Главная страница
Дипломные работы
Химия
Ichimlik suvini tozalash usullari
Ichimlik suvini tozalash usullari
Загружено в:
29.09.2019
Скачано:
0
Размер:
3691.5 KB
Скачать
Похожие
Koson tumani “A. Navoiy nomli fermer xo’jaligi sizot suvlari tarkibidagi natriy hamda gidrokarbonat ionlarining miqdorini aniqlash
Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi sulfat hamda xlor ionlarini miqdorini aniqlash
Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi molibden hamda nitrat ionlarining miqdorini aniqlash
Aralash ligandli koordinasion birikmalarni sintezlash usullari
Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari
![ADABIYOTLAR TAHLILI 1.1. Suv molekulasi tuzilishi Suv bu yer yuzasida eng ko’p tarqalgan birikmalardan biri hisoblanadi va butun tirik organizmlar tarkibining asosiy komponentlaridan biridir. Masalan, okeanning o’zi 1,4*10 24 g suvni yoki tahminan 320 mln mil 3 suvdan tashkil topgan. Yer qarining qattiq po’stlog’i esa 0,8*10 24 gidratlangan suvdan tashkil topgan. Odam organizmining qattiq hujayrasi 65 % i, yumshoq hujayralarini esa 80 % i suvdan tashkil topgan . Suvning tarkibini nazariy o’rganish va olingan natijalarni Dorsi [1] o’rgangan. Bunda suvning (sirt taranglik) xossalari va tarkibi orasidagi bog’liqlik o’rganilgan. Suv ko’rinishidan bug’, suv va muz ko’rinishida bo’lishi mumkin. Suvning bug’, muz va suyuq holatdagi xossalarini tushuntirish uchun biz suv molekulasining tuzilishini bilishimiz kerak. Bu ikkkita usul bilan amalga oshiriladi. Birinchisi amaliy tadqiqotlar yordamida bo’lsa, ikkinchisi kimyoviy tuzilishning elektron nazariyalari yordamida olib boriladi. Amaliy taadqiqotlar bug’ holatidagi suvning juda past bosim yoki juda yuqori temperaturalardagi xossalarini o’rganishga asoslangan. Bunda molekulalar orasidagi ta’sir juda sust bo’ladi. Shuning uchun olingaan natijalar aniqroq gisoblanadi. Bu xossalar yadrolar va kutbli molekulalarning bir – biriga nisbatan joylashishi bilan bog’liq. Amaliy usul orqali elektron zaryadning molekula atrofida taqsimlanishi haqida aniq ma’lumotni bermaydi. Shuning uchun suv molekulasi haqida aniqroq ma’lumot olish uchun nazariyaga muroja’at qilinadi. Nazariyada suv molekulasining elektron bulutlari shakli, zaryadi va ushbu zaryadning taqsimlanishini o’z ichiga oladi va molekulaning umumiy qutubliligiga katta hissa qo’shadi. Albatta bu nazariya sun’iy hisoblanadi. Lekin suv haqida olingan amaliy natijalarni to’ldiradi va suv molekulasi modellarini yaratishga imkon beradi. 8](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-8.png)
![1.1.1. Suv molekulasi 1.1.1.1. Suv molekulasining tuzilishi 1780 – yilda Kavendish va Lavuaze [2] suv kislorod va vodorod atomlaridan tashkil topishini aniqladi. Lekin ular ikki hajm vodorod bir hajm kislorod bilan ta’sirlashishini isbotlay olishmadi. Buni 1805 - yilda Gey – Lyussak va 1842 – yilda Gumboldlar isbotlashgan. Dumas esa vodorod va kislorodning og’irligi suvda 2:16 nisbatda ekanligini aniqlashgan. 1929 – yilda kislorodning barqaror izotopi va 1932 – yilda deyteriy kashf qilingandan keyin suvning har – hil molekular og’irlikdagi bir nech turi borligi aniqlandi. Xozirgi vaqtda vodorodning uchta izotopi (deyteriy), (tritiy) va kislorodning oltita izotopi ma’lum [3] tritiynin yarim yemirilish davri 12,5 yilga teng bo’lgan radiaktiv element hisoblanadi. Kislorodning izotoplari radiaktiv hisoblanadi. Lekin ularning yarim yemirilish davri juda qisqa va ular tabiiy suv tarkibida ko’p miqdorda uchramaydi. Suvni barqaror izoto’plarining tarqalishini Shatenshteyn va shogirdlari o’rganishgan [3]. Ularning fikricha tabiiy suvda ushbu izoto’plarning miqdori suvning kelib chiqishiga bog’liq. Quyidagi tarkibli H 2 18 O, H 2 17 O va HD 16 O tarkibli suvning tarqalishi quyidagicha bo’lishi mumkin. 0,20; 0,04 va 0,03 % bo’lishi mumkin H 2 16 O tarkibli toza suvni tayyorlash juda qiyindir. “Suv” termini suvning barcha fazasiga tegishli yoki faqat suyuq fazasiga tegishli bo’lishi mumkin. “Muz” termini esa suvning faqat qattiq fazasini, “Bug’” termini esa gaz holatidagi suvga tegishlidir. “Og’ir suv” termini esa faqat D 2 O uchun qo’llaniladi. 1.1.1.2. Suv molekulasining hosil bo’lish energiyasi 9](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-9.png)
![1 – jadval Suv molekulasining hosil bo’lish energiyalari (kkal/mol) № Energiya turi Energiya miqdori, kJ/mol 1 O 0 K da H va O atomlaridan suv molekulasi hosil bo’lish energiyasi -219,34 [365] 2 O 0 K da tebranish energiyasi 13,25 3 Elektron bo’g energiyasi -232,59 4 25 0 C dagi hosil bo’lish entalpiyasi -221,54 [365] 5 O 0 K da O – H bog’ energiyasi 109,7 6 O – H bog’ dissotsiatsiya energiyasi 101,5 [62] 7 H – O – H bog’ dissotsiatsiya energiyasi [(1)-(6)] 117,8 Suv molekulasining elektron bog’ energiyasi tebranmas yadro molecular energiyasi va 0 0 Kdagi atomlar enegiyasi ayirmasiga tengva 0 0 Kdagi suv molekulasining hosil bo’lish energiyasidan ancha kattadir. Suv molekulasining hosil bo’lish energiyasi hatto 0 0 Kda ham molekulaning qoldiq tebranma energiyasiga ega ekanligi aniqlangan va bu energiya nol nuqtada suv molekulasining hosil bo’lish energiyasiga qo’shilmaydi. Nol nuqtadagi energiya spektroskopik natijalar asosida baholanadi. Bunda uni nol gradus Kdagi suv molekulasining hosil bo’lish energiyasidan olib tashlansa elektron bog’ energiyasi natijalari olinadi (1 - jadval). Vaholanki, suv ikkita O – H bog` tutar ekan O – H bog’ energiyasi suv molekulasi hosil bo’lish energiyasining yarmiga teng bo’ladi, ya’ni 109,7 kKal/mol gating bo’ladi (0 0 Kda). O – H bog’ energiyasi bilan chambarchas bog’liq bo’lgan energiyalardan biri dissotsiatsiya energiyasidir. Bu energiya 0 0 K da O – H bog’larning uzilish energiyasi sifatida aniqlanadi. Lekin bunda qiziqarlisi shuki O – H bog’larning bittasi dissotsiatsiya energiyasiga ega, bittasi esa dissotsiatsiya energiyasiga ega emas. Kottrell [4] o’zining tajriba natijalari asosida O – H bog’larning dissotsiatsiya energiyasini vodorod va kislorodga parchalanishini 101,5 ± 0,5 kKal/mol ga teng ekanligini aniqladi. Suv molekulasidagi ikkita bog’ 11](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-11.png)
