvlarni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash mumkin, bundan tashqari mikrobiologik, biokimyoviy jarayonda tozalash anchagina ahamiyatga ega. Tabiatda suvni biologik usul bilan tozalashda daryo trassalari va tekis maydonlardan foydalaniladi. Chunki iflos suv tuproq orqali o’tganda zararli moddalar tuproq qatlamida qoladi. Suvni tuproqlarda tozalashda kichik suv omborlaridan ham foydalaniladi. Bu holda bir necha ming suv havzasi bir-biri bilan tutashgan bo’lishi kerak. Chunki tinigan iflos suv bir havzadan ikkinchi bir havzaga o’tganda tozlanib o’tadi. 21

Iflos suvni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash uchun maydonchalarga maxsus qurilmalar quriladi. Yirik va o’rta kattalikdagi materiallar ustida turli qalinlikda aerob mikroorganizmli biologik plyonka qoplanadi va iflos suv shu materillardan o’tkaziladi. Natijada biofiltr suvdagi turli zararli moddalarni olib qoladi va suvni toza holda chiqaradi. Suvni iflos chiqindilardan holi etish va yana inson xizmatiga bo’ysundirish uchun yana o’nlab usullar ishlab chiqildi. Har bir tozalash usulini amalda qo’llash uchun joyning tabiiy sharoitini ilmiy asosda juda yaxshi o’rganish kerak. Shundagina qo’llaniladigan usul xo’jaligimiz uchun katta foyda keltiradi. Buni biz misol tariqasida Uchquduq shahrida qurilgan va ishga tushirilgan “Biologik tozalash stansiyasi”ning 1-navbatida ko’rsatib o’tamiz: Bu stansiya 1 yilda 1,5 million kub metr oqava suvni tozalaydi va shuning 1,3 million kub metri shahar yashil bog’larini sug’orish uchun sarflanadi. Shunday qilib, iflos suvlarni tozalash va toza suvlarni muhofaza qilish dolzarb muammolardan biri bo’lib qoldi va bu sohada mamlkatimizda anchagina ishlar amalga oshirildi, ammo hali qilinishi kerak bo’lgan ishlar juda ko’p. O’zbekiston Respublikasida 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida” gi Qonunning 4-moddasida O’zbekiston Respublikasining yagona suv fondi:  Daryolar, ko’llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlaridan;  Yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir;  Davlatlararo daryolar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi; Suv O’zbekiston Respublikasining davlat mulki umummilliy boylik hisoblanadi, suvdan oqilona foydalanish lozim bo’lib, u davlat tomonidan qo’riqlanadi. 22

Suv qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarishidagi barcha jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Suv Yer yuzida eng ko’p tarqalgan modda bo’lsa-da, ularning 98% zahirasini dengizlarning sho’r suvlari tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos. Shuning uchun ham suvdan foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilinishi maqsadga muvofiqdair. Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolar suv to’g’risidagi qonunlarni buzish natijasida yetkazilgan zararlarni qonunlarda belgilangan miqdorda va tartibda qoplashlari shart. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zarar xarajatlarni to’lashida aybdor bo’lgan mansabdor shaxslar va boshqa xodimlar belgilangan tartibda moddiy javobgar bo’ladilar (117-118- moddalar). “Ma’muriy javobgarlik to’g’risida” gi Kodeksning 74-moddasiga ko’ra suvdan xo’jasizlarcha foydalanish, gidrotexnika ishlarini o’zboshimchalik bilan bajarish, suvdan foydalanish limitlari va rejalarini buzgan holda suv olish, shuningdek, loyihada nazarda tutilgan baliqlarni muhofaza qilish inshootlari va qurilmalari bo’lmagan ustki suv manbalaridan suv olishni amalga oshirish fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo’llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. Suv obyektlaridan olinadigan va ularga qo’yiladigan suv miqdorining dastlabki hisobini yuritish va oqib kelib qo’shilayotgan suvlar sifatini aniqlash qoidalarini buzish, shuningdek, davlat suv kadastri yuritishning belgilangan tartibini buzish mansabdor shaxslarga eng ka mish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. 23

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, –mansabdor shaxslarga ng kam ish haqining uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi (Qonunning 75-moddasi). “Ma’muriy javobgarlik to’g’risida” gi Kodeksning 76-moddasiga muvofiq suv xo’jaligi inshootlari va qurilmalarini shikastlantirish, – eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. Suv xo’jaligi inshootlari va qurilmalaridan foydalanish qoidalarini buzish mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. Suv va suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish og’ir oqibatlarga sabab bo’lsa jinoyat hisoblanadi. Shuning uchun “Jinoyat kodeksi” ning 203-moddasiga ko’ra eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Mamlakatimiz suv fondi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi Qonuni “Yer kodeksi” bilan tartibga solinadi. Kodeksning 77-moddasida shunday deyiladi: “Suv havzalari, gidrotexnika va boshqa suv xo’jaligi inshootlari egallab turgan, shuningdek, suv havzalarining va boshqa suv ob’yektlarining qirg’oqlari bo’ylab ajratilgan mintaqadagi suv ehtiyojlari uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlat belgilangan tartibda berilgan yerlar suv fondi yerlari jumlasiga kiradi. Suv fondi yerlarida suv ob’yektlariga salbiy ta’sir ko’rsatadigan xo’jalik faoliyati yuritish va qurilish ishlari olib boorish taqiqlanadi. Suv fondi yerlaridan foydalanish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi”. Bugungi kunda suv ta’minotining asosiy va an’anaviy manbalari hisoblangan daryolar, ko’llar, Shimoliy qutb muzliklari, dengizlar, suv omborlari mutassil ifloslanmoqda. Insoniyatning eng katta oziq-ovqat manbaalaridan biri hisoblangan jahon okeanlari ham hozirgi vaqtda inson 24

sivilizatsiyasi qurboniga aylanmoqda. Har yili jahon okeanlariga millionlab tonnagacha neft va neft mahsulotlari, sanoat va mishiy chiqindilar kelib tushmoqda. Halokatga uchrab suvda cho’kib ketgan va ketayotgan samolyotlar, “Mir” deb atalgan kosmik kemalar, shuningdek,atom bombalari, har xil zahri qotillar bilan limmo-lim bo’lgan harbiy kemalarning dengizlar va okeanlar qa’riga nom- nishonsiz yo’q bo’lib ketishi suvni va havoni zaharlab, jonivorlarga qiron keltirmoqda. Ilmiy texnikaviy taraqqiyot davriga nazar tashlasak, erishilgan yutuqlar bilan birga katta iqtisodiy, ekologik xatoliklarga yo’l qo’yilganini ham kuzatish mumkin. Ayniqsa, O’rta Osiyoda yoki o’zimizning Respublikamizda oqibatini o’ylamasdan yangi yerlarni o’zlashtirilishi hayotimizning asosi bo’lmish suvning isrof bo’lishiga va uning ifloslanishiga, yagona dengizimiz Orolning qurishiga olib keldi. Orol dengizining suvi qochgan qirg’oqlaridan ko’tarilayotgan chang-to’zonlar 400 km uzoqlikkacha yetib bormoqda va respublikamizning hosildor yerlariga zarar yetkazmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov 2000-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) da bo’lib o’tgan ming yillik sammitning 55-sessiyasida Orol muammosini yana ilgari surdi va bunda Orolning muammoga aylangani e’tirof etildi. Prezidentimiz I.A.Karimov Orol muammosini o’zlarining “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarlarida yorqin ifodalab berganlarki, bu bugungi kunda har bir kelajakni o’ylovchi kishilar uchun dastur bo’lib xizmat qilmoqda. 25

3. Qattiq holdagi chiqindilar va litosfera muhofazasi Yer bizning boyligimiz va u yillar davomida e’zozu hurmatga loyiq bo’lib kelgan. Kishilar dehqonchilikni o’rgangan dastlabki kunlardanoq, yerga munosabat ijobiy bolib kelgan. Fan, ishlab chiqarishning rivojlanishi, yangi mahsulot turlarining ko’payishi va kishilar ehtiyoj turlarining o’zgarishi yer usti boyliklaridan foydalanish bilan qanoatlantirilmadi. Endi ular yerning ostidagi boyliklarni ham olishga, ulardan xalq iste’moli uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga bilim va imkoniyatlarini sarfladilar, natijada yer ostida ham qator boyliklar mavjudligi aniqlandi.Inson ularni hammasini olishni, hammasini o’ziniki qilishga tabiatdan “ruxsat” so’ramay harakat qildi. Oxir-oqibat tabiat o’z bag’ridagi boyliklarni xo’jasizlik bilan olayotgan insonga qarshi bo’lib qoldi. Endi inson ham tabiatni yer osti boyliklarini ham tugashi mumkin, ularni asrash kerak degan fikrga keldi va yer osti boyliklaridan foydalanishni qonunlar bilan tartibga solishni ma’qul deb topdi. Insoniyat har yili yer ostidan 600 milliard tonnadan ortiq tog’ jinslarini qazib oladi. Mutaxassislarning taxminiy hisob-kitoblariga ko’ra olingan xom ashyo qayta ishlanganda uning umumiy massasining 98% i chiqindiga chiqar ekan va atigi 2% i ijtimoiy talablarni qondirish uchun ishlatilar ekan. Qadim zamonlarda kishilar yer yuzasiga va yer osti boyliklariga yaxshiroq ta’sir ko’rsata olmaganlar. Sanoat ishlab chiqarishi o’sishi bilan ahvol keskin o’zgardi. Oxirgi yillarda fan-texnikaning jadal rivojlanishi bilan kishilarning xo’jalik-texnik ehtiyojlari va texnika qudrati tabiiy jarayonlarga katta ta’sir etib, yer qiyofasini jiddiy o’zgartirib yubormoqda. Shuning uchun ham biosfera bilan birga kishi aqli va qudrati ila yaratilgan texnika kirib borayotgan sfera texnosfera vujudga keldi. Bu sferaning paydo bo’lishida mineral resurslar katta rol o’ynaydi. Mineral resurslardan foydalanishning asosiy 26

xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz. Yer osti boyliklari deganda, yerning ichki qismida bo’lgan asosiy mineral resurslar tushuniladi. Yer yuzasida joylashgan mineral resurslar qum, shag’al, ba’zi bir tuzlar va boshqalar ham bor. Fan-texnika taraqqiyoti davrida yer osti boyliklaridan foydalanishda uch xususiyat mavjud:  ishlab chiqarishning tez sur’atlar bilan rivojlanishi nihoyatda ko’p miqdorda mineral resurslarni talab etadi: hozirgi paytda mineral resurslardan foydalanishning hajmi dunyo bo’yicha har o’n besh yilda ikki marta oshmoqda;  sanoat va qishloq xo’jaligida foydali qazilmalarining yangi-yangi turlaridan foydalanilmoqda va ayni vaqtda ular oldiga butunlay yangi talablar qo’yilmoqda;  geologiya va tog’ ishlarida yer osti boyliklarining joylashishidagi qonuniyatlarni topish va ilmiy tahlil qilish gurkirab avj olmoqda; Yer osti boyliklarini muhofaza qilishda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:  zaruriy xom ashyo zahirasini yaratish uchun qazib olish sur’atidan ko’ra geologik kuzatuv oldinda borishi;  konlardan barcha foydali komponentlarni to’liq va kompleks ajratib olish;  ishlab chiqarishda ulardan tejamli va chiqitsiz foydalanish;  buyumlar iste’moldan chiqqandan so’ng materiallardan ikkinchi marta foydalanish;  yer osti boyliklaridan foydalanish ishlarining zararli ta’siriga barham berish;  foydalanish davomida tarqalgan mineral moddalarning sun’iy to’planish masalalarini hal etish;  tabiiy va sun’iy buyumlar, noyob mineral birikmalar qidirib topish; 27

