Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari - Химия - Дипломные работы

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

555 KB

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari MUNDARIJA KIRISH…................................................................................................. ... 3 1-BOB KIMYO O’QITISH METODLARINING UMUMIY TAVSIFI ............. ............................................................................ 5 1.1. 1.1.Kimyo o’qitishdagi umumiy metodlar...................................... 5 1.1.1. “O’qitish metodlari” tushunchasi ………………………………… 5 1.1. 2 . “Kimyoni o’qitish metodlari”, “kimyo ta’limida metodlar” tushunchalari…………………………………………………… … 7 1.1. 3 . Kimyoviy ta’limda umummantiqiy metodlar……………………. 10 1.1. 4 . 1.1.4. Kimyoviy ta’limda umumpedagogik metodlar…………….. 12 1.2. Kimyoviy ta'limda spesifik metodlar…………………………….. 13 1.2.1. Spesifik metodlarning tasnifi … …………………………………. 13 1.2.2. Kimyoviy eksperiment spesifik metod sifatida………………....... 15 1.2.3. Kimyoviy masalalar yechishning spesifik metod ekanligi……….. 19 1.2.4. Kimyoviy ta’lim jarayonida tarbiya metodlari…………………… 34 1.2.5. Kimyoviy ta’limda rivojlantirish metodlari………………………. 36 2-BOB KIMYO DARSLARINI O’QITISHNING FAOL METODLARI YORDAMIDA TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI ……… 41 3

2.1. Kimyo darslarini syujetli-rolli o’yinlar asosida tashkil etish ..................... ............................................................................ . 41 2.2. Kimyo darslarida interfaol metodlardan foydalanish. ... . ................................................... ..................... 51 XULOSA …………………………………………………. … …………... 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ………………….. 66 4

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ni amalga oshirish uchun ta’lim tizimiga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish orqali o’quvchilarning faol bilim olishlarini tashkil etish va ta’lim tizimining demokratik tamoyillariga tobora keng yo’l ochib berish lozim. Hozirgi kunda faqat pedagogning mehnati va mahoratiga asoslanib tashkil etilgan ta’lim yaxshi samara bermasligi hеch kimgа sir emаs. Endi pеdаgоgning аsоsiy vаzifаsi o’quvchilаrgа tаyyor bilim bеrish emаs, bаlki bilimlаrni mustаqil egаllаshlаrigа ko’mаklаshishdаn ibоrаt. Buning uchun esа o’quvchilаrning o’z qоbiliyati vа imkоniyatlаrini to’lа-to’kis nаmоyon etishlаri vа butun kuch- g’аyrаtlаrini bilim оlishgа sаrflаshlаri uchun imkоn bеrаdigаn dаrаjаdа tа’lim- tаrbiya jаrаyonini tаkоmillаshtirish zаrur. Аn’аnаviy tаrzdаgi o’qituvchining fаоlligi vа bаrchа mаtеriаlni tushuntirishgа hаrаkаt qilishi bilаn bоg’liq bo’lgаn dаrslаrning o’rnigа o’quvchining fаоlligini оshirish bilаn bоg’liq bo’lgаn nоаn’аnаviy dаrslаrni аmаlgа оshirish hоzirgi kundаgi dоlzаrb mаsаlаlаrdаn biridir. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslari samaradorligini noan’anaviy va interfaol metodlarni qo’llash orqali oshirish. Tadqiqot vazifalari. -adabiyotlar orqali kimyo o’qitish metodlarini tahlil qilish va unda interfaol metodlarning o’rnini aniqlash; - «Galogenlar» va «Ammiyak ishlab chiqarish» mavzularini bo’yicha syujetli-rolli o`yinli darslarning senariylarini ishlab chiqish; - «Galogenlar» va «Kislorod» mavzularini bo’yicha noan’anaviy va interfaol darslarning senariylarini ishlab chiqish. Himoyaga quyidagilar olib chiqiladi: «Galogenlar» va «Ammiyak ishlab chiqarish» mavzularini bo’yicha syujetli- rolli o`yinli darslarning senariylari; 5

- «Galogenlar» va «Kislorod» mavzularini bo’yicha noan’anaviy va interfaol darslarning senariylari. Ishning ilmiy yangiligi: Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishning o’qitishning o’ziga xos tomonlari,mavjud muammolar o’rganilib,ularni uslubiy jihatdan to’g’ri hal etishda noan’anaviy va interfaol darslarning senariylari ishlab chiqildi. Ishning amaliy ahamiyati: Ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar o’quvchilarning kimyo fanini mavzularini chuqur o’zlashtirishlariga yordam beradi va ularning kimyo fanidan bilim olishga bo’lgan qiziqishini oshiradi.Bitiruv malakaviy ish materiallaridan maktab kimyo o’qituvchilari o’z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidav tashkil topgan. Bitiruv malakaviy ishni yozishda 40 ta ilmiy va uslubiy adabiyotlardan foydalanilgan. 6

1- BOB . KIMYO O ’ QITISH METODLARI NING UMUMIY TAVSIFI 1.1.Kimyo o ’ qitishdagi umumiy metodlar 1.1.1. “ O ’ qitish metodlari ” tushunchasi “ Metodika ” nomi “ metod ” ( yunoncha metodos - tadqiqot , yo ’ l ) og ’ zakiidan kelib chiqqan . Falsafa lug ’ atida metod maqsadga erishish yo’li, ma’lum tartibga solingan faoliyat. Maorif va o’qitish metodlarning muammosi nafaqat kimyo o’qitish metodikasi va nazariyasida, balki didaktikada ham yetarlicha ishlab chiqilgan emas. “o’qitish metodlari” tushunchasining aniq ta’rifi ommalashgan tasnifi mavjud emas. Didaktikada o’qitish metodlari deganda ta’lim maqsadlariga erishishga qaratilgan o’quvchilar va o’qituvchi o’rtasida o’zaro bog’langan tartibga solingan faoliyat usullari tushuniladi. G.I.Shukina o’qish metodlarini o’quv jarayoning eng murakkab, ko’p sondagi aloqalar va ular orasida bog’liqliklarga xizmat qiluvchi komponenti deb qaraydi. O’qitish metodlari u 4 ta aspektni (gnoseologik, mantiq- mazmuniy, psixologik va pedagogik) va 4 ta funksiyani (undovchi, o’qituvchi, rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi) ajratadi. Kimyo o’qitish metodikasida ham “kimyo o’qitish metodlari” tushunchasiga hozircha aniq ta’rif yo’q. I.N.Borisov o’qituvchi o’quvchilarga bilim va ko’nikma berishda hamda dunyoqarashni shakllantirishda foydalanadigan vositalar yig’indisini o’qitish metodlari deb ataydi. V.P.Gorkunov kimyoni o’qitish metodlarini ko’pchilik komponentlardan iborat murakkab pedagogik ma’lumot sifatida qarydi. U eng muhim 3 ta aspektni ajratadi: bilish- tadqiqot (o’quv fani mazmunini o’z- o’zidan harakatini aks ettiruvchi), mantiqiy (kimyo o’qitish metodlarining ichki tomonini o’z-o’zidan harakat shakllarini xarakterlovchi), tashkiliy (kimyo o’qitish metodlarining ichki tomonini,bayon qilish metodlari, mustaqil ishni xarakterlovchi).[3] O’qitish metodlarini tasniflash muammosini hal qilish qiyin bo’lib qolmoqda. Tasnif sistemalarining turli tumanligi ularini asoslashga turlicha yondashishga bog’liq. 7

Kimyogar- didakt va metodistlar o’qitish metodlarini sinflash uchun asos sifatida bilim manbalari (E.A.Goland, S.I.Perovskiy, P.I.Gruzdev, S.G.Shapovalenko), didaktik maqsadlar (M.A.Danilov, M.M.Levina, D.M.Kiryushkin, V.S.Polosin), o’quvchilarning bilish faoliyati darajalari (L.Y.Lerner, M.N.Skatkin, M.I.Maxmutov, M.I.Lametkin) tavsiya etadilar. O’qitish metodlarini sinflash maqsadida olimlar bilimlar manbalari va mantiqiy negiz asosidagi (N.M.Verzulin, E.P.Brunovey, B.E.Raykov, R.G.Ivanova, M.M.Levina); bilim manbalari va o’quvchilar faoliyatining xarakteri asosidagi (R.G.Ivanova) binar sistemalarni, bilim manbalari, o’quvchilarning bilish faoliyati darajasi va bilishning mantiqiy yo’li asosidagi (V.F.Palamarchuk, V.I.Palamarchuk, M.I.Laxmetkin) uch o’lchamli sxemalarni va tetraedrik sxemani (S.G.Shapovalenko) tavsiya etadilar. Keyingi paytlarda o’qitish metodlarini sinflashga faoliyativ yondashuv kuzatilmaoqda. Y.K.Babanskiy metodlarining quyidagi guruhlarini ajratadi: 1. O’quv bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish metodlari; 2. O’quv billish faoliyatini motivasiya va stimulyasiya qilish metodlari; 3. O’quv bilishjarayonini nazorat qilish va o’z-o’zini nazorat qilish metodlari. V.P.Garkunov o’zining o’qitish metodlari tasnifida strukturaviy funksional va darajaviy yondashishlarni amalga oshiradi. U metodlarni o’qitish jarayoning funksional elementlari kabi ko’rib chiqqan holda tasnif uchun asos sifatida 3 muhim kriteriyani ajratadi: kimyo o’qitish jarayoning dinamik strukturasi, uning mazmuni va o’qituvchi o’quvchilarning o’zaro faoliyati. Muvofiq ravishda V.P.Garkunov o’qitish metodlarining 3 guruhini farqlaydi: 1. Umummantiqiy 2. Umumpedagogik 3. Spesifik (kimyoviy tadqiqot) R.G.Ivanova kimyo o’qitish metodlari sistemasida umumiy metodlar (tushuntirish- namoyish, qisman izlanish va tadqiqot), xususiy metodlar (og’zaki, og’zaki- ko’rgazma, og’zaki- ko’rgazma- amaliyot) va metodik usullarni ajratadi. Xususiy metodlarning har biri ma’lum metodik usullar yig’indisiga ega. Masalan,og’zaki metodlarining guruhi bayon, suhbat, matn bilan mustaqil 8

ishlashni o’z ichiga oladi; og’zaki- ko’rgazma metodi o’z ichiga namoyish qilgan holda bayon etish, illyustratsiya bilan birgalikda suhbatni, matn va ko’rgazmali qurol bilan mustaqil ishlashni o’z ichiga oladi. Og’zaki- ko’rgazmali- amaliy metodlari o’quvchilarning tarqatma material bilan ishlashi, kimyoviy tajribalar, asboblarni tuzish, modellastirish, yozma va grafik ishlarni amalga oshirishni o’z ichiga oladi. 1.1.2. “Kimyoni o’qitish metodlari”, “kimyo ta’limida metodlar” tushunchalari. Metodik adabiyotda ba’zi mualliflar kimyo o’qitish metodlarini o’qituvchi uchun o’quvchilarda bilim, ko’nikma va dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradigan vosita usullarning yig’indisi (I.N.Borisov) boshqalar esa ma’lum o’quv maqsadga yo’naltirilgan o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining birlashmalarining turlari kabi (D.N.Kiryushkin, V.S.Polosin), uchunchilari- mazmjunning o’z- o’zidan harakati ichki shakli (S.G.Shapovalenko) kabi qaraydilar. Kimyoni o’qitish metodlari - bu kimyo o’qitish maqsadlari va vazifalariga o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyatini tartibga solish orqali erishish usullari. Kimyoviy ta’lim metodlari bu o’qituvchi va o’quvchilarning ta’limiy faoliyatini ma’lum tarzda tartibga solingan faoliyati orqali kimyoviy ta’lim vazifa va maqsadlarga erishish usullari. Kimyoviy ta’lim metodlari deganda o’qitish metodlari, tarbiyalash va rivojlantirish metodlari tushuniladi. Kimyoviy ta’lim metodlarining tasnifi. Kimyoviy ta’lim metodlari va kimyo o’qitish metodlarining tasnifi adabiyot va ta’lim adabiyotidagi yetarlicha boy didaktik metodik merosni hisobga olgan holda amalga oshirish kerak. Kimyo o’qituvshisi (endi boshlayotgan yoki tajribali) kimyoviy ta’limning optimal metodlarini tanlash, amalga oshirishda ularning ishlash pog’onalarini hisobga olish zarur: 1. Metodologik pog’ona. Bu pog’onada kimyo o’qitish metodikasi va didaktikasida bilishning kimyoviy va boshqa ob’ektlari o’rtasidagi o’zaro 9

bog’liqlik g’oyasini amalga oshirish maqsadida tavsiya etiladigan integrativ yondashuv ishlaydi. 2. Umummantiqiy pog’ona. Bu pog’ona kimyoviy o’qitish didaktikasi va xususiy metodikasida qo’llaniladigan induksiya, deduksiya, analogiya, analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, sistemalash, modellash, bashorat qilish, integrallash metodlarini birlashtiradi. 3. Umumpedagogik pog’ona. Bunda bayon (ma’ruza, hikoya, tavsif berish), suhbat, mustaqil ish kabi metodlar ishlaydi. 4. Didaktik- metodik pog’ona. Bu pog’onada kimyo o’qitishning spesifik metodlari kimyoviy tadqiqot metodlari (V.P.Garkunov) ishlaydi. Bularga kimyoviy ob’ektlar va ularning tasvirlarini kuzatish, kimyoviy eksperiment kimyoviy ob’ektlarni modellah, kimyoviy ob’ekt larni tavsiflash, kimyoviy fakt va hodisalarni tushuntirish kiradi. Umummantiqiy Barcha qo’llaydi Umumpedagogik Pedagoglar,didaktlar, metodistlar Spesifik kimyoviy Faqat kimyo o’qitishda Jadval. Kimyo ta’limida metodlarning pog’onalari. Yuqoridagi ko’rsatilgan metodlarni ishlash pog’onalari bilan bir qatorda kimyo ta’lim metodlarining muhim sinflarini ham ularning ta’lim funksiyalariga qarab farqlash zarur: o’qtish metodlari, tarbiyalash metodlari, rivojlantirish metodlari quyidagi sxemada. Kimyoviy o’qitish metodlarining ularni asosiy didaktik mo’ljallanishiga qarab quyidagi guruhlarga birlashtirish tavsiya etiladi: 1. Tashkily boshqaruv; 2. Motivasion- stimullovchi; 3. Nazorat baholash. Metodlarni sinflash uchun asos 10Kimyoviy ta’lim metodlari O’qitish metodlari Tarbiya metodlari Rivojlantirish metodlari02 1E 0D 1E 12 1E 04 1E

bo’ladigan kriteriyalar, shuningdek kimyo o’qitish metodlarining turlari, shakllari va tiplar quyidagi 1-jadvalda ko’rsatilgan . Metodlar guruhlari Sinflash kriteriyalari Tiplar, shakllar, turlar Tashkiliy boshqaruv Axborot manbalari Ustuvor didaktik maqsad Og’zaki(hikoya, ma’ruza va b.), ko’rgazma (rasm, model va b.), amaliy (kimyoviy tajribalar va b.) Yangi materalni o’rganish metodlari, bilim va ko’nikmalarni qo’llash va metodlari va boshqalar talabalarni taqdim etish boshqalar. Nazorat- baholash Og’zaki nazorat va o’z- o’zini nazorat qilish Yozma nazorat Amaliy nazorat Individual so’rov, sinov, o’rtog’ining javoblarini tushuntirish, o’zini baholash. Yozma nazorat ishi, turli diktantlar, testlar. Kimyoviy eksperiment, konstruksiyalash, modellash. M.I.Maxmutov taklif qilgan binar metodlar ham e'tiborga loyiq. Bu tasnifning o’ziga xosligi va ustunligi shundaki, har bir kimyo o’qitish metodiga unga mos o’qish metodi muvofiq keladi. 2-jadval. O’qitish metodlari O’qish metodlari Informatsion axborot Tushuntirish- illyustratsiya Instruktiv Tushuntirish- stimullash Undovchi Bajarish Reproduktiv Amaliy Qisman izlanish Izlanish 1.1.3. Kimyoviy ta’limda umummantiqiy metodlar. Hozirgi kunda o’rta maktabdagi kimyo kursining mazmunigina emas, balki o’quv materialni bayon qilish mantiqi, metodlar, jumladan, umummantiqiy 11

metodlarning optimal birlashuvidan foydalanish imkoniyatlari ham o’zgarib bormoqda. Shunga muvofiq bu guruhdagi har bir metodning ustun va zaif tomonlarini bilish zarur. O’qitish jarayoning dinamik strukturasi ma’lum mantiqiy munosabatlarning realizasiya orqali vujudga keladi. Buni quyidagi sxemada ko’ramiz. Xususiydan → xususiyga Xususiydan →umumiyga Umumiydan→ xususiyga Umumiydan →umumiyga Aniqdan→ mavhumga Mavhumdan→ aniqga Bo’lakdan→ butunga Butundan→ bo’lakga Emperikdan → nazariyga Nazariydan → emperikga va hokazolar Bu sxema kimyoviy ta’limda bo’lshi mumkin bo’lgan sxemalar Induksiya (lotincha inductio- “yo’naltirish”) - xususiydan umuiyga o’tish. Masalan, o’rta maktabda kimyoni o’rganishning boshlang’ich bosqichi moddalar, kimyoviy reaksiyalar to’g’risidagi materialning yetarli zahirasini to’plashga imkon beruvchi induktiv metodlarning qo’llanishi bilan xarakterlanadi. Olingan material asosida kimyoviy tushunchalarga o’tish mumkin. Deduksiya (lotinch deductio-“chiqarib olish”) - umumiydan xususiyga o’tish. Deduksiya va induksiya o’zaro uzviy bog’liq. Deduktiv metod odatda emperik materialni yig’ib nazariy tushuntirishdan keyin qo’llaniladi (sistemalash va undan barcha xossalarni aniq ketma-ketlikda chiqarish maqsadida). Kimyoviy ta’limda deduktiv metod yuqori sinflarda, o’quvchilar davriy qonun, atom tuzilish nazariyasi, kimyoviy bog’lanish to’g’risidagi ta’limotni o’rganib bo’lgandan keyin keng qo’llaniladi. D.I.Mendeleyev davriy jadvalidagi o’rni asosida kimyoviy elementlarni tavsiflash deduktiv yondashuvga misol bo’ladi. 12