![dissotsiatsiya energiyasi summasi suv molekuasining hosil bo’lish energiyasiga teng ekanligini bilgan holda H – O – H bog’larning dissotsiatsiya energiyasini hisoblaymiz. 219,3 – 101,5 = 117,8 Poling [5] yuqoridagi ushbu tenglikni quyidagicha tushuntiradi: O – H bog’ dissotsiatsiyasi kislorod atomiga energetik barqaror qayta taqsimlanish imkonini beradi. Bu qayta taqsimlanish ikkinchi dissotsiatsiyalanish energiyasining kamayishi evaziga hosil bo’ladi. Ikkinchi O – H bog’ kislorod atomining quyidagi elektron konfiguratsiyasida hosil bo’lgan: 1s 2 2s 2 2p 4 . Ushbu elektron konfiguratsiyaga mos keluvchi 3p deb belgilanuvchi holat Rassell – Saunders holati deb aytiladi. Bu holat ikkita juftlashmagan elektronlar rezonansi orqali stabillashadi. Poling bo’yich ushbu stabillanish energiyasi 17,1 kKal/mol ga teng. Shunday qilib ikkinchi dissotsiatsiya kislorod atomining 3p holatdagi barqarorroq holatiga o’tishiga olib keladi va bundagi dissotsiatsiya energiyasiga olib keladi: 101,5 + 17,1 = 118,6 kKal/mol Bu qiymat yuqoridagi birinchi hisoblagan dissosiatsiya energiyasiga tahminan teng. 1.1.1.3. Molekulyar parametrlar Suv molekulasining bog’lar uzunligi va bog’lar burchagi quyidagilar orqali aniqlangan: suv bug’ining normal va izotoplaridan olingan tebranma, aylanma harakatlari spektrlari asosida olingan [6, 7, 8, 9]. Ushbu natijalar ikkinchi jadvalda keltrilgan. 2 – jadval 12](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-12.png)
![katta qiymatga ega. Uchta izotopmolekulasining bog’lanish burchagi va bog’ uzunligi bir – biriga juda yaqin. Born – Oppengeynmer natijalariga ko’ra molekulaning elektron strukturasi uning yadrosi massalariga bog’liq emas degan hulosa kelib chiqadi. Hisoblashlarda [6] qiymat attaliklarining orasidagi farq r e = ± -0,0003 * 10 -8 sm ga, burchak orasidagi farq esa 2α e = ±0,05 0 ga teng ekanligi aniqlangan. Ushbu natijalar asosida suv molekulasidagi bog’ uzunligi r e = 0,9572 *10 -8 sm va bog’ burchagi esa 2α e = 104,52 0 ekanligi aniqlangan. Suv molekulasining o’lchamlari uning kvant holatiga esa kamroq bog’liq. Har bir tebranma holati uchun molekular o’lchamlar uchta “Effektiv moment inertsiyalari” yordamida tasvirlanishi mumkin [9]. Darling va Dennison [10] Natijalar asosida quyidagi effektiv moment inertsiyalarini olishdi. Bunda effektiv moment inertsiyalarini molekula tebanma holat funksiyasi sifatida quyidagi tenglamalar asosida hisoblash mumkin. I x* * 10 -40 g*sm 2 = 2,9436 + 0,0611 (v 1 + ) + 0,03885(v 2 + ) + 0,0441(v 3 + ) (1) I z* * 10 -40 g*sm 2 = 1,9207 + 0,0398 (v 1 + ) - 0,0249(v 2 + ) + 0,0077(v 3 + ) (2) I y* * 10 -40 g*sm 2 = 1,0229 + 0,0213 (v 1 + ) - 0,1010(v 2 + ) + 0,0486(v 3 + ) (3) Bu yerda v 1 , v 2 va v 3 lar uchta tebranma holatdagi kvant sonlari. Ix * , Iy * holatdagi moment inertsiyalari.Suv molekulasi aylanma harakat qilganda, maksimal aylanma harakat qilganda sezilarli markazdan qochma chetlanishni ko’rsatadi va bu chetlanish muvozanat holatdagi qiymatdan ancha farq qiladi. Masalan: tebranma holatda aylanma kvant soni l = 11 ga, bog’ burchagi 5,58 0 ga kamayishi, bog’ uzunligi esa 0,006 * 10 -8 sm ga uzayishi mumkin [9]. Bu chetlanishlar birinchi rasmdagi y * o’qi atrofida molekula harakatlangandagi qiymatga to’g’ri keladi. Hozirgacha suv molekulasidagi notinch elektronlar holatlari haqidagi ma’lumotlar 15](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-15.png)
![juda kam. Ushbu holatlarning molekular o’lchamlari muvozanat holatidagi olingan molekular o’lchamlaridan farq qiladi. 15 – ish muallliflari tamonidan elektronlarning notinch holatidagi spektrlari o’rganildi. Bunda vakumli ultrabinafsha maydonining 1140 va 1219 li chiziqlariga to’g’ri keladi. O – H bog’ uzunligi 0,065 ± 0,010 ga uzayadi. H – O – H bog’ burchagi esa 5,2 ± 1,8 0 ga o’zgaradi. Elektronlarning notinch holatga o’tish sharoitining ta’siri ham o’rganilgan. O – H bog’ uzunligi 0,067 ± 0,010 ga oshgan. Bog’ burchagi esa 5,2 ± 1,8 0 ga oshgan. Magnit va spektroskopik natijalar asosida (4) Shu qiymatni topish mumkin. Bu yerda Ψ 0 - molekulaning asosiy holatidagi elektron to’lqin funksiyasi. r i 2 – esa bitta elektronning molekula markazidan masofalari kvadrati. To’rtinchi tenglikni r 2 deb belgilaymiz. Bunda r i 2 – elektronning molekula markazidan o’rtacha masofalari kvadrati. Suv uchun r 2 = 5,1 ± 0,7 * 10 -16 sm 2 ga teng [11]. 1.1.1.4. Molekular tebranishlar Hattoki 0 0 Kda ham molekuladagi yadrolar to’htovsiz tebranma harakatda bo’ladi. Ushbu tebranishlar asosiy tebranishlarning chegaralangan soni bilan tavsiflanishi mumkin va bu normal modlar deyiladi. Normal mod deb – barcha yarolari bir – hil chastotali va bir – hil fazali tebranma chiziq hosil qiluvchi tebranishlarga aytiladi. Suv molekulasi uchta normal modga ega. Molekulaning har bir mumkin bo’lgan tebranishi ushbu uchta modning kompozitsiyalari asosida tasvirlanadi. 2 – rasmda ν 1 , ν 2 va ν 3 tebranishlarda yadrolar harakati tasvirlangan. 16](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-16.png)