Yer osti boyliklarini tugab qolishi bilan bog’liq muammolarni, ularni isrof qilmay tashish, qazib olishda ham isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik, shuningdek, xom ashyodan kompleks foydalanish va uni boyitish orqali yechish mumkin. Tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilish ham asosan ana shularni taqozo etadi. Mamlakatimizda mineral xom ashyoning ba’zi bir turlaridan takror foydalanish yaxshi yo’lga qo’yilgan, bu jarayonni yer osti boyliklari qazib chiqarilgan hamma yerda qoladigan chiqindilar bilan ham yo’lga qo’yilsa iqtisodiy jihatdan ham, ekologik jihatdan ham samaradorlikka erishilar edi. Mineral xom ashyoning ko’p ishlatilish, asosan, Yer shari aholisi sonining o’sishi va ularning xilma-xil ehtiyojlarining ortib borishi bilan bog’liq. Mineral resurslar har qanday mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotining asosi hisoblanadi. Foydali qazilma konlari bor mamlakatda rivojlanish ham bo’ladi. Shu nuqtai nazardan yer osti boyliklarini muhofaza qilish ham davlat ahamiyatiga va bu qonun bilan mustahkamlanadi. Tuproq go’yo tirik organizm. Uning ichida turli murakkab jarayonlar kechadi. Tuproqni yaxshi holatda tutib turish uchun uning barcha tashkil etuvchilarining almashinish jarayonlari tabiatini bilish zarur. Tuproqning sirtqi qatlamlarida turli xil organizmlarning ko’plab qoldiqlari mavjud. Ularning chirishi oqibatida gumus hosil bo’ladi. Gumus miqdori esa tuproqning hosildorligini belgilab beradi.O’simliklar tuproqdan zaruriy mineral moddalarni oladi. O’simliklar so’lib, chirigandan so’ng olingan elementlar yana tuproqqa qaytadi. Tuproqdagi organizmlar barcha organik qoldiqlarni qayta ishlaydi. Shunday qilib, tabiiy sharoitlarda tuproqda modda almashinuvi doimiy sodir bo’lib turadi. Sun’iy agrosenozlarda bunday aylanish buziladi. Chunki qishloq xo’jaligi mahsulotining katta qismi yig’ishtirib olinadi va ular ehtiyojlar uchun foydalaniladi. Demak, mahsulotning olingan o’sha qismi tuproqdagi aylanish jarayonida qayta ishtirok etmaydi va oqibatda uning hosildorligi kamayadi. Sun’iy agrosenozlardagi tuproqning hosildorligini oshirish uchun inson unga organik va mineral o’g’itlar soladi. Normal tabiiy sharoitlarda tuproqda 28

kechadigan barcha jarayonlar muvozanatda bo’ladi. Ammo bu muvozanatni ko’pincha inson aralashuvi buzadi. Uning xo’jalik faoliyati rivojlanishi natijasida tuproq ifloslanadi, uning tarkibi o’zgaradi va hatto butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi. O’rmon va o’tloqzorlarning yo’qotilishi, agrotexnika qoidalariga amal qilinmasdan yerni ketma-ket haydash tuproq eroziyasi yuzaga kelishiga, hosildor qatlamning suv oqimlari tufayli yuvilib ketishiga yoki shamoldan ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Tuproq eroziyasining bir necha turi mavjud (chizma). Hosildor tuproq qayta tiklanadigan resurs hisoblanadi. Ammo uning qayta tiklanishi uchun juda uzoq vaqt, yuzlab va hatto minglab yillar kerak bo’ladi. Yer yuzida har yili milliard tonnalab hosildor tuproqlar yo’qotiladi. Shuning uchun eroziya hozirgi vaqtda butun dunyo miqyosidagi balo hisoblanadi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati kuchayishi oqibatida tuproq qatlami jadal ravishda ifloslanmoqda. Metallar va ularning birikmalari, radoiaktiv elementlar, shuningdek, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’itlar va kimyoviy vositalar tuproqni asosiy ifloslantiruvchilar hisoblanadi. Tuproqning ifloslanishi biosferada moddalar aylanishining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, zararli moddalar ekologik oziqlar “zanjir” iga qo’shiladi. Ular tuproq va suvdan o’simliklarga, keyin hayvonlarga va oxir- oqibatda oziq-ovqat orqali inson organizmiga o’tadi. I bob bo’yicha xulosa Hozirgi zamon ekologik muammolari kishilik jamiatining barqaror rivojlanishiga to’siq bo’lmoqda. Tabiiy tuzilmalarning tobora tanazzulga uchrashi biosferaning buzulishiga, uning yaxlitligi va atrof-muhit sifatini ta’minlab turish qobiliyatini yo’qotishga olib kelmoqda. O’zbekiston Respublikasi mintaqaviy ekologik xavfsizlikni ta’minlashga hal qiluvchi o’ringa ega. O’zining tabiiy resurslari, intellektual va iqtisodiy imkoniyatlar ko’lami bilan global va mintaqaviy muammolarni hal etishda uning o’rni beqiyosdir. Respublikamizda ozon qatlamini yemiruvchi moddalardan 29

foydalanishni to’xtatish bo’yicha Milliy dasturning ishlab chiqilishi, mamlakatning ekologik barqaror rivojlanish modeliga o’tish Milliy strategiyasi, cho’lga aylanib borish bilan kurashish bo’yicha harakatlar Milliy dasturi, bug’xona gazlar emissiyasini kamaytirish bo’yicha Milliy strategiya, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni rivojlantirish va joylashtirish bosh sxemasi, ekologik ta’lim davlat standarti va ekologik ta’lim dasturi ishlab chiqilishi va tadbiq etilishi bu soha muammolarini hal etishda huquqiy baza yaratdi. O’zbekiston ekologik muammolarini yechish yo’llaridan biri bu chiqindilarni atrof muhitga ta’sirini kamaytirish hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metalluriya, kimyo sanoati, qurulish sanoati va qishloq xo’jalik ob’ektlarida hosil bo’ladigan chiqindilar atrof-muhitni ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadilar. 30

II bob. Kimyo sanoati chiqindilarini qayta ishlash 1. Gaz holdagi chiqindilarni tozalash va qayta ishlash Sanoat korxonalari atmosfera havosi tarkibiga chiqarayotgan zaharli gazlarni mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorda bo’lishini ta’minlash maqsadida turli xildagi tozalash usullaridan foydalaniladi. Bu usullar sanoat korxonalri tomonidan chiqarilayotgan zaharli gazlarning tarkibiga qarab tanlanadi. Sanaot korxonalari chiqarayotgan zaharli kimyoviy gazlar tarkibiga qarab bir necha xil bo’lishi mumkin. Sanoat chiqindi gazlarni tarkibidagi zararli qo’shimchalar ikki guruhga bo’linadi:  mayda zarrachalar (aerozollar), changlar, tutun va tuman;  gaz va bug’ holidagi birikmalar; Birinchi guruh organik yoki anorganik xususiyatga ega bo ’ lgan qattiq hamda suyuq zarrachalardan iborat bo ’ lib , ular havoga gazlar hamda ventilyatsion sistema chiqindilari bilan birga chiqadi . Anorganik changlar esa, sanoat chiqindilarida metall va uning rudalari alyumosilkatlar turli mineral tuzlar o’g’itlar karbidlar va shunga o’xshash anorganik birikmalarni qayta ishlash jarayonida hosil bo’ladi. Organik tavsifga ega bo’lgan changlarga ko’mir, torf, slanes, pista ko’mir va qurum kiradi Sanoat chiqindi gazlaridagi tumanlar asosan sulfat hamda fosfat kislotalardan iborat. Ikkinchi guruhga gaz hamda bug’ holidagi qo’shimchlar birmuncha ko’p bo’lib, ularga asosan kislotalar, kolloidlar va kolloidli hosilalar hamda gaz holatidagi oksidlar aldegidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar, aminlar, piridinlar kiradi. Sanoat chiqindi gazlari tarkibidagi zararli birkmalar odam, o’simlik hamda hayvonlar uchun zararligidan tashqari, bu chiqindilarning iqtisodiy ziyoni ham bor. 31

Chunki bu chiqindi gazlar bilan birgalikda to’planib bo’lmaydigan holatdagi ko’p foydali birkmalar organik erituvchilar, metallar, oltingugurt oksidlari havoga chiqarib yuboriladi. Masalan, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda havoga chiqarib yuborilayotgan oltingugurt miqdori shu mamlakatda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan oltingugurt miqdoridan ko’p. Bundan tashqari, havo tarkibida turli kimyoviy moddalar bo’lganda metallar tez zanglaydi masalan, sanoat rayonlarida po’lat qishloq yerlariga qaraganda 3-4 marta tez zanglaydi. Atmosfera havosini sanoatning zararli chiqindilaridan muhofaza qilishning muhim choralari, yangi ishlab chiqarish jarayonlarini ratsional tashkil etish hamda mavjudlarini takomillashtirish yo’li bilan zararli birikmalar bo’lishiga yo’l qo’ymayslik yoki alohida jarayonlarda siklik sxemalarni qo’llash hamda xom ashyo va chiqindilardan kompleks foydalnib, yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etishdan iborat. Masalan, rangli metallurgiya zavodlaridan havoga chiqarib yuboriladigan SO 2 sulfat kislota olish uchun ishlatilsa, havo ifloslanishdan muhofaza qilingan bo’ladi va shu bilan birga ishlab chiqarilyotgan sulfat kislotaning tannarxi kimyoviy zavodlarda boshqa usullar bilan ishlab chiqariladigan sulfat kislotaga nisbatan 30% ga kamayadi. Atmosferaga gaz chiqarmay ishlaydigan siklik jarayonga misol: ammiakning sintezidir. Texnika va texnologiyaning hozirgi holatida zaharli birikmalarni havoga sira chiqarmaslik imkoniyatlari deyarli yo’q. Shuning uchun ham havoni bunday birikmalardan muhofaza qilishning eng oson imkoniyati, turli gaz tozalovchi inshootlardan foydalanishdan iborat. Bunday inshootlarning asosiy vazifasi chiqindi gazlar tarkibidagi zaharli birkmalar konsentratsiyasini sanitariya me’yorlari bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan konsentratsiyagacha kamaytirishdir. Bu ishni gaz tozalagichlar yordamida bajarishning iloji yo’q, u holda chiqindi gazlar tarkibidagi zararli birkmalar konsentratsiyasini ko’p marta 32

suyultirish yo’li bilan bir necha barobar kamaytiriladi yoki juda baland gaz trubalari orqali atmosferaning yuqori qavatlariga chiqarib yuboriladi. Chiqindi gaz tarkibidagi zararli birikmalarning tavsifiga qarab, ularni tozalash usullari uch turga bo’linadi:  suyuqliklar yordamida absorbsiyalash;  qattiq yutuvchlar yordamida adsorbsiyalash;  katalitik tozalash; Suyuqliklar yordamida absorsiyalash zararli birikmalarning turli erituvchilarda tanlab erish xossasiga asoslangan bolib, hozirda u eng keng tarqalgan hamda eng ishonchli usuldir. Bu usul sanoat miqyosida chiqindi gazlardan uglerod oksidlari, azot oksidlari, xlor, oltingugurt (II) oksid, vodorod sulfid va boshqa oltingugurtli birikmalar, kislota bug’lari, sianli birikmalar va turli zaharli birikmalar (fenol, formaldegid, ftor angidrid)ni tutib qolish uchun keng qo’llanilmoqda. Adsorbsion tozalash usuli uzluksiz siklik jarayondan iboratdir, chunki bu uslda qo’llanilayotgan suyuyqliklar ma’lum vaqtdan so’ng regeneratsiya qilinib yana qaytadan tozalash uchun qo’llaniladi. Sanoatda absorbsion reaktorlar sifatida to’ldiruvchilar bilan to’ldirilgan minoralar, tarelkali yoki polkali reaktorlar ko’proq qo’llaniladi. Bu usulning o’ziga xos xususiyati uning uzluksizligi nisbatan kam xarajat sarflanib, ko’p zararli birikmalarni ushlab qolishi hamda tozalovchi suyuqliklarning oson regeneratsiya qilinishidir. Uning kamchiligi esa, qo’llaniladigan jihozlarning ko’pligi va qo’polligi, texnologik jarayonlarning murakkabligi va ko’p bosqichligidir. Qattiq yutuvchilar yordamida adsorbsiya. Chiqindi gaz tarkibidagi zararli birikmalarning adsorbentlar tomonidan shimilishiga asoslangan. Adsorbentlar juda katta solishtirma yuzaga ega bo’lgan donalashtirilgan qattiq materialdan iborat. Ko’pincha bunday adsorbentlar sifatida aktivlangan ko’mir silikagel va sintetik seliolitlar ishlatiladi. Bunday adsorbentlar sanoat miqyosida qo’llanilishiga ko’ra yuqori darajada shima oladigan adsorbsion faol, termik 33

mustahkam, strukturasi va yuzasini o’zgartirmasdan uzoq muddat ishlaydigan oson regeneratsiya qilinadigan bo’ladi. Gazlar asosan, davriy holda ishlaydigan tokchali reaktorlarda adsorbsiyalanadi. Bu tokchalarga adsorbentlar joylashtirlib, reaktorning ustki qismidan 0,05-0,03 s m tezlikda tozalanuvchi gaz oqimi beriladi. Ma’lum vaqtdan so’ng adsorbent to’yinib, o’z faolligini yo’qotadi. Bu holda jarayon to’xtatilib adsorbent qizdirish, o’ta to’yingan bug’ berish, havo yoki inert gaz bilan puflash orqali regeneratsiya qilinadi. Adsorbsion usulning asosiy kamchiligi uning davriy jarayonda ishlashi hamda bu usulda qo’llaniladigan adsorbentlarning qimmatligidir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda uzluksiz ravishda ishlaydigan adsorbsion usullar joriy etish ustida ko’p ishlar qilinmoqda. Gazlarni katalitik tozalash katalitik reaksiyalarga asoslangan bo’lib, bunda gaz tarkibidagi barcha zararli birikmalar boshqa zararsiz birikmalarga almashtirib olinadi. Bu maqsadlarga asoslangan qattiq holatdagi geterogen katalizatorlar ishlatilib, tozalsh yuqori darajada bajariladi. Katalitik tozalah usulining o’ziga xos kamchiligi shundan iboratki, tozalash vaqtida hosil bo’ladigan yangi birikmalarni ajratib olish uchun qo’shimcha tozalagich bosqichlar zarur, bu esa usulning iqtisodiy samaradorligini ma’lum darajada pasaytiradi. Umuman yuqorida ko’rib chiqilgan usullarning hammasi juda katta mablag’ talab etadi. Tozalash darajasi qancha yuqori bo’lsa, usullarda qo’llaniladigan jihozlar ham shunchalik ko’p va murakkab bo’ladi. Masalan, nitrat kislota ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan azot oksidlarining miqdorini suvli adsorbsion 0,25 dan 0,05% ga tushurish uchun yoki adsorbsiyani 99,5% ga oshirish uchun qo’llanilayotgan absorberlarning balandligini ikki marta oshirish kerak. NO ning havoda bo’lishi mumkin bo’ladigan konsentratsiya esa, 0,1 3 m g , shuning uchun bu konsentratsiyaga tushurish uchun iloji boricha samarali 34

usullardan foydalanish, ya’ni azot oksidlarining konsentratsiyasini 0,0001% ga tushuradigan katalitik usulni qo’llash mumkin. Bu 0,001 hajm sanitariya me’yorlari bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan konsentratsiyadir. Lekin, katalitik tozalash usulining qo’llanilishi ishlab chiqarilayotgan HNO 3 ning tannarxini 10-12% ga oshiradi. Yuqorida ko’rib o’tilgan usullar hamda ularning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini taqqoslash uchun gaz aralashmasidan H 2 S ajratib olish jarayonini ko’rib chiqamiz. Shu zaharli H 2 S ni ajratib olish uchun absorbsion va adsorbsion va katalitik usullarni qo’llab ko’ramiz. Absorbsion usulda tozalovchilar sifatida etanolamin eritmalari, mishyakning sodali eritmasi, ishqoriy metallarning korbonatlari, ammiak, kalsiy gidroksid suspenziyasi va shunga o’xshash reagentlar qo’llaniladi. Barcha reagentlarni qo’llagan holda ham H 2 S shu eritmaga o’tib qoladi. Hosil bo’lgan shimuvchi eritma suv havzalarini zaharlamasligi uchun bu eritma regeneratsiya qilinadi. Barcha abosrbsion tozalovchi minoralar past haroratda yoki yuqori bosim ostida ishlaydi. Regeneratsiya natijasida H2S va Na 2 SO 3 larni sof holda ajratib olinib amaliy maqsadlar uchun ishlatish mumkin. Mishyakning sodali eritmasi bilan ishalydigan tozalagich qurilmalarning prinsipial sxemasi 1-rasmda ko’rstailgan. 1-rasm. Gazlarni vodorod sulfiddan absorsion (mishyak sodali) tozalash sxemasi. 35