Analogiya (yunoncha analogia- “mos kelish”) - tekshirilayotgan ob’ektlar ma’lum belgilarining o’xshashligi asosida boshqa belgilarda ham o’xshashlik bo’lishi mumkinligi to’g’risidagi xulosa chiqarish. Masalan, xlorid kislota indikatorlarga ta’sir qiladi, zux, mis(II)oksid, kaliy gidroksid, kalsiy karbonat bilan reaksiyaga kirishadi. Sulfat kislota eritmasi ham indikatorlarga ta’sir qiladi, rux, mis(II)oksid, kaliy gidroksid bilan reaksiyaga kirishadi. Bu eritma kalsiy karbonat bilan ham ta’sirlashishi mumkin. Analiz (yunoncha “analyusis”- “parchalanish”) - butunni mantiqiy (fikran) yoki amaliy jihatdan bo’laklarga ajratish metodlari va bo’laklarni butunga biirlashtirish. Masalan, suvni elektroliz qilish orqali uning tarkibini analiz qilish mumkin. Taqqoslash - kimyoviy ob’ektlarni ular orasidagi farq va o’xshashliklarni aniqlash maqsadidagi solishtirish metodi. Taqqoslash metodi analogiya bo’yicha xulosa chiqarishda muhim ro’l o’ynaydi, umumlashtirishning zarur asosidir. Taqqoslash maqsadli bo’lishi kerak: nimani taqqoslash kerakligini bilish zarur. Buning uchun o’xshash va farq qiluvchi belgilarni ajratish kerak (masalan, moddalarning agregat holati, fizik xossalari, kimyoviy xossalari, reaksiya tezligi, kimyoviy jarayonlar qaytarligi va hokazolar). Kimyo o’qitishda taqqoslash belgilarini sekin-asta ko’paytirib borishi kerak. Umumlashtirish - xususiydan umumiy bilimga o’tishning mantiqiy metodi. Bu metodning natijasi umumlashtirilgan tushuncha, kimyoviy qonunlar, kimyoviy nazariyalar. Masalan, “asosli oksidlar” tushunchasidan “oksidlar” tushunchasiga o’tishda asosli oksidlarga xos belgilar olib tashlanadi. Abstraktlash (lotincha abstractio - “chetlashish”) - kimyoviy ob’ektlarning bir qator belgilaridan fikran chetlashib bitta muhimroq belgini ajratish metodi. Kimyo ta’limida abstrakt tushunchalar (kimyoviy element, atom, metall, metllmas, model va boshqalar) keng qo’llaniladi. Abstraktlash metodlari turli kimyoviy tushunchalarni (kimyoviy nazorat, to’g’ri, teskari reaksiyalar, oksidlanish darajasi, valentlik va boshqalar) shakllantirishda zarur bo’ladi. 13

Konkretlash (lotincha concretus - “quyuqlashgan, yopishgan”) - kimyoviy ob’ektlar xilma-xilligini kimyoviy elementlar, turli organik, noorganik moddalarni o’rganish metodi. Sodda mantiqiy sxemada konkret kimyoviy ob’ektni o’rganish (masalan, temir yoki oltingugurt). Sistemalash (yunoncha sistema –“bo’laklardan iborat birlashgan”)- kimyoviy ob’ektlarni butun xossalarga ega sistemaga solish metodi. Umummantiqiy metodlarga modellash, oldindan aytish, tushuntirish kiradi. 1.1.4. Kimyoviy ta’limda umumpedagogik metodlar. Umumpedagogik metodlarga 1. Bayon metodlar (hikoya, ma’ruza, qissa, fikrlash) 2. Suhbat 3. Mustaqil ish. Hikoya- yangi ma’lumotlarning ulushi ham bo’lgan emotsional bayon metodi. Vaqti jihatidan qisqa, o’z tarkibida kulminatsiya va yechimga ega. Hikoyaga bo’lgan talablar: 1) davomiyligi 15 minutdan ko’p bo’lmaslik; 2) to’g’ri nutq; 3) bayonnig emotsionalligi. Galogenlar guruhini o’rganishda qo’llanishi mumkin bo’lgan hikoyaga misol keltiramiz. “Xlor bilan nafas olish bo’g’ilish, nafas olish yo’llarining og’ir yallig’lanishi, o’pkalar shishi va o’llimga olib keladi. Xlor birinchi marta nemislar tomonidan Belgiya shahri Ipradan uzoq bo’lmagan g’arbiy frontda ingliz- fransuz qo’shinlariga qarshi 22- aprelda 1915-yilda qo’llanilgan. Jangovor zaharlovchi gazning birinchi hujumi butun bir diviziyani jangga layoqatsiz qildi. 15 ming odam qatordan chiqdi, 5 minggi butunlay halok bo’ldi. Bir oydan keyin xlor Sharqiy frontda rus qo’shinlariga qarshi ishlatildi. Frontning 12 km lik qismida, rus qo’shinlari tomon esayotgan shamolda nemis qo’shinlai 12 ming ballonlarda 150 t dan ortiq zaharli gaz yubordilar. Rus qo’shinlari zaharli gazdan hech qanday himoya ega emasdilar va birdaniga 9 mimg odamni yo’qotdilar. Okoplar va aloqa yo’llari labirintlari murdalar va o’layotganlar bilan to’la edi. 3 ming basavlat 14

o’qchilardan iborat sibir polkidan gaz hujumidan 20 minutdan keyin 140 odam qoldi.” Ma’ruza - yangi ma’lumotlari ko’p bo’lgan (85 %) bayon metodi. Vaqt jihatdan uzoq davom etadi va kirish, asosiy qism va xulosadan iborat. Ma’ruzaga bo’lgan talablar: 1) ma’ruzaning dolzarbligini asoslash, maqsadni ta’riflash; 2) mavzuning o’quvchilar tomonidan maqsadli idrok qilinishi uchun ma’ruza rejasining mavjudligi; 3) ko’rgazma materialining mavjudligi; 4) bayonning optimal tezligi va teskari aloqaning o’rnatilishi; 5) ma’ruzaning asosiy g’oyalari va rejasini o’zida tutgan rezyume. Qissa - ma’lum kimyoviy faktlarni tavsiflash (masalan, turli kimyoviy elementlarning kashf qilinish tarixi, atomlar tuzilishi to’g’risidagi tasavvurlar evolyutsiyasi). 1.2.Kimyoviy ta'limda spesifik metodlar 1.2.1. Spesifik metodlarning tasnifi. Spesifik metodlarga shunday metodlar kiradiki, ular o’qitishning kimyoviy mazmunning funksiyasini asoslab beradi. Aniq qilib aytganda: 1. Kimyoviy ob’ektlarni va ularning tasvirlarini kuzatish. 2. Kimyoviy ob’ektlarni modellash. 3. Kimyoviy ob’ektlarni tavsiflash. 4. Kimyoviy fakt va hodisalarni tushuntirish. 5. Kimyoviy fakt va hodisalarni oldindan aytish. 6. Kimyoviy eksperiment. 7. Kimyoviy masalalar yechish. Kimyoviy ob’ekt va ularning tasvirlarini kuzatish va kimyoviy ob’ektlarni yoki maxsus tayyorlangan ta’lim vositalarini maqsadga muvofiq sezgi organlari orqali idrok qilish. Kuzatishga bo’lgan talablar: -ma’lum didaktik masalani aniq qilib qo’yish; 15

-diqqatning kimyoviy ob’ektning ayrim tomonlari va ma’lum hodisalarga qaratilishi; -oldindan tayyorlangan reja bo’yicha eng muhimlarini qayd qilish; -nafaqat idrok, balki bilimlarni qo’llash asosida keraklisini izlash; -sistemalilik; -kuzatish vositalarini qo’llash (lupa, grafoproyektor va hokazo); -kuzatilayotgan ob’ekt rangi va fonning kontrastligi (masalan sariq cho’kma-qizil fon va hokazo); Kimyoviy ob’ektlarni modellash-modellar yordamida kimyoviy ob’ektlarni o’rganish metodi. Model (fransuzcha modele-namuna) - kimyoviy ob’ektning xossalarini namoyish etuvchi namuna. Modellar 2 guruhga bo’linadi: material va ideal. Material modellar strukturaviy (kristall panjaralar) va funksional (kimyoviy ishlab chiqarish modellari). Ideal modellar belgili (simvollar, formulalar,tenglamalar) va alangali (elektron bulutlar shaklida) modellarga bo’linadi. Kimyoviy ob’ektlarni tasvirlash-kimyoviy ob’ektlarning xusuiyatlari va belgilarini ketma- ket oshgan holda bayon qilish metodi. Tasvirlash metodi qiyidagi hollarda qo’llaniladi: -kimyoviy tajriba kimyoviy hodisaning ichki mohiyatini ochib bermasa; -kimyo tarixiga ekskursiya amalga oshirilsa; -o’rganilayotgan materialni fazo va vaqtda tasavvur qilish kerak bo’lsa; Tavsiflash-kimyoviy ob’ektning xususiyatlari va belgilarini tasvirlash usuli (masalan, azotga uning davriy sistemadagi o’rniga qarab tavsif berish). Kimyoviy ob’ekt tavsifini N.P.Gavrusyevko rejasi asosida amalga oshirish qulay. Tushuntirish - kimyoviy ob’ektlar mohiyatini, o’rganilayotgan va isbotlangan nazariy holatlar o’rtasida aloqani ochib beruvchi bayon metodi. Bu metod “nima uchun?” savoliga javob berish kerak bo’lganda qo’llaniladi. 16

Bashorat - muhim kimyoviy tushuncha, qonun, nazariya va ilg’or g’oyalar asosida oldindan aytish metodi. Masalan, muhim tushuncha,qonun va nazariyalar asosida moddalar tarkibi, tuzilishi, xossalarini oldindan aytib berish mumkin. 1.2.2.Kimyoviy eksperiment spesifik metod sifatida. Kimyoning o’quv fani sifatidagi o’ziga xosligi, unikalligini kimyoviy eksperiment ta’minlaydi. U uchta vazifani bajaradi (o’qitish, tarbiyalash, o’quvchilarni rivojlantirish). Kimyoviy eksperriment tarbiya (mehnat, madaniy, iqtisodiy, ekologik va boshqalar); rivojlantirish (xotira,fikrlash, ijodiy, mustaqillik va boshqalar) o’qitishning turli vazifasini bajaradi. Maktab kimyoviy eksperimenti quyidagi turlarga ajratiladi. 1. Demonstratsion kimyoviy eksperiment. 2. Laboratoriya kimyoviy tajribalari. 3. Laboratoriya ishi. 4. Amaliy ish. 5. Laboratoriya praktikumi. 6. Uydagi kimyoviy eksperiment. Maktab kimyoviy eksperimentining muhim turlari va ularning didaktik xususiyatlari 3-jadvalda keltirilgan. Demonstratsiya Laboratoriya Amaliy 1.Yangi materialni o’rganish 1. Yangi materialni o’rganish 1.O’rganilganni mustahkamlash,qo’llash 2.Kimyoviy ob’ektlar to’g’risida tasavvurlarni vujudaga keltirish 2.Yangisini samarali mustahkamlash 2.Bilimlarni amaliyotda qo’llash, ko’nikmalarni rivojlantirish 3.Yangi kimyoviy tushunchalarni shakllantirish 3.Eksperimental ko’nikmalarni mukammallashtirish 4.Jihozlar,xavfsizlik texnikasini ko’rsatish 4.Eksperimental ko’nikmalarning 4.Integrativ eksperimental 17

shakllanishi ko’nikmalarning shakllanishi 5.Tadqiqot, illyustratsiya vositasi 5.Tadqiqot, illyustrasiya vositasi 5.Asosan illyustratsiya vositasi Demonstratsion eksperimentning o’qituvchining o’zi yoki o’quvchi (shunga maxsus tayyorlangan) o’tkazadi. Demonstratsion eksperimentning asosiy vazifalari: 1) kimyoviy hodisalarning mohiyatini ochib beradi; 2) o’quvchilarga laboratoriya jihozlarini namoyish etish; 3) eksperimental ish usullarini kimyoviy laboratoriyalarida ishlash xavfsizligi qoidalarini ochib berish. Demonstratsion eksperiment jarayonida quyidagi talablar bajarish zarur: 1)ko’rinuvchanlik (barcha o’quvchilarga yaxshi ko’rinib turishini ta’minlash); 2)ko’rgazmallilik (o’quvchilar tomonidan to’g’ri idrok qilinishini ta’minlash); 3)bajarishning be’nuqson texnikasi; 4) o’quvchilar va o’qituvchi uchun xavfsizligi; 5) eksperiment metodikasining optimalligi (eksperiment texnikasi va o’qituvchi so’zlarining muvofiqligi ); 6)ishonchlilik; 7)ifodalilik (ob’ekt mohiyatini kuch va vositalarini minimal sarf qilgan holda ochish); 8)emotsionallik; 9)qisqa vaqtda bajarilishi; 10)did bilan bezatilishi; 11)bajarish texnikasining oddiyligi; 12)tushunish uchun qulay; 13)eksperimentni oldindan tayyorlash; 14)eksperiment metodikasi repetitsiyasi. 18

Demonstratsion eksperimentga tayyorgarlik Material-texnik. 1. Asboblarning mavjudligi va to’g’ri ishlab turganligini tekshirish, bo’lmasa topish, buzuq bo’lsa tuzatish; 2. Reaktivlarning mavjudligi va sifatini tekshirish (yo’q bo’lsa- topish; sifat yomon bo’lsa-yangi eritmallar tayyorlash); 3. Turli asbob qismlari, jihozlar, materiallarning mavjudligini tekshirish; 4. Kimyoviy tajribadan kelib chiqishi mumkin bo’lgan ko’ngilliksizliklarning oldini olish va yo’qotish choralarini ko’rib chiqish; 5. Demonstratsiya stolida jihoz va reaktivlarni ratsional joylashtirish; 6. Demonstratsion eksperimentga bo’lgan barcha talablarga rioya etish; 7. Eksperimentni bajarish texnikasining repetisiyasini o’tkazish Metodik: 1. O’qitish metodini tanlash (illyustrativ yoki tadqiqot); 2. Eksperimentning so’z bilan muvofiqlik shakllarini tanlash; 3. Eksperiment metodikasi repetisiyasini o’tkazish; Laboratoriya tajribalariga tayyorgarlik: 1. Tarqatma material komplektlarining mavjudligi va sifatini tekshirish (har bir o’quvchi stoliga); 2. Asboblar mavjudligi va yaxshi ishlab turishini tekshirish; 3. Reaktivlar mavjudligi va sifatini tekshirish; 4. O’quvchilarning o’tkazilgan laboratoriya tajribalari va kuzatuv natijalari to’g’risida yozib berish shaklini tanlab qo’yish; 5. Laroratoriya tajribasini o’tkazish bo’yicha yo’riqnoma (yozma yoki og’zaki) tayyorlash; 6. O’quv mehnatining xavfsizlik choralarini ko’rib chiqish; 7. Laboratoriya tajribalarini dars tarkibiga kiritish metodikasini ishlab chiqish va uni repetitsiya qilish. Amaliy mashg’ulotga tayyorgarlik: 19