![Rasmdan ko’rinib turibdiki ν 1 mod i H – O – H bog’ini bukishda juda kichik qiymatga ega, ν 2 mod i esa O – H bog’ cho’zilishida juda kichik qiymatga egadir. ν 3 mod i cho’zilishdagi assimmetrik tebranish yoki assimmetrik valent tebranish deyiladi. Suv molekulasining tebranma holatdan uyg’ongan holatga o’tishi ν 2 mod i orqali ifodalanadi va infraqizil yutish chizig’ining 1594,59 sm -1 maydoniga to’g’ri keladi. Bunda v 2 kvant soni ν 2 mod i orqali harakterlanadi va noldan birga o’zgaradi. V 1 va v 3 kvant sonlari esa ν 1 va ν 3 modlari orqali harakterlanadi, nolga teng bo’lib qoladi. huddi shunday suv molekulasini tinch holatdan faqat bir modi o’zgargan uyg’ongan holatga o’tkazilsa, v 1 = 1 ga v 2 = 0 ga va v 3 = 0 ga teng bo’ladi. Yutilish chizig’i esa 3656,65 sm -1 ga to’g’ri keladi (3 - jadval). 3 – jadval D 2 O, H 2 O va HDO izotopl ar molekulasining spektr tebranma chiziqlari. Uyg’ongan holatdagi kvant sonlar Molekulalarning yutilish spektridagi chiziqlar chastotasi 1 2 3 4 5 6 V 1 V 2 V 3 D 2 O H 2 O HDO 0 1 0 0 0 0 1 1 2 0 1 0 0 2 1 2 0 1 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 3 1178,33 2671,46 2788,05 ----------- 3956,21 5105,44 5373,98 6533,37 7899,80 ----------- 1594,59 3656,65 3755,79 3151,4 5332,0 6874 7251,6 7807,05 10613,12 11032,36 1402,20 2726,73 3707,47 2782,16 5089,59 6452,05 6415,64 ----------- ----------- ----------- Jadvaldan ko’rinib turibdiki yutilish chizig’i intensivligi kamaygan sari yashil rangdan moviy rang tomon siljiydi [6,12]. Tebranma o’tish chastotalarini ifodalashda bir qancha belgilashlar kiritamiz: 18](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-18.png)
![v 3 = G(0,0,1) – G(0,0,0) = ω 3 + 2x 33 + x 13 + x 23 (8) Ushbu tenglamalardan angarmonik konstantalar musbat qiymatga ega ekanligi ko’rinib turibdi. Bu yuqori tebranma energiyalarning bir – biriga yaqin ekanligini bildiradi. 9 – tenglama orqali nol nuqtadagi tebranma energiyasini aniqlash mumkin: G(0,0,0) = (ω 1 + ω 2 + ω 3 ) + (x 11 + x 22 + x 33 + x 12 + x 13 + x 23 ) (9) 4 – jadvaldan konstantalarni 9 – tenglamaga qo’ysak H 2 O molekulasining energiyasi 4634,32 sm -1 yoki 13,25 kKal/mol ga D 2 O va HDO molekulalarining energiyasi esa 3388,67 va 4032,23 sm -1 ga teng ekanligini olamiz. Molekulanning tebranish shakli va chastotasi tebranish jarayoni natijasida molekulaning potensial energiyasining o’zgarishiga bog’liq. Bu molekula spektri potensial energiya funsiyalari haqidagi juda ko’p informatsiyani o’zida saqlaydi degani. Potensial energiyaning funksiyasi ushbu tebranishni harakterlaydi. Uni olish juda qiyin. Shuning uchun [13, 14] Soddalashtirgan variantini tavsiya qilishgan. Bunda bog’ uzunligi va bog’ burchagini qayta tiklovchi kuchni tahminan muvozanat holatidagi kuch qiymatiga tenglovchi garmonik taqqoslash qabul qilinadi. Ushbu garmonik taqqoslash orqali suv molekulasining energiyasi quyidagicha ifodalanadi: 2ΔU = (Δ + Δ ) + k α ( Δ ) 2 + 2 Δ + 2 ( Δα ) ( Δ + )(10) Bu yerda ΔU – potensial energiyaning o’zgarishi, Erg Δα – H – O – H bog’idagi burchak o’zgarishi, radian b – O – H muvozanat holati, K – kuch konstantasi, 1,5 Din/sm - 0,101; K α = 0,761; = 0,228. 20](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-20.png)
![10 – funksiya suv molekulasining muvozanat holatdan boshqa holatga o’tgandagi energiyaning oshishini hisoblashga yordam beradi. Bunda o’ng tarafdagi 3 – qism 2 ta O – H bog’ uzunligini o’zgarishini inobatga oladi. Agar bitta O – H bog’ cho’zilsa o’z – o’zidan parametrining huddi shu qiymatga kamayishi kuzatiladi. 4 – qismdagi K = oldidagi musbat belgi esa O – H bog’ining cho’zilishida burchak uzayishiga nisbatan energiya talab qilishini bildiradi. Ikkita O – H bog’dan bittasi cho’zilsa bog’lanish burchagini oshirish uchun ko’proq energiya talab qilinadi [13]. va α kuch konstantalarining belgilari O – H bog’ning gibrid tabiati bilan tushuntiriladi. H - O - H burchagi oshishi bilan O – H bog’lanishining P – harakteri kamayadi. Bu esa ushbu bog’ uzunligining kamayishiga olib keladi. Kamayishni parametrdagi manfiy belgi tushuntiradi. O – H bog’ning uzayishida P harakterning oshishi kuzatiladi. Bu esa boshqa O – H bog’ning P – harakteriga ta’sir qiladi. Demak, bitta O – H bog’ uzunligining oshishi keyingi bog’ning uzayishiga olib keladi. Bu esa - parametrning manfiy belgili bo’lishiga olib keladi. Suv molekulasining tebranishini yaqqolroq ko’rsatuvchi potensial funksiyalar 202, 203 271, 286 mualliflar ishida taklif qilingan. Ushbu funksiyalar 3 – va 4 – darajali yadro siljishiga qo’shimcha qiymatlarni o’z ichiga oladi va garmonik tebranishlarni hisobga oladi. 10 – tenglamada Δα, Δ 1 va Δ 2 Kuchitsu va Morino [15] tamonidan quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi. 21](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-21.png)
![(11) Bu yerda ΔU = o 11 – tenglamaning o’ng tarafidagi qismi K – yuqori tartibdagi kuch konstantasi, (12) (10 5 Din/sm) Ular 4 – jadvaldagi angarmonik konstantalar va tebranma, aylanma harakat konstantalaridan topiladi [6]. Shunday qilib, elektronlar difraksiyasini o’rganish suv molekulasining tebranishi haqida qo’shimcha ma’lumotlar beradi [16]. Bunda H 2 O, D 2 O molekulalarning tebranish amplitudasidan ildiz osti o’rtacha qiymati 0,067 va 0,096 ga teng. 1.1.1.5. Molekular energiyalarni taqqoslash 22](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-22.png)