1-to’ldirgichli absorber, 2-eritmani isituvchi, 3-regenerator, 4-separator, 5-oltingugurtli ko’pik yig’gich, 6-filtr, 7-filtrlangan oltingugurt uchun bunker, 8-avtoklav, 9-havo yuborish, 10-nasos, I tozalanadigan gaz, II regeneratsiya qilinadigan eritma, III oltingugurt ko’pigi, IV oltingugurt, V havo, VI regenerirlangan yutuvchi eritma, VII yangi tayyorlangan mishyak sodali eritma, VIII tozalangan gaz. Adsorbsion quruq yo’l bilan H 2 S ni tutib qolish uchun ko’pincha temir, rux, mis, marganes oksidlar qo’llaniladi. Keyingi vaqtlarda bu maqsadlarda sintetik seolitlar ishlatilmoqda. Bu usulda H 2 S ni tozalash jarayoni kimyoviy jarayonlardan iborat bo’lib, u quyidagi reaksiya bo’yicha boradi: 2Fe(OH) 3 +H 2 S=Fe 2 S+6H 2 O+Q Regneratsiya jarayoni suv bug’i va havo aralashmasini davriy ravishda haydash yo’li bilan olib boriladi: 2Fe 2 S 3 +3O 2 +6H 2 O=Fe(OH) 3 +3S Tozalsh jarayoni ko’p tokchali adsorber minoralarida olib boriladi. Gazlarni katalitik tozlashda keng qo’llanilaigan usullardan biri, H 2 S ning oksidlanishiga asoslangan usuldir: H 2 S+0,5O 2 =H 2 O+S+Q Bu jarayonda katalizator sifatida faollashtirilgan ko’mir, faollashtiruvchi sifatida esa, tozalanadigan gazga qo’shib turiladigan suv bug’i va ammiak ishlatiladi. Faollashtirilgan ko’mir yordamida tozalsh jarayoni sxemasi 2-rasmda ko’rsatilgan. 36

2-rasm. Gazlarni vodorod sulfiddan aktivlangan ko’mir qavatida katalitik tozalash sxemasi. 1-changni tutib qoluvchi siklon, 2-faollashtirilgangan ko’mirli reaktor, 3- bunker, 4-quritish sxemasi, 5-elevator, 6-ko’mirni yuvuchi reaktor, 7- oltinguigurtni ekstraksiyalovchi reaktor (shnek erituvchi), I tozalovchi gaz, II ammiak qo’shilgan havo, III (NH 4 ) 2 Sn eritmasi regeneratsiyaga IV eritma ((NH 4 ) 2 S), V regeneratsiyalangan ko’mir, VI yangi ko’mir, VII tozalangan gaz, VIII yuvindi suvlar. O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu usullardan eng qulayi adsorbsion va katalitik usullar bo’lib, ularda xarajat kam, tozalash darajasi esa yuqori bo’ladi. Absorbsiya jarayonlari olib boriladigan qurilmalar absorberlar deyiladi. Massa o’tkazishning boshqa turlari kabi, absorbsiya jarayoni ham kontakt yuzalar fazasida boradi. Shuning uchun absorberlarda suyuqlik bilan gazning o’zaro kontakt yuzalari katta bo’lishi kerak. Bu yuzaning o’lchamlariga qarab, absorberlar to’rt guruhga bo’linadi:  sirtiy yoki plyonkali  nasadkali  tarelkali yoki barbatajli  sochiluvchan 37

Sirtiy absorberlar yaxshi eriydigan gazlarning suyuqlik hajmida yutilishida ishlatiladi. Bunday qurilmalarda harakatsiz va juda sekin harakatlanayotgan suyuqlik yuzasidan gaz o’tadi. Absorberda gaz bilan suyuqlikning kontakt yuzasi kichik bo’lgani uchun, bir necha qurilma ketma-ket ulanadi, gaz bilan suyuqlik esa bir-biriga qarab qarama-qarshi yo’nalishda harakat qiladi. Absorberda suyuqlik bir qurilmadan ikkinchi qurilmaga o’z-o’zicha oqib tushishi uchun keyingisi oldingisidan pastroq qilib o’rnatiladi. Absorbsiya jarayonida hosil bo’lgan issiqlikni ajratib olish uchun qurilmaning ichiga suv bilan sovituvchi zmeyeviklar o’rnatiladi. Sirtiy absorberlarning samaradorligi kam va ko’p joyni egallagani uchun sanoatda kam ishlatiladi. Plyonkali absorberlarning tuzilishi sirtiy absorberlarga nisbatan ixcham, samaradorliga yuqori bo’lgani uchun ko’proq ishlatiladi. Plyonkali absorberlarda fazalarning kontakt yuzasi oqayotgan suyuqlik plyonkalari orqali hosil qilinadi. Bu absorberlar quyidagi turlarga bo’linadi:  Trubali;  Listli;  Nasadkali;  Ko’tariladigan suyuqlik plyonkali; Trubali absorberlarning yuqorigi qismidagi truba to’siqlar orqali trubalarga maxsus taqsimlagich vositasida bir me’yorda taqsimlanib, trubaning balandligi bo’ylab, ichki yuzasidan yupqa plyonka holda pastga harakat qiladi. Suyuqlikka yutilgan gaz qurilmaning pastki qismidagi shtuser orqali ajratib olinadi. Hosil bo’lgan issiqlikni ajratib olish uchun trubalar orasidagi bo’shliqqa suv yoki sovituvchi suyuqlik beriladi. 38

3a–rasm . Sirtiy absorber. 3b-rasm. Plastinali absorber. 1-absorber va gaz kiradigan kanal, 2-sovituvchi agent oqadigan kanal (sovituvchi suv). 39

3d-rasm. Trubali absorber. 1-truba to’rlari, 2-trubalar. 3e-rasm. Suyuqlik ko’tarilma harakat qiluvchi plyonkali absorber. 1-trubalar, 2-truba to’rlari, 3-kamera, 4-gaz beriladigan stutser, 5- absorbent beriladigan teshik. 3f-rasm. Nasadkali absorber. 1-silindrsimon qobiq, 2-nasadka, 3-suyuqlikni sochib beruvchi taqsimlagich, 4-nasadka quyiladigan to’r, 5-suyuqlik taqsimlagich, 6-gidravlik zatvor, 7-setka (to’r). 40

Ko’tariladigan suyuqlik plyonkali absorberlar truba to’siqlarga o’rnatilgan bir necha trubalar va kameradan iborat. Gaz kameradan patrubka orqali trubalarga, absorbent esa teshiklar orqali trubalarga beriladi. Katta tezlik bilan harakat qilayotgan gaz o’zi bilan suyuqlik plyonkasini pastdan yuqoriga olib chiqib ketadi. Qurilmada absorbent bilan gaz bir xil yo’nalishda yuqoriga qarab harakat qiladi. Trubalardan chiqqan suyuqlik truba to’siqlarga qo’yiladi va patrubka orqali tashqariga ketadi, tozalangan gaz esa qurilmaning yuqorigi qismidan tashqariga chiqib ketadi. Jarayon davomida hosil bo’lgan issiqlikni ajratib olish uchun trubalar orasiga sovituvchi suyuqlik beriladi. Nasadkali absorberlar har xil shakldagi qattiq jismlar, ya’ni hasadkalar bilan to’ldirilgan bo’lib, tuzilishi sodda va yuqori samaradorlikka ega bo’lgani uchun sanoatda keng qo’llaniladi. Nasadkali absorberlarda nasadkalar gaz va suyuqlik o’tadigan tayanch to’rlarga o’rnatiladi. Gaz to’rning tagiga beriladi, so’ngra nasadka qatlamidan o’tadi. Suyuqlik esa absorberning yuqorigi qismidan maxsus taqsimlagichlar orqali sochib beriladi, u nasadka qatlamidan o’tayotganida pastdan berilayotgan gaz oqimi bilan uchrashadi. Absorber samarali ishlashi uchun suyuqlik bir tekisda, qurilmaning ko’ndalang kesimi bo’ylab bir xil sochib turilishi kerak. Bu qurilmalarda kontakt yuza, nasadkalar yordamida hosil qilinadi. Nasadkalar maksimal solishtirma yuzaga, minimal massaga nasadkalar egallagan yuzaga va erkin hajmga ega bo’lishi kerak. Adsorbsiya jarayonini olib borish uchun ishlatiladigan qurilmalar uchta guruhga bo’linadi:  O’zgarmas adsorbent qatlamli;  O’zgaruvchan qatlamli;  Mavhum qaynash qatlamli ; Kimyo va ayniqsa, oziq-ovqat sanoatida o’zgarmas qatlamida davriy ishlaydigan bir necha adsorberlar ketma-ket yoki parallel ulangan holda keng 41

miqyosda qo’llaniladi. Davriy ishlaydigan adsorberlarda adsorbentning yutish sig’imidan to’la foydalanilmaydi va adsorbsiya jarayoni bosqichida desorbsiya ham birgalikda olib borilgani uchun qurilmadan foydalanish darajasi kam bo’ladi. Bu kamchiliklar uzluksiz ishlaydigan qurilmalarda bo’lmaydi. O’zgaruvchan qatlamli adsorberlarda adsorbent sifatida ko’mir doim uzluksiz sirkulyatsiya qilib turiladi, gazdagi yutiluvchi komponent adsorbentga o’tadi. Gaz uzluksiz ravishda yutilish kamerasining pastki qismiga beriladi. Ko’mir bunkerdan sovitgich orqali yutuvchi kameraga tushadi. Adsorbtiv bilan to’yingan ko’mir desorberga tushadi, u yerda o’ta qizdirilgan suv bug’i yordamida isitiladi va qayta ishlanadi. Desorberdan so’ng, ko’mir trubaga o’tadi va pnevmatik usul bilan uzatiladi. Ko’mirni uzatish uchun shtuser orqali havo beriladi. Bunkerda havo ko’mirdan ajralib, shtuser orqali chiqib ketadi. Ko’mir esa qaytadan sovitgich orqali yutish kamerasiga o’tadi. Shunday qilib, adsorbent doim harakatda bo’ladi. Mavhum qaynash qatlamli adsorberlarda adsorbent mavhum qaynash holatida bo’ladi. Adsorbent uzluksiz ravishda to’r ustiga berilib turiladi. Gaz aralashmasi ma’lum tezlik bilan to’r ustiga beriladi, so’ngra adsorbent qatlamidan o’tib uni mavhum qaynash holatiga keltiradi. Tozalangan gaz qurilmaning yuqorigi shtuseri orqali chiqib ketadi. Adsorbentning ortiqchasi tushirish trubasi orqali chiqib ketadi. O’zida yutiluvchi modda tutgan adsorbent desorbsiya qilinadi. Desorbsiya qilingan adsorbent qaytadan ishlanadi. 42

4a-rasm. Vertikal adsorber. 1-qobiq, 2-balka, 3-balkalar tayanchi, 4-ajratib olinadigan panjara, 5- shag’al qatlam, 6-ko’mir qatlami, 7-to’r, 8-yuk, 9-adsorbent tushuriladigan lyuk, 10-qopqoq, 11-yuklaydigan lyuk, 12-bug’ gaz aralashmasi beriladigan patrubka, 13-taqsimlovchi to’r, 14-bug’ chiqadigan patrubka, 15-saqlash klapanining patrubkasi, 16-pastki qism, 17-bug’ beriladigan patrubka, 18- kohdensat chiqadigan va suv beriladigan patrubka, 19-toza gaz chiqadigan patrubka, 20-kuzatuvchi lyuk, 21-adsorber turadigan tayanch halqa. 4b-rasm. Gorizontal adsorber. 1-korpus, 2-adsorbent qatlami, 3-taqsimlovchi tayanch panjara, 4-gaz beriladigan patrubka, 5-toza gaz chiqadigan patrubka, 6-isitilgan bug’ kiradigan patrubka, 7-bug’ aralashmasi chiqadigan patrubka 4d-rasm. Mavhum qaynash qatlamli adsorber. 1-korpus, 2-gaz taqsimlagich, 3-chang yig’gich 43

4e-rasm. Ko’p kamerali adsorber. 1-tarelka, 2-quyuluvchi truba, 3-adsorbent beriladigan truba, 4-bug’-gaz aralashmasi beriladigan shtutser, 5-toza gaz chiqadigan shtutser, 6- ishlatilgan adsorbent chiqadigan truba 4f-rasm. Uzluksiz ishlaydigan adsorber qurilmasi. 1-adsorber, 2,3-gaz aralashmasi kiradigan va toza gaz chiqadigan shtutserlar, 4-desorber, 5-desorberning isitish yuzasi, 6,7-isituvchi agentning kirish va chiqish shtutserlari, 8,9-desorbsiya qiluvchi agentning kirish va bug’ning chiqish shtutserlari, 10-uzatuvchi truba, 11-uzatiladigan gazning kirish patrubkasi, 12-bunker, 13-sovitkich, 14,15-sovituvchi gazning kirish va chiqish patrubkasi, 16- uzatiluvchi gazning chiqish patrubkasi. 44