1. O’quvchilarga oldinroq (yaxshisi bir hafta oldin); a)amaliy mashg’ulot mavzusi, maqsadi va mazmunini aytish; b)unga tayyorlanish uchun darslikdagi betlarni ko’rsatish; v) ish tartibi va uni bajarilishi to’g’risidagi hisobotni oldindan o’ylab ko’rishni taklif qilish; 2. Jihozlar, reaktivlar, materiallar va asboblar komplektlarining mavjudligi va sifatini tekshirish; 3. Amaliy mashg’ulotni o’tkazish rejasini ishlab chiqish, ishning maqsadi, mazmuni va uni bajarish tartibini aniqlash; 4. Xavsizlik texnikasi bo’yicha joriy yo’riqnoma tayyorlash va o’quv mehnati xavfsizlik choralarini ko’rish; 5. O’quvchilarning amaliy mashg’ulotga tayyogarligini tekshirish uchun suhbat mazmunini (savollar va o’quvchilarning tahminiy javoblari) ishlab chiqish; 6. O’quvchilarning bajarilgan ish to’g’risidagi hisoboti shakli va mazmunini oldindan tayyorlash; 7. Amaliy mashg’ulot metodikasini repetitsiya qilish Kimyoviy eksperiment metodikasi. Kimyoviy eksperiment o’quvchilar fikirlashiga ta’sir qilish xarakteriga qarab tadqiqot va illyustrativ eksperimentlarga bo’li nadi va bu o’qituvchi tonomidan qo’llaniladigan metodikasiga bog’liq bo’ladi. Tadqiqot metodikasidagi kimyoviy eksperiment davomida o’qituvchi so’z vositasida o’quvchilarning kuzatilishlarini shunday boshqarib boradiki, bunda o’quvchilar bilimlarini bevosita kuzatilayotgan ob’ekt xossalaridan kelib chiqib oladilar (masalan, xlorid kislota rangsiz, suvda yaxshi eriydigan suyuqlik, indikatorlarga ta’sir qiladi). O’qituvchi so’ziining eksperiment bilan bunday muvofiqligi birinchi shakl deb ataladi. O’qituvchi so’zi bilan kuzatuvni shunday boshqarishi mumkinki, bunda o’quvchilar oldindan olingan bilimlarga asoslanib bevosita idrok qilish davomida aniq bo’lmaydigan bog’lanishlarni (kimyoviy ob’ekt ichida yoki ob’ektlararo) topib ta’riflaydilar. Masalan, natriyning konsentrlangan xlorid kislota bilan 20

ta’sirlashuvi tajribasida o’quvchilar diqqati odatda effektliroq hodisaga (vodorodning yonishi, natriyning suv sathida harakatlanishi ) qaratilgan bo’ladi, osh tuzi krisllari hosil bo’lishiga esa e’tibor qilmaydilar. Bu tajribani tushuntirish uchun o’quvchilarda bor bilimlardan foydalanish zarur (natriyning suv bilan ta’sirlashuvidan vodorod ajraladi, xlorid kislota molekulasida ham vodorod atomlari mavjud) va bu o’quvchilarni natriy va konsentrlangan xlorid kislota o’rtasidagi o’rin olishni tushunishga olib keladi. So’zning eksperiment bilan bunday muvofiqlashuvi ikkinchi shakl deb ataladi. Illyustrativ metodika ham turli shakllarda amalga oshiriladi. Bunday kimyoviy eksperiment o’qituvchi bergan ma’lumotni ko’rsatib beradi, shuning uchun u bilish jarayonning oxirida o’tkaziladi. Moddalarning xossalari va hodisalar to’g’risidagi ma’lumotni o’quvchilar o’qituvchi so’zlaridan oladilar, kimyoviy tajribaning namoyishi esa bu ma’lumotning tasdiqi bo’lib xizmat qiladi (so’zning eksperiment bilan muvofiqlashuvining uchunchi shakli). O’qituvchi avval kimyoviy hodisaning mohiyatini ilmiy nazariyalar asosida “ochiq” bo’lmagan bog’lanish va munosabatlarni ochib berish orqali tushuntirishi, keyin tajribani namoyish etishi mumkun (og’zakining eksperiment bilanmuvofiqlashuvining to’rtinchi shakli). Agar ta’lim texnologiyasida dastlab so’z yordamida muaommoli vaziyat vujudga keltirilib o’quv gipotezasi tuzilsa keyin esa kimyoviy tajriba o’tkazilsa, bunda tadqiqot metodikasi amalga oshirilgan bo’ladi(so’z va eksperiment muvofiqlashuvining beshinchi shakli). 1.2.3.Kimyoviy masalalar yechishning spesifik metod ekanligi. Kimyoviy masalalar o’qitishning spesifik metodi sifatida ta’limiy jarayonning sifatini mukammallashtirishga; o’quvchilar tomonidan olingan bilimlarni mustahkamlashga; bilimlarni yangi vaziyatlarda qo’llash ko’nikmalarnishakllantirishga; shaxsning fikrlash va boshqa xossalarini rivojlantirishga yordam beradi. 21

Hisoblashga doir, eksperimental va aralash kimyoviy masalalar farq qilinadi. Maktab dasturi bo’yicha o’quvchilar kimyoviy formula va tenglamalar yordamida masalalar ishlashni bilishlari zarur. Hisoblashga doir masalalarning quyidagi tiplarini o’quvchilar ishlab o’rganishlari zarur. Bular[32-34]: -kimyoviy formulalar asosida moddalarning nisbiy molekulyar massasini hisoblash topish; -reagentlar yoki mahsulotlardan birining ma’lum miqdoriga qarab kimyoviy tenglamadan massani topish; -kimyoviy tenglama bo’yicha reagent yoki mahsulotlardan birining ma’lum miqdoriga qarab gaz hajmini hisoblash; -eritmadan moddaning massa ulishi va massasini hisoblash; -termokimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblash; -kimyoviy tenglamalar bo’yicha gazlarning hajmiy nisbatlarini hisoblash; -gazlarning nisbiy zichligini hisoblash; -reaksiyaga kirishayotgan moddalardan biri ortiqcha olinganda, kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblash; -reaksiya tenglamasi bo’yicha mahsulot unumini, nazariy chiqishiga nisbatan massa yoki hajmini aniqlash; -boshlang’ich modda tarkibida qo’shimchalar tutganda uning massasi yoki hajmi berilganda mahsulot massasini yoki hajmini aniqlash; -gazsimon holatdagi moddalarning molekulyar formulasini aniqlash; -murakkab modda tarkibidagi elementlarning massa ulishlari ma’lum bo’lganda uning molekulyar formulasini topish. Barcha keltirilgan hisoblashga oid masalalarni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin: I. Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblab yechiladigan masalalar. II. Kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblab yechiladigan masalalar. III. Eritmalarga oidmasalalar. IV. Kimyoviy formulalar keltirib chiqarishga doir masalalar. V. Kimyoviy reaksiya tezligi va kimyoviy muvozanatga doir masalar. 22

Odatda, kimyodan barcha masalalar o’zining mazmuni bilan birinchi navbatda nazariya, qonun, jarayon, moddalarning xossalari va kimyoviy reaksiyalarning borish sharoitlari, hamda kimyoviy tenglama va formulalarni tuzishni ko’zda tutadi. Matematik hisoblashlar oddiy bo’lgani uchun, hisoblangan malalarni yechish nazariy materiallarni mustahkam o’zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Masalalarni muntazam yechib borish kimyodan va yondash fanlardan olingan bilimlarni amalda, o’xshash va yangi sharoitlarda qo’llashga imkon beradi. Bularning hammasi yuqori darajada mantiqiy fikrlashni talab etadi. Kimyodan barcha hisoblanadigan masalalarni shartli ravishda ikki asosiy guruhga bo’lish mumkin:kimyoviy formulalar bo’yicha yechish va reaksiya tenglamalari bo’yicha yechish. Lekiin masalalarning shart va mazmunlari juda ham turlicha bo’lishi mumkin [35]. Tajriba shuni ko’rsatadiki, kimyodan mustahkam bilimga ega va matematikadan yaxshi tayyorgarliki bor ko’pchilik o’quvchilar uchun hisoblanadigan masalalarni yechish unchalik qiyinchilik tug’dirmaydi. Shunday bo’lsa ham, barcha o’quvchilar uchun qiyinchilik tug’diradigan va ularni yechish usullarini o’zlashtirish uchun uzoq vaqt talab qiladigan ayrim masalalar borligini ta’kidlab o’tish kerak. Ularga eritmalar nazariyasi va mahsulot unumidagi massa ulishi (%) aniqlash bilan bog’liq masalalar shular turkimiga kiradi. Eritma ikki xil tarkibiy qismidan, ya’ni erituvchi (suv, spirt va boshqalar) va erigan moddadan iboratligidan, eritmalar bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechishda qiyinchilik va xolatlardan holi bo’lishi mumkin. Bu masalalar shartlarining mazmunini va mos holda ularning yechimini bilish uchun (prosent) belgi nimani anglatishini ham bilish kerak, ya’ni u lotinch nom bo’lib procentum og’zakiidan olingan, o’zbek tiliga “yuzdan” deb tarjima qilinadi. Protsent (%) son yoki miqdorni yuzdan qandaydir qismini anglatadi.Eritmalarga nisbatan protsent massasi 100 qism (mg,g,kg va boshqalar) eritmadagi erigan moddaning qancha massa ulushi protsent bilan ifodalanadi. 1-misol “15 protsentli eritma” nimani ifoda qiladi? 23

Yechimi. “15 prosentli” eritma iborasi massasi 100 g (yoki mg, kg) bo’lgan eritmada massasi 15 g (yoki mg,kg) bo’lgan erigan modda borligini ko’rsatadi. Eritma ikki komponentdan iborat bo’lganligi uchun, erituvchining (suvni) massasini aniqlab topish mumkin. Javob. 15 prosentli eritmada suvning massasi 85 g (yoki mg,kg) Shuni ham esda tutish kerakki, agar eritmaning massasi 100 massa qismdan ko’p bo’lsa, unda erigan moddaning massasi ham ko’p bo’ladi. Va, aksincha, agar eritmaning massasi 100 massa qismdan kichik bo’lsa, unda erigan moddaning massasi ham kam bo’ladi. Berilgan ko’rsatmani mustahkam bilib olsh eritmalariga xos masalani yechishga imkon beradi. 2-misol. Massasi 20 g massa ulushi (%) 10 bo’lgan yoki 10 % li kaliy gidroksidni n eytrallash uchun qancha massa nitrat kislota olish kerak. Yechimi. m (KOH eritmasi) =200g ω (KOH) =10 yoki 10% 1. Massasi 200g eritmadagi massa ulishi (%) 10 yoki 10% bo’lgan kaliy gidroksidni aniqlaymiz: massasi 100g eritmada massasi 10g KOH mavjud X=200*10/100=20g 2. Reaksiya tenglamasini tuzamiz hamda hamda nitrat kislota va kaliy gidroksidlarning molyar massalarini yozib chiqamiz: HNO 3 +KOH=KOH +H 2 O M(HNO 3 )=63g/mol M(KOH)=56 g/mol Reaksiya tenglamasiga ko’ra massasi 56g keladigan kaliy gidroksidni neytrallash uchun massasi 63 g bo’lgan nitrat kislota kerak ekan . Endi, massasi 20 g keladigan kaliy giroksidni neytrallash uchun qancha nitrat kislota kerakligini hisoblaymiz. Massasi 56 g KOH ni neytrallash uchun massasi 63 g bo’lgan HNO 3 kerak. Massasi 20 g KOH ni neytrallash uchun massasi x g bo’lgan HNO 3 kerak. 24

Javob. Neytrallash uchun massasi 22,5 g HNO 3 kerak ekan. Mahsulot unumidagi massa ulishi (%) ni aniqlanadigan masalalrini yechishda qo’yiladigan xato va qiyinchiliklar “amaliy chiqim” bilan “nazariy chiqim” (tushunchalarini) almashtirib yuborish bilan bog’liq. Kimyoda har qanday mahsulotning chiqimi reaksiya jarayonida boshlang’ich moddalarning bir muncha yo’qolishi yoki moddalarning tabiati bilan aniqlanuvchi kimyoviy aktivligini pasayishi bilan boradi. Demak, u bilan birga mahsulot miqdorining unumi nazariy hisoblangandan kam bo’ladi. Nazariy chiqim degani- bu ideal hol bo’lib, bunda reaksiya tenglamasiga asosan hisoblangan massa ulishi (%) 100 % ni tashkil qiladi. Shunga asosan mahsulotning amaliy chiqimi nazariy unumga nisbatan past bo’ladi. Kimyoviy ishlab chiqarishda optimal sharoitlar, temperatura, bosim, katalizator, reaktor tuzilishi va sharoitlarni tanlab amaliy unumni nazariyga yaqinlashtirishga harakat qiladi. 3-misol. Massasi 40 kg bo’lgan kalsiy karbid suv bilan o’zaro tasir unumi 80 (80%) da davom ettirilganda 10 kg asitelen hosil bo’lgan. Mahsulotning amaliy unumi nazariyga nisbatan massa ulishini (%) aniqlang. Yechimi: m (CaC2) =40 kg ω (%) =80 m(C 2 H 2 )= 10 kg 1. Reaksiya tenglamasini tuzib moddalarningnisbiy molekulyar massalarini hisoblab chiqamiz: CaC 2 +2H 2 O=C 2 H 2 +Ca(OH) 2 Mr (CaC2) =72 g/mol Mr(C 2 H 2 )=26 g/mol 2. Massasi 40 kg bo’lgan texnik kalsiy karbiddagi toza kalsiy karbidni aniqlaymiz: -“- 40-“-CaC 2 - -x-“-CaC 2 -“- massasi 100 kg bo’gan CaC 2 da massasi 80 kg bo’lgan CaC 2 bor. 25

3. Reaksiy tenglamasiga ko’ra, nazariy hisob bo’yicha hosil bo’adigan asitelenning massasini hisoblab topamiz: Massasi 72 kg bo’lgan CaC 2 dan massasi 26 kg C 2 H 2 hosil bo’ladi. Massasi 32kg bo’lganCaC 2 dan massasiX kg C 2 H 2 hosil bo’ladi. Atsetilenning amaliy unumi nazariyaga nisbatan massa ulushi (%) ni topamiz: Massasi 11,5 kg C 2 H 2 100 % ni tashkil qiladi. -“-10 kg C 2 H 2 x ni –“- Javob. Atsetilenning amaliy unumi 86,95 % Ba’zan o’quvchilar boshlang’ich moddalardan biri mol bo’lganda yoki ularning nisbiy zichligi va yonish mahsulotining massasiga qarab ularning molekulyar formullarini aniqlanadigan masalalarni yechishda qiyinlashadi. 4-misol. Massasi 49 g bo’lgan sulfat kislotani neytrallash uchun massasi 20 g bo’lgan natriy gidroksid olingan. Hosil bo’lgan tuzning massasi qancha? Yechimi: m(H 2 SO 4 )=49 g m(NaOH) =20 g 1. Reaksiya tenglamalarini tuzib moddalarning molekulyar massasini hisoblab chiqamiz: H 2 SO 4 +2NaOH=Na 2 SO 4 +H 2 O M(H 2 SO 4 )=98 g/mol M(NaOH)=40 g/mol M(Na 2 SO 4 )=142 g/mol 2. Massasi 49 g bo’lgan sulfat kislota uchun mollar sonini aniqlaymiz: 26

3. Qaysi bir modda molligini aniqlaymiz: miqdor 1 mol H 2 SO 4 ni neytrallash uchun miqdori -“-0,5 mol H 2 SO 4 -“- 2 mol NaOH kerak 1 mol NaOH 0,5 mol H 2 SO 4 1 mol NaOH bilan o’zaro ta’sir qilish kerak, undan ko’rinadiki sulfat kislota mol ekan. 4. Hosil bo’lgan natriy sulfat tuzining massasini topamiz: 2 mol NaOH dan 1 mol Na 2 SO 4 hosil bo’ladi. 0,5 mol NaOH dan x mol Na 2 SO 4 hosil bo’adi. X=0,5 mol*1 mol /2 mol=0,25 mol m=n*M m= 0,25 mol*142 g/mol=35,5 g Javob: Massasi 35,6 g bo’lgan Na 2 SO 4 hosil bo’lar ekan. Kimyo darslarida hisoblanadigan masalalar yechish bilan birga eksperimental masalalar ham yechadilar. Kimyoviy o’qitishda eksperimental masalalar yechish muhim o’rin tutadi. Eksperimental masalalar strukturasiga ko’ra shart va talabdan iborat. Bu masalalarning asosiy xususiyati shundaki, ularning yechimi kimyoviy eksperiment bajarishni talab qiladi. O’rta maktab kimyo dasturida eksperimental masalalarning quyidagi tiplaridan foydalanish ko’zda tutilgan. -berilgan moddani eksperiment yo’li bilan olish; -eritmalar tayyorlash; -o’zgarishlarni eksperimental amalga oshirish; -ma’lum modda uchun xos bo’lgan kimyoviy reaksiyalarni o’tkazish; -moddalarni eksperimental aniqlash; -moddalarning sifat tarkibini aniqlash va tasdiqlash; -ikkita, uchta taklif qilingan moddalarni aniqlab ajratish; 27

-modda va hodisalarning sifatini aniqlash; Ekspeimental masalalar o’quvchilarning nazariy va eksperimental tayyorgarlikini tekshirish, modda va reaksiyalar to’g’risidagi bilimlarni mustahkamlash, chuqurlashtirish, mustaqillik, idora, zehn, fikrlash kabi sifatlarini va qobilyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Quyida eksperimental masalalarning ayrimlaridan namunalar keltiramiz. Ertimalar tayyorlash. Eritmalar tayyarlashga oid masala yechish uchun avvalo hisoblash bajariladi. 1-masala. Osh tuzining massa ulushi0,9% li bo’lgan 200 g fizioloik eritmasini tayyorlang. Berilgan: m(eritma)=200 g ω (NaCl)=0,009 massa ulush Topish kerak m(NaCl), m(H 2 O) Yechish m(NaCl)=m(eritma)*ω(NaCl)=200*0,009=1,8 g eritmaning massasi tuz va suvning massalari yig’indisiga teng: m(eritma)=m(NaCl)+m(H 2 O) m(H 2 O)=m(eritma)-m(NaCl)=200*1,8=198,2 g Endi eritma tayyorlashga kirish mumkin. Buning uchuntexnik tarozidan foydalanib, 1,8 g NaCl osh tuzini oling va stakanga soling. Uning ustiga silindirga 198,2 ml suv o’lchab quying. Stakandagi eritma uchiga rezina kiydirilgan shisha tayoqcha bilan yaxshilab, tuz batamom erib ketguncha aralashtiring. Molyar konsentrasiyali eritma tayyorlash uchun ham hisoblar bajariladi. 2- masala. NaNO 3 ning molyar konsentratsiyasi C=0,2 mol/l bo’lgan 250 ml eritmasini tayyorlang. 28