![Suvning umumiy energiyasini boshqa usulda ham topish mumkin (182 – mualliflar ishi). Bunda elektronlarning kinetik energiyasi hisobga olinadi. Ushbu usul orqali agar molekula muvozanat konfiguratsiyaga ega bo’lsa unda umumiy energiya quyidagiga teng bo’ladi: -K en = p en (13) 13 – tenglamadan K en = 2080,6 eV ga teng bo’lsa, P en = -2. K en = -2 * 2080,6 eV = 4161,4 eV ga teng. Elektron jarayonlarga tegishli bo’lgan energiyalar; Masalan, elektronni aktiv holatga o’tirish, ionlash kabi energiyalar qiymati bilan bog’lanish energiyasiga taqqoslash mumkin. Kislorod atomidagi bog’lanmagan orbitaldagi elektronlarning yuqori energiyali orbitalga o’tkazish uchun ya’ni uyg’oq holatga o’tkazish uchun vakum ultrabinafsha spektrida 1240 va 1219 oraliqlarida maksimum kuzatiladi [17]. Uyg’otish energiyalari ushbu elektronlar uchun 20 ev ga teng. Suv molekulasining birinchi ion potensiali ya’ni sust joylashgan elektronni molekuladan ajratish uchun kerak bo’lgan energiya miqdori ya’ni, ancha kattaroq qiymatga ega va bu energiya bitta bog’lanmagan elektronni ajratish energiyasiga teng [18, 19]. Suv uchun ionlanish potensialining uchta yuqori qiymatlari olingan. 5 – jadval Suvning molek ular energiyalari. eV Energiya turlari Qiymati 1 O 0 K da suv molekulasining hosil bo’lish energiyasi -9,511 [365] 2 Nol nuqtadagi tebranish energiyasi +0,575 3 Elektron bog’ energiyasi -10,086 4 Asosiy holatdagi alohida atomlarning energiyalar summasi -2070,46 [242] 24](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-24.png)
![5 O 0 Kdagi umumiy molekular energiya a) Kinetik energiya b) Potensial energiya -2080,55 +2080,6 -4411,4 6 Yadrolarning itarilish enegiyasi +250,2 7 Umumiy elektron energiyasi - 1240 da elektron uyg’onish eneriyasi Ion potesiallar 1 – y 2 – y 3 – y 4 -y - Dissotsialanish energiyasi 0 0 Kda H – O – H H – O - Kichik tebranma o’tish energiyasi - Aylanma o’tish energiyasi - Qaynash nuqtasida gaz holatida 1 kolekuladagi ichki energiyaning o’zgarishi 0 0 dan -35 0 C da muzning erishida 1 molekuladagi ichki energiyaning o’zgarishi -2330,8 10,0 12,62 [377] 14,5±0,3 [294] 16,2±0,3 [294] 18,0± 0,5 [294] 5,11 4,40 0,198 0,005 0,39 0,06 0,0007 Ushbu jadvaldagi ikkinchi va to’rtinchi ionlanish potensiallari molekulaning dissotsialanishi bilan bog’liq bo’lishi kerak. Ichki elektronlar juda kuchli bog’langan. Shuning uchun ular yuqori ionlanish potensialiga ega. Suv molekulasining dissotsialanish energiyasi qiymati birinchi ionlanish potensialining yarim qiymatidan ancha kichik. Past temperaturalarda suv molekulasining nol nuqtadagi tebranish energiyasi 0,575 eV ga teng. Yuqori temperaturada yoki ma’lum chastatodagi elektromagnit nurlanishida suv molekulasi yuqoriroq bosqichdagi tebranishlarga o’tadi. Tebranish holatining eng 25](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-25.png)
![kichik qiymatga ega bo’lgan vaqtida talab qilinadigan energiya 1595 sm -1 yoki elektromagnit nurlanish bo’lsa 0,20 eV ga teng. Uchta modli holatdan tebranishining eng kichik qiymati 0,39; 0,45; 0,47 eV ga teng. Tebranma o’tish bilan boradigan: (Masalan, ionlanish) energiya o’zgarishidan ancha kichik. Boshqa tarafdan ushbu energiyalarning o’zgarishi aylanma harakatdagi o’tish energiyalaridan katta. Tahminan 0,005 eV ga Bir molekulaning 100 0 C da suv holatdan bug’ holatga o’tganda ichki energiya 0,39 eV ga o’zgaradi. Ushbu energiya juda zaif tebranma o’tishlardagi energiyaning o’zgarishiga o’xshash. 0 0 C da bir molekula suvning muz holatidan eritma holatiga o’tganda ichki energiya 0,06 eV ga o’zgaradi. 0 0 C dan -35 0 C ga o’tganda esa (2100 atm da) bu ko’rsatkich 0,0007 eV ga teng bo’ladi. Hona haroratida bir mol aralashgan suv parida ionlanish, dissotsialanish, tebranma va aylanma holatlarni ko’rib chiqamiz. Ma’lumki, ushbu yuqorida aytilgan holatlardan energiyaning o’zgarishi K T kattaligiga taqqoslanib o’rganiladi. Hona haroratida K T kattalikning qiymati tahminan 1,40 eV ga teng bo’ladi, ya’ni eng kichik tebranma o’tish energiyasiga nisbatan ham kichik qiymatga ega. 40 – ish mualliflari 3000 0 K da suv molekulalarining 0,047 % gina uyg’ongan tebranma holatda bo’ladi. Ushbu temperaturada elektron uyg’ongan ion va dissotsialangan molekulalar juda kam. Bu holat aylanma o’tishga ta’alluqli emas. Aylanma o’tishdagi energiya qiymati K T qiymatiga nisbatan juda kichik. Bu yerda molekulalar aylanma holat qatorida taqsimlanishadi va hona haroratida tahminan 1 % molekulaga 25 ta aylanma holat to’g’ri keladi. 300 0 K da markazdan qochma molekular siljish effekti juda kichik. Bunda elektron bog’ uzunligi 0,00082 ga oshadi. Ushbu bog’larning o’rtacha burchagi esa 0,099 0 ga kamayadi [32]. Ushbu burchak kamayishi y * o’q atrofida aylanish bilan bog’liq. 1.1.2. Suv molekulasi elektrostatik modeli 1.1.2.1. Elektrostatik model 26](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-26.png)