4g-rasm. Shnekli adsorber. 1-korpus, 2-gorizontal shnek, 3,4-vertikal shnek Bu xildagi bir kamerali qurilmalarda qattiq zarrachalar intensiv aralashib, ularning qatlamli bo’lish vaqti har xil. Natijada zarrachalarning yutilayotgan komponent bilan to’yinish darajasi ham turlicha bo’ladi. Bundan tashqari, bu apparatlarda fazalarning yo’nalishi bir tomonlama bo’lsa, gaz fazasida adsorbent qatlamidagi o’rtacha konsentrasiyaga mos keladigan muvozanat holidagi konsentrasiyadan kam bo’lgan adsorbtivning konsentrasiyasiga erishish qiyin. Bir bosqichli qurilmalardagi bu kamchiliklarni yo’qotish uchun adsorbsiya jarayoni fazalarning qarama-qarshi yo’nalishida, ko’p kamerali qurilmalarda olib boriladi. Ko’p kamerali mavhum qaynovchi qatlamli adsorberda gaz aralashmalari ketma-ket gaz taqsimlagich orqali pastki tarelkadan yuqorigi tarelkaga harakat qiladi. Adsorbent zarrachalari adsorberning yuqorigi qismidan quyish trubalari orqali gaz oqimiga qarama-qarshi yo’nalishda, yuqorigi tarelkalardan pastga harakat qiladi. Bu qurilmalarda gaz aralashmasi uning ko’ndalang kesim yuzasi bo’ylab bir xil taqsimlanadi va fazalarning kontakt yuzasi ortadi. Natijada adsorbent zarrachalarining to’yinish darajasi yutilayotgan komponentga nisbatan bir xil va maksimal yutilish sig’imiga ega bo’ladi. 45

2.Oqava suvlarni tozalash va qayta foydalanish Inson organizmi uni o’rab turgan tashqi muhit bilan chambarchas bog’liq. Demak, tashqi muhitning ifloslanishi kishi organizmiga salbiy ta’sir etar ekan. Shuning uchun ham tashqi muhitni asrash inson sog’lig’ini saqlash demakdir. Tashqi muhit omillaridan biri ifloslangan suvdir. U organizmga ta’sir qilish va kasallik keltirib chiqarish jihatidan katta ahamiyatga ega. Ayniqsa u meda-ichak, gepatit va boshqa turli yuqumli kasalliklar tarqatishda muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham chiqindilar tashlanadigan suv tez-tez bakteriologik jihatdan tekshirib turilishi kerak. Bu bir tomondan ochiq suv havzalarini ifloslanishdan asrasa, ikkinchi tomondan shu bilan bog’liq ko’pgina kasalliklarning oldini oladi. Xo’jalik chiqindi suvlari aholining kundalik hayoti davomida hosil bo’ladigan va turli moslamalar yordamida kanalizatsiya tarmoqlariga tushadigan chiqindi suvlardir. Bu suvlar tozalash inshootlariga oqib boradi. Chiqindi suvning umumiy miqdorini bilish uchun har bir kishiga sarflanadigan suv miqdori hisoblab chiqiladi. Sanoat korxonalarida esa har bir ishlab chiqilgan mahsulotning bir qismi uchun sarflanadigan suv miqdori yig’indisi hisoblab chiqiladi. Suv sarfi o’sha joy aholisining madaniyati, taraqqiyot darajasiga bog’liq. Chiqindi suvlar ichki kanalizatsiya tarmoqlari orqali tashqi kanalizatsiya tarmoqlariga tushadi. So’ngra chiqindi suvlar trubalar orqali kanalizatsiya sistemasiga va tozalsh sistemasiga va tozalash inshootlariga oqib boradi. Chiqindi suvlar o’zi bilan birga erigan osilma moddalarni, loylarni, qumlarni, ulardan tashqari, suvga tashlangan po’choq, qog’ozlarni tozalash inshootlariga oqizib keladi. Bulardan tashqari, umumiy va uy-joylardan chiqadigan yuvindi va hojatxona suvlari ham kanalizatsiya suviga qo’shiladi va tozalash inshootlariga oqib boradi. Bunday chiqindi suvlar turli fizik, kimyoviy va bakteriologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Kanalizatsiya suvlarining tarkibi bir xilda bo’lmaydi. Aksincha, ularning konsentratsiyasi, miqdori ba’zi bir ingrediyentlar nisbati bir-biridan doimo farq qiladi. Xo’jalik chiqindi suvlar 46

tarkibiga, ularning xossalariga o’rtacha baho berish uchun sistemali ravishda suvdan namunalar olib tekshirib turish kerak. Shundagina chiqindi suvlarning tarkibiga, miqdoriga va boshqa xususisyatlariga o’rtacha baho berish mumkin bo’ladi. Xo’jalik chiqindi suvlarining rangi xira, o’ziga xos yoqimsiz hidli bo’ladi. Suvning kimyoviy tarkibi noorganik moddalarga birmuncha boy, ba’zi moddalar esa erigan holatda bo’ladi. Umuman olganda, chiqindi suvlarning 60%i organik moddalarga to’g’ri keladi. Ular ikki ko’rsatkichi bilan, ya’ni suvning oksigenga bo’lgan biokimyoviy talabi va oksidlanishi bilan baholanadi. Chiqindi suv tarkibidagi organik moddalar kimyoviy yo’l bilan oksidlanish uchun sarflangan oksigen miqdori bilan aniqlanadi. Suvning oksigenga bo’lgan biokimyoviy ehtiyojini 5-20 kun ichida aniqlash mumkin. Chiqindi suvlarni tindirishdan asosiy maqsad undagi osilma moddalarni ushlab qolish va cho’kma hosil qilishdir. Cho’kma xo’jalik chiqindi suvlarini tindirish yo’li bilan ajratib olinadi. Cho’kmalar nordon reaksiya beruvchi, tez chiriydigan, noxush hid tarqatadigan moddadir. U o’z tarkibida ko’p miqdorda patogen kasallik tarqatuvchi mikroorganizmlar va gelmint tuxumlarini ushlaydi. O’simlik va hayvonlarning organik moddalari yangi cho’kmalarda o’zining hujayra tuzilishini saqlaydi va namlikni ushlaydi, shuning uchun ham cho’kmaning qurishiga halal beradi. Sanitariya xodimlarining vazifasi chiqindi suv tarkibidagi cho’kmani zararsiz holatga keltirish bo’lib qoldi. Cho’kmada achish jarayonining bo’lishi uning salbiy xususiyatlari yo’qolishiga sabab bo’ladi. Bunda uning colloid tuzilishi parchalanadi, namligi yo’qolib, hajmi ancha kamayadi, noxush hidlar ham kamayadi. Nordon reaksiya ishqorli reaksiyaga o’tadi, patogen mikroorganizmlar va gelmint tuxumlari o’ladi. Sanitariya xodimlarining vazifasi cho’kmaning achishi uchun sharoit yaratishdir. Chiqindi suvlarni tindirishga mo’ljallangan hovuzlar ikki guruhga bo’linadi:  faqat osilma moddalarni tindirishga mo’ljallangan tindirgichlar; 47

 osilma moddalarni ushlashga va cho’kmani qayta ishlashga mo’ljallangan tindirgichlar. Birinchi guruhga gorizontal, tik, radial tindirgichlarni kiritish mumkin. Bularning hammasi ish jarayonini pasaytirib, undagi osilma moddalarni cho’ktiradi. Gorizontal tindirgichlarning tagi qiya bo’lib, bir tomoni chuqurroq qilib quriladi, chunki suvdagi cho’kmalar qiya tomonga qarab harakatlanadi. Cho’kma bo’shliqda yig’ilganda suv harakati natijasida loyqalanib ketmaydi. Tindirgichning chuqurligi 1,5-2 m, unda suv harakati sekundiga 7 mm ga pasayadi. Biologik usul bilan chiqindi suvlarni tozalashdan maqsad ularni zararsizlantirish, ular tarkibidagi organik moddalarni mineral noorganik moddalarga aylantirish, kolloid moddalarni parchalash, mexanik usul bilan tozalash mumkin bo’lmagan iflosliklardan holi qilishdir. Biologik suv havzalarining kattaligi 1 gektarga teng bolib, chuqurligi 0,5-1 m bo’ladi. Biologik suv havzalari chiqindi suvlarni gelmintlardan, patogen mikroblardan ozod qilish uchun foydalaniladigan yopiq suv havzalaridir. Agar sug’orish maydonlari suvni qabul qilmasa uni shunday suv havzalariga tushirsa ham bo’ladi. Chiqindi suvlar qishloq xo’jalik maqsadlari uchun ishlatiladigan bo’lsa, turli kichik suv havzalaridan foydalanish mumkin. Bularning ichida eng ahamiyatlisi oksidlovchi biologik suv havzalaridir. Bunday suv havzalarida ichak tayoqchalari, gelmintlar deyarli yuz foiz nobud bo’ladi. Biologik hovuzlar kam miqdordagi chiqindi suvlarni tozalashga mo’ljallangan. Ulardan ko’pincha yoz faslida keng foydalaniladi. Chiqindi suvlarning bunday suv havzalarida tozalanishi uchun uzog’i bilan 8-10 kun vaqt ketadi. Oksidlovchi suv havzalari ishini yaxshilash uchun ular bo’linmalarga bo’linadi. Bu bo’linmalar alohida ishlaydi. Har bir bo’linmaga ikki kun suv suv to’ldirib qo’yiladi, uni tozalash uchun 10 kun kerak bo’ladi. Bunday bo’linmalar kamida 5 ta bo’lishi kerak. Bo’linmalar maydoni 0,3-1,5 gektar bo’lib, suv 48

havzalarining tagi 0,01-0,015  ga teng. Hovuzning bo’yiga parallel qilib betonli nov ochiladi. Suvning chiqib ketishi va kirishi uchun ham 15-20 metrli beton moslamalar joylashtiriladi. Tindirilgan suv suv havzalariga tushiriladi. Cho’kmalarni chiqarish uchun suv havzasining tagiga maxsus truba o’rnatiladi, kuz faslida cho’kmalar chiqindi suv bilan suyultirilib sug’orish shudgorlariga tashlanadi. Chiqindi suvlarni tezroq tozalash zarur bo’lsa, suv havzasida 10-15% tozalangan suv qoldiriladi. Oksidlovchi suv havzalaridagi suv qatlami 0,6 metr bo’lishi kerak. Suv yuzasi bilan atmosfera havosining almashinib turishi suvning tezroq oksidlanishiga imkon beradi. Havo harorati 6  C bo’lganda biologik hovuzdagi suvning tozalanishi normal davom etadi. Biologik hovuzlar yozning issiq kunlarida, yuqori haroratda suvni yaxshi tozalaydi. Hozir butun dunyoda chiqindi suvlar biologik hovuzlarda tozalanadi. Chunki keyingi vaqtda suv tarkibi juda o’zgarib ketdi. Biologik suv tozalash hovuzlarining o’ziga yarasha kamchiliklari ham bor. Bunday hovuzlarda suvning tozalanishi iqlimga bog’liq. U 2-3 kundan 2,5-3 oygacha cho’zilishi mumkin. Tozalangan chiqindi suvlarni qayta tozalash . Hozirgi vaqtda chuchuk suv tanqisligi hamma regionlarda sezilayotgan bir davrda tozalangan chiqindi suvlarni ochiq suv havzalariga tashlamay, undan ma’lun maqsadlar uchun qayta foydalanish shu kunning dolzarb masalasi bo’lib qoldi. Xuddi shu usul bilan aholi uchun zarur bo’lgan suv havzalarini saqlab qolish mumkin. Buning uchun markazlashgan vodoprovod sistemasida ishlatiladigan usullardan foydalanish, ya’ni bir qavatli qumli filtrdan yoki ikki qavatli qum-antratsitli filtrdan foydalanish mumkin. So’ngra xlorlab suv ilgarigi holatiga holatiga qaytariladi. Shu usul bilan suvdagi oksigenni 2 mg ga, osilma moddalarni esa 1,5-3 mg ga yetkazish mumkin. Bulardan tashqari, suv tarkibidagi azot va fosforni ham yo’qotish zarur. Chiqindi suvlarni qayta tozalash juda qimmatga tushadi, shuning uchun faqat zarur hollardagina bu usuldan foydalaniladi. 49

Shuni aytish kerak-ki, qayta tozalangan suvni faqat texnik ehtiyojlar uchun sarflash zarur. Ichimlik suv sifatida ishlatishga also yo’l qo’yib bo’lmaydi. Og’ir metall tuzlari, politsiklik aromatik karbon suvlar, nitroza birikmalar shahar chiqindi suvining doimiy tarkibiy qismi bo’lib qolgan. Ular kanserogen, mutagen ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega. Tozalangan suvlarni qayta tozalash vaqtida ham shunday kimyoviy moddalar paydo bo’ladi-ku, ular suvning sifatini mutlaqo o’zgartirib yuboradi. Jumladan, suvni xlorlashda galoidometanlar hosil bo’ladi, ular blastomogen ta’sir ko’rsatuvchi kimyoviy moddalardir. Shu sababli qayta tozalangan suvlarni texnik maqsadlarda ishlatganda ham tarkibida turli kimyoviy moddalar borligini hisobga olib ochiq usulda ishlatishga ruxsat berilmaydi. Gigiyenistlar tomonidan qayta tozalangan suvlar uchun ularning zarar bermaydigan sifat ko’rsatkichlari ishlanib chiqilgan. Shu ko’rsatkichlar qayta tozalangan chiqindi suvlarda saqlana olsa, unday suvlarni texnologik jarayonlarda ishlatish mumkin. 50

3. Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish va qayta ishlash Ilmiy - texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o ’ zaro ta ’ siri bilan bog ’ liq bo ’ lgan muammolar , asosiy va murakkab muammolar bo ’ lib bormoqda . Shulardan biri geografik muhitning qattiq sanoat chiqindi moddalari bilan ifloslanishi va uni oldini olish muammosidir . Ilmiy - texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani , ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda , ijtimoiy mehnat mahsuldorligining o ’ sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mehnatni va boshqarishni tashkil etishda namoyon bo ’ ladi . Texnologik jarayonlar o ’ zgaruvchan bo ’ lib , texnika taraqqiy etgan sari to ’ xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi . Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa, aholiga maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar yoki hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq. Zamonaviy va samarali boshqariladigan chiqindilarni yig’ib olish tizimi fuqarolar orasida kasallanishning oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish sharoitlarini yaxshilaydi. Hozirgi vaqtda, respublikada chiqindilarni boshqarishning asosiy usuli ularni o’z vaqtida yig’ib olish, maxsus chiqindi xonaga tashib ketish va belgilangan maydonda joylashtirishdan iborat. Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga ko’ra uch turga bo’linadi:  maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan chiqindilar;  sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar;  qishloq xo’jaligi chiqindilari, yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishda hosil bo’ladigan chiqindilar; Shu bilan birga aholi va atrof tabiatga ta’siri bo’yicha chiqindilar toksik (xavfliligi) jihatidan klassifikatsiyalanadi. Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal qilishga sarflanadigan umumiy xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib olish va tashib ketish 51

xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish ishlarining samarali va rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga va iqtisodiy foydaga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi” va “Chiqindilar to’g’risidagi” qonunlarga muvofiq chiqindilarni boshqarishni davlat tomonidan muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kegashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari hamda maxsus davlat vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. So’nggi yillarda respublikada vujudga kelgan ekologik vaziyatning tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, chiqindilar atrof tabiatning xavfli ifloslanishiga va aholi salomatligiga jiddiy xavf tug’dirmoqda. 2004-yilda “O’zgidromet” tomonidan maishiy chiqindixonalarda hosil bo’layotgan gazlar o’rganib chiqildi va hisob-kitoblarga ko’ra Respublikadagi chiqindixonalarda hajmi 274 ming tonna metan gazi hosil bo’lishi aniqlandi. Metan gazi atmosferaga ta’siri koeffitsiyenti 21 ga teng bo’lsa, uning zararli ta’sirini tasavvur qilish qiyin emas. O’zbekiston Respublikasida 2001-yilgacha shahar va tuman markazlarida davlat miqyosda muvofiqlashtiriladigan chiqindilarni boshqarish tizimi sobiq kamunal xizmat ko’rsatish vazirligi tasarrufidagi maxsus avtokorxonalardan iborat bo’lgan. Mazkur vazirlik respublika bo’yicha yagona texnikaviy siyosatni shakllantirib korxonalarning faoliyatini muvofiqlashtirib borgan. Vazirlik tugatilib, korxonalar bevosita mahalliy hokimliklarga bo’ysundirildi. Shu bilan birga, soha faoliyati bo’yicha monitoringni olib borish “O’zkommunxizmat” agentlikning vakolatlaridan chiqindilar muammosi olib tashlanganiga qaramay monitoring ishlari davom ettirilmoqda. 2008-yilning 1 yanvar holatiga respublikada chiqindilarni boshqarish maxsus avtokorxonalarda jami 2228 ta mashina va mexanizmlar mavjud bo’lgan (2001-yilda ularning soni 3472 ta edi). Shundan chiqindilarni yig’ib tashish 52

foydalanadigan kuzov hajmi 7 m 3 lik mashina bo’lgan. Hisob-kitoblarga ko’ra, kuzov hajmi 7 m 3 lik 1065 ta mashinalarga bo’lgan ehtiyoj 2245 tani, 10 m 3 hajmlik mashinalarga ehtiyoj 1684 tani tashkil qiladi. Dastlabki baho ko’rsatmoqdaki, shaharlardagi korxonalar ehtiyoyojiga ko’ra 47-63% maxsus mashinalar mavjud. Maxsus mashinalar oxirgi marta markazlashgan holda 1994 yilda Rossiyadan keltirilgan, ularning foydalanish muddati 5,5 yil bo’lgani uchun foydalanish muddatini o’tab bo’lgan. So’ngi yillarda “Samavto” korxonasidagi chiqindi tashish mashinalar ishlab chiqarila boshlandi va Navoiy, Samarqand, Nukus, Namangan shaharlari korxonalariga yetkazib berildi. Olib borilgan monitoringlar shuni ko’rsatmoqdaki, 1997-2004 yillarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib tashish hajmi kamayib borgan. Bunga yuqorida qayd etilgan mashinalarning etishmasligi sababdir. Hosil bo’lgan maishiy chiqindilar to’liq hajmda tashib ketilmasa, demak, shahar va tuman markazlarida qolgan. Buning oldini olish uchun mahalliy hokimliklar mavjud avtokorxonalar transportini jalb qilib chiqindilar tashib ketini ta’minlamoqdalar. Monitoring natijalariga ko’ra, respublika shahar va tuman markazlarida yiliga 10-13 mln m 3 maishiy chiqindilar to’planadi, hisob-kitoblarga ko’ra, 1996-yilda 9510 ming m 3 , 2004-yilda 3489 ming m 3 , 2007-yilda 7974 ming m 3 maishiy chiqindilar tashib ketilgan. Hozirgi kunda respublikada amalda bo’lgan chiqindixonalarni loyihalashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tasdiqlangan me’yoriy hujjatga asosan shahar va tuman markazlari uchun tashkil qilingan maishiy chiqindixonalar loyihaviy foydalanish muddati kamida 15 yilga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Chiqindixonada mo’ljallangan mashina va mexanizmlarning turiga ko’ra, aholidan hosil bo’ladigan chiqindilar miqdori me’yori va chiqindixonaning loyihaviy xizmat muddati, aholi soni, chiqindilarni jipslashtirish darajasiga ko’ra chiqindixonaning umumiy maydoni aniqlanadi. Loyihaviy quvvati yillik qabul 53

qilinadigan maishiy chiqindilar hajmi bilan belgilanadi (30, 60, 120, 180, 240 ... 3000 m 3 /yil). Chiqindixonaning asosi inshooti chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish uchastkasi yillik hajmidan kelib chiqib umumiy maydonining 85-95% ini tashkil qilishi lozim. Chiqindixona maydoni keltirilgan chiqindilarni joylashtirish navbatlariga (kartalariga) ajratib har bir karta balandligi 2-2,5 metrdan 2-3 qavat joylashtiriladi. Ishlab chiqarish xo’jalik inshoot va binolar chiqindixonaning chiqindilarini qabul qilish quvvatiga ko’ra 0,3-1 gektar miqdorida bo’ladi. So’ngi ma’lumotlarga ko’ra respublikada 182 ta tuman markazi va shaharda maishiy chiqindixonalar mavjud, shundan 142 tasi davlat, 40 tasi nodavlat korxonalar tasarrufida. Davlat tasarrufidagi korxonalar foydalanishida chiqindilarning umumiy maydoni 919,2 gektarni, xususiylashtirilgan korxonalar va yangi tashkil etilgan xususiy korxonalar foydalanishida 245,1 gektarni tashkil qiladi. Shundan tegishlicha jami 629,2 va 151,8 gektar maydon foydalanishda, ya’ni chiqindilar joylashtiriladi. Chiqindilarning loyihaviy quvvati 34,5 mln m 3 , shundan davlat tasarrufidagi korxonalar chiqindixonalarning quvvati 27,4 mln m 3 , xususiy korxonalar tasarrufidagi chiqindixonalarning quvvati 6,8 mln m 3 . Mavjud chiqindilarning umumiy perimetri taxminan 101,1 km bo’lsa, ma’lumotga ko’ra 7,5 km devor bilan o’ralgan. 38 ta chiqindixonada chiqindi tashish mashinalari keltirilgan chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish bo’yicha nazorat punkti, atigi 17 ta chiqindixonada tarozi mavjud. 2006-yilda chiqindixonalarda jami 6684,6 ming m 3 , 2007-yilda 7973,8 ming m 3 maishiy chiqindi keltirilib joylashtirilgan. Jami 1996-yildan 2007- yilgacha chiqindixonalarda 69176 ming m 3 chiqindilar to’plangan. Respublikada tasdiqlangan me’yorda bir kishidan 0,9-1,5 m 3 , o’rtacha 1,2 m 3 hosil bo’lishi qabul qilingan va bir yilda jami 12 mln m 3 maishiy chiqindi hosil bo’lishi 54

mumkin. Ma’lumotlarga ko’ra joylarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib, tashish tegishli hisob-kitob va hisobot yo’lga qo’yilmagan. Maishiy chiqindixonalarda ishlarni sifatli va o’z vaqtida tashkil qilish uchun tegishli mashina va mexanizmlar mavjudligi ahamiyatga ega. Demak, 182 ta chiqindixonada me’yorlarga ko’ra ishlarni tashkil qilish uchun jami 546 ta turli quvvatga ega buldozer, 182 ta shibbalash mashinasi zarur. Agar chiqindilarni ustidan 15-20 sm qalinlikda toza tuproq solish uchun chiqindixona hududida tuproq olish joyi bo’lmasa, tuproqni tashib olib kelish uchun tegishli ekskavator va ag’darma yuk mashinasi ham kerak bo’ladi. 182 ta chiqindixonadan 17 tasida tarozi mavjud bo’lganligi uchun 165 ta chiqindixonaga tarozi o’rnatish, 38 tasida nazorat punkti bo’lgani uchun 144 tasida nazorat punkti qurish kerak. Chiqindixonalarga begonalar kirishi chek qo’yish uchun 93,6 km perimetrda devor ko’tarish lozim. Rossiyaning Novokuznestk shahrida umumiy maydoni 59 gektarlik yangi chiqindixona qurulishi uchun 250-300 mln.rubl ajratildi, bir gektarining qurulishi o’rtacha 188 ming AQSh dollarni tashkil qiladi. Permda esa umumiy maydoni 10,5 gektarlik chiqindixonaning qurilishiga 113,97 mln rubl ajratilgan, bir gektarga o’rtacha 402 ming AQSh dollar sarflanadi. Chiqindixonada 30 kishi ishchi xizmatchilarning ishlashi mo’ljallangan. AQSh da bir gektar chiqindixonaning qurulishiga o’rtacha 4 mln. dollar sarflanadi. Respublikadagi hosil bo’lgan ahvolni yaxshilash uchun birinchi navbatda sanitariya tozalash korxonalarida va chiqindixonalarida hisob-kitob va hisobotni yo’lga qo’yish sanitariya tozalash korxonalarini zarur maishiy chiqindi tashish maxsus mashinalar bilan, chiqindixonalarni tegishli texnika bilan ta’minlash, xodimlar malakasini oshirish, shu sohaga oid me’yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish zarur. Yirik shaharlarda maishiy va sanoat chiqindilarni qayta ishlashni rivojlantirish chiqindixonaga tashib keltiriladigan chiqindilar kamayishiga olib keladi. 55

Qayt etilgan ishlarni amalga oshirish uchun chiqindilarni boshqarish tizimini takomillashtirish dasturi loyihasi ishlab chiqilib, tasdiqlanishi chet el investistiyalari jalb qilinishi lozim. II bob bo’yicha xulosa Texnologik jarayonlarda chiqadigan chiqindilarni kamaytirish yoki atrof- muhitga zararsiz chiqindilarga aylantirish texnika taraqqiyotining asosiy vazifasi hisoblanadi. Har qanday yangi texnologiya o’zining yaratilish davrida uch asosiy bosqichdan o’tadi. Bular ilmiy-tadqiqot, loyiha-texnika jihatdan ishlab chiqarish, ishlab chiqarishda o’zlashtirish. Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tadbiq etish, bu ijtimoiy-iqtisodiy muammo, ayniqsa kimyoviy texnologiyada judayam zarur hisoblanadi. Buning uchun mavjud texnologik jarayonlardan eng optimallarini tanlash va ishlab chiqarishda qo’llash kerak. Mavjud davriy jarayonlardan uzluksiz jarayonlarga o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi, sababi davriy jarayonlar natijasida chiqadigan chiqindilarni qayta ishlash birmuncha qiyinchilik tug’diradi, uzluksiz jarayonlarni shunday tanlash kerak bo’ladiki, chiqadigan chiqindilarni boshqa texnologik jarayonda qo’llash imkoniyati paydo bo’lsin. Bunday jarayonlarni tadbiq etish natijasida chiqadigan chiqindilar miqdori kamayadi. Xom ashyodan kompleks foydalanish mumkin bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarini intensivlashtirish (buning uchun qurilmalarni, katalizatorlarni, xom ashyolarni yangi turlarini topish kerak bo’ladi). Qurilmalarning yakka quvvatini oshirish (ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirishdagi bu yo’l asosan, mehnat qurollari va vositalarining konstruksiyalarini o’zgartirishdan iborat). Mustaqil Respublikamizda kimyo, metallurgiya, mashinasozlik, transport va sanoatning boshqa tarmoqlarida foydalaniladigan qurilmalarning quvvatini (hajmini) oshirish bo’yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Masalan, hozirda qo’llanilayotgan bitta ammiak ishlab chiqarsih qurilmasi , ilgari qo’llanilgan bir nechta qurilma o’rnini egalladi. Qurilmalarning bir marta ishlab chiqarish quvvatini oshirish, unga bo’lgan eksplutatsiya xarajatlarini kamaytiradi. 56