Berilgan: V(eritma)=250 ml C=0,2 mol/l Topish kerak: m(NaNO 3 ) Yechish: Eritmaning molyar konsentratsiyasi erigan modda miqdorining n(NaNO 3 ) eritmaning litr hisobidagi hajmiga nisbati demak, ya’ni (mol/l) V=250 ml =0,25 l; C=0,2 mol/l n(NaNO 3 )=0,2 mol/l*0,25 l=0,05 mol Demak, kerkli hajmda eritma tayyarlash uchun 0,05mol NaNO 3 olish zarur. Biroq uni tortib olish uchun mol miqdordan massaga o’tish formulasi m=M*n dan foydalanamiz. Bu yerda m- NaNO 3 ning massasi; M-uning molekulyar massasi; n- esa modda miqdori. Kimyoviy formula bo’yicha M(NaNO 3 )= 85 g/mol ekanligini hisoblab chiqmiz, n=0,05 mol bo’lganidan, ga teng bo’ladi. Endi eritma tayyorlash mumkin. Molyar konsentratsiyali eritmalar ma’lum hajmli o’lchov kolbalarida tayyorlanadi. Berilgan masalani yechish uchun 250 ml hajmli kolbadan tanlang. Uning ichiga uzun bo’g’ziga e’tibor bering. Unda halqasimon belgini ko’rasiz. Agar suyuqlikni shu belgigacha quysanggiz, suyuqlikni hajmi kolba devoriga yozilgan hajmiga teng bo’ladi. Avvalo texnokimyoviy tarozida 4,25 g NaNO 3 ni toryib oling, voronka orqali uni kolbaga soling. Voronkaga yopishib qolgan tuzni yuvgichdagi distillangan suv bilan chayqab, kolbaga tushuring. Shundan so’ng voronkani chiqarib oling va kolbaga yana bir oz (taxminan 1/3 qismigacha)suv quying. Kolbaning keng qismidan ushlab, uni tuzni to’la erishiga qadar aylantirib harakatlantiring. Erib bo’lgandan so’ng, kolbani stol ustiga qo’ying va belgiga 0,5sm qolguncha suv quying. Belgidan o’tkazib suv quyish mumkin emas. Endi eritmani yaxshilab aralashtirish lozim. Buning uchun kobani tiqin bilan berkitamiz. 29

Bir qo’lingiz bilan tiqin va bo’g’zini, ikkinchi qo’lingiz bilan tubini ushlab uch martatubini yuqoriga va pastga qiling. Eritma tayyor bo’lgandan so’ng uni boshqa idishga quyib, yorliq yopishtirib qo’ying. Eritmani kolbaning o’zida uzoq saqlash mumkin emas. Ma’lum moddaning tarkibini aniqlash. Moddani sifat tarkibbini aniqlashga qaratilgan eksperimental masalalar uni tarkibidagi ionlarni aniqlashni talab qiladi. Bunday masalarni yechish uchun zaruriy ionni aniqlash reaksiyasini bilish kerak. Masalani sharti turlicha bo’lishi mumkin. Quyida ularning ayrimlari keltirilgan. 1. Berilgan tuz kaliy tuzi (natriy, kalsiy, ammoniy va hakazo) ekanligini ko’rsating. Ushbu holatda qation uchun sifat reaksiyasini o’tkazish kifoya. 2. Berilgan tuz kabonat (sulfat, xlorid, sulfid) tuzi ekenligini isbotlang Ushbu masalada anion uchun sifat reasiyalari o’tkazish talab etadi. 3. Bertole tuzini tarkibini aniqlang. Bu masalada ham kation, ham anion uchun sifat reaksiyalari o’tkazizh talab qilinadi. Bu quyidagicha ahiqlanadi: Bertole tuzi marganets (IV)-oksid isрtirokida parchalanganda oddiy modda sifatida kislorod ajralib chiqadi. 2KClO 3 =2KCl + 3O 2 Bu reaksiya gaz ulagich nay ulangan probirkada o’tkaziladi.Ajralib chiqayotgan kislorod suv ostida boshqa probirkaga yig’iladi va u kislorod ekanligini cho’g’langan cho’pni yondirib yuborishidan bilinadi. Probirkada qolgan MnO 2 va KCl aralashmasining bir qismiga konsentrlangan sulfat kislota tomiziladi, sarg’ish yashil rangli xlor gazi ajralib chiqadi. 2KCl + MnO 2 +2H 2 SO 4 =K 2 SO 4 + MnSO 4 + 2H 2 O + Cl Bu reaksiyada bertole tuzi tarkibida xlor borligi isbot qilinadi. Marganets (IV)-oksid va kaliy xlorid aralshmasining boshqa qismiga suv quyib chayqatilsa, undan sof kaliy xlorid erimaga o’tadi. Bu eritmaning bir qismiga kumush nitrat eritmasidan tomizilsa, oq rangli AgCl cho’kmasi hosil 30

bo’ladi. Bu reaksiyadan ham berilgan tuz tarkibida xlor borligi aniqlanadi. Shu eritmaning bir qismiga plastinka yoki alyuminiyni xrom sim alangada tutiladi, alanga binafsha rangga kiradi. Shu yo’l bilan kaliy kationi bertole tuzi tarkibiga kirishi aniqlanadi. 4.Konkret modda misolida butun moddalar sinfiga xos reaksiyalar o’tkazish talab qiladgan masalalar, masalan, kaliy gidroksid ishqor xossalarini namoyon qilishini isbotlang. Bunday masalani yechish uchun ishqorlar sinfi uchun qanday reaksiyalar xosligi (indikatorlarga ta’siri), kislotalar, eruvchan tuzlar, kislota oksidlari bilan o’zaro ta’sirlashuvini eslash kerak va tekshirilayotgan kaliy gidroksid eritmasidan foydalanib, tegishli tajribalarni bajarish kerak. Kimyoviy hodisalardagi o’zgarishlarni kuzatish va ularni tushuntirish. Tajribalar o’tkazilganda kimyoviy o’zgarishlarini izchillik bilan kuzatib borish va ularning mohiyati to’g’ri tushuntira bilish katta ahamiyatga ega. Masalan, nima sababdan mis (II)-sulfat eritmasiga tushurilgan temir plastinkaning og’irligi avvaliga tez og’irlashib bordiyu, keyin eritmada mis (II) sulfat bo’lishiga qaramay plastinkaning og’irligi tezda o’zgarmas og’irlikka ega bo;lib qoladi. Bu hodisni izohlang. Temir misdan aktiv bo’lganligi tufayli temir plastinka mis(II) sulfat tuzidan eritmasiga tushirilganda quyidagi reaksiya ro’y bermaydi: Fe +CuSO 4 = FeSO 4 + Cu Reaksiyada temir mis (II) sulfat bilan bevosita to’qnashganligidan, temir mis (II) sulfat tuzidan misni siqib chiqarib, temi (II) sulfat holida eritmaga o’tadi. Reaksiya oxirida temir plastinka sirti bilan qoplanib qoladi va temir bilan mis (II) sulfat orasida to’qnashish to’xtaydi. Shu sababli, temir plastinka ustiga mis qoplanishi Berilgan moddalarni ularga xos reaksiyalar yordamida aniqlash. Aniq biror xossani ifodalab beruvchi reaksiyalar xarakterli reaksiyalar hisoblanadi. Masalan, Xlorid, bromid va yodid kislotalari yoki ularning tuzlari uchun kumush nitrat eritmasi ta’sir qilinganda oq rangli xlorid, sarg’ish rangli kumush bromid, sariq rangli kumush yodid tuzlari hosil bo’ladi. Bu reaksiyalat 31

berilgan kislotalardagi kislota qoldiqlari xlorid, bromid, yodid ionlari uchun xarakterlidir. Ammo bu kislotalarga aktiv metallar (magniy, rux) ta’sir ettirilganda, ularning hammasidan yonuvchi vodorod gazi ajralib chiqishi bu kislotalar uchun umumiy bo’lgan reaksiyalar hisoblanadi. Bazi reaksiyalar faqat bitta modda (aniqrog’i bitta ion) uchun xarakterli bo;ladi. Bunday reaksiyalar yordamida ularni boshqa modda aralashmasi tarkibidan ham aniqlabb olish mumkin. Xarakterli reaksisyalar har xil erituvchi yoki erimaydigan modda gaz hosil silishi mumkin. Misol: suvsiz mis(II) sulfatni harahkterli reaksiyalar yordamida aniqlang Oq ranli miss(II) sulfat suvda eritilganda to’q ko’k rangli mis kuporosi eritmasini hosil qiladi. Uning eritmasiga mis solinsa temir ustiga qizil rangli mis yopishtiradi. Mis ikki sulfat eritmasi rlrktroliz qilinsa ham katodda mis ajralib chiaqadi. To’q ko’k ranli mis (II) sulfat eritmasiga ishqor eritmasidan quyilsa, havorang mis (II) gidroksid cho’kmasi hosil bo’ladi. Mis (II) sulfat eritmasi bariy xlorid bilan ta’sirlashib erimaydigan oq rangli sulfat cho’kmasi hosil bo’ladi. Bu reaksiyalar mis (II) sulfat uchun xarakterlidir. Berilgan bir necha moddaning xarakterli reaksiyalari yordamida bir biridan ajratish. Bir necha modda aralshmasi berilgan, bo’lsa ularning har biri shu moddalar uchun harakteli reaksiyalar yordamida bilib olinadi. Masalan: sariq qon tuzi –kaliy ferrosianid K 4 [Fe(CN) 6 ] ko’pchilik ionlar Fe +3 bilan to’q ko’k, Cu +2 bilan qizil qo’ng’ir, Ni +2 va Co +2 bilan qizil va boshqa kationlar bilan oq rangli cho’kma hosil qiladi. Uch valentli temir ioni Fe +3 ko’pchilik kationlar ta’sirida xlorid kislota muhitida to’q ko’k rangli cho’kma hosil qiali va hakazolar 4FeCl 3 +3K 4 [Fe (CN) 6 ] = Fe 4 [Fe (CN) 6 ] 3 +12 KCl Demak bu reaksiyalar temirning uch valentli ioni uchun reaksiya valentliioni uchun reaksiya hisoblanadi. 32

Misol. Nomlari yozilmagan idishlarga ohaktosh, fossat kislota, mis kuporosi va baariy gidroksid, kaliy xlorid, kumush nitrat, kaliy gidroksid bor. Bu moddalarning har birini qanday bilib olish mumkin? Berilgan moddalarning rangi va agregat holatini kuzatish: mis kuporosi ko’k, bariy gidroksid, ohaktosh, kaliy xlorid, kumush nitrat, o’yuvchi kaliy, oq tusli qattiq moddalardir. Fosfat kislota suyuq yoki qiyomsimon suyuqlik ko’rinishda bo’ladi. Berilgan moddalarning suvga va nam havoga nisbatini tekshirish: KOH juda gigroskopik bo’lib, uning kristali havodagi namda tez suyuladi. Qolganlari havoda kam o’zgaradi. Ba(OH) 2 *8H 2 O havoda juda sekin nursizlanadi. CaCO 3 dan boshqalari suvda yaxshi eriydi. Berilgan moddalarning suvli eritmalariga suvda erimaydigan CaCO 3 ta’sir ettirib ko’rish: alohida probirkalarga har moddaning suvli eritmasidan quyib, ularga ohaktosh solinganda H 3 PO 4 li probirkadan CO 2 gazi ajralib chiqadi. CaCO 3 + H 3 PO 4 +H 2 O = CaHPO 4 + H 2 O + CO 2 H 3 PO 4 shu yo’l bilan bilib olinadi. Fosfat kislota eritmasi yordamida Ba(OH) 2 va AgNO 3 ni farq qilish; aniqlanmagan KCl, AgNO 3 va Ba(OH) 2 eritmalariga alohida probirkada fosfat kislota eritmasidan ta’sir qilinganda AgNO 3 li probirkada sariq cho’kma, Ag 3 (PO) 4 va Ba(OH) 2 li probirkada esa oq cho’kma BaHPO 4 hosil bo’ladi. Bariy gidroksidli probirkada netyrallanish reaksiyasi bo’lgani uchun probirkada qiziydi. AgNO 3 eritmasi yordamida KCl ni bilib olish: AgNO 3 + KCl = AgCl↓ + KNO 3 Bazan bir qancha moddalar ustiga hech narsa yozilmagan alohida idishlarga solib qo’yilgan bo’lib, ana shu berilgan moddalarning o’zidan foydalanib aniqlashni talab qilinadi. Misol, o’nta probirkada rux xlorid, magniy xlorid, rux sulfat, magniy gidroksid eritmalari berilgan. Qaysi probirkada qanday modda borligini shu eritmalarning o’zlaridangina foydalanib aniqlang. O’zingiz foydalanadigan reaksiya tenglamalariga asoslanib tahlil rejasini tuzing. 4-jadval 33

ZnCl2 M gCl2 ZnSO 4 M gSO 4 Zn(N O 3)2 Pb(N O 3)2 H 2SO 4 H Cl K O H Ba(O H )2 Cho’km a soni Zn Cl 2 - - - - - ↓ - - ↓? ↓? 3 Mg Cl 2 - - - - - ↓ - - ↓? ↓? 3 ZnS O 4 - - - - - ↓ - - ↓? ↓? 3 Mg SO 4 - - - - - ↓ - - ↓? ↓? 3 Zn( NO 3 ) 2 + + + + - - + + ↓? ↓? 2 Pb( NO 3 ) 2 - - - + - - - - ↓? ↓? 8 H 2 S O 4 - - - + - ↓ - - Q ↓? 2 Masalani yechishdan oldin quyidagicha mulohaza yuritish ishni ancha osonlashtiradi. Berilgan moddalarga nomlar qo’yilib, ularning formulalari quyidagi jadvalning vertikal va goriza (↓) va ortiqcha modda ta’sirida eruvchilarga (↓?), reaksiyada issiqlik chiqadiganlarga (+Q) hamda reaksiyada o’zgarish kuzatilsa (-) ishoralari qo’yiladi. Gaz ajralib chiqsa (↑) belgisi qo’yiladi. Berilgan moddalardan rux va qo’rg’oshin birikmalari amfoter bo’lib ular hosil qilgan gidroksidlar quyidagi reaksiya natijasida ortiqcha ishqor tasirida eriydi: Zn(OH) 2 + 2KOH = Zn(OH) 2 + Zn(OH) 2 + 2KOH = K 2 ZnO 2 + 2H 2 O Rux sulfat o’yuvchi bariy eritmasi bilan ikki xil, ortiqcha Ba(OH) 2 ta’sirida eruvchi rux gidroksid va erimaydigan sulfat cho’kmalarini hosil qilishi mumkin. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, eng oz sondagi va eruvchi cho’kmani rux nitrat va eng ko’p sondagi cho’kmani qo’rg’oshin nitrat hosil qiladi. Qo’rg’oshinli 34

cho’kmalarning hammasi qaynatilganda erib ketadi va bu bilan boshqalardan ajralib turadi. Rux nitrat va qo’rg’oshin nitrat ham boshqa moddalardan shu tariqa farq qiladi. HCl faqat sovuqda bitta chokma hosil qilish bilan boshqalardan ajralib turadi, u qo’rg’oshin nitrat bilan isitilganda eruvchi PbCl 2 hosil qiladi. Rux nitrat yordamida ishqor eritmalari bilib olinadi, ulardan qaysi biri Ba(OH) 2 ekanligini erimaydigan cho’kmalar soniga qarab bilinadi. KOH faqat MgCl 2 va MgSO 4 bilan erimaydigan cho’kma hosil qilshidan bilinadi. Bu tuzlarning har biridan probirkaga ozroqdan quyiladida, ularning har biriga cho’kma tushsh to’xtaguncha KOH eritmasidan oz ozdan quyiladi. So’ngra cho’kma filtrlanadi. MgCl 2 va MgSO 4 eritmasiga Ba(OH) 2 eritmasidan tomizilsa qaysi birida cho’kma hosil bo’lsa, shu eritma NgSO 4 dan qolgan eritma bo’ladi. KOH bilan eruvchi cho’kma hosil qiluvchi rux xlorid va rux sulfat ham yuqoridagidek bilib olinadi. Ikkita probirkaga ularning eritmalari quyiladi va ularga oz ozdan KOH eritmasidan cho’kma hosil bo’lguncha qo’shiladi. Cho’kma filtirlanadi va eritmaga Ba(OH) 2 eritmasidan quyilganda qaysi biridan cho’kma hosil bo’lsa, shu eritmada rux sulfat bo’ladi. Moddalar hosil qilish. Moddalarni bir qancha usullarda olsh mumkin. Masalan, bariy sulfat olish usullarini ko’rib chiqamiz. Bariy sulfat suvda erimaydaigan tuzdir. Uni quyidagi usullarda hosil qilish mumkin: 1. Bariyning eruvchi tuzlariga sulfat kislota, gidrosulfat tuzlari, sulfat tuzlari ta’sir ettirilib bariy sulfat olish: BaCl 2 + H 2 SO 4 =BaSO 4 ↓+ 2HCl 2. Bariyning suvda erimaydigan karbanat tuziga sulfat kislota ta’sir ettirish: BaCO 3 + H 2 SO 4 = BaSO 4 ↓+ H 2 O + CO 2 3. Bariy gidroksidga sulfatlar ta’sir ettirib olish: Ba(OH) 2 + K 2 SO 4 = BaSO 4 ↓+ 2KOH 4. Bariy gidroksidga sulfat angidirid ta’sir ettirish: 35