![4 – rasm. Popl modeli suv molekulasining nuqtali zaryadi. Ushbu rasmlarda kislorod yadrosi bilan vodorodgacha bo’lgan masofa 0,97 – 0,374 - 0,111 A 0 ga teng. Popl [23] ushbu modelning ancha murakkab ko’rinishini taklif qildi. Ushbu modellarda yadrodagi zaryadga har bir bog’langan elektron juftlarini va taqsimlanmagan elektron juftlarini inobatga olgan holda -2e ga teng ekanligi ko’rinib turibdi. 10, 31, 58, 306, 307 – ishlarda ko’rilgan modellar suyuq va muz holatdagi suvning molekulalararo kuchlarini hisoblashda qo’llaniladi. Lekin ushbu molekulalarning aniqligi unchalik yuqori emas. Chunki bu molekulalardagi zaryadning tarqalishini haqiqiy qiymatlari soddalashtiriladi. Ushbu modellar eksperimental dipol momentlarini tushuntirishda ham qo’llaniladi. Lekin bunda kvadrat yoki oktu momentlari asosida hisoblashlar olib boriladi [20]. Koulson va Eyzenberglar tamonidan [21] tortishuv multiplet modeli taklif qilingan va bu model zaryadlarning haqiqiy taqsimlanishini bayon qiladi va molekulalararo kuchlarni hisoblashda juda qulay hisoblanadi. Ushbu modellar zaryadlarning taqsimlanishi nuqtali dipol yordamida, kvadratamaydon, oktamaydon kislorod atomidagi yadroning joylashishi orqali bayon qilinadi. Bunda elektrostatik potensial u hohlagan bir nuqtada kislorod yadrosidan r masofada quyidagi tenglama yordamida topiladi. V = + + (14) 28](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-28.png)
![5 – rasm. Bog’lovchi molekular orbitallarning hosil bo’lishi. Kislorod atomining 2p orbitali va vodorod atomining 1s – orbitallari. Rasmdan ko’rinib turibdiki, qolgan ikkita elektron 2py 1 va 2pz 1 orbitallarda joylashadi.Chunki bu elektronlar juftlashmagan va ular 2 atom vodorodning 1s elektronlari bilan ta’sirlasha oladi. Bunda O – H bog’ hosil bo’ladi. O – H bog’larning ikkita molekular orbitalini quyidagi funksiyalar bilan ifodalanadi: Φ (b ’ ) =λϕ (H ’ : 1s) + μϕ(O : 2 ) (14) Φ (b ’’ ) =λϕ (H ’’ : 1s) + μϕ(O : 2 ) (15) Bu yerda atom orbital, λ va μ o’zgarmas parametrlar λ/μ nisbat orbitallarning polyarlik o’lchami hisoblanadi. Μ(0;2py 1 ), bu kislorod atomining 2p atom orbitalining y 1 o’qi bo’ylab joylashganini bildiradi. Agar ushbu molekular orbitallar suvdagi O – H bog’ni butkul ochib bera olsa, unda suv molekulasidagi O – H bog’ burchagi 90 0 ga teng bo’lar edi. Lekin kuzatishlar natijasida ushbu burchak tahminan 105 0 ga yaqin ekanligi aniqlangan. Demak, yuqoridagi molekular orbitallarda nimadir yetishmaydi degan hulosa kelib chiqadi. Balki vodorod atomlari orasidagi itarilish kuchi ta’sirida bog’ burchagining kattayishi kuzatilar. Lekin Xeat va Linnetit [22] suv molekulasining tebranish potensial tenglamasini qo’llab (10 - tenglama), vodorod atomlari orasidagi itarilish O – H bog’lar orasidagi burchakni 5 0 gagina oshirishi mumkin ekanligini ko’rsatishdi. Bog’ kattayishida asosiy faktorni O – H bog’ aralashmasi yoki gibridlanishda deb izohlashdi. Bunda kislorod atomidagi 2s orbital 2py ’ va 2pz ’ orbitallar bilan ta’sirlashadi bu esa O – H bog’ oshishiga olib keladi. Bundan tashqari kislorod atomi 30](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-30.png)
![orbitallarini vodorod atomi orbitallari bilan ustma – ust tushib kuchliroq bog’lar hosil bo’lishiga ham olib keladi. Kislorod atomidagi 2s va 2p orbitallarning gibridlanishi yana boshqa muhim natijani ham beradi: gibridlanishdan oldin 2s va 2px 1 orbitallarida kislorod atomi juft valent elektron ushlovchi ikkita orbitallga ega bo’ladi va ular vodorod atomidan uzoqroqda kislorod atomi tamonida zaryadning ikkita tamonini hosil qiladi. Ushbu maydonlar ajrashmagan juftlikni gibridlanishi deyiladi va molekular tekislikdan simmetrik ravishda yuqori va past qismlarida joylashadi, bunda tahminan bog’lar tetraedrli burchaklar hosil qiladi. 6 – rasm. Suvning gibridlangan orbitallarining yo’nalishi. b ’ va b ’’ bog’lovchi gibridlar, l ’ va l ’’ juftlashgan elektronlar gibridlari. Bular suv molekulasining muz va suyuq holatida ham ikkita musbat qirrali tetraedrli harakterni namoyon qiladi. Bunda kislorod atomi musbat qirrali ikkita manfiy qirrani esa ajralmagan juftlar gibridi namoyon qiladi. Suv molekulasidagi ushbu struktur ahamiyatni hisobga olgan holda Popl [23] va Lennard – Djons [24] nuqtali zaryad modelini kashf qilishgan. Popl va Dunkan [25, 26] suvning gibridlangan molekular orbitalini olishdi. Bunda ular kombinirlangan, tekis atom orbital metodini qo’llashdi. Bunda e ’ va e ’’ gibridlangan, ajralmagam juft elektronlar quyidagi funksiyaga ega. Φ (l’) = ( 16) 31](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-31.png)
![Φ (l’’) = ( 17) Bu yerda ϵ e gibridlanishni izohlovchi konstanta; Φ (0;2p[e ’ ]) bu esa e ’ bo’ylab joylashgan kislorodning 2p orbitali; B ’ va b ’’ bog’larning molekular orbitali. Kislorodning gibridlangan orbitallari va vodorodning 1s orbitallarining tekis kombinatsiyalari hisoblanadi va quyidagi funksiya bilan ifodalanadi. Φ (b’) =λ +μϕ(H’ : 1s) ( 18) Φ (b’’) =λ +μϕ(H’ : 1s) ( 19) Bu yerda ϵ b – gibirdlanishni izohlovchi konstanta. Atom orbitallari uchun Sleyter tenglamasini qo’llab molekular orbitallar ortoganallik shartini va bog’ burchagi eksperimental qiymatlarini bog’ orasidagi burchakni va dipol moment qiymatlarini keltirish mumkin. Ushbu shartni 16 – 17 – 18 – 19 – tenglamalarda qo’llab cosϵ b = 0,093 burchakda bog’lanish orbitallari asosan atom p funksiyalaridan, cosϵ l = 0,518 da esa juftlashgan elektronlar sp 3 gibridlanish harakteriga ega bo’ladi. Bunda ular orasidagi burchak 120,2 0 ga teng bo’ladi. Aftorlarning fikricha bog’lanish orbitallari vodorod atomiga tamon yo’nalgan bo’ladi. Lekin ushbu tahminning kamchilik tamonlari bor. Dunkan va Poplning to’lqin funksiyalari kislorod yadrosi atrofida joylashgan vodorod atomi tamon yo’nalgan elektron zichlikka baho bera olmadi. Popl keyinchalik [26] O – H bog’lar orasidagi burchakning muvozanat holatidagi qiymatining o’zgarishi bilan boradigan elektron tarkibning o’zgarishini analiz qildi. 32](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-32.png)
![7 – rasm. Elektron zichlik kontur qartasi. Hisoblashlar asosida u quyidagini aniqladi; agar O - H bog’lar orasidagi burchak cosϵ b qiymatga oshsa bog’ kislorod atomidagi 2s orbitaldan uzayishi kuzatiladi. Shunigdek agar cosϵ l kamaysa juftlashgan, qutblangan 2s elektronlarning orasidagi bog’ kichrayadi. Bu esa juftlashmagan elektronlar orasidagi itarishishni oshishiga olib keladi. Bog’ orasidagi burchakning oshishi O – H bog’lar orasidagi bog’lanishni va juftlashmagan elektronlar orasidagi burchakni kamayishiga olib keladi. Bu esa ushbu elektronlarni bir – biridan itarilishiga olib keladi. Shu tariqa muvozanat holatga nisbatan bog’ orasidagi burchakning kamayishi gibridlangan bog’ orbitallari orasidagi itarishishni oshishiga olib keladi. Bu esa gibridlangan orbitallar orasidagi itarishish, muvozanat holatidagi va juftlashgan elektronlar orasidagi bog’larning qiymatini o’zgarishiga olib keladi. 16 – 17 – 18 – 19 – tenglamalar molekulaning kutbliligiga qaysi orbitallar ta’sir qilishini aniqlashda qo’llaniladi. Suv molekulasini bog’lovchi orbitallar uchun 14 – 15 – tenglamani qo’llanadi. Bunda molekulaning dipol momenti O - H bog’lar momentlarini va yadro momentlarini hisobga oladi. Boshqa elektronlar (Kislorodning 1s, 2s va 2px elektronlari) kislorod atomiga nisbatan simmetrik joylashgan va umumiy dipol momentga ta’sir qiladi. Lekin gibrid orbitallar hosil bo’lganda ushbu elektronlar simmetriklikni yo’qotadi va dipol momentni hisoblaganda inobatga olinadi [27]. Dunkan va Popllar 91 – ishda dipol momentni 1,84 D ga teng deb olib juftlashgan elektronlarning ta’sirini topishdi. Bunda juftlashmagan elektronlar dipol moment 3,03 D ga bog’langan orbitallar dipol moment - 6,81 ga va yadrolarning dipol momenti, 5,63 D ga teng ekanligi topildi. Ushbu to’lqin funksiyalari yordamida juda kichik dipol momentga ega bo’lgan juftlashgan elektronlarning qiymatlarini ham topish mumkin. 1.1.2.3. Elektron qobiqning taqsimlanishi Suv molekulasining elektron zichligini taqsimlanishini yadroga ta’sir qiluvchi kuchlar orqali ko’rib chiqilganda suv molekulasining tuzilishi haqida umuman boshqa faraz kelib chiqadi. Bunda molekular muvozanat konfiguratsiyada yotadi deb 33](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-33.png)
![1.2. Tirik va o’lik suv Krotov tamonidan yasalgan asbobda suvga elektr toki ta’sir qildirilsa suvda kimyoviy reaksiya kuzatiladi. Natijada musbat zaryadlangan ishqoriy suv va manfiy zaryadlangan kislotali suv olinadi. Musbat zaryadlangan ishqoriy suvga tirik suv, manfiy zaryadlangan kislotali suvga o’lik suv deyiladi [28]. Chunki kislotali muhit havfli virus va bakteriyalarni o’ldirish hususiyatiga ega, ishqoriy muhit esa zararlangan hujayralarni tiklash hususiyatiga ega.Odam organizmining tahminan 70 % i suvdan iborat. Shuning uchun tirik va o’lik suvlarni har hil kasalliklarni davolashda ishlatiladi [28]. Asosan tozalash funksiyasini bajaruvchi o’rganlarni (Buyrak, bag’r, ichak) tozalashda ishlatiladi. Undan tashqari shamollash kasalliklari , Angina, gripni davolashda ham ishlatiladi. Teri kuyganda, yiringlaganda va boshqa teri kasalliklarini davolashda ham ishlatiladi. Kosmetikada ham sochlarni to’kilishidan saqlash, yuz terisini tozalashda ham tirik va o’lik suvdan foydalaniladi. Ichar suv ishlab chiqarishda tozalashning bir necha tehnologiyasi mavjud. Masalan, Yer ostidan olingan suv oldin distillanadi, ya’ni o’lik suvga aylanadi. So’ng uni foydali mikro va makro o’g’itlar bilan to’yintiriladi. Yana bir tehnologiyada esa yer ostidan olingan suv oldin filtirlab olinadi, keyin ultrabinafsha nurlari yordamida dezinfeksiyalanadi va ozonlashtiriladi. Suvning tozaligiga hozirgi davrda juda katta etibor berilayapti (11-12- rasm) 11 – rasm. Suvning tozaligi. 39](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-39.png)
![Asl mеtallar (оltin, platina, kumush) va simоb suv bilan rеaktsiyaga kirishmaydi. Suv faqat оddiy mоddalar bilan emas, mеtallar va mеtallmaslarning оksidlari bilan ham rеaktsiyaga kiri shib, asоs hamda kislоtalar hоsil qiladi, masalan: C aО + H 2 O C a(О H ) 2 ; SO 3 + H 2 О H 2 SO 4 3. Ba’zi murakkab va оddiy mоddalarning mоlеkulala ri ma’lum mikdоrdagi suv mоlеkulalari bilan birikib, ularni o’z tarkibida saqlab turadi. Masalan, оq rangli suvsiz mis sulfat CuSO 4 suvga sоlinsa u ko’karadi, chun ki bu vaqtda CuSO 4 ning har qaysi mоlеkulasi 5 ta suv mоlеkulasi bilan qo’shilib, CuSO 4 * 5H 2 O tarkibli birik ma (to’tiyo) hоsil qiladi. O`z tarkibida ana shunday «kri stallizatsiоn» suvi bo’lgan mоddalar kristallgidratlar (yoki gidratlar) dеb ataladi. 1.4. Suvning elektrolitik dissоtsilаnishi . 1.4.1. Suvning elektrolitik dissоtsilаnishi Suvning mоlеkulаsini ilmiy o`rgаnish suv judа kuchsiz elеktrоlit ekаnligini ko`rsаtdi. U vоdоrоd kаtiоnigа vа gidrоksil аniоnigа quyidаgichа dissоtsilаnаdi, ya`ni: H 2 О ↔ H + + ОH - Suvning 18° C dаgi dissоtsilаnish dаrаjаsi α = 1,89*10 -9 gа tеng. Dеmаk, 55600000 suv mоlеkulаsining fаqаt bittаsi iоnlаngаn хоlаtdа bo`lаdi. Lеkin dissоtsilаnish prоtsеssining tеzligi judа yuqori bo`lgani uchun iоnlаr оrаsidа rеаksiya tеz bоrаdi, shuning uchun hаm dissоtsilаnish judа kаttа аhаmiyatgа egа. 1.4.2. Suvning iоn ko`pаytmаsi vа vоdоrоd ko`rsаtkich. pH - ning jаrаyоnlаrdаgi аhаmiyati Suvning dissоtsilаnish kоnstаntаsi [H + ][ОH - ] K H2О = ————— =1,8*10 -16 gа tеng. 48](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-48.png)
![[H 2 О] Аgаr bir litrdа 1000/18=55,56 mоl suv mоlеkulаsi bo’lishini хisоbgа оlsаk, undа quyidаgini yozish mumkin: [H + ][ОH - ]= K H2О *[H 2 О]=1,8*10 -16 *55,.56= 1*10 -14 Bu tеnglаmа suvdа vа suv eritmаlаridа vоdоrоd hаmdа gidrоksil iоn kоntsеntrаtsiyalаrining ko’pаytmаsi 22° C dа dоimiy qiymаt bo’lib, K H2О bilаn belgisi ko’rsаtаdi. [H + ][ОH - ] = K H2О = 10 -14 nеytrаl muхitdа: [H + ] = [ОH - ] = 10 -7 bundа : [H + ][ОH - ]=1,8 * 10 -16 * 55,56 = 1*10 -14 Vоdоrоd vа suv gidrоksil iоnlаri kоntsеntrаtsiyasining ko’pаytmаsi fаqаt suv uchun emаs, bаlki tuz, kislоtа, ishqоrlаrning suvli eritmаlаri uchun hаm o’zgаrmаs sоndir. Bu sоn suvning iоn ko’pаytmаsi dеyilаdi . Kislоtаli muхitdа [H + ] > [ОH - ], ishqоriy muхitdа аksinchа; [H + ] < [ОH - ] bo’lаdi. Хаr qаndаy suvli muhitdа birоr tеmpеrаturаdа vоdоrоd vа gidrоksil iоnlаr kоntsеntrаtsiyasining ko’pаytmаsi o’zgаrmаs qiymаt bo’lib 22° C dа 10 -14 mоl/ l gа tеng. Suvning iоn ko’pаytmаsidаn fоydаlаnib hаr qаndаy rеаksiya muhitini vоdоrоd iоnlаri kоntsеntrаtsiyasi bilаn ko’rsаtish mumkin. Buning uchun quyidаgi хisоblаsh bаjаrilаdi. [H + ] = 10 -14 / [ОH - ]; [ОH - ] = 10 -14 / [ОH - ] pH - vоdоrоd ko’rsаtgich. Хаr qandаy suvli muhitni hаrаktеrlаsh uchun vоdоrоd iоni kоntsеntrаtsiyasi o’rnigа bu kоntsеntrаtsiyaning o’nli lоgarifm qiymаtidаn fоydаlаnish аnchа qulаy. U pH bilаn bеlgilаnib vоdоrоd ko’rsаtgich dеyilаdi. pH = -lg[H + ] Mаsаlаn , аgаr [H + ] = 10 -5 mоl / l bo’lsа, rH = -lg10 -5 = 5 bo’lаdi. Аgаr [H + ] = 10 -11 mоl/ l bo’lsа, pH = -lg10 -11 = -(-11) = 11 bo’lаdi. Eritmаning pH = 3 gа tеng bo’lsа, u kislаtаli хоssаgа egа bo’lаdi, chunki H + iоnlаr kоntsеntrаtsiyasi 10 -7 dаn kаttа, pH = 10 bo`lsа, u ishkоriy хоssаni nаmоyon qilаdi. Bundаn 49](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-49.png)
![ko`rinаdiki, kislоtаli muхitdа pH < 7, ishkоriy muхitdа pH > 7 , nеytrаl muхitdа pH = 7. Vоdоrоd ko`rsаtkich bilаn bir qаtоrdа gidrоksil ko`rsаtkich hаm ishlаtilаdi: pОH = -lg[ОH]. Uning pH bilаn yigindisi 14 gа tеng. 1.4.3. Indikаtоrlаr Kimyoviy rеаksiyalаr muхitini H + vа ОH - iоnlаrning kоntsеntrаtsiyasigа qаrаb o’z rаngini o`zgаrtirаdigаn аyrim mоddаlаr yordаmidа аniklаsh mumkin. Bundаy mоddаlаr indikаtоrlаr dеyilаdi Rеаksiyaning muхitigа kаrаb (kislоtаli, ishkоriy ) ikki хil rаnggа egа bo`lаdigаn indikаtоrlаrgа ikki rаngli indikаtоrlаr dеyilаdi. Bittа muхitdа uzigа хоs rаnggа egа bo’lib, Bоshqа muхitdа rаngsiz qоlаdigаn indikаtоrlаrni bir rаngli indikаtоrlаr dеyilаdi. Indikаtоrlаr аsоsаn murаkkаb оrgаnik birikmаlаr bo’lib kuchsiz аsоs vа kuchsiz kislоtаlаr jumlаsigа kirаdi. Indikаtоrlаrni Hind yoki IndОH kаbi fоrmulа оrkаli ifоdаlаsh mumkin (fоrmulаdаgi Ind- indikаtоrning murаkkаb аniоni vа kаtiоnidir). Indikаtоrlаrni qo’llаsh printsipi dissоtsilаnmаgаn indikаtоr mоlеkulаlаri vа uning Ind iоnlаrini eritmаdа hаr - hil rаngli bo`lishidir. Mаsаlаn, fеnоlftаlеin mоlеkulаlаri rаngsiz , uning iоnlаri – Ind esа to’q qizil rаngli bo`lаdi, mеtilоrаnj mоlеkulаlаri sаriq, iоnlаri esа qizil rаngli bo`lаdi. Ulаr eritmаdа quyidаgichа dissоtsilаnаdi: Fеnоlftаlеin Mеtilоrаnj Hind ↔ H + + Ind¯ IndOH ↔ Ind + + ОH - Rаngsiz tuk qizil Sаriq pushti Lаkmusdаgi rаng hоsil qiluvchi mоddа аzоlitmin kislоtаdir, uning mоlеkulаsi qizil, аniоni esа ko`k rаngdir. Lаkmus eritmаdа quyidаgi sхеmа bo`yichа dissоtsilаnаdi: Hind ↔ H + + Ind - 50](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-50.png)
![PO 4 3- + H 2 O ↔ HPO 4 2- + OH - Kuchli а s о s v а kuchsiz kisl о t а d а n хо sil bo`lg а n tuz gidr о lizl а g а nd а n о rd о n tuz v а ishk о r хо sil bo`lаdi. Na 2 HPO 4 +H 2 O ↔ NaH 2 PO 4 + NaOH HPO 4 2- + H 2 O ↔ H 2 PO 4 - + OH - Eritm а d а erkin хо ld а ishq о r yig’ilib qоlgаni uchun gidr о liz kuchsiz kisl о t а хо sil bo`lgunch а d а v о m etm а ydi. Kuchsiz а s о s v а kuchli kisl о t а d а n хо sil bo`lg а n tuzl а r. M а s а l а n : k а ti о n v а а ni о n bir v а l е ntli bo`lsа, gidr о liz n а tij а sid а а s о s v а kisl о t а хо sil bo`lаdi. NH 4 NO 3 + H 2 O ↔ NH 4 OH + HNO 3 NH 4 + + H 2 O ↔ NH 4 OH + H + K а ti о n ko’p v а l е ntli а ni о n bir v а l е ntli bo`lsа tuz gidr о liz n а tij а sid а а s о sli tuz v а kisl о t а хо sil bo`lаdi. AlCl 3 + H 2 O ↔ Al( О H)Cl 2 +HCl А l 3+ + H 2 O ↔ [Al( О H)] 2+ + H + А g а r suv jud а h а m ko’p bo`lsа gidr о liz d а v о m et а di: Al( О H)Cl 2 + H 2 O ↔ Al( О H) 2 Cl + HCl [Al( О H)] 2+ + H 2 O ↔ [Al( О H) 2 ] + + H + Eritm а d а H + i о nl а ri yig’ilg а ni uchun gidr о liz kuchsiz а s о s хо sil bo`lgunch а d а v о m etm а ydi. K а ti о n bir v а l е ntli, а ni о n ko`p v а l е ntli bo`lg а n хо ld а gidr о liz n а tij а sid а H + i о n v а n о rd о n tuz хо sil bo`lаdi (NH 4 ) 2 SO 4 + H 2 O ↔ NH 4 HSO 4 + NH 4 OH NH 4 + + H 2 O ↔ NH 4 OH + H + Kаtiоn vа аniоn ko`p vаlеntli bo`lgаndа gidrоliz nаtijаsidа аsоsli tuz vа kislоtа хоsil bo`lаdi: Fe 2 (SO 4 ) 3 +2H 2 O ↔ 2Fe(OH)SO 4 + H 2 SO 4 Fe 3+ + 2H 2 O ↔ [Fe( О H)] 2+ + 2H + Kuchsiz а s о s v а kuchsiz kisl о t а d а n хо sil bo`lg а n tuzl а r. 53](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-53.png)
![Ca(HCO 3 ) 2 → ↓CaCO 3 H 2 O + CO 2 ↓ Qaltsiy va magniy sulfat tuzi tutgan suv esa doimiy qattiqlikga ega. Bu tuzlarni tutgan suvni qaynatish yo’li bilan yumshatish mumkin emas. Bunday suv distillash yoki kimyoviy ishlov berish natijasida yumshatiladi. Vaqtincha va doimiy qattiqlikning yig’indisi umumiy qattiqlik deb yuritiladi. Suvning umumiy qattiqligi 1 litr suvdagi qaltsiy va magniy ionlarining milligram ekvivalentlari yig’indisi bilan ifoda qilinadi. Tarkibida bunday ionlar bor suvni bug’ qozonlarida ishlatib bo’lmaydi. Chunki bu tuzlar cho’kib, qozonni devorlarida quyqa hosil qiladi va ortiqcha miqdordagi yonilg’i yoki elektr energiyasining sarf bo’lishiga sabab bo’ladi. Bunday suvda sovun ko’pirmaydi, chunki sovun tuz bilan kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi: 2C 17 H 35 COONa + CaSO 4 → ↓ (C 17 H 35 COO) 2 Ca + Na 2 SO 4 Suvning qattiqligi qator kimyoviy reaksiyalar natijasida yo’qotish mumkin, Masalan, suv so’ndirilgan ohak, soda bilan ishlanadi, kiyingi vaqtlarda esa kationitlar bilan ishlash usuli topildi. Bu moddalar sifatida alyumosilikatdan (Na, Al 2 ,Si 4 O 12 ) foydalanilmoqda. Suvni yumshatish reaksiyalari: Ca(HCO 3 ) 2 + Ca(OH) 2 → ↓2CaCO 3 + 2H 2 O Na2CO3 + Ca(HCO 3 ) 2 → ↓CaCO 3 + 2NaHCO 3 Na 2 CO 3 + CaSO 4 → ↓CaCO 3 +Na 2 SO 4 Ca(HCO 3 ) 2 + Na 2 Al 2 S 2 O 8 * nH 2 O ↔CaAl 2 SiO 8 * nH 2 O + 2NaHCo 3 , Na 2 Al 2 S 2 O 8 * nH 2 O + CaSO 4 ↔CaAl 2 S 2 O 8 * nH 2 O + Na 2 SO 4 Keyingi vaqtlarda suvni yumshatish uchun molekulasida amino gruppa bor polimerlardan foydalanilmoqda, chunki bu gruppalar suvdagi eritmalarda kislotalarni bog’laydi va tegishli tuzlar hosil qiladi. nNH 2 + HCl → [nNH 2 ]Cl, nNH 2 aminobirikmalardir. 55](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-55.png)
![8.012:2005 24 Yog’ va moy mg/l 0-50 МВИ 148:2000 2.2. Mishyakni aniqlash metodikasi [29] Ushbu metod Zn metali bilan As ni uchuvchi arsin (AsH 3 ) gacha qaytarishga asoslangan. Ushbu metod kislotali sharoitda KJ ishtirokida SnCl 2 katalizatori yordamida olib boriladi. Mishyak KJ eritmasi bilan ta’sirlashadi. Keyin ammoniy molibdat bilan ta’sirlashadi. 2.2.1. Eritma tayyorlash Oldin massa miqdori 0,1 mg.sm 3 konsentratsiyali mishyak eritmasining etalon eritmasi tayyorlanadi. 1000 sm 3 hajmli o’lchov qolbasida 0,4160 gr Na 2 HAsO 3 tuzini bidistilyat suvida o’lchov chizig’igacha suv solib eritiladi. Ushbu tayyorlangan eritmaning 1 sm 3 i 0,1 mg mishyakni ushlaydi. 2.2.2. Eritma 1 100 sm 3 hajmli o’lchov kolbasiga yuqorida tayyorlangan etalon eritmaning 1 sm 3 i solinadi va o’lchov chizig’igacha suv qo’shiladi. Bu eritmaning 1 dm 3 i 0,1 mg mishyak ushlaydi. 2.2.3. Analiz uchun kerak bo’lgan eritmlarni tayyorlash 2.2.3.1. 0,5 mg/dm 3 konsentratsiyali Yod eritmasini tayyorlash 59](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-59.png)
![qolbasiga solinadi. Bu o’lchov probirkasiga 1 ml 2,5 % li ammoniy molibdat eritmasi quyiladi va ustiga 1 ml askarbin kislotasi quyib aralashtiriladi. Hosil bo’lgan aralashmani o’lchov qolbasida qaynab turgan suv hammomida 5 min ushlanadi. O’lchov probirkasi hona haroratigacha sovutiladi va ichidagi eritmaga 10 ml gacha distillangan suv quyiladi. Hosil bo’lgan eritmani kyuvetaga solib optik zichligi aniqlanadi. Shu tariqa boshqa konsentratsiyali eritmalarning optik zichligi aniqlanadi va graduirlangan grafik yordamida mishyak konsentratsiyasi topiladi. 15 - rasm. Mishyak ni aniqlash uskunasi. 1. hajmi 100 – 150 sm 3 li qolba 2. H 2 S ni ushlab qolish qurilmasi 3. Shisha truba 4. O’lchov probirkasi, hajmi 10 sm 3 li 2.3. Umumiy qattiqlikni aniqlash [30] Suvning qattiqligi TrilonB bilan Ca 2+ va Mg 2+ ionlarining kompleks birikma bo’lishiga asoslangan. Suvning qattiqligi pH = 10 muhitda indikator solib suv namunasini TrilonB yordamida titrlab aniqlanadi. Buning uchun kerakli asbob va uskunalar: 10, 25, 50, 100 ml li shisha stakanlar, 25 ml byuretka, 25, 30 ml li kolba. 62](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-62.png)
![moddalarni yo’qotish uchun titrlash paytida suv namunasiga 1 – 2 ml Na 2 S qo’shiladi va ish qaytadan bajariladi. Agar titrlash jarayonida titrlanayotgan eritmada asta – sekin rang yo’qolishi kuzatilsa (kulrang). Bunda eritma tarkibida Marganes borligidan dalolat beradi. Marganesdan halos bo’lish uchun titrlashdan oldin titrlovchi eritmaga 5 tomchi 1 % li NH 2 OH*HCl eritmasi qo’shiladi va titrlash davom qildiriladi. Agar titrlashda ekvivalent nuqtasida eritma rangi noaniq va turg’un bo’lmasa suvning yuqori ishqoriyligidan dalolat beradi. Buni yo’qotish uchun titrlashdan oldin titrlovchi eritmaga ishqoriy muhitni neytrallaguncha 0,1 n li HCl eritmasi qo’shiladi va suv qaynatiladi. Shundan keyingina eritma titrlanadi Olingan natijalar asosida Suvning qattiqligi quyidagi formula bo’yicha topiladi: X = (20) Bu yerda , V – titrlash uchun sarf bo’lgan TrilonB eritmasining miqdori, (ml) K – TrilonB eritmasi normalligi uchun tuzatish koeffitsienti,v – titrlash uchun olingan suv hajmi (ml). Ikkita parallel qilingan tajribalarda bir – biridan farq 2 % ga oshmasligi kerak. 2.4. Suvning umumiy mineralligini aniqlash Birinchi usuli [31] Suvning umumiy mineralligini aniqlashda suvdagi uchmaydigan minerallar va organik birikmalarning umumiy miqdorini aniqlashga asoslangan. Kerakli asbob va uskunalar: Quritish shkafi, suv hammomi, 250, 500 ml li o’lchov qolbalari, 25 ml li pipetka, forfor chashkasi, eksikator, 1 l li o’lchov silindrlari. Reaktivlar: suvsiz Na 2 CO 3 , distillangan suv. 2.4.1. Na 2 CO 3 eritmasini tayyorlash 65](/data/documents/cfca021a-495b-4339-9ae5-02f939247154/page-65.png)