III bob. Kimyo sanoati korxonalari chiqindilarini qayta ishlash borasida olib borilayotga tadqiqotlar va takomillashtirish yo’llari 1. Gaz holdagi chiqindilarni tozalashda polimerlardan foydalanish Havo muhitining ifloslanishini keskin cheklash va bo’lg’usi yangi muammolarning oldini olishning eng muhim yo’li bu chiqindi gaz va gazsimon turli organik moddalar hosil bo’lish jarayonlarining eng samaradorligini amalda keng qo’llash hisoblanadi. Buning uchun dastavval, amvjud texnologik jarayonlarni takomillashtirish yoki yangi ”chiqitsiz texnologiya” yaratish orqali katta ekologik ijobiy natijaga erishish mumkin. Misol sifatida, issiqlik elektr stansiyalari va qozonxonalar kabi ko’mir, neft, mahsulotlari ishlatiladigan energetik inshootlardan atom elektr stansiyalari (AES) ga o’tishni, shuningdek, hozirgi odatdagi yonilg’ilarni qo’llaydigan texnika transport vositalari o’rniga noan’anaviy vodorod energetikasi yoki Quyosh energiyasiga asoslangan xillariga almashtirilishi zarurligini ko’rsatib o’tsa bo’ladi. Biroq, hozircha, bunday ishlar iqtisodiy jihatdan ancha qimmatli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda gaz holidagi chiqindilarni tozalash borasida qator tadqiqotlar olib borilmoqda. Biz ham o ’ z ishimizda kimyo sanoati gaz holidagi chiqindilarini tozalashda yuqori molekulyar birikmalardan foydalanish borasida tadqiqot olib bordik . Tadqiqot davomida polianilin , polikapramid , kuchsiz polikislotalar , ishlab chiqarish chiqindilari va viloyatimizning Nurota b е ntonit tog ’ jinslaridan foydalandik . Ana shular asosida sanoat chiqindi gazlarini va oqava suvlarini tozalash uchun sorb е ntlar yaratdik . Tadqiqot davomida polianilinning protonlashish va d е protonlanish kin е tikasini o ’ rganishda , hamda polianilinning polikislotalar bilan IPKlarini , kompozitsiyalarini hosil bo ’ lishi shart sharoitlarini o’ rganishda optik , UB , IK , YaMR , EPR - sp е ktroskopiya , vizkozim е triya , pot е ntsiom е trik titrlash , t е rmogravim е trik kabi fizik - kimyoviy tahlil usullaridan foydalandik . Polianilin asosidagi IPK va kompozitsiyalar yordamida IP sorb е ntlar olish t е xnologiyasi ishlab chiqildi va ularni foydalanish sohalari aniqlandi . Olingan 57

sorb е ntlar sanoatni oqava suvlari va chiqindi gazlarini tozalashda sinovdan o’ tkazildi . Navoiyazot OAJ oqava suvlari va zaharli gazlarini tozalashda sinovdan o’ tkazilgan sorb е nt yuqori iqtisodiy samara b е rdi . Tadqiqot davomida chiqindini tozalashda chiqindidan foydalanish shioriga amal qildik , shuning natijasida iqtisodiy samaradorlik yuqori b o’ lishiga erishildi . Polianilin olishda anilin o’ rniga “ Buxoro - Qorak o’ l ” Rossiya ch е t el korxonasi oqava suvi tarkibidagi sulfat anilindan foydalandik , natijada ham oqava suvni tozaladik ham xom ashyoga ega b o’ ldik . Kompozitsion sorb е ntni quyidagi k o’ rsatilgan t е xnologik usulda olish y o’ lga q o’ yildi , dastlab kompozitsion sorb е nt tarkibidagi kompon е ntlar va ularning miqdori tajriba asosida hisoblab topildi . Kompozitsion sorb е nt miqdorining aniq b o’ lishi dozator yordamida ta ' minlanadi . Polianilin , poliakril kislota , polikapramid va 0,6 massa qism suyuqlashtiruvchidan iborat tarkibga ega . Dozator qurilmasi GOST -6678-88 talablariga javob b е rishi lozim . Eritma tayyorlash uchun emallangan m е shalkali r е aktordan foydalaniladi . Birinchi bosimli bakda anilin sulfat eritmasi tayyorlanadi , ikkinchisida esa ammoniy p е rsulfat eritmasi tayyorlanadi , tayyorlangan anilin sulfat eritmasi kompozitsion sorb е nt sint е z qiluvchi r е aktorga yuboriladi , bu r е aktorda haroratni 5-7 o S da saqlash k е rak , shuning uchun r е aktor sovutkich k o’ ylak bilan o’ ralgan va aralashtiruvchi m е shalka bilan ta ' minlangan b o’ ladi . R е aktorning ichki qismi emallangan b o’ lishi qat ' iy talab qilinadi . O’ sha r е aktorga ammoniy p е rsulfat eritmasi 45 minut davomida portsiya shaklida yuboriladi , s o’ ngra olingan maxsulot 60 minut davomida kimyoviy r е aktorda aralashtirib turiladi , unga maydalangan b е ntonit q o’ shiladi va yana aralashtirish davom ettiriladi . S o’ ngra tayyor mahsulot 8% li ammoniy gidroksid eritmasi , ammiakli suv bilan yuviladi . K е yin to n е ytral holga k е lguncha tuzsizlantirilgan suv bilan yuviladi va quritgichda issiq havo yordamida quritiladi . Quritilgan polianilinning kompozitsion sorb е ntidan maxsus pr е sslash qurilmalarida tabl е tkalar yasaladi , yasalgan sorb е nt tabl е tkalari gazlarni tozalovchi absorb е rlarga joylashtiriladi .58

Tozalanadigan gaz apparat quyi qismidagi htuts е rdan k е lib tabl е tkali nasadka qatlamidan o’ tishda tozalanib , apparat yuqori qismidan tozalangan gaz htuts е r orqali chiqarib yuboriladi . Nasadka t o’ yinganda kompozitsion sorb е nt nasadka mat е rialining el е ktr o’ tkazuvchanligi o’ zgaradi . Bu jarayonni qayd qilish uchun gaz absorb е rining uchta joyida el е ktr o’ tkazuvchanlik signali kontaktlari q o’ yilgan (2, 21, 211). Bu signallar ishlab chiqarish s е xinining SPU sida qayd etiladi . Olingan natijalar asosida tadqiqot ishiga quyidagicha xulosalar kilish mumkin : Polianilinning choklangan polikislotalar bilan o’ zaro ta ' sirlashuv r е aktsiyalari o’ rganildi va yangi xossalarga ega polim е r - polim е r kompozitsion mat е riallar olindi . El е ktrokimyoviy usulda polianilin va polikislotalar bitta umumiy erituvchida eritilib , adg е ziyaga barqaror , qattiq va mustahkam kompozitsion pl е nkalar olish mumkinligi aniqlandi . Polianilinning polikislotalar bilan polim е r - polim е r kompozitsiyalari mavjud erituvchilarda erimasligi , el е ktr tokini yaxshi o’ tkazuvchanligi , suv va namlikka barqarorligi , k o’ pgina zaharli gazlarni yuqori darajada adsorbtsiyalashi , b o’ kkan holatida ham shaffofligi va boshqa xossalari aniqlandi . Polianilin va poliakril kislotaning polim е r - polim е r kompozitsiyalarining sanab o’ tilgan xossalariga asoslanib , undan ekologiya soxasida amalda k o’ llab k o’ rildi . Polianilin va poliakril kislotasi kompozitsiyalari asosida polim е r - polim е r sorb е nt olindi . Olingan kompozitsion sorb е nt NSl , HF , NO , NO 2 tarkibdagi sanoatning chiqindi gazlarini samarali sorbtsiyalashi aniqlandi . Olingan kompozitsion sorb е nt Navoiyazot OAJ s е xlarida sinovdan o’ tkazilganda yaxshi natijalarga erishildi . D е mak , mahalliy xom ashyolar va chiqindilar tarkibidan foydalanib olingan , kompozitsion sorb е ntni amalda k е ng joriy qilinishi bilan nafaqat ekologik balki iqtisodiy barqarorlikni ham ta ' minlashga ma ' lum miqdorda erishiladi , d е gan xulosa qilish mumkin . 59

2. Oqava suvlarni tozalash borasida olib borilayotgan bilogik va texnologik tadqiqotlar Sanoat oqava suvlarini tozalashda qo’llaniladigan usullarni ko’rib chiqdik, bugungi kunda olimlar yana boshqa samarali usullar ustida tadqiqotlar olib borishmaoqda. Shulardan biri oqava suvlarni tozalashda polimer moddalardan foydalanish hisoblanadi. Olib borilgan tadqiqotlar bu usul ko’rib o’tilgan barcha usullardan samarali va arzon, qo’llanilganda ekologik jihatdan ham zararsiz ekanligini ko’rsatdi. Quyida shu usulni ko’rib o’tamiz. Dastlab, polimer modda olish uchun xom ashyo tanlanadi. Xomashyo ham tabiiy minerallardan yoki sanoatda ishlatilgan mahsulotlar chiqindilaridan olingani tufayli qimmatga tushmaydi. Qorako’lchilik zavodlaridan chiqadigan chiqindi aniline sulfatdan anilinni ajratib olamiz, uni yaxshilab tozalab, ammoniy persulfat yordamida polimerlanishga uchratamiz (ammoniy persulfatni ham “Navoiyazot” OAJ sexlari chiqindilaridan ajratib olamiz). Hosil bo’lgan polimerga polikislotalar ta’sir ettirib interpolimer modda hosil qilinadi, bu moddaga Nurota tog’ tizmalarida uchraydigan tabiiy bentonitlar qo’shilib, g’ovakligi oshiriladi. Natijada yaxshi sorbsiya qiluvchi gelga aylanadi. Ana shu hosil qilingan gel oqava suvlarni, zaharli gazlarni, ishlatilgan mashina moylarini tarkibiga qarab tozalaydi. Bizga oqava suvlarni tozalashga mo’ljallangan gel kerak va bu jarayon qanday borishini ko’rib o’tamiz. Jarayon ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichda gelning oqava suv tarkibidagi ionlar bilan kimyoviy aralashishi sodir bo’ladi. ikkinchi bosqichda gel elektrolizga tayyorlanadi. Natijada gel o’ziga yutgan ionlarni elektr toki ta’sirida ajratib tashlaydi va yana foydalanishga tayyor bo’ladi. Tozalash jarayoni xona haroratida quyidagicha olib boriladi: dastlab tozalanadigan oqava suv hajmi aniqlanadi, shunga mos hajmda gel tanlanadi va tozalanadigan oqava suv hovuzlarining chiqish yo’liga o’rnatilgan adsorberga joylashtiriladi.. Jarayon sakkiz soat vaqt mobaynida davom etadi, har 30 daqiqqda tahlil qilinib turiladi, jarayonni yana 12 soatga uzaytirish mumkin. Gelni bir necha marta qayta ishlatish mumkin, chunki oson regeneratsiyalanadi. Elektr maydoniga 60

kiritilganda tezda yutgan moddalarini ajratib tashlaydi. Bu moddalar rangli metall ionlari yoki zaharli modda ionlari bo’lishi mumkin. ajartib olingan rangli metallardan sanoatning boshqa sohalarida foydalanish mumkin. Ko’rib o’tilgan usulning boshqa usullardan afzalligi shundaki, interpolimerkompleks gelini bir necha marta qayta ishlatish mumkin, u rangli yoki og’ir metall ionlarini oson va yaxshi yutadi, tez ajratib olish mumkin. Sanoatning rangli metallar sohasida foydalanish mumkin. Shuning barobarida atrof-muhitga tashlanadigan qattiq chiqindilar miqdorini kamaytirishga yordam beradi. Oqava suv tarkibidagi zaharli moddalar ionlarini yutib, daryolarga oqiziladigan suv tarkibini zararsiz, tirik organizmlar uchun xavfsiz holga keltirishga yordam beradi. ajratib olingan moddalardan boshqa sohada foydalanish mumkinligi iqtisodiy jihatdan ham ahamiyatga ega. Bu usulda foydalanilayotgan interpolimerkompleks gelning tabiiy moddalar va chiqindilardan hosil qilinishi korxonalar uchun arzon tozalash vositasiga ega bo’lish imkoniyatini beradi. Demak, bu usuldan foydalangan korxona iqtisodiy samaradorlikka erishishi shubhasiz. Oqava suvlarni biologik usulda tozalash borasida ham qator tadqiqotlar olib borilmoqda, jumladan Navoiy davlat pedagogika instituti “Umumiy biologiya” kafedrasi o’qituvchilari tomonidan yuksak suv o’simliklari yordamida “Navoiyazot” OAJ oqava suvlarini tozalash bo’yicha tekshirishlar o’tkazib kelinmoqda. Asosan tarkibida kroun efirlari saqlagan o’simliklar yordamida oqava suvlarni tozalash samarali natija bermoqda. Ayniqsa, tarkibida sianidli birikmalar bor bo’lgan oqava suvlar shu usulda tozalanganda samaradorlik 90-95% ni tashkil qilmoqda. Demak, kelajakda ushbu usulni keng ko’lamda qo’llanilishi bilan suv muammosini hal etish mumkin. 61