Ba(OH) 2 + SO 3 = BaSO 4 ↓+ H 2 O 5. Bariy oksidga sulfat angidirid ta’sir qilish: BaO + SO 3 = BaSO 4 ↓ 6. Bariy sulfat qizdirib oksidlah bilan bariy sulfat olish: BaS + 2O 2 = BaSO 4 ↓ Yuqoridagi usullardan ko’pchiligini yana qo’shimcha usullarga bo’linsa, bariy sulfatni yigirmadan ortiq usullarda hosil qilish mumkinligini aniqlanadi. Moddalarni faqat berilgan ma’lum turdagi moddalardangina foydalanib olish mumkin. Masalan, laboratoriyada o’yuvchi kaliy, soda, slfat kislota, temir (III)-oksid magniy metali, mis kuporosidan 12 ta yangi modda hosil qilsa bo’ladi. Moddalar eritmalarining bir-biriga ta’siridan va yana ulardan hosil bo’lgan moddalarning eritmalari o’zaro ta’sirlashuvidan bir qancha yangi moddalarni hosil qilish mumkin. Soda bilan sulfat kislota nordon (NaHSO 4 ) va o’rta (Na 2 SO 4 ) tuzlarini hamda CO 2 gazini hosil qiladi. Sulfat kislota bilan temir (III) oksid, temir (III) sulfat va suv hosil qiladi. O’yuvchi kaliy bilan mis kuporosi eritmalaridan kaliy sulfat va mis (II) gidroksidlar hosil qilinadi. Mis (II) gidroksidning suvli bo’tqasiga CO 2 gazi yuborilsa, malaxi- mis karbonatli girdroksid tuzi (CuOH) 2 CO 3 hosil bo’ladi. O’yuvchi kaliy bilan sulfat kislota o’rta K 2 SO 4 va KHSO 4 nordon tuz hosil qiladi. Magniy suyultirrilgan sulfat kislotadan vodorod, konsentrlangan sullfat kislotadan sulfat angidirid ajraladi va magniy sulfat tuzini hosil qiladi. Temir (III) sulfat, magniy sulfat o’yuvchi kaliy eritmasi bilan reaksiyaga kirishib, temir (III) gidroksid, magniy gidroksid cho’kmalarini hosil qiladi. 1.2.4.Kimyoviy ta’lim jarayonida tarbiya metodlari. Kimyoviy ta’limda pedagogikada taklif qilingan 3 guruh tarbiya metodalari qo’llaniladi: 1) Faoliyat jarayonida o’zini tutushning ijobiy tajribasin shakllantirish metodlari o’quvchilarni ijobiy harakatlar qilishga undovchi pedagogik talablar va 36

omma fikri; ma’lum xulqni shakllantirish va odatlanishiga yordam beruvchi mashqlar o’tirish; 2) Ong tushuncha, fikirni shakllantirish metodalari; etik va boshqa tushunchalarni tushuntirish; estetik, ekologik, siyosiy suhbatlar, hikoyalar, disputlari; 3) Rag’batlantirish (maqullash, maqtash, minnatdorchilik bildirish, mukofotlash) va jazolash (tanbeh, xayfsan, muhokama, mashg’ulotdan chiqarib yuborish, boshqa sinflarga o’tkazish) Hozirgi zamon maktabida kimyoviy ta’lim uzluksiz o’zgarib turgan ijyimoiy- iqtisodiy sharoitda yuqorida ko’rsatilganlar amalga oshiriladi. Bunday sharoitda yuqorida ko’rsatilgan tarbiya metodlaridan boshqalari ham qo’llanilishi zarur. Ijtimoiy yo’nalgan ta’lim metodi. Bu metod o’quvchilar tomonidan qadriyatlar, xulq- atvor namunalarining o’zlashtirilishini ko’zda tutadi. Bunda buyruq, qaror, so’roq, tanqit, tahdid, ogohlantirish, nasihat, oyaliqqa olish, shahsiy muvaffaqiyatga urg’u berish kabi metodlardan foydalaniladi. (N.E.Shurkova). Biroq ijtimoiy yo’nalgan metodlani qo’llagan paytda kimyo o’qiyuvchini o’quvchining “Men” iga bosim o’tkazilayotgani va bu unda passivlik, befarqlik va boshqa oqibatlarga olib kelishini esda tutishi kerak. Pedagogik ta’sir metodi. Pedagogik ta’sir tovush, rang, yorug’lik, kimyoviy tajribaning ta’siridan sifat jiatdan farq qiladi. O’qituvchining psixofizik aparati (ovoz, og’zaki, mimika, qo’l harakati, harakat ritmi, qiliqlari, baholari) qo’llaniladigan bevosita pedagogik ta’sir metodalari va turli ta’lim vositalari (natural jismlar, tasviriy va grafik qo’llanmalar) qo’llaniladigan bevosita pedagogik ta’sir metodlari farqlanadi. Kompromiss metodi. Bu metod subektlari: o’qiyuvchi- o’quvchi, o’qituvchi- o’quvchilar guruhi, o’qituvchi ota-onalar, o’quvchi-o’quvchi orasidagi ziddiyatlar bartaraf etishning eng qulay metodir kompromiss- bu ikki tomonlama ulay chekinish. Kimyo o’qituvchisi o’quvchining ijtimoiy qadriyatlaridan 37

chetlanmagan talablarni qabul qilgan holda o’zining hurmatini ham yo’qotmaydigan talablarni qo’yadi. O’quvchilar ongida o’qituvchining yoqimli qiyofasini shakllantirish metodi. Kimyo o’qituvchisi doimo o’zini chetdan nazorat qilib, o’zining mimik, plastik, verbal, rang qiyofasini baholab berishi zarur. Verbal qiyofani shakllantirish metodlari. Kimyo o’qituvchisi doimo o’z nutq madaniyati ustida ishlashi va nutq qobilyatini mukammallashtirib borishi zarur. Mimik qiyofani shakllantirish metodlari. Tabiiy qiyofa o’qituvchining mimik qiyofani shakllantirishda muhim ro’l o’ynaydi, ammo u muomala paytida ikkinchi p;anga o’tadi. Muomala paytida shaxs portretida tabassum, ko’zlarning chaqnashi kabi harakatlar qayd qilinadi. Kimyo o’qituvchisining mimik qiyofasi eng kuchli ta’limiy vositalardan biri sifatida o’z ichiga “jahldor yuz”, “jahl qarash”, “chimrilgan qoshlar” ni olmasda balki “xushchaqchaq chehra”, “isarasi issiq”, “yoqimli tabassum” lardan iborat bo’lishi kerak. Plastik qiyofa shakllantirish metodlari. O’qituvching tashqi qiyofasi, harakatlar tempi, qaddini tutishiga e’tibor berishidan iborat. Rang qiyofasi shakllantirish metodlari. O’qituvchining kiyimi hamda sochining va ko’zlarining rangi o’rtasida muvofiqlikka erishish usullaridan iborat. Pedagogik polliativ metodi. Kimyo o’qituvchilari bu metodn ko’pqo’llaydilar. O’qituvchi o’quvchi tomonidan ijtimoiy meyorlardan chiqib ketishini “ko’rmaydi”, “e’tibor qilmaydi” ammo kelajakda bu ishlar takrorlanmasligi uchun sharoit tayyorlaydi. O’ining professional g’ururini orqaga surgan holda o’qituvchi o’quvchi faoliyatida eng kam bo’lsa ham yaxshi tomonini topa olishi, maksimal darajada sabrl bo’lishi diqqatning markaziga o’quvchi shaxsini qo’yishi kerak. 1. 2.5.Kimyoviy ta’limda rivojlantirish metodlari. Kimyo ta’limida o’qitish va tarbiya masalalarini yechish bilan bir qatorda o’quvchilarning psixofizik, intelektual va manaviy rivojlanish (diqqatning tasvvur, 38

xotira, ntuq, fikrlash, iroda, emotsiyalar, ehtiyojlarning rivojlanishi) masalalarini hala qilish ham ko’zda tutiladi. Diqqatni rivojlantirish metodlari. Diqqat-biron bir ob’ektga qaratilgan psixologik konsentratsiya holati. O’quvchilarning diqqatini rivojlantirish o’qituvchi o’quvchilarga har bir kimyoviy ob’ektning o’ziga xos reaksiyalar payrida sodir bo’ladigan matnlarni o’qishda tez va manosini chaqqan holda oqiy olishga, bir paytning o’zida bir nechta ishni bajara olishga o’rgatib borishi zarur. Tasavvurni rivojlantirish metodalari. Kimyo o’qituvchisi o’quvchilarga ko’rgan kimyoviy ob’ektni tasavvur qilish va xotirasida saqlab qolishiga yordam berishi, kimyoviy ob’ektlarning rasmlari, sxemalari, shartli belgilarini tasvirlay olishiga o’rgatib borishi zarur. Tassavvurni rivojlantirish maqsadida kimyoviy insho, bazi kimyoviy ob’ektlarni modellashdan foydalanish zarur. Xotirani rivojlantirish metodlari. O’quvchilarga turli ma’lumotlardan yozmasdan turib yodlab qolishiga, ma’lumotlarni sezgi organlari orqali idrok qilgandan keyin ongida saqlab qolishga, avvaldan ma’lum bo’lgan kimyoviy faktlar bilan taqqoslashga o’rgatib borish, o’quvchilarga emotsional ta’sirga ega qiziqarli, noananaviy materiallardan foydalanish zarur. Fikrlash rivojlantirish metodlari quyidagi ko’nikmalarni shakllantirishni ko’zda tutadi: 1) O’quv gipotezalarini ilgari surish va aniq ta’riflash; 2) Ma’lum fakt va hodisalarni tushuntirishda kimyoviy nazariya va qonunlarni qo’llash; 3) Kimyoviy tushunchalarni to’g’ri ta’riflash; 4) O’z fikrlarini mantiqiy izchil bayon etish va to’g’ri xulosalar chiqarish; 5) Analiz, sintez, taqqoslash, aktsraktlash, umumlashtirishni bajarish; Fikrlash qobilyati amaliy masalalar yechishda , kimyoviy ob’ektlarni modellashda, kimyoviy eksperiment o’tkazishda rivojlanadi. 39

Emotsiyalarni rivojlantirish metodlari. Emotsiyalar avvalambor o’quv materialini maxsus tanlash orqali vujudga keltiriladi. Kimyoviy tajribalar did bilan tayyorlangan ko’rgazmali qurollar o’quvchilarda quvnoqlik, lol qolish, hayron bo’lish hislarini uyg’otishi kerak. O’quvchilar o’z bilimlari va ko’nikamlari baholanish paytida chuqur hissiyotlarni o’tkazadilar. Bunda omad quvochi, muvaffaqiyatsizliklardan uyalish, sinf munosabati yoki baholash uslubidan qoniqmaslik, yuqori bahodan hayron bo’lish yoki bahoning past bo’lishiga ichki qarshilik va boshqa hissiyotlar chalkashib ketadi. Motivlarni rivojlantirishning asosiy metodlari: 1) Ayni vaqatda o’qishning istiqbollariga yo’nalish; 2) O’quvchilarning faoliyatining faol turlariga kiritsh; 3) O’rganilayotgan ob’ekt, boshqa inson, o’z- o’ziga va o’zining faoliyatiga bo’lgan yangi munosabatlarning paydo bo’lishi; 4) Ta’lim tizimini nafaqat tayyor bilimlar, balki maxsus ishlab chiqilgan bilish masalalari sistemasi sifatida namoyon etish. Masalan, “mis gidroksikorbanat (malaxit) ning parchalanishi” tajribasini bajarish paytidagi suhbat. 1. Modda qizdirilganda qandaydir o’zgarishlar sodir bo’ladi? (Ha) 2. O’zgarishlar sodir bo’layotganini qanday qilib bildinggiz? (Mmalaxit kukini qoraydi, gaz pufaklari ajraldi va ohakli suv loyqalanadi). 3. Bu xulosalarni qanday hodisalarga kiritasiz-kimyoviymi yoki fizikaviymi? (Kimyoviy) 4. Nima uchun (Yangi moddalar hosil bo’ladi) 5. Moddaning yana qanday o’zgarishini kuzatyapsiz? (Reeaksiya probirkasida suv tomchilarining hosil bo’lishi) 6. Moddani qizdirganda nechta yangi modda hosil bo’ladi? (Uchta: mis (II)oksid-qora, karbonat angidirid va suv) Shunday qilib, bir moddadan bir yoki bir nechta yangi modda hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiyalar parchalanish reaksiyalari deb ataladi. 40

Mustaqil ish- (M.L) kimyoviy ta’lim jarayonida keng qo’llaniladigan metod bo’lib, uning sinflanishi turli kriteriyalar asosida amalgam oshiriladi [18-20]. Kimyo bo’yicha mustaqil ishlar 1. Maqsadiga qarab 1.1. Yangilikni o’rganish bo’yicha mustaqil ishlar. 1.2. ,Bilim va ko’nikmalarni qo’llash, takomillashtirish bo’yicha mustaqil ish. 1.3. Bilim va ko’nikmalarni nazorat qilish bo’yicha mustaqil ish. 2. Faoliyat turifa qarab. 2.1. Nusxa olish 2.2. Evristik 2.3. Tadqiqot 3. Tashkil qilish shakliga qarab. 3.1. Frontal 3.2. Guruhlar bo’yicha 3.3. Individual 4. Harakat turlariga qarab mustaqil ish turlari. 4.1. O’quv, sprovochnik, maxsus adabiyot, tarqatma, ekskursion material, ko’rgazmali qurol bilan ishlash, xatolar ustida ishlash. 4.2. Mashqlar, uyga vazifa, individual topshiriq, amaliy, yozma tekshiruv, izlanish ishni bajarish. 4.3. Rejalar, tezislar, masalalar, diagrammalar, jadvallar, sxemalar, kalendarlar, grafiklar, didaktik o’yinlar tuzish. 4.4. Kimyoviy byulleten, devoriy gazeta, lug’atlar, albomlar, ko’rgazma- vitrinarlarni bezash. 4.5. Hisoblash, eksperimental, hisoblash-eksperimental masalalar, rebuslar, krossvordlar yechish. 4.6. Plakatlar, stendlar, kolleksiyalar, trenajyorlar tayyorlash. 4.7. Modellar, asboblar, maketlar, apparatlarni konstruksiyalash. 4.8. Axborot, ma’ruzalar tayyorlash, ular bilan chiqishlar qilish. 41

4.9. O’qituvchiga darsga, kimyoviy tajribalarga tayyorgarlik ko’rishda, o’zlashtirmovchi o’rtoqlarga yordam ko’rsatish. 4.10. Referatlar, kimyoviy insholar, senariylar, maqollar, amaliy ish to’g’risidagi hisobotlar yozish. 42

2-BOB. KIMYO DARSLARINI O’QITISHNING FAOL METODLARI YORDAMIDA TAKOMILLASHTIRISH METODIKASI Kimyo darslarini takomillashtirish masalalari quyidagi ilmiy-metodik adabiyotlarda o’z aksini topgan[36-40]. 2.1. Kimyo darslarini syujetli-rolli o’yinlar asosida tashkil etish. Didaktik o’yin texnologiyasining syujetli-rolli o’yin metodi bo’yicha galogenlar mavzusiga oid dars ishlanmasi Mavzu: Galogenlarning umumiy xarakteristikasi . Tabiatda uchrashi va ishlatilishi. Maqsadi : galogenlarni o’zaro taqqoslash orqali ularga umumiy tavsif berish; ularning atomlari tuzilishi, tabiatda uchrashi va qo’llanilishini ko’rib chiqish. Kerakli reaktiv va asbob-uskunalar : galogenlarning birikmalari, tabiiy minerallari: galit, silvin, silvinit, plavik shpati, kriolit; teflondan qilingan buyumlar, ftorli tish pastalari, xlor- i brom tutuvchi materiallar va dori-darmonlar. Xom-ashyolar, oziq-ovqatlar va dori-darmonlar ko’rgazmasi. Galogenlarning rangli qilib ishlangan kimyoviy belgilari. Galogenlarning oddiy modda holida molekulalari yozilgan taxtacha. Darsning borishi 1. Tashkiliy qism. 2. Yangi mavzu bayoni Sudya (o’qituvchining kirish so’zi ) : Bugun biz siz bilan galogenlar guruhi ustidan sud o’tkazamiz . Ular o’zlarining faoliyati bilan insoniyatga ozmi ko’pmi darajada zarar keltirdilar, shu bois biz ular ustidan hukm chiqarib: ular bizning hayotimizda va davriy sistemada qolish huquqiga egami yoki ularni jamiyatdan ajratish va davriy sistemadan badarg’a qilish lozimmi degan masalani ko’rib chiqamiz. Sudda ayblovchilar, advokatlar, sud maslahatchilari ishtirok etmoqdalar, shuningdek, betaraf ekspert ham taklif etilgan. 43

Bu masalani atroflicha muhokama qilganimizdan so’ng sud maslahatchilari ularni oqlash yoki badarg’a qilish to’g’risida hukm chiqarishlari lozim. Sizdan barcha asosiy jihatlarni o’z daftaringizga qayd qilib borishlaringiz talab etiladi. Galogenlarning 5 nafar vakili ham sizning oldingizda. Ular Davriy sistemaning 7-guruhini asosiy guruhchasida o’z kvartirasida yashashadi. Ularning nomi Ftor, Xlor, Brom, Yod va Astat. (doskada bitta ustunga galogenlarning kimyoviy belgilari va ularning atomlari tuzilishi yozib qo’yiladi) Galogen atomlariga tavsif berish uchun so’z sud kotibiga beriladi. Kotib: (doskada galogenlarning atomlari tuzilishini yozadi)II 7 2 9 ) )F  III 7 8 2 17 ) ) ) Cl  Guruhda yadro zaryad va atom radius kattalashadi. IV 7 188 2 35 ) ) ) ) Br  Oksidlovchilik xossasi kamayadi, qaytaruvchilik esa ortadi. V 7 18 188 2 53 ) ) ) ) )I  SHunga muvofiq eng kuchli oksidlovchi FTOR hisoblanadi. VI 7 18 32 188 2 85 ) ) ) )) ) At  Sudya: Bergan ma’lumotlaringiz uchun raxmat, marhamat o’tirishingiz mumkin . Ftor o’zining barcha birikmalarida faqat oksidlovchilik xossasini namoyon qiladi, bunda uning oksidlanish darajasi -1 ga teng bo’ladi. Qolgan galogenlar qaytaruvchilik xossasini ham namoyon qilib +1, +3, +5, +7 oksidlanish darajalariga ega bo’lishlari mumkin. Barcha galogenlarning molekulalari ikki atomli bo’ladi: (doskada galogenlarning molekulalari yozilgan taxtacha ilib qo’yiladi) F 2 , Cl 2 , Br 2 , I 2 . Ularning molekulasida atomlararo qutbsiz kovalent bog’lanish mavjud. Qattiq holatda ular molekulyar kristall panjara hosil qiladi. SHunga muvofiq ularning suyuqlanish harorati past bo’ladi. 44