3. Qattiq chiqindilarni qayta ishlash va xalq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish yo’llari Hozirgi vaqtda insoniyatning xo’jalik faoliyati ta’siri ostida atrof-muhitga zarar etkazilishihammaga ma’lum. Shuningdek, atrof muhitga etkazilayotgan zararni kamaytirish ham insoniyatning o’z qo’lidadir. Agar bu masalaga ijobiy tomondan chuqurroq yondashadigan bo’lsak, o’zimizning atrofimizni yanada obodonlashtirish va musaffolashtirish zaruriyati paydo bo’ladi. Zero Prezidentimiz I.A.Karimov ko’rsatib o’tganlaridek: “Ekologik xavfsizlikni kuchaytirishninghozirgi asosiy yo’nalishlaridan biri shaharsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslangan, hozirgi zamon urbanizastiyasining barcha salbiy oqibatlarini bartaraf etadigan tizimni joriy etish yo’li bilan shaharlarda va boshqa aholi punktlarida aolini yashashi uchun qulay sharoit yaratish zarur”. Iqtisodiy ekologik muammolar orasida chiqindilar g’oyat muhim va jiddiy muammolar qatoriga kiradi. Keyingi vaqtlarda yarim tayyor, muzlatilgan va kanserva qilingan mahsulotlarni ko’plab ishlab chiqarilishi munosabati bilan ularni maxsus yashik, quticha, maxsus idish, qog’oz va selofan xaltachalarga o’rab sotuvga chiqarilmoqda. O’rash tarkibini avvalo qog’oz, oyna, metall, stelofan, plastmassa tashkil qiladi. Qizig’i shundaki, ulardan ikkinchi marta foydalanib bo’lmaydi, ya’ni qayta quyish yoki eritish zarur. Respublika mustaqillikka erishgandan so’ng chet ellardan ko’plab spirtli ichmliklar, sigaretlar,oziq-ovqatlar keltira boshlandi. Aholi zich hududlarda turli markadagi salqin ichimliklar ishlab chiqarila boshlandi. Ichimliklardan bo’shagan shisha va plastmassa idishlar ikkinchi marta ishlatishning andozaga to’g’ri kelmasligi bois chiqindixona va ko’chalarda, to’plana boshladi. Evropa mamlakatlaridan keltirilgan pivo idishlari alyuminiydan tayyorlanganligi va qayta foydalanishning imkoni yo’qligi sababli chiqindixona, ko’cha, ariqlarda yig’ilib bormoqda. Bu esa maishiy chiqindilar hajmini bir nech baravar ko’paytirmoqda.Ko’cha, xiyobon, maydon, baland qavatli binolar yaqinida maishiy chiqindilarning yig’ilib borishi aholi o’rtasida turli yuqumli 62

kasalliklarning tezda tarqalishiga sabab bo’lmoqda. Pashsha, chivin kabi mayda hasharotlar va qushlarning chiqindixonalarda oziqlanishi mikrob, virus, bakteriyalarning tarqalishiga (ayniqsa, yilning issiq faslida) kuchli ta’sir etadi. Bundan tashqari to’planib borayotgan chiqindilar atmosfera havosi, yer osti va yer usti suvlari, tuproq va o’simliklarni ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadi. Endilikda maishiy chiqindilarning miqdor jihatidan borgan sari ko’payib borayotganligi insoniyatni jiddiy tashvishga solmoqda. O’zbekistonda har yili ko’plab shahar chiqindilari, sanoat chiqindilari, qishloq xo’jaligi va qishloq maishiy chiqindilari to’planib qolayotganligi va ularni yig’ish va qayta ishlash muammosi hal etilmaganligi jiddiy muammo hisoblanadi. Masalan, faqat Namangan shahrining o’zida har yili 250-300 ming tonna atrofida qattiq maishiy chiqindilar to’planmoqda. Viloyat hududi bo’yicha maishiy chiqindixonalar 100 gektardan ortiqroq joyni egallaydi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, aholi soni bilan maishiy chiqindilarning o’sishida mutanosiblik yo’qolgan, ya’ni aholi sonining o’sishidan ko’ra qattiq maishiy chiqindilar miqdori tez sur’atlarda o’sib bormoqda. Maishiy chiqindilar miqdorining o’sishi yuqorida aytib o’tganimizdek, har bir mahsulotni alohida idishlarda (yashik, oyna, metall, stelofan, plastmassa quticha, karton, qog’oz va boshqalar) ishlab chiqarilishi va sotilishi bilan bog’liq. Bu, esa o’z navbatida, maishiy chiqindilarni joylashtirishdagi xarajatlarning o’sib borishiga jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. O’zbekistonda har yili 100 mln. tonna atrofida sanoat chiqindisi, 15 mln. kub metrgacha maishiy chiqindilar hosil bo’ladi.sanoat chiqindilarining 0,2 foizi qayta ishlansa, maishiy chiqindilarning 5,2 mln. kub metri ko’mib tashlanadi. Ko’mib tashlangan maishiy chiqindilarning o’rtacha 5-10 foizi qog’oz, 20-45 foizini oziq-ovqatlar, 5-10 foizini yog’och, 3 foizini metall, 5-10 foizini gazlama, 2 foizini charm va rezina, shisha, plastmassa va boshqa turdagi chiqindilar tashkil etadi. Chiqindilarning tarkibi xilma-xil bo’lgani uchun ulardan foydalanish yo’nalishlari, sohalari, guruhlari, iqtisodiy samaradorligi, ekologik jihatlari ham 63

turli tuman. Chiqindilarning umumiy holdagi iqtisodiy ahamiyatini baholash mushkul, shuning uchun uning tarkibi aniqlangandan so’ng samaradorlikka to’g’risida fikr bildirish mantiqqa to’g’ri keladi. Masalan, chiqindi tarkibida alyuminiy, shisha idishlar, po’lat, qog’oz, plastmassa, singan oyna kabilarning bo’lishi ulardan ikkinchi marta foydalanish samaradorligini oshiradi. Aslida chiqindi biror bir xom ashyo, material, buyum, mahsulot yoki tavarlardan foydalanib, ularning keraksiz qismini chiqarib tashlash natijasida hosil bo’ladi. Biroq hosil bo’lgan barcha chiqindilarni tashlab yuborish yoki ko’mib tashlash ularni joylashtirishdagi noto’g’ri faoliyatdir. Asosiy muammo chiqindilardan ikkilamchi xom ashyo sifatida foydalanishda. Rivojlangan mamlakatlarda chiqindining katta qismi mana shunday korxonalarda yoqiladi, buning natijasida arzon energiya ishlab chiqariladi. Yaponiyada 1850 ta axlat yoqish korxonasi mavjud bo’lib, ularda butun maishiy chiqindining taxminan 80 foiz qismi yoqiladi. Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999 yilda qabul qilingan “1999-2005 yillarda O’zbekiston Respublikasida atrof-muhitni muhofaza qilish harakat dasturi to’g’risida”gi qarorida chiqindilarni ikkinchi bor qayta ishlash, ko’mish, yoqish, havoga chiqarish hamda radiaktiv chiqindilarni saqlash masalalariga alohida e’tibor qaratiladi. Mazkur hujjatda belilangan vazifalar hamda 2002 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Chiqindilar to’g’risidagi” qonunini amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish maqsadida respublika miqyosida ko’plab ijobiy ishlar amalga oshmoqda. 64

III bob bo’yicha xulosa Buyuk kimyogar olim D.I.Mendeleyev “…Ilg’or texnologiyaning bosh maqsadi tashlab yuboriladigan, foydasiz narsalardan inson uchun kerakli mahsulot ishlab chiqarish usullarini qidirib topishdir”, degan edi, darhaqiqat yuqorida ta’kidlaganimizdek, tabiatda foydasiz narsaning o’zi yo’q. Ayniqsa bizning mamlakatimizda, mamlakat boyliklarini isrof qilish, ekologik muvozanat buzilishiga qarshi kurashda olib borilgan tadbirlar natijasida ana shu boyliklar muhofaza qilinmoqda. Respublikamizda davlat tomonidan barcha huquqiy, iqtisodiy va boshqaruv shart-sharoitlaru tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan.Xalq xo’jaligini rejalashtirishda davlat tomonidan tabiiy muhitni himoya qilish va uni qayta tiklash uchun e’tibor berilib, kerakli mablag’ ajratilishi zarur. Shuningdek, ekologik dunyoqarashni shakllantirishga alohida e’tibor berish kerak. Ona sayyoramiz benihoya ko’rkam qilib yaratilgan. Inson aqli-idroki mo’jizalar yaratishga qodir va nozir. El-yurtimizni bezatadigan, yashnatadigan, ma’murchilik diyoriga aylantiradigan, bu dunyoda jannat yaratadigan inson janobi oliylaridir. Va aksincha, dunyoni du’zaxga aylantiradigan ham shu insonlarning o’zidir. Demak, barcha muammolar sababchisi inson ekan, ularni hal qilish ham uning faoliyatiga bog’liq. Ekologik inqirozning keskinlashib hayot-mamot masalasiga aylanishi bilan jamiyatning rivojlanishini ekologik faoliyat samaradorligiga bog’lash zaruriyati vujudga keldi. Yaqin kelajakda moddiy ne’matlarning qiymatini, iqtisodiy arzonchilik, yuqori sifatli, estetik jihatlari emas, balki ekologik ko’rsatkichlari belgilab turishiga shubha yo’q. Xuddi shu qoidaga asosan ilmiy-texnika inqilobining ijobiy yoki salbiy oqibatlari baholanadi, ya’ni uning ahamiyati tabiat ustidan hukmronlikning mukammal texnik vositalari texnologik jarayonini vujudga keltirishi bilan emas, balki tabiatni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni saqlashga qo’shayotgan hissasi bilan belgilanadi. Bundan tashqari ekologik vaziyatning keskinlashishida ilmiy-texnikaviy taraqqiyotini asosiy sababchi deb 65

bilish yoki aksincha ilmiy – texnika inqilobi avtomatik tarzda ekologik ziddiyatlarni hal qilishga olib keladi, deb tushunish xatodir. X u l o s a Sanoat miqyosida qayta ishlanadigan tabiiy mineral resurslarga oqilona munosabatda bo’lish va atrof-muhitlar, ayniqsa, biosfera unsurlarining muhofazasini ta’minlash uchun har doim havo, suv va tuproq tarkib tuzilmasi ko’rsatkichlari talab darajasida bo’lishi zarur. Ammo, turli xil ishlab chiqarish chiqindilari ta’siri tufayli ularning shu kungi ko’rsatkichlari nihoyatda past. Vaziyatning kelajakda bundan ham yomonlashuvini oldini olish maqsadida korxona va xo’jaliklar o’z ishlab chiqarish faoliyatlarini texnik texnologik takomillash, chiqindi moddalar hosil bo’lishini cheklash, sodir bo’layotgan chiqindilarni zararsizlantirish choralarini amalgam oshirish kerak. Mavjud ilmiy texnik adabiyot manbalaridan ma’lumki, shu kungi ekologik dolzarb masalalarga, avvalambor, olimlar o’z e’tiborlarini qaratishgan. Jumladan, N.Jabborovning “Kimyo va atrof-muhit” o’quv qo’llanmasida (1992- yil) ta’kidlanishicha, turli sanoat tarmoqlari va xo’jaliklarda ishlab chiqariladigan har xil modda, mahsulot va materiallarning sifat-miqdor ko’rsatkichlarini saqlab qolgan holda, atrof-muhitga chiqarib yuborilayotgan chiqindilarni keskin kamaytirish va ularni zararsizlantirish chora-tadbirlariga quyidagilarni ko’rsatib o’tsa bo’ladi: 1. Barcha turdagi tabiiy xom ashyo va mineral resurslarni qayta ishlab yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish hamda energiya resurslaridan tejamli foydalanishga asislangan, zamonaviy ekokimyoviy talab darajasidagi texnologik jarayon va qurilma (apparat) lardan keng suratda foydalanish; 2. Ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilar miqdorini keskin kamaytirish maqsadida, takroran qayta ishlov berish va nihoyat, yopiq zanjir tizimida faoliyat ko’rsatadigan ishlab chiqarish majmui (kompleks) larini barpo etish; 66

3. Tabiiy xom ashyo resurslaridan samarali foydalanadigan ishlab chiqarish komplekslarida, birinchi galda, suv va energiyalardan takroran samarali foydalanish imkonini beradigan, yopiq zanjir tizimlarini keng qo’llash. Nihoyat, ikkilamchi va chiqindi modda va mahsulotlarni qayta ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qiladigan yuqori darajada samarador texnologiyalarni yaratib, ularni amalda qo’llash; 4. Har qanday xom ashyo mahsulotini kompleks qayta ishlaydigan, shu jumladan, muayyan ishlab chiqarish korxonasida hosil bo’ladigan ikkilamchi xom ashyo resurs (mahsulot) larni, shu jumladan, chiqindi mahsulotlarini har xil yangi ilmiy-texnik usullar vositasida (masalan, “rekuperatsiya” jarayonini qo’llab), qayta ishlab, kerakli moddalarni olish; 5. Kimyoviy zararli va zaharli moddalar, shu jumladan, aynan shunday xossadagi chiqindi moddalar hosil bo’lish texnologik jarayon va bosqichlarini nazarda tutgan holda, butun ishlab chiqarishni avtomatlashtirish; 6. Barcha texnologik qurilma, apparat va vositalarni talab darajasida takomillashtirish yoki samaradorlari bilan almashtirib turish; 7. Atrof-muhit, ayniqsa, biosfera uchun o’ta xavfli chiqindi moddalarni zararsiz holatga o’tkazish texnologik yo’llaridan keng foydalanish; 8. Toza chuchuk suvni kam sarf qilishga mo’ljallangan, shuningdek, suv kerak bo’lmaydigan hamda chang (mayda dispers zarracha) larni sodir etmaydigan texnologik jarayon va qurilmalar yaratish, ularni amalda keng qo’llash va h.k.; Qayd etmoq joizki, tabiiy resurslarni qayta ishlaydigan korxona va xo’jaliklarda, xususan, ularda amalda ishlatiladigan dastgoh ham qurilmalar faoliyatida sodir qilinadigan zaharli chiqindi modda va birikmalarning hosil bo’lish jarayonlari, ularning ilmiy-amaliy asoslarini chuqur tahlil qilish natijasida, albatta, yangi takomillashgan texnologiya va apparatlarni yaratilishi muqarrar degan xulosalarga, albatta, kelinadi. 67