FTOR guruhning boshlig’i bo’lishiga qaramasdan, ularni boshqacha tartibda, ya’ni ularni kimyoviy arenada paydo bo’lish tartibida sud qilib chiqamiz. Ushbu guruhda XLOR boshqalaridan oldin kimyoviy arenaga kirib kelgan. So’z uning qoralovchisi tomoniga beriladi. Siz xlor haqida nimalarni gapirib bera olasiz? 1-Qoralovchi. Xlor so’zi o’zbekchaga tarjima qilinganda “sarg’ish-yashil” degan ma’noni beradi. Bu gaz o’tkir bo’g’uvchi hidli bo’lib, u erkin holda 1774 yilda Karlь SHeele tomonidan olingan. U juda faol modda. U ko’pchilik metall va metalmaslar bilan birikadi, ko’pchilik organik moddalarni yemiradi; biroq havo tarkibidagi gazlar va temir bilan birikish reaktsiyasiga kirishmaydi, shu bois, uni po’lat ballonlarda saqlanadi va tashiladi. O’zining o’tkir bo’g’uvchi va zaharli hidi sababli birinchi jahon urushida nemislar kechqurun rus harbiylari joylashgan okopga sepib uni kimyoviy qurol sifatida ishlatganlar. U askarlarning ko’zini ko’r qilib qo’ygan. SHu kuni bir kechaning o’zida jang maydonida 15 ming askar halok bo’lgan. Xlor sovutkichlarda ishlatiladigan freonlar tarkibiga kiradi. Freonlar atmosferaga ajralib chiqishi oqibatida Yerning ozon qatlamini yemiradi. Qoralovchi tomon XLORni badarg’a qilish hukmini chiqarishingizni so’raydi. Sudya: Raxmat . O’tirishingiz mumkin. Bunga qarshi himoyalovchi tomon nima deydi? 1-Himoyalovchi. Xlor tabiatda faqat birikma holida uchraydi. Uning tabiatda uchrovchi birikmalari bu galit (osh tuzi) – NaCl, silьvin - KCl, bishofit - MgCl 2 va boshqalar. Bishofit davolovchi vositadir. Undan yaralar, teri kasalliklari va revmatizmni davolashda foydalaniladi. Osh tuzi ovqatga ishlatiladi. Kaliy xloriddan mineral o’g’it sifatida foydalaniladi. Xlor birikma holida inson uchun kerak, u hujayra suyuqligi va qon tarkibiga kiradi. Ko’p qon yo’qotgan kishiga osh tuzining 0,9% li eritmasi fiziologik eritma sifatida quyiladi. Xlor sanoatda xlorid kislota ishlab chiqarishda ishlatiladi, 45

ko’pchilik dezinfektsiyalovchi vositalar tarkibida xlor tutadi, shaharlarda suv undagi kasallik tug’diruvchi mikroblarni o’ldirish uchun xlorlanadi. Xlorning birikmalaridan foydalanib gazlamalar oqartiriladi. SHuningdek undan gugurt ishlab chiqarishda ham foydalaniladi. Xlor xladogenlar (sovituvchi vositalar) tarkibiga kiradi. Sovituvchi vositalarsiz xolodilьniklar ishlamaydi. Xlor organik sintezda sun’iy charm, linoleum ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Yuqorida keltirilgan dalillarga asoslanib himoyalovchi tomon Xlorni javobgarlikdan ozod qilishingizni va unga davriy sistemada yashashiga ruxsat berishingizni so’raydi. Sudya: Biz sizning talabingizni hisobga olamiz. O’tirishingiz mumkin . Keyingi sudlanuvchi – bu YOD. Qoralovchilar so’z sizga. 2-Qoralovchi. 7 guruhning asosiy guruhchasining ikkinchi vakili - bu YOD. Yod grekchadan tarjima qilinganda “binafsha” degan ma’noni beradi. U 1811 yilda frantsuz kimyogari B.Kurtua tomonidan kashf etilgan bo’lib, uning tomonidan qizdirilganda binafsha rangli bug’ hosil qiluvchi qora kukun holida olingan. U boshqa galogenlar kabi zaharli modda hisoblanadi. Uning 2-3 grammi o’limga olib kelishi mumkin. Qoralovchi tomon YODni davriy sistemada yashashga huquqiga emas deb hisoblaydi. Sudya: Biz sizning fikringizni inobatga olamiz. So’z navbati himoyachiga beriladi . Himoyalovchi tomon (himoyalovchi tomonning ikkinchi vakili chiqish qiladi) . Himoyalovchi YODni himoya qilishni o’zining burchi deb hisoblaydi va unga davriy sistemaning №53 kvartirasida doimiy yashash huquqini berishingizni so’raydi. Yod qalqonsimon bez tomonidan ishlab chiqariladigan muhim gormonlardan biri bo’lgan – tiroksin tarkibiga kiradi. Yod yetishmasligi oqibatida moddalar almashinuvi buziladi va bo’qoq kasalligi vujudga keladi, shuningdek odam organizmining normal rivojlanish jarayoni sekinlashadi, nerv sistemasi faoliyati buziladi. 46

Tish kasalligini oldini olish uchun ovqatga yodlangan osh tuzi, dengiz karami ishlatish, shuningdek “Yod-aktiv”, “Yodomarin” kabi yod tutuvchi meditsina preparatlaridan foydalanish lozim. Yod meditsinada mikroorganizmlarga qarshi kurashishda ishlatiladi. Har bir meditsina aptechkasida yodning 5%-li spirtli eritmasi bo’lishi lozim. Undan foydalanib terining yara atrofidagi qismi yuvib tozalanadi. Himoyalovchi tomon YODga Davriy sistemaning №5 qavat №7 pod’ezd, №53 kvartirasida yashashiga ruxsat berishingizni so’raydi. Sudya: O’tirishingizni so’rayman . Hozir esa yana so’z navbatini qoralovchilarga beriladi. Keyingi sudlanuvchi - bu BROM. Qoralovchilar suz sizga. Qoralovchi ( Qoralovchi tomonning uchinchi vakili chiqish qiladi ) . Davriy sistemaning 35 raqamida BROM joylashgan. U odatdagi sharoitda suyuq holatda bo’ladigan yagona metalmasdir. U yosh kimyogar olim Antuan Balar tomonidan 1826 yilda kashf etilgan. Hali ko’pchilikga tanilmagan olim dengiz suvini tekshirish bilan shug’ullanib undan gazsimon xlor o’tkazish orqali suvning qizil-qo’ng’ir rangga kirishini aniqladi. Moddani ajratib oldi. Bu yoqimsiz hidga ega bo’lgan qizil-qo’ng’ir suyuqlik edi. Bromni kashf etilishi Balarni mashhur qildi. Brom so’zi grekchadan tarjima qilinganda badbo’y degan ma’noni beradi, bromning o’zi esa zaharlidir. Havoda juda oz miqdorda (0,001%) bo’lsada brom bug’ining bo’lishi bosh aylanishi, shilliq pardalarning qichishishi, yo’talish, bo’g’ilish, terida kuyish va uzoq vaqtgacha bitmaydigan yara hosil bo’lishiga olib keladi. Biz BROMni dengiz qa’riga badarg’a qilishni taklif qilamiz, chunki uning zararidan boshqa hech narsani ko’rmayapmiz. Sudya : Bu juda keskin chiqish bo’ldi, biroq biz himoyalovchi tomonning gapini ham eshitishimiz kerak. Himoya uchun so’z advokatlarga beriladi. Hurmatli sud maslahatchilari diqqatli va xolis bo’lishingizni so’rayman. 47

Himoyalovchi tomon ( Himoyalovchi tomonning uchinchi vakili chiqish qiladi). Brom odam organizmida birikma ko’rinishida uchraydi. Gipofiz bezi bromga eng boydir. Unda brom yuqori molekulyar organik birikma ko’rinishida bo’ladi. Gipofiz o’zida bromgormon ishlab chiqaradi, u qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarini boshqarib turishi bilan muhim ahamiyatga ega imeyuщiy bolьshoe znachenie v regulyatsii protsessov vozbujdeniya i tormojeniya. Kaliy bromid asosida ta’sirchan va asabiy, shuningdek kuchli qo’rquvni boshdan kechirgan kishilar uchun tinchlantiruvchi dori tayyorlanadi. Bromning birikmalari fotografiyada ham ishlatiladi. Natriy bromid nisbatan qattiq charm olishda oshlovchi eritmalar tarkibiga qo’shiladi. Kaliy bromidning shaffof kristallaridan tunda ham ko’rish imkonini beradigan asboblarning linzalari tayyorlanadi. Litiy bromid sovutish qurilmalari korroziyasining oldini oladi, mineral yog’larni suvsizlantiradi, havoni suyuqlantirishga yordam beradi. Brom-indigo to’qimachilik sanoatida ko’kdan to qizil ranggacha bo’lgan yorqin va toza bo’yoqlar gammasini olishda ishlatiladi. O’simliklar orasida dukkakli o’simliklar va dengiz suvo’tlari o’zida bromid ionlarini to’playdi. Brom olishda dengiz suvi, neftni burg’ulash suvlari va ko’llarning sho’r suvidan foydalaniladi. Himoyalovchi sud maslahatchilaridan bromni davriy sistemada qoldirishni va unga ilgarigi turar joyi №35 kvartirada yashab qolishiga ruxsat berishingizni so’raydi Sudya : Bu guruhning boshlig’i FTOR hisoblanadi. Siz uni sudlanuvchilar kursisida ko’rmayapsiz, shu bois biz bu buzg’unchini sirtdan sud qilamiz. Uning paydo bo’lishi juda ko’pchilik insonlarning taqdiri va hayoti bilan bog’liq. Qoralovchilar so’z sizga. Qoralovchi (Qoralovchi tomondan navbatdagi vakil chiqish qiladi). Ftorni oddiy modda holida olish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar 100 yildan ortiq davom etgan. Ftor so’zi grekchadan tarjima qilinganda “halokat” degan ma’noni 48

anglatadi. Uni erkin holda olishga 1886 yilda frantsuz kimyogari Anri Muasan muvaffaq bo’lgan. Ftorning mavjudligi oldindan ma’lum bo’lgan bo’lsada, uni toza holda olish oson emas edi . Ushbu kuchsiz och-sariq rangli gazni ushlab qolish ancha qiyin. CHunki u hamma narsani yemirdi: yog’och, gazlama, rezina kabilar uning ta’sirida birdan o’t oladi va ftor atmosferasida yonib ketadi. U hatto shisha va metallarni ham yemiradi, suvni yonishga majbur qiladi, qor uning ta’sirida portlab ketadi. U tirik organizmlarga ham halokatli ta’sir etadi. Uning sirlarini ochishga uringan olimlarning ko’pchiligi buning evaziga sog’ligi va hatto hayoti bilan badal to’laganlar. Qoralovchi tomon Ftorni Davriy sistemadan badarg’a qilinishini talab qiladi. Sudya : Minnatdorman, o’tirishingiz mumkin. Himoyalovchi tomonni eshitamiz. So’z sizga. 4-Himoyachi tomon O’zining yemiruvchi kuchga egaligiga qaramasdan, FTOR tirik organizmlar uchun muhim element hisoblanadi: tishning emal qavati o’zida 0,02% ftor tutadi, u soch va suyaklar tarkibiga ham kiradi. Dengiz suvida ham ftor mavjud. Er qobig’ida kriolit (Na 3 AlF 6 ) va plavik shpati ( CaF 2 ) minerallari ko’rinishida uchraydi. Plavik shpati ko’pincha Grenlandiya – abadiy muzliklar orolidan qazib chiqariladi. Kriolit qo’llash hisobiga sanoatda alyuminiy olish ancha arzonga tushadi. Ftorid kislota aviatsiya, kimyo, tsellyuloza-qog’oz ishlab chiqarish sanoatlarida ishlatiladi. Uni yordamida shishaga rasm chiziladi. Ftorli organik birikmalardan freonlar ancha keng qo’llaniladi. Ftor dori-darmonlar, yuvuvchi vositalar, bo’yoqlar, zaharli ximikatlar, sun’iy qonning komponentlari, polimerlar tarkibiga kiradi. Ftor birikmalari tishni kariesdan saqlaydi. Himoyalovchi tomon Ftorni kimyoviy elementlar Davriy sistemasida qoldirishingizni so’raydi. 49

Sudya: O’tirishingiz mumkin. Sud maslahatchilari sizning barcha ko’rsatmalaringizni inobatga olishadi. Va nihoyat, navabat ASTATga yetib keldi. Galogenlar orasida u eng yosh jinoyatchi. U ushbu guruhga 1940 yilda kirgan. Uni D.Korson, K.Makkenzi i E.Segre vismutdan yadro reaktsiyasi bo’yicha sintez qilganlar. U metallga juda o’xshab ketadi va yodni eslatadi . U hali biror bir jiddiy buzg’unchilikni qilib ulgurmagan . SHu bois, men o’z vakolatimdan foydalanib, unga qo’yilgan gumonni olib tashlayman va ASTATga 85 kvartirada yashashiga ruxsat berishingizni talab qilaman . SHunday qilib , hurmatli sud maslahatchilari siz qoralovchi va himoyalovchi tomonlarni eshitdingiz . O’z hukmingizni chiqarishingizdan oldin, men sizdan betaraf ekspertning chiqargan xulosalarini eshitish va galogenlar to’g’risida tayyorlangan videofilьmni tomosha qilishingizni taklif qilaman . SHundan so’ng o’z hukmingizni chiqarishingiz mumkin . ( “Galogenlar” videofilьmidan lavhalar namoyish etiladi ) Sudya: Endi navbatdagi so’z navbati ekspertga beriladi . Marhamat xurmatli ekspert, xulosalaringizni o’qib eshittirishingiz mumkin . Ekspert : Biz ushbu ishni sinchiklab o’rganib chiqdik va sizga tarkibida galogen tutadigan bir qator mahsulotlarni taqdim qilmoqchimiz. (Tarkibida galogen tutuvchi mahsulotlar, dori-darmonlar va oziq- ovqat mahsulotlari namoyish etiladi). Bundan ko’rinadiki ular bog’langan holda jamiyat uchun katta naf keltiradi. Masalan: 1. Tarkibida yod i brom tutuvchi mahsulotlar – bu dengiz karamidir. Ular organizm tomonidan oson o’zlashtiriladi. Nerv va endokrin sistemasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Osh tuzisiz hayotni tasavvur qilib bo’lmaydi. 2. Dori - darmonlar 1. Yod-aktiv – tish kasalligini oldini olishda 2. Yodning spirtli eritmasi – dezinfektsi yalashda 3. Bromgeksin – yo’talga qarshi vosita 50

4. Adonis-brom – asab kasalligini davolashda 5. Kameton ( tarkibida xlor tutadi ) – laringit kasalligi ya’ni hiqildoq shilliq pardasining yallig’lanishiga qarshi vosita sifatida ishlatiladi. 3. Ftorli tish pastalari “ Kolgeyt ” , “ Promis ” , “ Noviy jemchug ” , “ Drakosha ” 4. Tatkibida xlor tutuvchi maishiy kimyo mahsulotlari “ Belizna”, “Mister Proper”, “Domestos” Bular inson uchun xizmat qiladigan galogen tutuvchi mahsulotlar va oziq- ovqatlarning ba’zi birlari ro’yxatidir. Ekspertlar fikricha galogenlardan ustalik bilan foydalanilsa ular katta naf keltiradi. Sud maslahatchilari : Barcha “yoqlab va qarshi” fikrlarni eshitgan va adolat tarozisida o’lchagan holda biz sud maslahatchilari quyidagi qarorga keldik: Ftor, Xlor, Brom, Yod i Astat larga Davriy sistemaning yettinchi guruhining asosiy guruhchasida yashash huquqi beriladi . Biz ularning xossalarini ko’rib chiqamiz va qo’shnilari bilan hech bir nizosiz yashashlari uchun kerakli maslahatlarni beramiz . Mustahkamlovchi qism : 1. Galogenlarning atomlarining tuzilishi. 2. Daftar bilan ishlash . Uyga vazifa berish : Darslikning galogenlar mavzusi oxirida berilgan savolga javoblar toping va topshiriqlarni bajaring. «Amiyakning ishlab chiqarish» mavzusi bo’yicha r olli o’yin darsining ishlanmasi. Ko’p mavzularni, masalan, kimyo bo’yicha mavzularni rolli o’yin shaklida o’rganish ko’proq bo’lib, barcha fanlarga qaraganda kimyo fani ishlab chiqarishga, haqiqiy amaliyotga yaqindir. Shunday qilib, «Amiyak ishlab chiqarish» rolli o’yin darsini ishlab chiqarish majlisi sifatida o’tkazish mumkin. Ammiakni ishlab chiqarish bo’yicha zavod xodimlari rollini o’quvchilar o’ynaydilar. 51