Atrof-muhit, ayniqsa, jonli biounsurlar uchun o’ta zararli, inson hayoti uchun xavfli chiqindilar hosil bo’lish texnologik jarayonlari hamda ularning sodir bo’lish mexanizmiga doir bilimlar hamma vaqt muhim ahamiyat kasb etadi. Chiqindilarni bartaraf etish yoki ularning miqdorini keskin kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalda ular joriysini ta’minlashi uchun qator zarur fizik-kimyoviy va ekokimyoviy ko’rsatkichlarga e’tiborni qaratmoq zarur. Harorat, bosim, modda hajmi yoki miqdori (konsentratsiyasi), harakat tezligi, texnologik jarayon vaqtida reagent moddalar oqimini retsirkulyatsiyalash darajasi, katalizator (agar katalitik jarayon bo’lsa) turi kabi ko’rsatkichlar va shuningdek, barcha qurilmalarning texnik texnologik parametrlari, ularning barqaror faoliyati bilan bog’liq ma’lumotlarga e’tibor berilishi kerak. Shu narsa ham yaxshi ma’lumki, turli soha ishlab chiqarish korxonalarida hosil bo’ladigan chiqindi moddalar hosil bo’lishini kamaytirish yoki imkon darajasida bartaraf etish shu kungi eng muhim masala. Shu bilan birgalikda, har qanday xom ashyoning qayta ishlanish jarayonida, albatta, termodinamik va kinetik ko’rsatkich, ayniqsa, reaksiya tezligi bilan bog’liq omillarga ham e’tiborni qaratmoq muhim ahamiyatga ega. Texnologik jarayonlarda oraliq modda – mahsulot va turli chiqindilar hosil bo’lish mexanizmi, shu jumladan, muayyan jarayon termodinamika (kinetikasi) ga tegishli ilmiy qonuniyatlar odatda, ma’lum tenglamalar bilan ifodalanadi. Ana shunday tenglamalar vositasida u yoki bu turdagi texnologik jarayonlarni jadallashtirish, buning uchun zarur bo’lgan qurilma va apparatlarning samarador turlarini tanlab qo’llash kabi muhim masalalar o’z yechimini topadi. Pirovard natijada, chiqindi moddalar hosil qilinmaydigan yoki hech bo’lmaganda, kam chiqindili ishlab chiqarish texnologiyasi barpo qilinadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, har qanday ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish yoki takomillashtirish chora-tadbirlari negizida keng qamrovli ilmiy- texnik va texnologik tadqiqotlar, xususan, ko’plab amaliy tajriba va sinovlar 68

yotadi. Demak, mazkur sohada faoliyat ko’rsatadigan har bir mutaxassis yetarli darajada limit-amaliy bilimni o’zlashtirib olishlari maqsadga muvofiq. Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta’kidlash o’rinli, kelajakda asosiy e’tiborni zaharli moddalar va chiqindi birikmalar hosil bo’lishi reaksiya (jarayon) larning shart-sharoitlari va ular mexanizmini o’rganish matematik (statistik rejalash) usullariga qaratmoq kerak. Gaz, suyuq va qattiq holatlardagi chiqindi moddalarning hosil bo’lishi, odatda, biokimyoviy qaytmas jarayon hisoblanadi. Fizik-kimyo asoslaridan kelib chiqqan holda, ta’kidlash ham mumkinki, eng ko’p termodinamik samara ijobiy natija “qaytar” reaksiya (jarayon) lardagina kuzatiladi. Bunda, moddalarning qayta ishlanish sharoitida o’rganilayotgan sistema o’zgarishi kinetikasi, uning muvozanat holati doimiyligi (konstantasi), katalizatorlar ta’sirini hisobga olish kabi boshqa omillarga e’tiborni qaratmoq kerak. Chunki buning natijasida texnologik jarayonlarni boshqarish imkoniyatlari paydo bo’ladi. Pirovard natijada, ishlab chiqarish jarayonlarida zararli chiqindi moddalar hosil bo’lishi bilan bog’liq jarayonlar tizimining ilmiy-texnik asoslariga oid ma’lumotlarga ega bo’linadi. Turli korxonalardagi shart-sharoitlaridan kelib chiqib, sodir qilinayotgan turli chiqindi moddalarning kimyoviy tarkibi, sifat va miqdor ko’rsatgichlariga shuningdek ularning hosil bo’lish jarayonlar va qurilmalari bilan bog’liq holda hosil bo’layotgan chiqindilarni qanday usullar bilan kamaytirish kabi ekokimyoviy ba’zi bir masalalarni ijobiy yechish ham mumkin. Xullas, “chiqitsiz” yoki “kamchiqimli” ishlab chiqarish texnologiyalarni yaratish shu kunda eng dolzarb masala hisoblanadi. Buning uchun birinchi navbatda quyidagi ishlarni bajarish maqsadga muvofiqdir:  Sistemada ba’zi bir komponentlarni ajratib, jamlab olib texnologik jarayonga qayta yo’llash. Bunda, ayniqsa, regeneratsiyalash, rekuperatsiyalash kabi bir qator fizik-kimyoviy usullardan foydalanilishi kerak; 69

 Ayrim tur chiqindi modda va birikmalarni maxsus texnologik usul va uslublar bilan qayta ishlash (utilizatsiyalash) va ulardan foydali mahsulotlar olish;  Qayta ishlov berish usullaridan keng foydalanish imkoniyati bo’lmagan hollarda, chiqindi moddalarning, ayniqsa, biosfera unsurlariga zarar yetkazadiganlarini kimyoviy, fizik-kimyoviy va fizik usullar vositasida zararsizlantirish;  O’ta xavfli chiqit modda (masalan, yadroviy chiqit) larni chuqur yer osti qatlamlariga ko’mib tashlash; Xulosa qilib, ta’kidlash mumkinki, hozirgi fan va texnika taraqqiyoti yutuqlariga tayanib sanoat korxonalari hamda energetik inshoot va qurilma vositalar faoliyatida sodir qilinayotgan chiqindilarni bartaraf etish, ularni imkon darajasida zararsizlantirish kabi dolzarb masalalarni hech vaqt esdan chiqarmaslik kerak. 70

Adabiyotlar ro’yxati Normativ-huquqiy hujjatlar: 1.O’zbekiston Respublikasi “Chiqindilar to’g’risida” gi qonuni. 2002 yil 2. J. Xolmo’minov. “Ekologiya va qonun”. T. Adolat. 2000. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari: 1. I.A.Karimov. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir”. T. O’zbekiston. 1996. 2. I.A.Karimov. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. T. O’zbekiston. 1997. 3. I.A.Karimov. Ma’naviy yuksalish yo’lida. T. O’zbekiston. 1998. 4. I.A.Karimov. “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida”. Toshkent . “ O ’ zbekiston ” nashriyoti . 2011. Darslik va o ’ quv qo ’ llanmalar : 1.Э.А.Турдыкулов. “Экологическое образование и воспитание учащихся”. Т . Укитувчи . 1991. 2.Sh.Otaboyev, T.Iskandarov. “Kommunal gigiyena”. T. Ibn Sino nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi. 1994. 3. I.Xolliyev, A.Ikromov. “Ekologiya”. T. Mehnat. 2001. 4. 7.A.Ismoilov. “Ekologik ta’lim-tarbiya”. T. O’qituvchi. 1997. 5. A.To’xtayev. “Ekologiya”. T. O’qituvchi. 1998. 6. T.Mirzayev, Z.G’of orov. “Tabiatni e’zozlash umumbashariy muammo”. T. Yangi asr avlodi. 2001. 7. J. Xolmo’minov. “Ekologiya va qonun”. T. Adolat. 2000. 8. N.A.Xolmurodov. “Atrof-muhit muhofazasi”. Navoiy. 2005. 9. O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi. T. O’zbekiston. 1992. 10. M.Mamadazimov. “Astronomiya”. T. O’qituvchi. 2003. 71

11. N . Nikolayeva . “ Mo ’ jiza kitob ” I tom . T. O’zbekiston 1998. 12. A.Ergashev, T.Ergashev. “Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish”. T. Yangi asr avlodi. 2005. 13. К.Ю.Валуконис, Ш.О.Мурадов. Основы экологии. Т. Мехнат. 2001. 14. A . To ’ xtayev , A . Hamidov “ Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish ”. Toshkent . “ O ’ qituvchi ”. 1994- yil . 15. G.D.Shamsidinova, D.A.Karimova. “Kimyoviy ekologiya”. Toshkent, 2010 yil 16. G.D.Shamsidinova, D.A.Karimova, A.S.Ilyasov “Gidroekologiya” Toshkent, 2009 yil 17.G.D.Shamsidinova, D.A.Karimova. “Ekologik muammolar”. Navoiy, 2008. 18. Ekologiyaga oid gazeta va jurnal materiallari. Ilmiy jurnal va konferensiyalardagi maqola tezislar 1.Д.А.Каримова Саноат чи қиндиларини тозалашда интер - полимеркомплекс (ИПК) моддаларнинг ўрни. O ’ zbekiston konchilik xabar - nomasi ilmiy - texnik va ishlab chiqarish jurnali . - Навои,2006.-№2.-С.94-98. 2. A .Набиев., D . A .Каримова , O . M . Ёриев Гельполимер-полимерные композиционные материалы полианилина со сшитыми поликислотами. Композиционные материалы. -Ташкент, 2009. -№2.-С.46-48. 3. Патент РУз №IAP2009 0177. 8 С 02 В 1/14. Способ очистки промыш-ленных вод на основе гелполимер-полимерных материалов полианилина // Ёриев О.М., Набиев А.Н., Каримова Д.А., Розыков К.Х., Фозилов С.Ф., Мавлонов Б. Уз Р ДПИ Расмий ахборотнома №11, 30.11.2009. –с. 6. 4. A .. H . Набиев , O . M . Ёриев, D . A .Каримова Полимер- полимеркомплексларнинг саноатда қўлланилиши тўғрисида « Kimyo , ekologiya va salomatlik ». м а қолалар тўплами. - Navoiy , -2005 . - С. 11-13. 72

5. D . A .Каримова Interpolimer komplekslar yordamida sanoat chiqindilarini tozalash O ’ zbekiston Respublikasi biologic xilma - xilligining ekologik muammolari . Respublika ilmiy - amaliy konferensiya . – Navoiy , 2006. 6. D . A .Каримова Interpolimer komplekslar va ularning ekologik ahamiyati O ’ zbekistonda tabiiy birikmalar kimyosining rivojlanishi va kelajagi . Ilmiy konferensiya . – Toshkent . 2007, -С.13-19. 7. D . A .Каримова, D . Н.Шерматова Изучение структуры полимер- полимерных композиций на о снове полианилина и различных поликислот “ Зеленая химия в интересах устойчивого развития ” .Материалы I республиканской конференции с международным участием. Самарканд 26-27 марта 2012 г. 8. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Ekologiyaning istiqboli, uning ekologik ong va huquqiy bilimlarga bog’liqligi. “Konstitutsiya –jamiyatning huquqiy tayanchi” mavzusidagi ilmiy-nazariy konferensiya materiallari. Navoiy- 2011yil dekabr 9. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Suv havzalarining atrof-muhitga ta’siri. Professor-o’qituvchilar va talabalarning XXVII ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. IV-qism.Navoiy 2012-yil, may. 10. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Tabiatda moddalarning aylanma harakatida va inson hayotida o’simliklarning roli. XXVII ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. IV-qism.Navoiy 2012-yil, may 1 1. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Кинетика допирования полианилина . “Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy samaradorligini oshirishda yangi texnika va texnologiyalarning roli” mavzusidagi Vazirlik miqyosidagi ilmiy-amaliy anjuman.Namangan muhandislik –texnologiya instituti. 2012-yil 18-may 12. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Оролбўйи минтақасидаги ўсимликлар дунёсидан фойдаланиш ва унинг экологик оқибатлари. М атериалы республиканской научно-практической конференции «Рациональное исползование природных ресурсов южного приаралья» Nukus - 2012, iyun 73

1 3. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Ta ’ lim jarayonida innovatsiyalar . XII - ilmiy - amaliy konferensiya materiallari ,2013 . 14 . D.A.Каримова, D.Н.Шерматова, З.И.Расулова Технологический метод изготовления композиционных полимерных сорбентов . O’zbekiston kompozitsion materiallar ilmiy-texnikaviy va amaliy jurnali №1/2013. 1 5. D.A.Каримова, D.Н.Шерматова Интерполимерные комплексы и композиции полианилина в качестве сорбента при очистки отходящих газов промышленных предприятий . Современные техника и технологии горно-металлургической отрасли и пути их развития. VI –международной научно-технической конференции. 14-16 мая 2013 года. г. Навои. Internet saytlari : 1. . WWW.tdpi.uz ( O ’ zbekiston Respublikasi xalq ta ’ limi vazirligi} 2. WWW.pedagog.uz 3. WWW.ziyonet.uz 4. WWW.edu.uz 5. WWW.grain.ru 6. www.disserr.ru/contents/174817 . Иванов В. Ф. 02.00.04 Москва, 2007 275 с. РГБ ОД, 71:07-2/79. 7. http://www.maikonline.com/maik/showArticle . Е. И. Мальцев, Д. А. Лыпенко, О. М. Перелыгина, В. Ф. Иванов, О. Л. Грибкова, М. А. Брусенцева, А. В. Ванников 8. www . vntic . org . ru / php / rntd . php . 13243.7728045419.06.1.008.5/011. 17.07.2008. 74

Ilovalar 75

Похожие

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari

Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi

Akademik litseylarda kimyo o’qitishni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida takomillashtirish

Piroliz jarayoni natijasida etilen olishning termodinamik kattaliklarini optimallash

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishni kompyuter texnologiyalari asosida takomillashtirish