O’quvchi – zavod direktori mutaxassislarga ammiak sintezi – atmosfera azoti haqida gapirib, uni o’rganishning asosiy usuli, ishlab chiqarish tamoyillari haqida ma’lumot beradi. Dunyo bo’yicha u yiliga bir necha o’n million tonna ishlab chiqariladi.O’quvchi – iqtisodchi kodogramma sxemasidan foydalanib, ammiakning qo’llanilishi haqida hikoya qiladi. Zavod direktori: Qishloq xo’jaligi uchun qancha azot kerak? Muhandis: Ammiak sintezida – atmosfera azotidan foydalanish iqtisodiy jihatdan eng foydali usuldir. Lekin texnologik jihatdan bu murakkab jarayon. Balki kimdir bizni bu bilan tanishtirar? Texnik kutubxona mudiri, ammiak ishlab chiqarish tarixi haqida gapiradi. Direktor: Ha, haqiqatdan ham muammo qiyin, oldimizda turgan muhum masalani hal qilishimizga tog’ri keladi. Bosh kimyogar tadqiqotchi: Butun murakkablik ammiak sintezi reaksiyasining o’zida. Mana uning fizik – kimyoviy tavsifi, mana jarayonning optimal shart – sharoitlari (sxema). Zavod gazetasining muharriri: Nima uchun bu reaksiyani ancha vaqtgacha amalgam oshira olmadik? Uning tezligini oshirishga qanday erishiladi? Nima uchun uni geterogen deb atashadi? Direktor: Katalizatorning gazli aralashma bilan tutashish yuzasini kattalashtirishi lozim, shuning uchun g’alvirak temirni qo’llashadi. Iltimos, buni qayt eting. Keyin bosh muhandisga murojat qiling. Marhamat qilib yana bir marta bu reaksiyaning fizik – kimyoviy tavsifini keltiring! Direktor yana bir marta jarayonning optimal shart – sharoitlarini aniqlaydi. Ammiak sintezi, – deydi u, –juda ko’p energiya va mehnat talab qiladigan jarayon.Reaksiyaning borishi uchun muhandis kimyogarlar juda ko’p qiyinchiliklarni yengishiga to’g’ri leladi.Texnologiya qanday? So’z – zavodning bosh texnologiga! Bosh texnolog diapozitivlar va sintez uchun qurilish modeli yordamida ishlab chiqarish texnologiyasi va asosiy tamoyillari haqida hikoya qiladi. Bosh texnologga savollar: –Sintez kolonnasini qurish,murakkab muhandislik masala hisoblanadi,chunki hatto po’latning maxsus turlari ham bunday yuqori harorat va bosimda pishiqligini saqlay olmaydi.buni yengish qanday hal etilmoqda? Optimal 52

harorat qanday issiqlik manbai hisobiga saqlanadi? Bu yerda qaysi ishlab chiqarish tamoyillaridan foydalaniladi? Ko’rsatilgan sintez shart-sharoitlarda ammiak ishlab chiqarishni ko’paytirish masalasi qanday hal qilinadi? Qanday texnologik jarayon sirkulyar deb atalishini yana bir marta tushuntirib bering,iltimos.Barcha ishlab chiqarish tamoyillarini aytib o’ting(sinfning barcha o’quvchilari buni daftarga yozadilar). Direktor.Ammiak sintez qurilmasi – bu juda murakkab,og’ir vaznli jihoz.Tizim boshqarish nazorat qilinadi.Hammasi avtomatlashtirilgan. Bosh muhandis: Agregatning quvvatini oshirish muhim:agar quvvati yiliga 200 ming tonna ammiak bo’lgan agregatga hozir 70 ishchi xizmat ko’rsatishi mumkin.Yana bir muhim masala:Bizga ammiak zavodimiz hududida sex qurib,xlorid kislota ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishni taklif etishyapti.Ma’lumki,zavod yaqinida tuproqqa ammoniy xlorid singib ketib va yilning qurg’oqchil faslida u yerning ustiga chiqib,tupoqning strukturasini buzadi.Nima qilish kerak? Mutaxassislar ekologik muammolarni,ekologik jihatdan toza ishlab chiqarish texnologiyani joriy qilish maslasini muhokama qiladilar.Atrof-muhit muhofazasi bo’yicha inspektorda takliflar bor… Dars oxirida majlisxulosasi chiqariladi.Qaror qabul qilinadi:Ishlab chiqarish quvvatini oshiramiz.Agregatning quvvatini texnologik qayta jihozlash,yanada samaraliroq metallorganik katalizatorlar qo’llash,suv ta’minotining yopiq tizimlaridan foydalanish lozim. 2.2.Kimyo darslarida interfaol metodlardan foydalanish. Dars mavzusi. Kislorodning kimyoviy xossalari, biologik ahamiyati va ishlatilishi Darsning maqsadi: Kislorodning x ossalarini, ishlatilishini va biologik ahamiyatini turli baliq skeleti asosida o’rgananish. a) Ta’limiy: Kislorod O 2 – elementining kimyoviy xossalari, biogen elementligi, tibbiyotda, xalq xo’jaligida ishlatilishi haqidagi tushunchalarni o’rgatish. 53

v) Tarbiyaviy: havoni toza holda saqlashga ehtibor berish. b) Rivojlantiruvchi: O2 elementi to’g’risida to’liq mahlumotga ega bo’lish. Metod : interfaol Ko’rgazma: turli slaydlar, jadval darslik. Jihozlar va reaktivlar: KMnO 4 , S, C, yog’och cho’p, Fe qirindilari; probirkalar, temir qoshiqcha, quruq spirt, shtativ. Dars shakli: Savol-javob, og’zaki bayon, suxbat, tajribalar o‘tkazish. Dars o ‘tish rejasi: 1. O`qituvchining kirish so`zi. (2 daqiqa) 2.Uyga berilgan “Kislorod oddiy modda” mavzusiga oid bilimlarni tekshirish. (9 daqiqa) 3.O‘quvchilar bilimini tekshirish. (“Aqliy gimnastika”savollari, xotira mashqi orqali oldingi o’tilgan mavzuni mustahkamlash – 4 daqiqa) 4. Yangi mavzu bayoni. O‘qituvchining kichik ma’ruzasi maruzani.(7 daqiqa) 5. Mavzuni laboratoriya ishini bajarish bilan tushuntiriladi (15 daqiqa) 6. Mavzuni mustahkamlash. (7 daqiqa) 7. O`quvchilarni rag‘batlantirish, baholash (2 daqiqa) 8. Uyga vazifa berish (2 daqiqa) 1.O`qituvchining kirish so`zi. Darsning tashkil etilishi: a) salomlashish, davomatni aniqlash, o‘quvchilar tashqi ko‘rinishiga e’tibor berish; b) o`quvchilarni darsga hozirlab, jonli muhit yaratish; 2 . Uyga berilgan “O’zbekiston kimyogarlarining kimyo faniga qo‘shgan hissalari” mavzusiga oid bilimlarni tekshirish. Gjhghjhjjhg+ O‘qituvchi tomonidan “O’zbekiston kimyogarlarining kimyo faniga qo‘shgan hissalari” mavzuga doir tayyorlangan qisqa savollar beriladi. 1 O’zbekistonlik kimyogar olimlardan kimlarni bilasiz? 54

2. Tolalarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash nomli yangi ixtisoslikni qaysi o‘zbek kimyogarlari asoslagan? 3. O.S.Sodiqovning kimyo fani sohasida dunyoga tanitgan qanday ishlari haqida bilasiz? 4. Akademik Y.T.Toshpo‘latov kimyo sanoati sohasining rivojiga qo ‘shgan ishlsri nimalardan iborat? O’qituvchi tomonidan har bir savolga javob olishda, berilgan javoblar to’g’ri noto’g’riligi izohlanib boriladi. 3. O‘quvchilar bilimini tekshirish. (“Aqliy gimnastika” savollari orqali xotirani sinash) O‘quvchilar o`qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo‘yilgan savollarga javob beradilar. Darsning borishi: darsni tashkil etish davomatni, bugungi kun yangiliklari va uy vazifasi aniqlanadi. O’tilgan mavzuni so’rash: a) O’tilgan mavzuga oid tarqatma materiallar b) ko’rgazmali qurollar. v) uyga berilgan misol yoki masalani yechish topshiriladi. Ommaviy holda: o’tilgan mavzuni so’rashda: aqliy xujum, zanjir usuli savollarning ketma- ketligi, zanjir uzulmasdan savollarga javob berish. Reaksiya tenglamalarini yozish va o’qiy bilish amalga oshirish kabi usullardan foydalaniladi. O’tilgan mavzu klaster usulida mustaxkamlanadi va yangi mavzuga bog’lanadi. O 2 elementining x ossalarini o’rganish. Tabiatda uchrashi: O 2 elementi tabiatda erkin va birikma xolda uchraydi. Erkin xolda atmosferada 23%, yer po’stlog’ina 46% tashkil etadi. O 2 suv, tog’ jislari, minerallar, tuzlar, asos, kislota, organizmni tashkil etuvchi-oqsil, yog’, uglevodlar tarkibida bo’ladi. Olinishi: laboratoriya sharoitida NaOHning 5% eritmasini elektroliz qilish yoki KClO 3. KMnO 4 ni qizdirish yo’li bilan olinadi. 55

1) Asbobning tuzilishi tasviri 1, 2- byuretkalar 2N 2 O = 2N 2 + O 2 3 –suv q u yish nayi 2 mol = 2 mol +1 mol 4 -tok manbayi 1) 2KMn O 2 →K 2 MnO 4 +MnO 2 + O 2 ↑ 2) KClO 3 =2KCl+3O 2 ↑ Sanoatda O 2 xavoni suyuqlantirib olinadi. Kislorod po’lat ballonda 150 atm. gacha bosim ostida saqlanadi va tashiladi. Fizik xosalari : ragsiz, hidsiz, mazasiz, havodan og’ir, N 2 Oda kam eriydigan, ─ 183˚da suyuqlikka aylanadigan gaz modda.3ta izotopi bor: 16 8 O, 17 8 O, 18 8 O, kovalent bog’lanish qutbsiz turini hosil qiladi. Kimyoviy xossalari: O 2 molekulasi 2 atomdan iborat u barcha element bilan reaksiyaga kirishib oksid hosil qiladi. Yuqorida ko’rsatilgan tajribada yig’ilgan O 2 dan foydalanib 1-, 2- va 3- tajribalar bajariladi. C+ O 2 =C O 2 2 N 2 + O 2 =2 N 2 O 2 Mg+ O 2 = 2 Mg O S+ O 2 =S O 2 N 2 + 2 O 2 =2N O 2 4Na+ O 2 =2Na 2 O 4 Fe+ 3O 2 = 2 Fe 2 O 3 2S 2 N 2 +5O 2 =4SO 2 +2N 2 O 56

Kimyoviy x ossalarini tasvirlovchi reaksiya tenglamalarni baliq skeleti shakli orqali h am ifod a lasa bo’ladi. Ishlatilishi: A) Bemorlarga b) metallarni eritishda v) reaktiv samol yo tda g) kosmik kemada d) metallarni payvandlashda e) tog’−kon sanoatidi portlatuvchi sifatida ishlatiladi. Biologik ahamiyati: O 2 tirik organizmning nafas olishi uchun zarur bo’lgan modda. Davriy sistemadagi o’rni . 1. Kimyoviy belgisi O 2 14. r = 16 2. 2- davr 15. elektron konfiguratsiyasi 1s 2 2s 2 2p 6 3. 2- qator 4. 6- guruh asosiy 5. metall emas 6. 2 valentli 7. vodorotli birikmasi.N 2 O 8. kislorodli. birikmasi O 2 9. atom tuzilishi 8) 2 ) 6 10. tartib nomeri 8 11. atom og’irligi 0816 12. p=+16 13. е =-16 57

Mavzu:Galogenlar. I. Dars maqsadi: 1. Ta’limiy maqsad: Galogenlarning kimyoviy elementlar davriy jadvalida joylashgan o`rni va atom tuzilishi haqida o‘quvchilarga bilim, ko`nikma va malakalar berish. Galogen birikmalari, masalan (osh tuzi) turmushda, (yo`dning spitli eritmasi) tibbiyotda ishlatishlari haqida ma’lumot berish. 2. Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni Vatanga mehr muhabbat ruhida tarbiyalash va kasbga yo’naltirish, kimyo faniga bo’lgan qiziqishlarini yanada mustahkamlash. 3. Rivojlantiruvchi maqsad: Galogenlarning davriy jadvaldagi o`rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, olinishi, xossalarini ifodalab berish. O’quvchilarni mustaqil fikrlash o’z fikrini erkin bayon qila olish qobiliyatini shakllantirish , laboratoriya va amaliy mashg’ulotlarini mustaqil bajarish malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish. 4. Hayotiy ko`nikmalar hosil qilish: Hayotimizda osh tuzidan va yoddan qanday foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish. II. Dars turi: Noan’aviy, an’anaviy yangi pedagogik texnologiyalar asosida. III. Dars uslubi: Aqliy hujum, bahs munozara, laboratoriya mashg`uloti, “ Aql charxi” metodi. IV. Dars jihozlari: Davriy jadval, proeksion ko`rgazmali metodik qo`llanma, kodoskop, ekran, ko’rsatish uchun tayoqcha, galogenlarning namunalari, darslik, 25-jadval, 5- labaratoriya ishi. Asbob va reaktivlar: probirkalar, quruq yoqilg`i (urotropin), xlorli suv, kaliy bromid tuzi eritmasi, kaliy yodid tuzi eritmasi, tagi yumaloq kolba, kimyoviy katta stakan, yod kristallari, kumush nitrat tuzi eritmasi, natriy xlorid tuzi eritmasi. 58

V. Fanlararo bog`lanish: 1. tibbiyot; 2. biologiya; 3. matematika; 4. tarix. Darsning borishi: VI. Darsni tashkil etish : 1. Salomlashish va o`quvchilar davomadini aniqlash. 2. O`quvchilarning yangi darsning mavzusi va shiori bilan tanishtirish. IX. Darsning shiori: Bilimdonlik, hamkorlik, zukkolik, tezkorlik, topqirlik. X. O`tilgan mavzuni so`rab baholash: a) savol-javob b) aqliy hujum d) reaksiya tenglamalarini yozish. “Aqliy hujum”: 1. Metallmaslar davriy jadvalda qayerda joylashgan? 2. Davriy jadvaldagi metallmaslarni sanab chiqing? 3. Umumiy nechta metallmas bor? 4. Metallmaslarning nechtasi S element, nechtasi P elementlardir? 5. Metallmaslar nechta guruhga bo`linadi? 6. Metallmaslarning agregat holatlari qanday? a) gaz b) suyuq d) qattiq-kristall; 7. Tabiatda qaysi metallmaslar erkin holatda uchraydi? 8. Inert gazlarning atomlari boshqa metallmas atomlaridan nimasi bilan farq qiladi? 9. Galogenlarning ma’nosi nima? 10. Galogenlarga qaysi element kiradi? Aqliy hujumdagi 10-savoldan keyin yangi mavzu bayon qilinadi. 59

Yangi mavzuning bayoni : Yer qobig'ida ko'p tarqalgan galogenlarga nimalar kiradi? Fanga "galogen" tushunchasini 1811- yilda nemis kimyogari I. Shveyger kiritgan bo'lib, "tuz" va "hosil qiluvchi" degan ma'nolarni bildiradi. "Galogenlar" atamasi ftor, xlor, brom, yod va astat uchun umumiy nom bo'lib qolgan. Galogenlarning barchasi metallmaslar bo'lib, kimyoviy elementlar davriv sistemasining VII guruhi bosh guruhchasida joylashgan. Galogenlarning tashqi energetik pog'onasida 7 tadan elektron bor. Demak, tugallangan energetik pog'onaga o'tishi uchun 1 ta elektron yetishmaydi. Shu sababli galogenlar vodorod hamda metallardan I ta elektron olib -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. NaF -1, НСI-1 KBr -1 CaJ2 -1, Ftor eng kuchli elektromanfiy element bo’lganligi uchun u barcha birikmalarda -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Xlor, brom va yod esa kislorodli birikmalarida +1 dan +7 gacha bo'lgan oksidlanish darajalarini ham namoyon etadi. Galogenlarning atom tuzilishi: +9 F 1s 2 2s 2 2p 5 +17 CI 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5 +35 Br 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 5 +55J 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 4d 10 5s 2 5p 5 Tabiatda tarqalishi. Galogenlar tipik metallmaslar, kuchli oksidlovchilar bo'lganligi sababli tabiatda erkin holda uchramaydi. Asosan tabiatda kimyoviy birikmalar tarzida uchraydi. Galogenlarning tabiatda uchrashi. Kimyoviy element Yer qobig’idagi miqdori tabiiy birikmalari Ftor 0,027% Plavik shpati — CaF 2 , apatit, fosforitlar Xlor 0,045% Xlorid lar: KC1, NaCI Brom 0,00016% Bromidlar: NaBr, KBr, MgBr 2 Yod 0,00003% Yodidlar: NaJ, KJ 60

Olinishi. Agar yuqoridagi jadvalga jiddiy e'tibor bersangiz, galogenlar tabiiy birikma- larida asosan manfiy bir (-1) oksidlanish darajasida bo'ladi. Demak, galogenlarni tabiiy birikmalardan erkin holda ajratib olishi uchun galogenik ionlarini oksidlash kerak bo'ladi. 1. Ftorid ionidan ftor olish uchun faqat elektroliz jarayonidan foydalaniladi. 2. Xloridlardan xlorni olish uchun xlorid ioni tutuvchi eritmalarni elektroliz qilib yoki kuchli oksidlovchilar ta'sir ettirib olish mumkin: 2 К Mn O 4 + l 0 NaCl + 8H 2 S O 4 = K 2 S O 4 + 5Na 2 S O 4 + 2MnS O 4 + 5C1 2 + 8H 2 O 3. Bromidlardan bromni olish uchun bromid ionlari tutgan eritmalarni elektroliz qilib yoki kuchli oksidlovchi ta'sir ettirib olish mumkin. Bundan tashqari bromidlarning eritmalariga xlor ta'sir ettirib ham bromni olish mumkin. Chunki xlor bromga nisbatan kuchli oksidlovchidir: 2K Br -1 + Cl° 2 = 2 КСI -1 + Br ° 2 4. Yod olish uchun yodidlarning eritmalari elektroliz qilinadi yoki kuchli oksidlovchilar ta'sir ettiriladi. Shuningdek, uni xlor, brom ta'sir ettirib ham olish mumkin. 2KJ + CL 2 = 2KC1 + J 2 2KJ + Br 2 = 2KBr + J 2 Fizik xossalari: Galogenlarning ayrim xossalari bilan “Kimyoviy elementlarning tabiiy oilalari” mavzusida tanishganmiz. Galogenlarning nisbiy atom massalari ortgan sari fizik xossalari ma'lum qonuniyat bilan o'zgaradi. Oddiy sharoitdagi agregat holati va rangi quyuqlashib boradi. Ftor och-yashil rangli gaz, xlor sarg'ish-yashil rangli og'ir gaz, brom qizg'ish-qo'ng'ir rangli suyuqlik, yod esa to'q-kulrang kristall moddadir. Shu tartibda qaynash harorati va zichlik ortib boradi. Galogenlarning suvda eruvchanligi nisbatan ancha каm. Masalan, 1 hajm suvda odatdagi sharoitda 2,5 hajm xlor eriydi, yodning eruvchanligi 0,02 ga teng (100 g suvda 0,02 g yod eriydi). Organik erituvchilarda galogenlar yaxshi eriydi (organik erituvchilar — benzin, kerosin, atseton, turli xildagi spirtlar, benzol va h.k.). 61

Yod sublimatlanish xossasiga ega, ya'ni u qizdirilsa bunafsha rangli gaz holatiga o`tadi. Qattiq moddalarning suyuq holatga o'tmasdan gaz holatga, gaz holatdan yana suyuqlanmasdan qattiq holatga o'tishi hodisasi sublimatlanish deyiladi. Kimyoviy xossalari. Ftordan yodga tomon (F 2 , Cl 2 , Br 2 , J 2 , qatori) galogenlarning atom radiusi ortib boradi. Bu ftorning valent elektronlari yadroga yaqin, yodda esa uzoq, ya'ni yadroga bo'shroq tortilib turadi. F 2 ° - CL 2 0 - Br 2 0 – J 2 0 qatorda: - oksidlovchilik xossasi kamayib boradi; - kimyoviy faolligi kamayib boradi; - qaytaruvchilik xossasi ortib boradi. F - - CI - - Br- - J- qatorda esa kimyoviy faolligi ortib boradi. Bu ionlarda tashqi energetik qavat sakkizta elektron bilan to'lgan, ular elektron qabul qila olmaydi, aksincha elektron berib oksidlanadi. Ftor galogenlar ichida eng faol elementdir. Hatto kislorod ham ftor ta'sirida oksidlanadi. Suv esa alangalanib yonadi: 2 Н 2 O -2 + 2F 2 0 = 4 HF -1 + O 2 0 Xlorning metallar bilan tasirlashi Xlor oddi shroitda dearli barcha metallar bilan tasirlashadi. Bazi metallar bilan faqat qizdirish yo’li bilan tasirlatish mumkun. 2Na + Cl 2 → 2NaCl 2Sb + 3Cl 2 → 2SbCl 3 2Fe + 3Cl 2 → 2FeCl 3 Xlorning metalmaslar bilan ta’sirlashi. Xlor uglerod, azo’t, kislaro’d, ftor va inert gazlardan tashqari metalmaslar bilan tasirlashib tegishli xloridlarini hosil qiladi. Yorug’lik tasirida yoki qizdirilganda xlor vadaro’t bilan (bazan portlash bilan) tasirlashadi. Tarkibida 5,8 % dan 88,3% gacha vadaro’t tutgan vadaro’t va xlor aralashmasi quyosh nuri tasirida portlab reaqsiaga kirishadi. Uncha katta bo’lmagan kansentratsiali 62

aralashma esa rangsiz yoki yashil-sarg’ish alanga hosil qilib yonadi. Alanganing temperaturasi 2200 0 C gach yetshi mumkun. Cl 2 + H 2 → 2HCl 5Cl 2 + 2P → 2PCl 5 2S + Cl 2 → S 2 Cl 2 Kislarod bilan oksidlarni hosil qiladi. Bunda xlorning oksidlansh darajasi +1 dan +7 gacha bo’lshi mumkun Cl 2 O , ClO 2 , Cl 2 O 6 , Cl 2 O 7 . Ftor bilan reaksiyaga kirishi natijasida xlorid emas balki ftorid hosil bo’ladi. Cl 2 + 3F 2 → 2 ClF 3 Boshqa xossalari. Xlor brom va jodning vadarod yoki metal bilan xosil qilgan birikmalaridan brom va jodni siqib chiqarshi mumkun Cl 2 + 2HBr → Br 2 + 2HCl Cl 2(c) + 2NaJ (sovuq) → J 2 + 2NaCl 3Cl 2(k) +NaJ (qaynoq) +3H 2 O→6HCl+NaJO 3 Xlor is gazi bilan birikib fosgenni xosil qiladi. Cl 2 + CO → COCl 2 Xlor suv yoki ishqor eritmasi bilan dispraportsialanish reaqsiasiga kirishadi. Cl 2 + H 2 O → HCl + HClO 3Cl 2 + 6NaOH → 5NaCl + NaClO 3 + 3H 2 O Cl 2 + 2NaOH (sovuq) → NaCl + NaClO + H 2 O Quruq Ca(OH) 2 ni xlorlash orqali xlorli oxak olinadi. Cl 2 + Ca(OH) 2 → CaCl(OCl) + H 2 O Amiakga xlor tasir ettirib azot trixlorid olinadi. 4NH 3 + 3Cl 2 → NCl 3 + 3NH 4 Cl Oksidlovchilik xossasi. Xlor juda kuchli oksidlovchi hisoblanadi. Cl 2 + H 2 S → 2HCl + S Xlorning suvdagi eritmasi oqartirish uchun ishlatiladi. 63

Organik birikmalarga ta’siri. Toyingan uglevodorodlar bilan quyosh nuri ishtirokida ta’sirlashadi. CH 3 -CH 3 + Cl 2 → C 2 H 5 Cl + HCl To’yinmagan uglevodorodlar bilan qo’sh bog’ni uzub birikadi. CH 2 =CH 2 + Cl 2 → Cl-CH 2 -CH 2 -Cl Aromatik birikmalar bilan katalizator (AlCl 3 , FeCl 3 ) ishtirokida tasirlashadi. C 6 H 6 + Cl 2 → C 6 H 5 Cl + HCl I. Yangi mavzuni mustahkamlash. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi “Aql charxi” usulida savol- javob o`tkaziladi. 1. Galogen so`zining ma’nosi nima? 2. Ftor so`zining ma’nosi nima? 3. Eng aktiv galogen qaysi? 4. Galogenlarda allotropiya hodisasi kuzatiladimi? 5. Yodning biologik ahamiyati nimalardan iborat? 6. Eritmadagi brom ioni qanday reaktiv yordamida aniqlanadi? 7. Eng passiv galogen qaysi? 8. Galogenlar tabiatda qanday tarqalgan? 9. Sublimatsiya nima? 10. Xlor ioni qanday aniqlanadi? 11. Galogenlarga qaysi elementlar kiradi? 12. Brom so`zining ma’nosi nima? 13. Nima uchun gipoxloridlar oqartirish xususiyatiga ega? 14. Galogenlar kimyoviy jihatdan metallmi yoki metallmasmi? 15. Xlorid kislotasida vodorod va xlor qanday bog` bilan bog`langan? 16. Yod tuzlari qaysi maqsadda ishlatiladi? Sinf guruhchalarga bo`linadi: 1-guruhcha: Ftor – F 2-guruhcha: Xlor – Cl 3-guruhcha: Brom – Br 64

Guruhlar o`z nomlariga monand galogenlarning atom tuzilishini doskada yozadilar: 1. +9 F 2. +17 Cl 3. +35 Br Tabiatda tarqalishi: Slayd shou asosida multimediya ekranida namoyish qilinadi. Darslik bilan ishlash: Darslikdagi 25-jadval asosida. Olinishi: Doskaga galogenlarning olinishi bo`yicha oksidlanish-qaytarilish kimyoviy reaksiya tenglamasi yoziladi. 1-guruhcha: Ftor – F: Oksidlanish darajalarini qo`yadi. 2-guruhcha: Xlor – Cl: Elektron balansini tuzadi. 3-guruhcha: Brom – Br: Reaksiya tenglamasini tenglashtiradi. Fizikaviy xossalari : galogenlarning fizikaviy xossalari og`zaki usulda davriy sistema va doska yordamida tushuntiriladi. Laboratoriya ishi: Yodning sublimatlanishiga oid tajriba mo`rili shkaf ostida ko`rsatiladi. Kimyoviy xossalari: 3 guruh o`z nomiga mos bo`lgan “romashka”larni to`ldiradi. Ftor – sariq. H 2 + F 2 = Na + F 2 = Mg + F 2 = H2O + F 2 = O 2 + F 2 = Xlor – och yashil. Na + Cl 2 = Mg + Cl 2 = Ca + Cl 2 = H2 + Cl 2 = 65

O 2 + Cl 2 = Brom – to`q qizil. H 2 + Br 2 = H 2 O + Br 2 = Mg + Br 2 = Na+ Br 2 = Ca + Br 2 = Laboratoriya ishi : O`quvchilar galogen ionlarining kimyoviy xossasiga doir 6 tadan xususiy-sifat tajribalarini o`tkazadilar. Bundan 3 tasi kumush nitrat va 3 tasi qo’rg’oshin atsetat reagentlari ishtirokida o’tkaziladi. Tajriba so`ngida xulosalar e’lon qilinadi. YAKUNLOVCHI QISM. O`quvchilarga o`ntadan test topshiriqlari beriladi. Baholangan o`quvchilarning baholari – ballari e’lon qilinadi. Uyga vazifa: 34-“Galogenlarning davriy sistemasidagi o`rni. Atom tuzilishi” mavzusini o`qib, tayyorlash. Darslikning 105-betidagi 3 ta savolga javob yozish va topshirig`ini bajarish. Galogenlar mavzusi bo`yicha mustaqil 8 tadan test topshiriqlarini tuzish. 66

XULOSA 1.Ilmiy va metodik adabiyotlardagi turli xildagi o’qitish metodlarini o’rganib chiqish orqali,ular ichida interfaol darslar asosida o’qitish eng samarali,ta’limiy nuqtai nazardan foydalanishga qulay degan xulosaga keldik. 2. «Galogenlar» va «Ammiyak ishlab chiqarish» mavzularini bo’yicha ishlab chiqilgan syujetli-rolli o`yinli darslar o’yini o’quvchilarning jamoada o’z o’rnini topishiga, kimyo faniga qiziqishini oshirishga va ekologik madaniyatini shakllantitishga katta hissa qo’shadi. 3. «Galogenlar» va «Kislorod» mavzularini bo’yicha tashkil qilinadigan noan’anaviy va interfaol darslar o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini kuchaytirishga,fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga iyordam beradi. 4. Taklif qilinayotgan ushbu metodik tavsiyalarning amaliy ahamiyati juda katta bo’lib, ungan uzluksiz ta’limning barcha sohalarida ishlayotgan kimyo fani o’qituvchilari o’z faoliyatida foydalanishlari mumkin. 67

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Шукина Г.И. Проблемы познавательного интереса в педагогике.- М.: Педагогика, 1971-351с 2.Борисов И.Н. Борисов И.Н. Химия ўқитиш методикаси. - Тошкент: Ўқитувчи,1965.- 524 б. 2. Га1унов В.П. Соверщенствование методов обучения химии в средней школе.-Л: ЛГПУ,1974- 3. Шаповаленко С.Г. Методика обучения химии.-М.:Учпедгиз, 1963-668 с 4. Дидактика средней школы. Некоторые проблемы современной дидактики. Под:ред. М.А.Данилова-М. Просвещение-1975- 5. Кирюшкин Д.М., Полосин В.С. Методика обучения химии.-М- Просвещение,-1970-495с 6. ЛеOер И.Я. Дидактические основы методов обучения-М. Просвещение 1981 7. Maxmutov M.I. Maktabda problemali ta’limni tashkil etish. – Toshkent: O’qituvchi, 1981-133b 8. Махмутов М.И. Современный урок.-М. Педагогика,1985-184с 9. Скаткин М.Н. Совершенствование процесса обучения –М. Педагогика. 1971-208с 10. Скаткин М.Н. Проблемы современой дидактики.-М. Педагогика,1984-94с 11. Совершенствование обучения химии в 7-8 классах средней школы. Под.пед.Р.Г.Ивановой.-М.Просвещение, 1985-192с 12. Паламарчук В.Ф. Школа учит мыслить-М. Просвещение,1981- 126с 13. Бабанский Ю.К. Хозирги замон умумий урта таълим мактабида укитиш методлари. Ташкент. Ўкитувчи. 1990-230б 14. Бабанский Ю.К. Рационалъная организация учебной деятелъности.-М. Педагогика, 1981-184с 68

15. Общая методика обучения химии. Под.пед. Л.А. Цветкова. 2т-М. Просвещение, 1982, Т1 16. ЧеOобелъская Г.М. Методика обучения химии в средней школею-М. ВЛАДОС, 2000-336с 17. Пак М.С. Дидактика химии-М. ВЛАДОС,2004-315с 18. Ив a нова Р.Г, Иодко А.Г. Система самостоятелъных работ учащихся при изечении неорганической химиию-М. Просвещение, 1988-158с 19. Иванова Р.Г, Сович Т.З, Четков И.Н. Самостоятелъные работы по химии.-Просвещение, 1982-206с 20. Балаев И.И. Домашний эксперимент по химии. –М. Просвещение, 1977-127с 21. Назарова Т.С, Грабецкий А.А, Лаврова В.Н. Мактабда химядан тажриба утказиш. Тошкент. Ўкитувчи, 1992-240б 22. Нишонов М., Тешабоев С. Мактабда кимёдан лаборатория ишлари.-Тошкент. Ўкитувчи, 1995-105б 23. Хомченко Г.П., Платонов Ф.П., Чертков И.Н. Демонстрационный эксперимент по химии.-М. Просвешение, 1978-205с 24. Полосин В.С. Школьный эксперимент по неорганической химии.-М. Просвещение, 1970-336с 25. Полосин В.С, Прокопенко В.Г. Практикум по методике преподавания химии.-М. Прщсвещение, 1989-224с 26. Цветков Л.А. Эксперимент по органической химиию-М. Просвещение 1986 27. Верховский В.Н., СмиOов А.Д. Техника химического експеримента. –М. Просвещение,1973-1975 В 2-х томах 28. Коновалов В.Н. Техника безопасности при работах по химиию- М. Просвещение, 1980-128с. 29. Насриддинов Т.Ю., Асқаров И.Р. Химия ўқитишда меҳнат муҳофазаси ва хавфсизлик теҳникаси. Тошкент. Ўқитувчи, 1995-104б 69

30. Семенов А.С. Охрана труда и теҳника безопасрости при работах по химиию-М. Просвещение, 1981-142с 31. Еригин Д.П., Шишкин А.Е. Методика решения задач по химии.- М. Просвещение, 1989-176с 32. Абкин Г.П. Методика решения задач по химии.-М. Просвещение,1971 33. Протасов П.Н., Цитович И.К. Методика решения расчетнқх задач по химии. –М. Просвещение, 1978 34. Вивюрский В.Я. Химиядан билим олишни ва фойдаланишни ўрганайлик.-Тошкент. Ўқитувчи, 1991-100б 35. Корсак Г.И. Экспериментальный задачи по химии. Минск. Народна асвета, 1981-112с 36.Гузеев В.В. Методы обучения и организационные формы уроков.- М.:Знание,1999. -146 с. 37.Зуева М.В.,Иванова Б.В. Организация учебно-познавательной деятельности учащихся:Сравнение традиц. и новых структур уроков [химии]// Веч.сред.шк.-1990.-№1.-С.44-47. 38.Зуева М.В., Иванова Б.В. Совершенствование организации учебной деятельности школьников на уроках химии.-М.:Просвещение,1989.-160 с. 39.Павлова Н.С. Обучающие игры на уроках химии //Химия в школе - 2000. -№6. -С.35-38. 40.Соколова О.Н. Урок-игра как форма обобщения знаний:формы уроков проводимые в форме игр: Соревнований, КВН, ролевых игр и т.д//Химия в школе.-2003.-С.-41-43. Internet ma’lumotlari: 1. www.chemport.ru . 2. www.chemexpress.fatal.ru . 3. www.twirpx.com/files/abit/chemistry/ 4. www.ziyonet.uz. 70

Похожие

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishni kompyuter texnologiyalari asosida takomillashtirish

Akademik litseylarda kimyo o’qitishni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida takomillashtirish

O’quvchilarning sinfdan tashqari mashg’ulotlarini tashkil etishda kimyoviy kechalardan foydalanish

Qiyin eriydigan metallarni gidropresslash jarayonlarini takomillashtirish

Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi