Aralash ligandli koordinasion birikmalarni sintezlash usullari - Химия - Дипломные работы

Aralash ligandli koordinasion birikmalarni sintezlash usullari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

608.5 KB

Aralash ligandli koordinasion birikmalarni sintezlash usullari

MUNDARIJA KIRISH ........................................................................................................................3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. A.Vernerning koordinasion nazariyasi…….......................................……….6 1.2. Ligand va ularning turlari……………………………………..……………13 1.3. Koordinasion birikmalarni nomlanishi ..................….....…..……………... 19 1.4. Kompleks birikmalarning turlari....................................................................22 1.5. Kompleks birikmalarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati................................32 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning kaliyli hamda natriyli tuzlarini sintezlash..................42 2.2. Xinazolon-4 ni Cu(II) tuzlari bilan uch xil tarkibli kompleks birikmalari....43 2.3.Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O –aralash ligandli kompleks birikmasining IQ-spektri...45 2.4. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O kompleks birikmasining IQ-spektri ...............................46 2.5. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O-aralash ligandli kompleks birikmasining UB-spektri.....48 2.6. Cu(Xz)(TPP) . H 2 O-aralash ligandli kompleks birikmasining IQ-spektri.......49 2.7. Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) . (KMAX) . H 2 O kompleks birikmalari ..........50 2.8. Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) . (KMAX) . H 2 O kompleks birikmalarining IQ- hamda UB-spektrlari.......................................................................................51 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi.......53 3.2. Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmalari sintezi...........................................................................53 3.3. Cu(Xz)(TPP) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi..........54 3.4. Xinazolon-4 va uning 2-asetilaminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmalari sintezi.............................................................54 3.5. Xinazolon-4 va uning 2-karboksimetilaminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmalari sintezi.................................................55 XULOSA ....................................................................................................................56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................57 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 3

Hozirgi kunda mamlakatimiz taraqqiyoti va rivojlanishi kimyo sanoatining rivojlanishi bilan bog‘liq. Shuning uchun respublikamizda jami 22 ta yirik ishlab chiqarish obektlari, neft-gaz, kimyo, metallurgiya sanoatida 9 ta va qurilish industriyasida 5 ta obekt foydalanishga topshirildi. O‘zbekiston Respublikasida 2010-yilni “Barkamol avlod yili”deb e’lon qilindi va shu davlat dasturi to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori qabul qilindi. Unda ta’lim jarayonida yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlarida, letseylari va oliy o‘quv yurtlarida o‘qitish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining o‘quv- laborotoriya bazasini zamonaviy turdagi o‘quv va laborotoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash, shuningdek o‘qituvchilar va murabbiylar mehnatini moddiy hamda ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha samarali tizimni yanada rivojlantirish yo‘lga qo‘yildi. Tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalardagi mavjud talablarga alohida e’tibor qaratilgan holda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash, undan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash, davlat ta’lim standartlarini, o‘quv dasturlari va o‘quv uslubiy adabiyotlarini takomillashtirish ishlari kurib chiqildi. Mavzuning dolzarbligi. Biologik faol bo’lgan birikmalar tarkibiga biometallarni kiritilishi, ularni nafaqat zararli tomonlarini kamaytiribgina qolmay, balki ko’pgina hollarda biologik faolligini oshiradi yoki yangi boilogik xususiyatlarni namoyon qiladi. Shuning uchun yangidan yangi yuqori effektli biopreparatlarni sintezlash hamda ularni tuzilishi va xossalarini fizik-kimyoviy usullar yordamida o’rganish katta ahamiyatga egadir. Ma’lumki, organik birikmalar biologik jihatdan faol bo’lsada ammo oddiy erituvchilar (suv) da erimaydi. Bunday faol birikmalar kam eruvchan bo’lganligi uchun ularni ishlatish sohalari hamda o’rganish sohalari chegaralangandir. Bunday faol organik birikmalar ya’ni ligandlarni yuqori valentli metallar bilan koordinatsion birikmalari sintez qilinganda; birinchidan eruvchanligi oshadi, 4

ikkinchida metalning tabiatiga bog’liq holda elektronlar qayta taqsimlanishi natijasida dastlabki biologik xususiyat yo’qolishi yoki kuchayishi, yoki yangi biologik xususiyatlar namoyon bo’lishi mumkin. Bu esa ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Medisinamiz va qishloq xo’jaligimizni rivojlantirish uchun yangidan-yangi biologik faol bo’lgan dorivor moddalarni sintezlash hamda ularni xalq xo’jaligining turli sohalariga tadbiq etish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Xinazolon-4 va uning hosilalari tarkibida donor atomlar bo’iganligi uchun, ular bir qancha tautomerik holatlarda bo’lishi mumkin [16]. Shu donor atomlar hisobiga metallar bilan turlicha monodentat, bidentat holatlarda koordinatsiyaga uchrashi ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqish o’yg’otadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Xinazolon-4 ni Cu(II) tuzlari bilan oddiy ligandli, xinazolon-4 va uning 2-oksoxinazolon-4, 2-aminoxinazolon-4, 2-tiokso-5,7- dimetilpirido[2,3-d]pirimidinon-4, 2-karboksimetilaminoxinazolon-4 hamda 2- atsetilaminoxinazolon-4 hosilalarini aralash ligandli kompleks birikmalarini sintezlash. Bitiruv malaka ishining vazifasi esa, sintez qilingan kompleks birikmalarning fizik-kimyoviy xossalarini hamda qaysi donor gruppalar orqali koordinatsiyaga uchrayotganligini zamonaviy usullar (elementga analiz, IQ-, EPR- va UB- spektroskopiyalar) yordamida o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi shundaki, hozirgacha olingan adabiyot ma’lumotlariga ko’ra xinazolon-4 va uning 2- oksoxinazolon-4, 2-aminoxinazolon-4, 2-tiokso-5,7-dimetilpirido[2,3-d] pirimidinon- 4, 2-karboksimetilaminoxinazolon-4 hamda 2-atsetilaminoxinazolon-4 hosilalarini aralash ligandli kompleks birikmalari sintez qilinmagan. Biologik faol bo’lgan xinazolon-4 va uning hosilalarini biometallar bilan koordinatsion birikmalarini sintezlash hamda turli xil fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganish ilmiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 5

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. A.Vernerning koordinasion nazariyasi Uzoq vaqtlardan buyon olib borilgan tadqiqotlar natijasida XIX asrning oxirlariga kelib, barcha ximiyaviy birikmalr ikki turkumga bo’linadi. Bularning birinchisi atom yoki soda birikmalr va ikkinchisi murakkab yoki molekulyar birikmalar nomini oldi. Keyinroq bir xil birikmalarni birinchi tarkibdagi birikmalar, ikkinchi xillari esa yuqori tarkibdagi birikmalar deb ataldi. CuCl 2 , BF 2 , NH 3 , FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi moddalar tarkibiga kiritildi. Ularning hosil bo’lishi valentlik qoidasiga bo’ysunadi. Yuqori tartibdagi moddalar biror soda birikmaning boshqa biror soda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan: Mis xlorid eritmasining ammiak ta’sir ettirilganda, bu ikki soda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi [4]: CuCl 2 +4NH 3 →CuCl 2 . 4NH 3 Ba’zi bir murakkab moddalar boshqa murakkab moddalar bilan ximiyaviy o’zaro ta’sirlashganda yanada murakkabroq moddalar hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar uchun xarakterli misollar sifatida tuzlarning suv bilan birikish, ionlarning gidratlanish, ammiakning suvga va kislotalarga birikishi turli tartibdagi alyuminatlarning hosil bo’lishini keltirish mumkin. Bunday reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’patib bordi. Keyinchalik yuqori tartibli birikmalar nisbatan barqarorlarini kompleks birikmalar deb ataladigan bo’ldi. Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. 6

Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [5]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks - kation kompleks; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. 7

Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [6]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin. 8

Kompleks birikmalar hosil bo’ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun, biz 1894-yilda Shvetsiya mamlakatining kimyogar olimi A.Verner taklif qilgan va L.A.Chugayev, I.L.Cherniyayev, A.A.Grinberg va boshqa olimlar tomonidan to’ldirilgan koordinatsion nazariya bilan tanishib o’tamiz [11]. Bu nazariyaning asosiy bandlari quyidagilardan iborat: 1. Kompleks birikmalardagi ion yoki atomlardan biri, markaziy ion hisoblanadi va uni kompleks hosil qiluvchi deb ataladi. 2. Kompleks hosil qiluvchi markaziy ion atrofiga ma’lum iondagi, qarama- qarshi zaryadli ionlar yoki polimolekulalar, ya’ni ligandlar joylanadi, boshqacha aytganda ular koordinatsiyalanadi. 3. Markaziy ion yoki atom legandlar bilan kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi, ichki sfera kvadrat qavslar ichiga yoziladi. 4. Ko’pgina markaziy ion yoki atom bilan bevosita birikkan ligandlar soni, ya’ni markaziy atomning koordinatsion soni 2, 4, 6, 8 ga teng qiymatlarga ega bo’ladi. 5. Ko’pchilik elementlar o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari, yana qo’shimcha valentliklar namoyon qiladi. 6. Har qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarni tuyintirishga intiladi. 7. Markaziy atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum yunalishiga ega bo’ladi. A.Verner nazariyasi koordinatsion nazariya bo’lib hisoblanadi. A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga hosil bo’ladi, kompleks birikmalar esa, qo’shimcha valentlik hisobiga hosil bo’ladi. Masalan: PtCl 4 bilan KCl birikib, PtCl 4 . 2KCl ni hosil qiladigan Pt va Cl atomlari o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari yana qo’shimcha valentliklarni namoyon qiladi:K CL K CL Pt CL CL CL CL 9

Bu yerda yoppa chiziqlar asosiy valentlikni, strelka bilan ko’rsatilgan chiziqlar esa, qo’shimcha valentlikni ya’ni koordinatsion bog’ni namoyon qiladi. Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementining ayni birikadigan oksidlanish darajasini, qo’shimcha valentlik esa, uning koordinatsion sonini ko’rsatadi. PtCl 4 . 2KCl kompleks birikmasida platinaning asosiy valentligi 4 ga, qo’shimcha valentligi esa 6 ga tengdir. Kompleks birikma tarkibidagi markaziy atom bilan legandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Kompleks birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni bir xil kuchga ega bo’ladi [7]. Koordinatsion nazariya asosida tarkibida ammiak ioni bo’lgan moddalarni (NH 4 Cl), tuzlarning kristal gidratlari (CuSO 4 . 5H 2 O) ni ko’zdan kechirib chiqsak, bunday moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. [NH 4 ] Cl, [Cu (H 2 O) 4 ] SO 4 . H 2 O, [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligantlar orasidagi kimyoviy bog’lanish tabiati ikki xil bo’lishi mumkin: 1. Ligantlar kompleks hosil qiluvchiga nisbatan qarama-qarshi zaryadli zarrachalar bo’lganligi sababli, kompleks birikmalarda bir tomondan markaziy ion bilan ligantlar orasida elektrositatik tortishuv kuchlari orqali bog’lanish amalga oshishi mumkin. 2. Ligandlar sifatida qutbli molekulalar odatda ko’pincha suv va ammiak molekulalari ham bo’lishi mumkin. Masalan: mis (II) sulfatining kristall gidratida suv molekulalari o’zlarining manfiy qutblari orqali musbat zaryadlangan mis (II) ioniga tortiladi. Buni sximatik ravishda quyidagicha yozamiz:H 2O Cu O H 2 H 2O O H 2 SO 4.H 2O Bu kompleks birikmanitetraakvo mis (II) sulfat gidrat deb nomlash mumkin. Ikkinchi tomondan markaziy atom bilan ligandlar orasida xuddi ammoniy ionidagi 10

kabi donor akseptor mexanizmiga muvofiq bog’lanish namoyon bo’ladi. Ko’pchilik kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligandlar orasida ham elektrositatik tortishuv kuchlari, ham donor akseptor mexanizm tufayli vujudga keladigan bog’lanishlar uchraydi. Bunda kompleks hosil qiluvchining ajralmas elektron juftlari ligantlar bosh orbitallariga joylashishi hisobiga bog’lanish amalga oshadiyoki aksincha ko’pchilik kompleks birikmalar elektronitral bo’ladi. Masalan: Kaliy geksasianoferrat (II) suvdagi eritmada quyidagicha dissosialanadi [8]: K 4 [Fe(CN) 6 ] ↔ 4K + + [Fe(CN) 6 ] 4- Kompleks birikmalar dissosiallanganda kompleks ionlar hosil. Ularning dissosialanish darajasi juda kichik, ular xiyla mustahkam ionlardir. Koordinatsion birikmalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, hozirgi kunda ko’pgina metal organik birikmalar, vitaminlar, qon gemoglabini, xlorofil va boshqalar shunday birikmalardan hisoblanadi. Kompleks birikmalarda metall atomlarni o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar ya’ni bog’lovchilar ham deb ataladi. Ular eng kamida bitta bo’linmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi. Kompleks birikmadagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan ligand atomi donor deyiladi. [Pt(NH 3 ) 4 ] 2+ - kompleks ionida donor azot atomi hisoblanadi. Metall ioni bilan bog’langan donor atomlar soni unig koordinatsion soni deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleks birikmadagi platinning koordinatsion soni 4 ga, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ da esa kobaltning koordinatsion soni oltiga teng. Ba’zi metallar ionlari doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaning koordinatsion soni 4 ga tengligi aniqlangan. Koordinatsion son ko’pincha 4 ga va 6 ga teng bo’ladi. Bu son metall ionining katta-kichikligi va uni o’rab turgan ligandlar miqdoriga ham bog’liq bo’ladi. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha bo’lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion son kam uchraydi. Bir valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 2 ga teng bo’ladi. Masalan: [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl; K[Ag(CN) 2 ] Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 4 ga ba’zan esa, 3 ga va 6 ga teng bo’ladi. Masalan: Na[PbJ 3 ]; K 4 [Fe(CN) 6 ]; [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 . 11

Uch va to’rt valentli elementlarning koordinatsion sonlari asosan 6 ga teng. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng bo’ladi: Masalan: K 2 [NbF 7 ], (NH 4 ) 2 [NbF 7 ] Umuman shuni aytib o’tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning valentligiga ligandlar eritmasi konsentratsiyasiga va markaziy ion radiusining ligand radiusiga bo’lgan nisbatiga bog’liq bo’ladi. Magniusning ko’rsatishiga ko’ra R m :R L nisbat 0,155 dan 0,225gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 3 ga teng. 0,225 dan 0,414gacha bo’lsa markaziy ionning koordinatsion soni 4 ga teng bo’ladi. R m :R L nisbat 0,414 dan 0,732 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 6 ga teng. R M :R L nisbati 0,732 dan1,32 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 8 ga teng bo’ladi. Markaziy atom bilan ligandlar kompleks birikma ichki sferasini tashkil qiladi. Masalan: CoCl 3 . 6NH 3 da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan bo’lib, 3 ta xlor kompleks birikmaning tashqi sferasida joylanadi. Tashqi sferadagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog’langan bo’ladi. Masalan: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 , [Cu(NH 3 ) 4 ]Br 2 , [Co(H 2 O) 6 ] (NO 3 ) 2 Suvda eritilsa, u to’rtta ionga parchalanadi: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 ↔[Co(NH 3 ) 6 ] 3+ +3Cl - Bu eritmadagi xlorni kumush nitrat eritmasi bilan AgCl holida cho’ktirish mumkin: [Co(NH 3 ) 6 ] Cl 3 +3AgNO 3 → [Co(NH 3 ) 6 ](NO 3 ) 3 +3AgCl↓ [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 tarkibli kompleks birikmaning ichki sferasida 5 ta ammiak molekulasi va bitta xlor ioni, tashqi sferada esa, 2ta xlor ioni bo’ladi [4]. Bu modda eritmada faqat 3ta ionga parchalanadi. Uning eritmasi kumush nit rat qo’shilganda hamma xlorning 2/3 qismigina AgCl holida cho’kmaga tushadi: [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 +AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 5 Cl](NO 3 ) 2 +2AgCl↓ [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl Quyidagi tarkibli kompleks birikma esa, faqat ikkita ionga parchalanadi: [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] Cl↔[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ] + +Cl - Kumush nitrat ta’sir ettirilganda xlorning faqat 1/3 qismi cho’kadi: 12

[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl+AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]NO 3 +AgCl↓ [Co(NH 3 ) 3 Cl 3 ]–tarkibli kompleks birikma esa, alohida o’rinni egallaydi. A.Verner nazariyasiga binoan u suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi. Shuning uchun ham kam eruvchan neytral kompleks birikma bo’lib, AgNO 3 eritmasi ta’sirida xlor ionlari, AgCl holida cho’kmaga tushmaydi. Uning elektr o’tkazuvchanligi nolga yaqin bo’ladi. 1.2. Ligandlar va ularning turlari Uzoq vaqtlardan buyon olib borilgan tadqiqotlar natijasida XIX asrning oxirlariga kelib, barcha kimyoviy birikmalr ikki turkumga bo’linadi. Bularning birinchisi atom yoki soda birikmalr va ikkinchisi murakkab yoki molekulyar birikmalar nomini oldi. Keyinroq bir xil birikmalarni birinchi tarkibdagi birikmalar, ikkinchi xillari esa yuqori tarkibdagi birikmalar deb ataldi. CuCl 2 , BF 2 , NH 3 , FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi moddalar tarkibiga kiritildi. Ularning hosil bo’lishi valentlik qoidasiga bo’ysunadi. Yuqori tartibdagi moddalar biror soda birikmaning boshqa biror soda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan: Mis xlorid eritmasining ammiak ta’sir ettirilganda, bu ikki soda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi [4]: CuCl 2 +4NH 3 →CuCl 2 . 4NH 3 Ba’zi bir murakkab moddalar boshqa murakkab moddalar bilan ximiyaviy o’zaro ta’sirlashganda yanada murakkabroq moddalar hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar uchun xarakterli insonlar tuzlarning suv bilan birikish, ionlarning gidratlanish, ammiakning suvga va kislotalarga birikishi turli tartibdagi alyuminatlarning hosil bo’lishini keltirish mumkin. Bunday reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’patib bordi. Keyinchalik yuqori tartibli birikmalar nisbatan barqarorlarini kompleks birikmalar deb ataladigan bo’ldi. 13

Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [9]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. 14

Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [10]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. 15

Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin. U yoki bu elementning koordinatsion birikma hosil qilish qobilyati o’ta element atomining sirtqi elektron qavati tuzilishiga va uning davriy sistemadagi o’rniga bog’liq bo’lib, koordinatsion birikmalar hosil qiluvchilar jumlasiga asosan sirtqi qavatda yetarli darajada bo’sh orbitallari bo’lgan metal ionlar kiradi. Koordinatsion birikma hosil qiluvchi zarracha elektron juftining aksektori vazifasini bajaradi. Agar markaziy atom kimyoviy bog’lanishda o’zining bo’sh s-orbitallari bilan ishtirok etsa, bu holda faqat δ(sigma)-bog’lanish, agar bo’sh p-orbitallar ham qatnashsa, δ- va π- bog’lanishlar yuzaga keladi(u p-, d-yoki f-orbitallari bilan ishtirok etganida ham δ-va π-bog’lanishlar kelib chiqadi. Quyidagi jadvalda markaziy atomlarning koordinatsion birikma hosil qilishda qanday orbitallar hisobiga ishtirok etishi ko’rsatilgan [6], [27]. 1-jadval Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadigan orbitallar turlari Davrlar Markaziy atomlar Qatnashadigan bo’sh orbitallar s p d f 1 2 3 4 5 6 7 H-He Li-Ne Na-Ar K-Kr Rb-Xe Cs-Rn Fr-Ku + + + + + + + - + + + + + + - - + + + + + - - - - - + + Jadvaldan ko’ramizki, koordinatsion birikmalarning kompleks hosil qilishda qatnashadigan bo’sh orbitallar soni davr raqami ortgan sari ortib boradi. I davr elementlari koordinatsion birikma hosil qilishda faqat s-orbitallari bilan, II davr elementlari s- va p-orbitallari bilan qatnashadi. Uchinchi va to’rtinchi davr 16

elementlarida s- va p- dan tashqari d-orbitallari ham, oltinchi va yettinchi davr elementlarida bulardan tashqari yana f-orbitallar ham ishtirok etadi. Binobarin, keyingi har qaysi yangi davrga o’tilganda oldingi davr elementlarining koordinatsion birikma hosil qilish imkoniyati saqlanib qoladi. Quyidagi 2-jadvalda markaziy atomga xos bo’lgan koordinatsion sonlar keltirilgan. 2-Jadval Markaziy atomga xos bo’lgan koordinatsion sonlar Davr lar Markaziy atomlar Hosil bo’ladigan koordinasion birikmalarda markaziy atomning koordinasion sonlari 2 3 4 5 6 Tekis kvad. 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 H-He Li-Ne Na-Ar K-Kr Rb-Xe Cs-Rn Fr-Ku + + + + + + + - + + + + + + - + + + + + + - - + + + + + - - + + + + + - - + + + + + - - - + + + + - - - + + + + - - - - + + + Jadvaldan ko’ramizki, bir davrdan ikkinchi davrga o’tilganda elementlarning koordinatsion soni ortib boradi. Birinchi davr elementlarining koordinatsion soni 2 ga teng. Ikkinchi davr elementlari o’zining bitta s-va uchta p-orbitallar hisobiga qatnasha oladi. Ularning koordinatsion soni 4 ga teng. Uchinchi davr elementlarining atomlariga o’tilganda d-orbitallar ham ishtirok eta olishi sababli ularning koordinatsion soni 6 ga teng bo’lishi mumkin (s, p va d-orbitallar hisobiga), oltinchi va yettinchi davr elementlarining atomlari uchun yuqoriroq qiymatga ega bo’lgan koordinatsion sonlar uchraydi [11], [8]. Ligandlar sifatida anionlar (F - , OH - , CN - , SCN - , NO 2 - , CO 3 2- , CrO 4 2- va hokazalar) neytral molekulalar (H 2 O, NH 3 , CO, N 2 , NO, N 2 H 4 , NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 va boshqalar) ishtirok etadi. Har bir ligandda bitta yohud bir nechta taqsimlanmagan (erkin) elektron juft bo’ladi.ba’zan tarkibida taqsimlanmagan elektron juftlar bo’lmagan, lekin p-bog’lanishda ishtiroki eta oladigan elektronlari bor molekulalar 17

ham ligandlik rolini bajaradi. Ligandning s- va p-orbitallari bilan markaziy atomdagi bo’sh orbitallar o’zaro ta’sirlanishi natijasida δ-bog’lanish, ligandning p- va d- orbitallari bilan markaziy atomning bo’sh orbitallari orasida π-bog’lanishlar yuzaga chiqadi, (lekin s-va p x -orbitallari o’zaro qoplanilaganda har doim δ-bog`lanish hosil bo`ladi). Ligandlarning donorlik xossalari ulardagi s va p-orbitallardagi elektron juftlar hisobiga; akseptorlik xossalari esa, bo’sh p-va d-orbitallar hisobiga amalga oshadi. Quyidagi jadvalda ligandlarning elektron donorlik vazifasini bajaruvchi atomlar ko’rsatilgan [9], [12], [13]. 3-Jadval Ligandalr va ularning elektron donor atomlari Liganddagi elektron donor atomlar Molekulyar turdagi ligandlar Ion turdagi ligandlar monodentat polidentat monodentat polidentat H, F, Cl, Br, I - - H - , F - , Cl - , Br - , I - - C CO, C 2 H 4 C 6 H 6 CN - - N NH 3 , C 5 H 5 N, RCN, RNH 2 NH 2 (CH 2 ) 2 -NH 2 NO 2 - , N 3 - , SCN - - O H 2 O R-CO-CH 2 -CO-R O -2 , OH - CO 3 -2 , SO 4 2- , RCOO - , C 2 O 4 -2 S R 2 S R-CHSH-CH 2 - CHSH-R SCN, S -2 - O yoki N - N O H ONO - H 2 NCH 3 COO- O va N - EDTA - - S va N - N S H - - 1.3. Koordinasion birikmalarni nomlanishi 18

Dastlab kompleks birikmalarni nomlashda ba’zan ularni rangidan yoki shu moddani kashf etgan olim nomidan foydalanilgan. A. Verner komleks birikmalarni nomlash uchun ”Ratsional nomenklatura” yaratdi. Ratsional nomenklatura komplekslarning tarkibi va tuzilishlarini aks ettirishi kerak edi. Ya’ni kompleks birikmaning nomi uning tabiatiga monand bo’lmog’i zarur edi. Tuzsimon koordinasion birikmalarni ikki so’z bilan, noionogen birikmalarni bir so’z bilan atash taklif qilingan [14]. Shuningdik ammiak- ,,amin”, suv-,,akvo” oltingugurt -,,tio”, OH- guruhi bo’lsa ,,gidrokso”,-O-O-guruhi esa, ,,perokso”, kompleks birikma tarkibidagi xlor esa ,,xloro”, ftor bo’lsa ,,ftoro” kabi so’zlar bilan ataladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] kaliy geksasiono temir(II). 1963-yildan boshlab, taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy kimyo ittifoqi termin komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. 1. Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masalan: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br - diamminargento (I) bromid K 2 [CuCl 3 ] - kaliytrixloro mis (I) 2. Anionli kompleks birikmalarni nomlashda avval kation, anion so’ngra neytral ionlar va undan keyin markaziy ion nomi ataladi (ular orasiga chiziqcha qo’yilmaydi). Masalan: K 2 [Pt(NO 2 ) 2 Cl 2 ] - kaliydixlorodinitroplatinat (II). 3. Legandlar sonini ifodalashda di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo qo’shimchalar ishlatiladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat (II), K 3 [Fe(CN) 6 ]-kaliy geksasianoferrat (III), [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvoalyuminiy xlorid. 4. Markaziy ionning oksidlanish darajasini nomlashda; markaziy ionning oksidlanish darajasi qavs ichida lotincha raqamlar bilan ifodalanadi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 2 ] . (OH)- diammin mis (I) gidroksid. 5. Ko’prik vazifasini o’tovchi gruppalarni nomlashda bir koordinatsion markaz, ikkinchisi bilan bog’lab turuvchi ko’prik vazifasini bajarayotganda, gruppalarni atashda, ularning oldiga μ harfi quyiladi. Masalan: 19

[(H2O)4Fe OH HO Fe(H2O)4 ]CL4di- μ -gidroksooktaakvoditemir (II) xlorid yoki [(C2O4)2Cr OH OH Cr(C2O4]Cl4 di- μ -gidroksotetraoksalatodixromat (III) xlorid. 6. Geometrik izomerlarni nomlashda ularning ,,raqam” belgilaridan yoki ,,sis” va ,,trans” termenlaridan foydalaniladi: [ N H 3 P d N H 3 C lC l ] Transdixlordiammin palladiy (II) yoki 1,3-dixlordiammin palladiy. Oktoedrik kompleks birikmalarni nomlashda ham ,,raqam” belgilaridan va ,,trans”, ,,sis” terminlaridan foydalaniladi. Masalan: sis-dibromotetraamminrodiy (III) yoki 1,2-dibromo-3,4,5,6-tetraammin rodiy(III) ioni deb nomlash mumkin. N H 3 N H 3 Rh H 3N H 3N Br Br Kompleks birikmalarda struktura izomeriya va sterso izomeriyalari bor. Bularning birinchisida birorta legand ba’zi hollarda metal bilan koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u kristal tuzining koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Uning quyidagi kompleks birikma [CrCl 3 (H 2 O) 6 ] misolida tushuntirish mumkin [15]. [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 -binafsha rangli modda bo’lib, [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 . H 2 O va [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl . 2H 2 O kompleks birikmalari esa, ko’k rangli moddalardir. 20

Lekin fazoda joylashuvi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Quyidagi ,,sis” va ,,trans” kompleks birikmada xlor ligandlar bilan yonma-yon holda yoki qarama- qarshi tomonlarga joylashishi mumkin. Koordinasion sferada donor atomlarini turlicha joylashuvi hisobiga vujudga keladigan izomerya geometrik yoki sis va trans izomerya deyiladi.Yuqorida Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning ko’rinishi tasvirlangan: a) sis-izomer va b)trans-izomerlar. Bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga kiradi. Optik izomeriya deb molekulalari simmetriya markaziga yoki simmetriya tekisligiga ega bo’lmagan va molekulyar massasi teng bo’lgan moddalarga aytiladi. Optik faol birikmalar molekulalari simmetriya markaziga va simmetriya tekisligiga ega bo’lmaydi. Optik faollikning sababi sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1. Markaziy ion assimmetriya xususiyatiga ega bo’lishi. 2. Molekulaning ligandlari polidentat xususiyatiga ega bo’lishi sababli assimmetriya paydo bo’ladi. 3. Ligand atomlaridan birining assimmetriyaga ega bo’lishi (masalan, optik faol aminokislota koordinatsiyada qatnashgan holda) yoki koordinatsiyalangan atomda yangi bog’ paydo bo’lishi tufayli assimmetriya holati paydo bo’ladi [16]. Optik izomeriya hodisasi koordinatsion ionnong fazoda turlicha joylanishidan kelib chiqadi. Ayni koordinatsion birikmaning ikkala shakli bir xil molekulyar elektr o’tkazuvchanlik va kislota-asoslik xossalarga ega bo’ladi. Lekin ular boshqa optik faol moddalar bilan reaksiyaga kirishishi va birikishi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, [Coen 3 ]Br 3 koordinatsion birikmaning l-shakli l-kvadratga, d-shakli esa d- kvadratga birikadi [17]. Optik izomeriya ham koordinatsion birikma tarkibidagi atomlarning fazoda boshqa-boshqa tarzda joylashishi natijasida hosil bo’ladi. To’rtta ligandi bir-biridan farq qiladigan tetraedik tipdagi kompleks [M(ABSD)] ni ko’rib chiqaylik. Bu shakllarning biri ikkinchisi ustiga qo’yilganida ularning ayrim o’xshash nuqtalari bir- birini qoplamaydi. M(ABSD) tarkibli tetraedrik koordinatsion birikma ichki 21

simmetriya tekisligi mavjud emas. Bu koordinatsion birikmaning markazini kesib o’tgan tekislikning ikkala yon tomonida ham ikktadan turli xil ligandlar joylashgan bo’ladi. 1.4. Kompleks birikmalarning turlari Biz yuqoridagi kompleks birikmalarni anion kompleks, kation kompleks va neytral kompleks birikmalar deb 3 ta sinfga bo’lishimiz mumkin. Lekin A. Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinasion birikmalarni ularning hosil bo’lish sxemasiga qarab quyidagi 2 ta sinfga bo’lishgan edi. a) Biriktirib olish mahsulotlari. b) Joylashishlar, singdirilish mahsulotlari. Masalan: Agar BF 3 va HF qo’shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil bo’ladi: BF 3 +HF→H[BF 4 ] Bu reaksiyaga BF 3 ga HF qo’shilganda F - ioni ichki sferada qoladi. Joylashish mahsulotlari mis xloridga ammiak qo’shilganida mis bilan 2 ta xlor ionlari orasiga go’yo ,,pona” bo’lib joylashadi [13]. CuCl 2 +4NH 3 →[Cu (NH 3 ) 4 ]Cl 2 Hozirgi vaqtda kompleks birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab, barcha kompleks birikmalarni quyidagi sinflarga ajratiladi: 1. Aminatlar va ammiakatlar. Bular o’zlarining ichki sferasida ammiak va boshqa aminlar bo’lgan kompleks birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar, azot atomlari orqali bog’langan bo’ladi, ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion o’rinni egallaydi. Organik aminlar etilendiamin NH 2 -CH 2 - CH 2 -NH 2 va peredin C 5 H 5 N juda ko’p metallar bilan komplekslar hosil qiladi. Ular ammiakatlar deyiladi. 2. Gidratlar va akvokomplekslar. Ichki va tashqi sferasida suv bo’lgan kom- pleks birikmalar gidratlar deb ataladi. Agar suv kompleks birikmada ligandlik roli- ni bajarsa, bunday kompleks birikmalar akvokompleks birikmalar deb yuritiladi. Masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]SO 4 . H 2 O, [Co(H 2 O) 6 ]Cl 2 , [N:(H 2 O) 6 ](NO 3 ) 2 22

3. Asidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldig’idan iborat bo’lgan kompleks birikmalar asidokomplekslar deb yuritiladi. Masalan: asidokomplekslar tarkibida 2ta yoki 3ta tur kislota qoldiqlari bo’lishi mumkin: K 2 [Pt(NO 2 ) 4 Br 2 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] 4. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferada sikllari bo’lgan komplekslar birikmalar, siklik kompleks birikmalar deb yuritiladi. 5. Kompleks gidratlar. Kislotali va amfoter tabiatga ega bo’lgan gidratlar asos tabiatli gidritlar bilan suvdan boshqa erituvchilarda (masalan efirda) reaksiyaga kirishsa, kompleks gidritlar hosil bo’ladi [18], [20]. LiH+BH 3 →Li[BH 4 ]; KH+AlH 3 →K[AlH 4 ] 6. Metall organik birikmalarga o’xshash kompleks birikmalar. Keyingi vaqtlarda tarkibida organik ligandlar bo’lgan juda ko’p kompleks birikmalar hosil qilindi. Masalan: Fe(C 5 H 5 ) 2 va Cr(C 6 H 5 ) 2 larni tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: F e C r 7. Metall korbanellar. Metallarning uglerod (II)-oksid bilan hosil qilgan birikmalari korbonillar deb ataladi. Masalan: Ni(CO) 4 . Fe(CO) 5 8. Ko’p o’zakli kompleks birikmalar. Tarkibida ikkita va undan ortiq markaziy ionlar bo’lgan kompleks birikmalar ko’p o’zakli kompleks birikmalar deb ataladi. Bu markaziy ionlar bir-biri bilan O-H, O-O, NH 2 va NH kabi gruppalar orqali birikkan bo’ladi. Masalan: [(NH3)3Co NH2 OH OH Co(NH3)3]CL3 Ikki o’zakli kompleks birikmaga misol bo’la oladi. Bu yerda NH 2 (amin) gruppa ko’prik vazifasini o’taydi. Ushbu kompleks birikma geksamin-µ-amido-µ- digidroksokobalt (III) xlorid deb nomlanadi. Biror kompleks birikma masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ]↔4K + [Fe(CN) 6 ] 4- 23

Bu dissosiyalanish jarayoni xuddi kuchli elektrolitlarning dissosiyalanishi kabi sodir bo’ladi. Ikkinchi navbatda esa, kompleks ionning o’zi ketma-ket dissosiyalanadi: [Fe(CN) 6 ] 4- ↔[Fe(CN) 5 ] 3- +CN - [Fe (CN) 5 ] 3- ↔[Fe(CN) 4 ] 2- +CN - va hakazo. Umumiy dissosiyalanish [Fe(CN) 6 ] 4- ↔Fe 2+ +6CN - bilan ifodalanaladi. Bu dissosiyalanish muvozanat holatga kelganda uning muvozanat konstantasi kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi deb yuritiladi. Kompleks birikmalarning barqarorligi anchagina faktorlarga bog’liq bo’ladi. Bunday birikmalarda tashqi va ichki sferalarning barqarorligi har xil bo’ladi. Tashqi sferadagi kompleks ion elektrostatik kuchlar orqali bog’lanib, suvli birikmalarda oson ajraladi. Bunday parchalanish birlamchi dissosiyalanish deyiladi va u kuchli elektrolitlar kabi to’la ravishta o’tadi. Ichki sferada bo’lgan ligandlar markaziy atom bilan ancha kuchli bog’langan bo’lib kam darajada ajraladi. Kompleks birikmalarning ichki sferasidagi parchalanish ikkilamchi dissosiyalanishi deb yuritiladi [21]. Birlamchi dissosiyalanish; [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl↔[Ag(NH 3 ) 2 + +Cl - Ikkilamchi dissosiyalanish; [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 Ikkilamchi dissosiyalanish kompleks zarrachaga markaziy ion va ligandlar orasidagi muvozanat vujudga kelgandagina sodir bo’ladi. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ionlar dissosiyalanishi barcha kuchsiz elektrolitlar dissosiyalanishi kabi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi hamda muvozanat konstantasi yoki barqarorlik konstantasi deyiladi: K = [Ag + ] . [NH 3 ] 2 /[[Ag(NH 3 ) 2 ] + ] =6,8 . 10 -8 Kompleksning barqarorlik konstantasi turli kompleks ionlar uchun har xil qiymatga ega bo’lib kompleksning qanchalik barqarorligini bildiradi. Quyidagi jadvaldan kumushning bir turiga kiruvchi kompleks birikmalarini barqarorlik konstantasi ko’rsatilgan [22]. 4-Jadval Kumushning kompleks birikmalarini barqarorlik konstantalari Kompleks ionlar Barqarorlik konstantasi, 25 0 C da [Ag(CN) 2 ] + ↔Ag + +2CN - [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 1,0 . 10 -21 4,0 . 10 -7 24

[AlF 6 ] -3 ↔Al +3 +6F - [Co(NH 3 ) 6 2+ ↔Co 2+ +6NH 3 [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ ↔Cu 2+ +4NH 3 [Fe(CN) 6 ] 3- ↔Fe 3+ +6CN - [PtCl 4 ] -2 ↔Pt 2+ +4Cl - [Zn(CN) 4 ] 2- ↔Zn 2+ +4CN - 2,0 . 10 -28 8,0 . 10 -6 4,6 . 10 -14 1,0 . 10 -44 1,0 . 10 -16 6,3 . 10 -18 Juda barqaror bo’lgani uchun kompleks tuz eritmasiga kaliy yodid qo’shilganda ham kumush yodid cho’kmasi hosil bo’lmaydi. Kumush sulfidni eruvchanlik ko’paytmasi juda kichik bo’lganligi sababli vodorod sulfid qo’shilganda kumush sulfit cho’kmasi paydo bo’lganligi seziladi. Keyingi vaqtlarda kompleks birikmalar mustahkamligini harakterlashda barqarorlik konstantasining aksi bo’lgan kattalik beqarorlik konstantasi deb atash taklif qilindi. Ular orasida quyidagi nisbat bor: K barq. = 1/K beqar. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ioni uchun barqarorlik konstantasi quyidagicha ifodalanadi. K barq. = 1/K beqar. = [Ag(NH 3 ) 2 ] + /[Ag + ] . [NH 3 ] 2 = 4,0 . 10 -7 Eritmalarda kuchsiz elektrolitlar masalan, ko’p negizli kislotalardagi kabi kompleks birikmalarning bosqichli dissosiyalanishi uchraydi. Barqarorlik konstantasi markaziy atom bilan ligandlarga ko’p jihatdan bog’liqligi amalda isbotlangan. Kompleks birikmalarning asosiy qismi metall makaziy ioni bilan ligand ioni yoki qutblangan molekula orasidagi elektrostatik tortishuv hisobiga Tortishuv kuchlari bilan bir qatorda bir xil zaryadlangan ligandlar orasidagi yuzaga keladi deb qaraladi. Elektrostatik itarishish kuchlari ham mavjud bo’ladi. Natijada minemal potinsial energiyaga ega bo’lgan barqaror atomlar gruppachasi vujudga keladi. Quyidagi 5- jadvalda turli zaryadli ion kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari ko’rsatilgan bo’lib, bir zaryadlilari ancha mustahkam kompleks birikmalardan hisoblanadi [23]. 5-Jadval Kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari № Kompleks hosil qiluvchi ionlar Koordinasion soni Kompleks birikmalari 25

1 2 3 4 Bir zaryadlilar Ikki zaryadlilar Uch va to’rt zaryadlilar Besh zaryadlilar 2 3,4,6 6 7 K[Ag(CN) 2 ], [Ag(NH 3 ) 2 ]X K[MgF 3 ], [Zn(NH 3 ) 4 ]X 2 H 2 [TiCl 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] K 2 [NbF 7 ], K 2 [TaF 7 ] I. Gruppa elementlaridan kaliy, natriy rubidiy, seziyning kompleks birikma hosil qilish xususiyati juda kuchsiz bo’lib, ulardan litiy va qisman natriy bir qancha kompleks birikma hosil qiladi. Lekin birinchi gruppaning elementlari mis, kumush va oltin kompleks birikma hosil qilishga nihoyatda moyil. Ular galogenlar, aminlar tarkibida oltingugurt qisman kislorod bo’lgan ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. II. Gruppaning asosiy gruppacha elementlaridan berilliy va magneyda bu xususiyat mavjud. II. Gruppaning qo’shimcha gruppa elementlarida bu xususiyat yanada kuchli namoyon bo’ladi. III. Gruppaning elementlaridan B va Al faqat ftor va kislorodli ligandlar bilan barqaror komplekslar hosil qiladi. Masalan: K [BF 4 ], Na 3 [AlF 6 ] Tarkibidagi oltingugurt va azot orqali metal bilan bog’lanadigan ligandlar Al va B bilan deyarli kompleks hosil qilmaydi. III. gruppaning qo’shimcha elementlari skandiy, ittriy lantonoidlar ftor ioni bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. IV gruppaning asosiy gruppacha elementlari juda ko’p kompleks birikmalar hosil qiladi. Oddiy birikmalarda barqaror bo’lgan 4 valentli qo’rg’oshin komplekslari barqaror birikmalar hosil qiladi. Ikki valentli Sn va Pb o’z kompleks birikmalarida koordinatsion soni 6 ga teng bo’ladi. V gruppaning asosiy gruppa elementlarini minus uch valentli holatida nomoyon qiladigan koordinatsion soni 4ga teng. Masalan: [NH 4 ]Cl , [PH 4 ]Cl azot boshqa elementlarining birikmalarida ligand bo’lishga intiladi. VI gruppaning asosiy gruppacha elementlari oltingugurt, selen, tellur4valentli holatida ftor, xlor, brom va oksiftoridlar bilan barqaror kompleks birikmalar hosil qiladi.[18] 26

VII gruppaning asosiy gruppacha elementlari boshqa elementlarning barqaror komplekslari tarkibiga donor sifatida kiradi. KCl 4 , KClO 3 , KClO 2 larni ham xlorning kompleks birikmalari deb qarash mumkin. VIII gruppaning qo’shimcha gruppacha elementlari Fe, Co, Ni, Ru, Os, Pt juda yaxshi kompleks hosil qiluvchi elementlar bo’lib, tarkibida azot va kislorod bo’lgan ligandlar, galogenlar juda ko’p va barqaror komplekslar birikmalar hosil qiladi: [Co(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Ni(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Co(H 2 O) 4 ]Cl 2 Yuqorida keltirilgan mashg’ulotlar asosida quydagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Elementlarning kislorodli, azotli oltingugurtli ligandlar bilan kompleks birikma hosil qilish xususyati davriy sestemaning VIII gruppa va unga yaqin joylashgan elementlarda kuchli ifodalangan. 2. Katta davr elementlarida bu xususiyat kichik davr elementlariga qaraganda kuchliroq namoyon bo’ladi. Inert gazlarning va ularga yaqin joylashgan I va VIII gruppalar asosiy gruppacha elementlaarining kompleks birikmalar hosil qilish xususiyati ancha kuchsiz. Koordinatsion birikmalar sinflari. Hozirda koordinatson birikmalar 4 ta sinfga bo’linadi: A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall korbonillar kiradi. Masalan [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 , [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 , [Ni(CO) 4 ], [Co 2 (CO) 8 ] B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandli kislota qoldig’idan iborat atsedokomplekslar kiradi. Masalan: Na 3 [AlF 6 ], Na 2 [HgJ 4 ], Na 2 [PlBr 4 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 2 [BeF 4 ] va hokozolar. Okso- va gidroksokoordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi [25], [26]. C. Siklik koordinatsion birikmalar. Tarkibida bidentat va kolidentat ligandlar bo’lishi mumkin. Masalan: [Co[NH 2 (CH 2 ) 2 NH 2 ] 3 Cl 3 [Co(asos) 3 ] va hokozo. Agar tarkibida 6 ta NH 3 ni uchta etilendiamik molekulasiga almashtirilsa [CoEn 3 ]Cl 3 hosil bo’ladi. Bunda har qaysi etilindiamin molekulasi metal bilan ikkima в - bog' orqali birikadi. Natijada uchta besh a`zoli xalqaga ega bo’lgan kompleks birikma hosil 27

bo’ladi. (asos-atsetilatseton -O=C(CH 3 )–CH=C(CH 3 )-O - anioni ham besh a`zoli xaalqa hosil qiladi. Unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida bo’ladi. Bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi: O = C C H 3 C H C C H 3O Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni ko’rsatish mumkin. Agar noligentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba`zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor- akseptor mexanizm bo’yicha markaziy atom bilan birikkan bo’lsa, hosil bo’lgan holatni–ichki koordinatsion birikma deb ataladi. Masalan, glisen nomli aminokislota mis sulfat bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil bo’ladi [13]: 2NH 2 CN 2 COO + CuSO 4 →H 2 SO 4 +[Cu(NH 2 CH 2 COO) 2 ] Bis-glisinato mis(II) kompleks birikmasi hosil bo’ladi [27]. Kompleksonlar, sendvich va π-komplekslar ham shu sinfga kiradi. Etilendiamintetrasirka kislotasining ioni ham polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota qisqacha EDTA ya’ni EDTSK deb belgilanadi. Uning ikki natriyli tuzi: N a O O C C H 2 N C H 2 C H 2 N C H 2 C O O H C H 2 C O O N a H O O C C H 2 Trilon-B nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdorini aniqlashda ishlatiladi. EDTSK ning ioni olti dentatli ligand hisoblanadi. Agar metalning koordinasion soni 6 dan ortiq bo’lsa, ortiqcha o’rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi [28]. Gemoglabin va xlorofil ham ichki kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Bu ikki moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglabinda markaziy ion vazifasini Fe(II), xlorofilda esa, Mg bajaradi. D. Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrosen [Fe(C 5 H 5 ) 2 ] sintez qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning 28

tarkibida temir ioni ikkita siklopentadienil ioni C 5 H 5 bilan birikkan. Uning tuzilishini aniqlagan E.Fisher va J. Uilkonson Nobel mukofotini olishga sazovor bo’ldilar. Ferrosendagi temir o’rnini boshqa metal, masalan, nikel egallashi mumkin, u holda nikelosen [Ni(C 5 H 5 ) 2 ] hosil bo’ladi. Bundan tashqari ferrosenning siklopentadienil halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzoxrom [Cr(C 6 H 6 ) 2 ] ni ham kiritish mumkin. Oraliq d- metallar bilan hosil qilingan karbosiklik birikmalar qatorida dibenzolxrom muhim o’rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo’lsada, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom(III) xlorid bilan C 6 H 5 MgBr orasidagi reaksiyani amalgam oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq bo’ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C 6 H 6 yoki difenil C 6 H 5 -C 6 H 5 molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metal galogenidiga aromatic uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl 3 ishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali hosil qilinadigan bo’ldi. Dibenzolxrom 284 0 C da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organic erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi kimyoviy bog’lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta π- elektroni va xrom atomining 6 ta bo’sh orbitallari (donor-akseptor mexanizm bo’yicha) ishtirok etadi; ikkinchi tomondan, xromdagi uchta electron juft benzol molekulalaridagi bo’sh π-orbitallar bilan (dativ mexanizm bo’yicha) bog’lanadi. Fe, Co, Ni, Mn, Cr, V, Ti, Ru, Th, va Os kabi metallarning siklopentadien C 5 H 6 bilan birikmalari olingan. Bu koordinasion birikmalarni hosil qilish uchun shu metallarga yoki ularning karbonillariga siklopentadien ta’sir ettiriladi. Natijada Fe(C 5 H 5 ) 2 ferrosen; Ni(C 5 H 5 ) 2 nikelosen hosil bo’ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilingan koordinasion birikmalari (shuningdek, dibenzolxrom Cr(C 6 H 6 ) 2 kabi moddalar) ”sendvich-strukturali” moddalar nomini olgan, chunki bunday koordinasion birikmalar rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular xuddi ”ikki burda orasidagi pishloq” kabi tuzilganligi, yani o’rtada metall atomi, uning ustuda va tagida C 5 H 5 radikali joylanganligi ma’lum bo’ldi. Ferrosen molekulasining tashqi qavatida 18 ta elektron bo’ladi. Ularning 8 tasi temirniki va 10 tasi ikkita C 5 H 5 29

radikalnikidir. Ikkita C 5 H 5 radikali o’zining 10 ta p-elektroni hisobiga koordinasion bog’ hosil qiladi. Shuning uchun oraliq metallarning sendvich strukturali birikmalari π -koordinasion birikmalar jumlasiga kiradi. Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [6]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. 30

Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [5]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. 31

Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin. 1.5. Kompleks birikmalarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi [18], [4]. 1. Ular ionlarni (Fe 2+ , Fe 3+ , Ni 2+ , Co 3+ ) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan: 3FeCl 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]→Fe 3 [Fe(CN) 6 ]↓+6KCl 4FeCl 3 +3K 4 [Fe(CN) 6 ]→Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 ↓+12KCl Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k- qizil kristal hosil bo’ladi: CH 3 - C = NOH  + NiSO 4 + 2NH 4 OH → (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O + [NiC 4 H 6 N 2 O 2 ] CH 3 - C = NOH Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 3KCl+Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ]→K 3 [Co(NO 2 ) 6 ]+3NaCl 2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: 32

Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 4Au+8NaCN+O 2 +2H 2 O→4Na[Au(CN) 2 ]+4NaOH Eritmaga o’tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish mumkin. 2Na[Au(CN) 2 ]+Zn→Na 2 [Zn(CN) 4 ]+2Au 3. Kompleks birikmalardan bo’yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir tuzlari bo’lgan zangori bo’yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash (K 2 CO 3 ) bilan qizdirish natijasida hosil qilingan. Zangori bo’yoq K 4 [Fe(CN) 6 ]+Fe 3+ →KFe[Fe(CN) 6 ]+3K + tarkibli kompleks birikmadir. Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning organik moddalar bilan hosil qilgan bo’yoqlari ko’p ishlatilmoqda. 4. Kompleks birikmalar o’simlik va hayvonot olamida muhim rol o’ynaydi. Uzoq vaqt mobaynida o9’simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko’pchiligini metal organik birikmalar tashkil qiladi. Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentalli ligand vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: R O C H C O N M e 2 + O C O C HN H 2 RH 2 Bu birikmada ligand o’zining tabiati jihatidan besh a’zoli qilib, bidentat birikma yotganligi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi quyidagi tartibda oshib boradi: Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < Zn 2+ <Ni 2+ <Cu 2+ Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar hosil bo’ladi. Vitaminlarning ba’zilari kompleks birikmalar tarkibiga 33

kiradi. Ular tirik organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo’lgan kompleks birikmalar o’rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida kobalt, temir, rux kabi metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning ko’pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan dorivor priparatlardir. Masalan: nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid“ va [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida ishlatilmoqda. Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati katta. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu 2+ , Ag + , Zn 2+ , Ni 2+ , Co 2+ kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib ketib, [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ag(NH 3 ) 2 ] + , [Zn(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ni(NH 3 ) 6 ] 2+ ga o’tadi, Co 2+ esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH 3 ) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi. Co 2+ kislorod ishtirok etganda esa Co 3+ ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi. Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi:bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor-yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH 3 ) 4 )] 2+ tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na 3 [Co(NO 6 )] tarkibli, temir Fe 2+ ionini aniqlashda K 4 [Fe(CN 6 )], Na + ioni uchun UO 2 (CH 3 COO) 2 . Mg(CH 3 COO) 2 , Zn 2+ uchun (NH 4 ) 2 [Hg(CNS) 4 ] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi. 34

Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH 2 -NH-CH 2 COOH ni aytib o’tish mumkin. Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi NaOOCCH 2 -NaOOCCH 2 -N-CH 2 -CH 2 -N- CH 2 COOH-CH 2 COOH trilon-B nomi bilan ataladi. Bu birikma, masalan, kalsiy bilan reaksiyaga kirishganda o`zidagi ikkita natriy atomini kalsiy atomiga almashtiradi, natijada xelat koordinatsion birikma hosil bo`ladi. U uch valentli kationlar bilan ham shunga o`xshash tuzlar hosil qiladi [12]. Trelon-B kompleksonlar nomi reaktivlar jumlasiga kiradi. Trelon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi. Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC 6 H 5 -N=O, 8-oksixinolin C 9 H 6 NOH va ditizon C 6 H 5 -NH-NH-CS-NH-NH-C 6 H 5 lar kiradi [19]. Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Oddiy tuzlarning eritmalari galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho’kmalar hosil bo’lib, qoplama oson ko’chib ketadigan bo’ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarning eritmalari ishlatilsa, mayda kristalli juda zich qoplamalar hosil bo’ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sianidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN 4 ] qo`shiladi. Sianli elektrolitlar zaxarli bo’lganligi uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruratu tug’ulgan. Masalan, K 2 [Cu(CH) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo’llanilmoqda. Metallarni koorroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning ahamiyati. Metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya’ni kuchli adgeziyaga ega bo’lgan) 35

koordinatsion birikma metallini eritmada va atmosferada (ochiq havoda) koorroziyadan saqlashga imkon beradi. Masala, po’lat buyum, natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo’yilsa, temir buyum sirtida ko’zga ko’rinmaydigan himoya parda hosil bo’adi. Uning tarkibi Fe[(C 6 H 5 COOH) 6 ] . (OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronogeafik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin: 4Fe+24C 6 H 5 COONa+30H 2 O+3O 2 →24NaOH+4[Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 Benzitriazol kadmiy, rux va mis ionlari bilan suvda kam eriydigan cho’kmalar hosil qilishi sababli metallarni koorroziyadan himoya qiladi. Eritmadagi pH o’zgarganida metall sirtida hosil bo’lgan kompleks birikmaning barqarorligi o’zgaradi; buning natijasida koorroziya tezligi ham o’zgaradi. Kumush va qo’rg’oshin metallari sirtiga kaliy uch yodid (Kl 3 ) ning suyultirilgan eritmasi ta’sir etganida suvda erimaydigan qavat hosil bo’lib, bu qavat metallarning yanada koorroziyalanishdan himoya qiladi. Lekin bu qavat Kl ning konsentrasiyalangan eritmasida erib ketadi: AgJ+KJ=K[AgJ 3 ]; PbJ 2 +KJ=[PbJ 3 ] Ko’p hollarda metallar ishqor ta’siridan koorroziyaga uchraydi. Buning sababi shundaki, metall ishqor ishtirokida suvda yaxshi eruvchan komplekslar hosil qiladi, masalan: Fe+2NaOH+2H 2 O→Na 2 [Fe(OH) 4 ]+H 2 Havo kislorodi ishtirokida esa suvda yaxshi eriydigan Na 4 [Fe(OH) 7 ] va Na 5 [Fe(OH) 8 ] tarkibli komplekslar paydo bo’lib, temirning zanglashi tezlashadi. Ishqor konsentratsiyasi kamaytirilganda kompleks yemirilib, koorroziya sustlashadi: [Fe(OH) 7 ] 4- →Fe(OH) 3 +4OH - Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotopin bilan kaliy yodid aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 . I 2 tarkabli, kislotada erimaydigan kompleks hosil bo’ladi. Porfirining markaziy atomi temir (Fe 2+ ) bo’lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin hosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o’pkadan hujayralarga kislorod va aksincha, to’qimalardan CO 2 ni o’pkaga olib boruvchi transport 36

vositasidir. Gemoglabin oqsil modda-globin va prostetik gruppa-gemdan iboratdir. Gem esa protoporfirin bilan koordinatsion bog’ vositasida bog’langan Fe(II) ionini tutgan kompleks birikmadir. Metall-fermentlar (enzimlar). Fermentlar tirik organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. Hozirgacha ma’lum bo’lgan fermaentlar soni ikki mingdan ortiq. Ularning hammasi oqsil tabiatli va boshqa turdagi moddalar kofermerlaridan tarkib topgan o’zaro kimyoviy bog’larsiz birlahgan komplekslardan iboratdir. Fermentlarda unumli va tanlab ta’sir qilish xususiyati yuqori, ularda sharoitga qarab aktivligi o’zgaruvchan xususiyatlar mavjud. Fermentlar ta’sir qiladigan modda(substarat) larning kimyoviy o’zgarishi oddiy reaksiyalarga nisbatan 10 8 -10 12 marta tezlashishi mumkin. Fermentlarning tanlab ta’sir etishini odam sulak bezida ishlab chiqariladigan amilaza organizmda kraxmal, glikogen va ularga yaqin bo’lgan polisaxaritlarning gidroliz reaksiyasini tezlashtirishda, hujayralarda polisaxaritlarning yig’ilishini ta’minlaydi. Lekin bu ferment saxarozani parchalanishiga ta’sir etmaydi. Odatda ferment molekulasi tarkibiga bir necha metall atomlari kirishi mumkin, ular fermentlarning o’zgarmas tarkibiy qismini tashkil etadi. Bunday metall atomlari ferment bilan substrat orasida kompleks hosil qiladi; bu holat substrat bilan fermentning aktiv markazi orasida bog’lovchi vosita bo’lishi ko’pchilik tatqiqotlarda aniqlangan. Hozirgacha erkin holatda ajratib olingan metall fermentlar soni 50 tadan ortadi. Metall fermentlar tarkibida Ca, Mn, Fe, Cu, Zn, Cr va Mo borligi aniqlangan. Ba’zan aktiv fermentlar tarkibida Co ioni uchraydi, lekin u rux ionini almashtirishi mumkin, bunda fermentning aktivligi o’zgarmay qoladi. Metall ferementlarda ko’pincha, rux, temir va mis uchrab turadi. Tarkibida rux bo’lgan metall fermentlar soni 20 dan ortiq bo’lsada, ulardan faqat 2 tasi yaxshi o’rganilgan. Birinchisi- karboangidraza; uning molekulyar massasi-30 mingga yaqin; bu fermentning bitta molekulasi tarkibiga bitta rux atomi kiradi. Bu ferment qizil qon tanachalari tarkibida uchraydi. Ugidrokorbonat ionning degidratlanishida va Co 2 ning gidratlanish reaksiyasida katalizatorlik rolini bajaradi [16]. 37

Ikkinchisi-karboksipeptidaza; uning molekulyar massasi 34 mingga yaqin, bir molekulasi tarkibiga 1 ta rux atomi kiradi. Bu ferment sut emizuvchilarning oshqozon ostidagi bezida-peptid zanjirining karboksil qismidagi peptil bog’lanishida sodir bo’ladigan gidroliz jarayonini katalitk tezlashtiradi; sodir bo’ladigan reaksiyani quyidagicha yozish mumkin: R″- CH 2 CONH - CHR′ - CONH - CH 2 COO - + H 2 O → R″CH-CONH-CHR′-COO - +H 3 + NCH 2 COO - Tarkibida mis bo’lgan metal-fermentlar, asosan oksidazalar bo’lib, ular oksidlanish reaksiyalarida katalizatorlik vazifasini bajaradi. Kompleks birikmalar kimyosi, asosan markaziy zarracha va uni qurshab olgan ligandlardan iborat ion va molekulalarni o’rganadi. Markaziy zarracha vazifasini metal ionlari yoki UO 2 2+ ioni kabi oksokationlar, ligandlar vazifasini esa anorganik, organic yoki element organik moddalarning molekula yoki ionlari bajaradi. Markaziy zarracha va u bilan bevosita birikkan ligandlar birga qo’shilib kompleksning ichki sferasini tashkil etadi. Tipik markaziy ionlar jumlasiga d- va f-elementlarning ionlari kiradi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari eng kuchsiz kompleks hosil qiluvchi hisoblanadi. Kompleks hosil qiluvchi elementlar D.I.Mendeleev davriy jadvalining IV-VI qo’shimcha gruppalariga joylashgan d-elementlar hamda lantanoid va aktinoidlardir. Barcha ligandlar o’zining molekular tuzilishiga muofiq: anionlar (yoki atsidoligandlar), molekular ligandlar (H 2 O,NH 3 ,CO), sikl hosil qiluvchi (xelat) ligandlar (NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 ), siklik (masalan,C 5 H 5 ) ligandlar va makrosiklik liganlar nomi bilan yuritiladi. Ligandlarning tabiatiga muofiq koordinatsion birikmalar turli sinflarga bo’linadi [15]. Markaziy zarrachaning koordinatsion soni deganda ayni zarracha (ligand)lar soni tushuniladi. Agar markaziy zarracha bilan ligand orasida ikki markaziy bog’lanish mavjud bo’sa, uning koordinatsion soni δ -bog’lanishlar soniga teng bo’ladi. Koordinatsion sferada har qaysi ligand egallagan o’rinlar soni –ayni ligandning koordinatsion sig’imi yoki uning dentatligi deb ataladi. Bir dentatli ligand yadro atrofida faqt birgina o’rin oladi (Br - , I - , CN - ,SCN - ,CO, H 2 O,NH 3 lar bir dentatli 38

ligandlardir). Oksalat ion C 2 O 4 2- va etildiamin H 2 N-CH 2 -CH 2 -NH 2 -ikki dentatli ligandlar jumlasiga kiradi. Etilendiamin tetrasirka kislota anioni esa polidentatli ligand hisoblanadi. Ligandning dentatligi va markaziy atomning koordinasion soni doimiy (o’zgarmas) qiymatlar emas. Ularning qiymatlari zarrachalarning katta- kichikligiga, ular orasidagi bog’lanishning turiga va hokazolarga bog’liq; 2,4,6 ga teng koordinasion sonlar juda ko’p uchraydi. Eritmalarda koordinasion birikmalar hosil bo’lganida erituvchining molekulalari ichki sfera tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, HgCl 2 ning organik moddadagi eritmasiga LiCl qo’shilganda [HgCl 3 L] - tarkibli tetraedrik koordinasion ion hosil bo’lganligi nurning kombinasion yoyilishiga asoslangan spektroskopik tekshirishlar natijasida isbot qilingan (L – organik erituvchi molekulasi). Koordinasion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni ”inert” va ”labil” komplekslar deb ikki gruppaga ajratiladi. Labil kompleks ion reaksion muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez sodir bo’ladi. Inert kompleks ionida bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho’kma hosil bo’ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosiyalanish hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari-inert komplekslarda ham tez sodir bo’lishi mumkin [20]. Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalarni ionning termodinamika jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Masalan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli inert koordinasion ion kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo’lib, uning turg’unlik konstantasi K=3,2 . 10 10 ga teng. Lekin, [HgJ 4 ] 2- tarkibli labil koordinasion ionning eritmada juda barqaror, uning turg’unlik konstantasi juda katta (K=2,4 . 10 29 ). Ba’zi koordinasion birikmalar (masalan, Al va Cu ning asitelasetonatlari, ferrosen va boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o’xshash hodisalar gaz fazada ham koordinasion birikmalar hosil bo’lishidan darak beradi. Mass. spektrometriya usuli yordamida aniqlanishicha MgCl 2 650 0 C da sublimatlanganida gaz holda MgCl 2 dan tashqari Mg 2 Cl 4 , Mg 3 Cl 6 va nihoyatda oz miqdorda Mg 4 Cl 8 molekulasi ham bo’lar ekan. Gaz muhitida koordinasion birikmalar 39

hosil bo’lishi zarrachalar orasida elektrostatik o’zaro ta’sirlashish eritmalardagiga qaraganda ancha kuchliroq namoyon bo’ladi (chunki gaz muhitda dielektrik holat bo’lishi bunday ta’sirlashish oson sodir bo’lishiga olib keladi). Gaz muhitda koordinasion birikmalar hosil bo’lishi yuqori temperaturada sodir bo’lganligi sababli, bu jarayonda entropiya o’zgarishi manfiy qiymatga ega: ∆S=∂G/∂T. Buning oqibatida jarayonning izobar potensiali ortib boradi, lekin kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi temperatura ortgan sari kamayadi. Tashqi koordinasion sferaga ega bolgan koordinasion birikmalar qutbli erituvchi muhitda avval birlamchi dissotsiyalanishga uchraydi; bunda tashqi sferadagi ionlar kompleksdan batamom ajralib ketadi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ +2Cl - So’ngra ikkinchi qatra (solvolitik) bosqichli dissotsiyalanish sodir bo’ladi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ] +2 +L→[Cu(NH 3 ) 3 L] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 ) 2 L 2 ] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 )L 3 ] 2+ +NH 3 +L→[CuL 4 ] 2+ +NH 3 Bu yerda: L-qutbli erituvchi molekulasi [suv, spirt, DMFA, DMCO-(CH 3 ) 2 SO va hokazo]. Ichki koordinasion birikmalar (masalan, kompleksonatlar, ditizonatlar, porferinlar) dissotsiyalanganda solvo-protolitik (ya’ni ham erituvchi ham protonlar ishtirok etadigan) jarayon sodir bo’ladi [21]. Komplekslarning tuzilishi endilikda valent bog’lanishlar, kristall maydon va molekulyar orbitallar nazariyalari asosida talqin qilinmoqda. Koordinasion birikmalar quyidagi jarayonlarda ko’p ishlatiladi: a) analitik kimyoda ko’pgina elementlar atomlari ionlarining yoki organik moddalarni tahlilida (asosan fotokolorimetrik usulda), b) ba’zi metallarni aralashmalaridan ajratib olish va ularni yuqori darajada tozalash, v) galvonostegiya va galvonoplastinkada mustahkam qoplamalar hosil qilish, g) bo’yoq moddalar tayyorlash (berlin siri va boshqalar), d) suvning qattiqligini aniqlash va uni bartaraf etish (polifasfatlar, poliaminokislotalar, kompleksonlar va boshqalar), 40

e) tirik organizmning hayotiy jarayonida muhim bo’lgan birikmalar (gemoglabin, emzimlar, xlorofill va boshqalar) koordinasion birikmalar jumlasidandir [22]. II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning kaliyli hamda natriyli tuzlarini sintezlash Xinazolon-4 va uning hosilalari tarkibida donor atomlarining (N, S, O) bo`lishi, ularning har xil tautomeryalarga uchrashi va shu donor atomlar hisobiga metallar bilan har xil koordinatsiyaga uchrashi ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqish uyg`otadi. Xinazolon-4 oq kristal modda bo`lib, bir qancha tautomeriya holatlarida bo`lishi mumkin: N C HN HCO N C HNCO H N C HNCO H A B C Tajribalar natijasi A:B:C=7:2:1 nisbatlarda bo`lishi aniqlangan [19]. Xinazolon-4 ni spirtli eritmada 1:1 nisbatda ishqor ta`sir ettirilib, xinazolon- ga nisbatan eruvchan bo`lgan kaliyli va natriyli tuzlarini olish mumkin:[24] 41

N C HN HCO + K O H N C HN - KCO + H 2 O y o k i N C HN HCO + N a O H N C HN - N aCO + H 2 O Xinazolon-4 ni kaliyli va natriyli tuzlari spirtda yaxshi erib, och sariq rangli eritma hosil qiladi. Xinazolon-4 ning ushbu tuzlarini ustiga 3d-metall tuzlaridan kerakli miqdorda qo’shib, har xil konsentrasiyali kompleks birikmalarini sintez qilish mumkin. 2.2.Xinazolon-4 ni mis (II) tuzlari bilan uch xil tarkibli kompleks birikmalari Xinazolon-4 ni kaliyli yoki natriyli tuzlariga (KX) 1:1 nisbatda mis tuzlarining Cu(NO 3 ) 2 , Cu(CH 3 COO) 2 , CuCl 2 , CuSO 4 spirtli eritmasidan ta’sir ettirib, qiyin eruvchan to’q yashil rangli CuX . Xz . 2H 2 O (X=NO 3 - , CH 3 COO - , Cl - , SO 4 - ) cho’kma ya’ni 1:1 tarkibli oddiy ligandli kompleks birikmalari sintez qilingan [23].N CH N -K C O + CuX Cu O H 2 N CH N C O X O H 2 Xuddi shu tarkibli (CuX . Xz . 2H 2 O) kompleks birikmaning (cho’kmaning) ustiga yana xinazolon-4 ni kaliyli tuzining spirtdagi eritmasidan 1:2 nisbatgacha qo’shilsa, 42

havo rangli eritma, ya’ni 1:2 tarkibli oddiy ligandli kompleks birikmasi hosil bo’ladi. Reaksiya mexanizmini quydagicha ifodalash mumkin: H C N HC N H 2 O O H 2 N C N C O O H 2C u O H H N C HNCO K N C HNCO X O H 2O H 2 C u + 1:2 tarkibli, havo rangli Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmani ustiga yana xinazolon-4 ni kaliyli tuzining spirtdagi eritmasidan 1:3 va undan ham ko’proq miqdorda qo’shilganda siyoh rangli eritma, ya’ni, 1:3 tarkibli kompleks birikmasi hosil bo’ladi: H C N HC N H 2 O O H 2 N C N C O O H 2C u O N C NC H O H H N C HNCO K K N C HNCO X O H 2O H 2 C u + 2 - K X Yuqorida sintez qilingan uchala kompleks birikmalarning infra-qizil spektrlari o’xshash bo’lib, liganddagi ν(C=O) 1710 sm -1 dan 1690 sm -1 gacha kamayishi N-H bog’larini valent tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlarini 3200 sm -1 da kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida kuzatilmasligi xinazolon-4 ni mis metali bilan uchinchi holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi kislorod orqali bidentat birikayotganligidan dalolat beradi [24]. 1:1, 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil bo’lganligini ranglarni o’zgarishidan, cho’kma tushushidan, elementga analiz qilish bilan hamda IQ- spektrlaridagi nur yutilish chiziqlarini intensivliklarini taqqoslash bilan aniqlash 43

mumkin. Xinazolon-4 va uning kompleks birikmalarini ba’zi bir fizik-kimyoviy xossalari quyidagi 6-jadvalda keltirilgan. Xinazolon-4 va uning kompleks birikmalarini 6-Jadval ba’zi bir fizik-kimyoviy xossalari № Birikmalar Rangi Molekulyar massasi Elementlarning miqdori (%) Me C N S H 1 Xinazolon-4 oq 146 - 65,05 65,75 19,24 19,17 - 4,2 4,3 2 CuNO 3 . Xz . 2H 2 O To’q yashil 306 20,63 20,91 31,14 31,37 13,75 13,72 - 3,0 2,9 3 Cu(Xz) 2 . 3H 2 O Ko’k 406 15,32 15,76 47,03 47,29 13,56 13,80 - 3,9 3,9 4 K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] Siyoh rang 571 11,41 11,20 50,33 50,42 14,53 14,61 - 3,4 3,3 5 Cu(Xz)(OXz) . H 2 O Och yashil 404 16,76 16,85 47,81 47,72 13,84 13,82 - 3,4 3,2 6 Cu(Xz)(AXz) . H 2 O To’q ko’k 386 16,12 16,18 49,42 49,64 18,33 18,82 - 3,4 3,2 7 Cu(Xz)(TPP) . H 2 O Kul rang 432 14,81 14,77 50,00 49,94 12,96 12,88 7,4 7,8 3,7 3,9 8 Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O Havo rang 409 16,82 16,76 51,12 51,24 16,94 16,88 - 2,9 3,0 9 Cu(Xz)(KMAXz) . H 2 O Och yashil 425 15,24 15,18 50,58 50,46 16,34 16,53 - 2,8 2,9 Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo’lgan kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligi o’rganilib, kam elektr o’tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2. mol -1 ) aniqlangan [4]. 2.3. Cu(Xz)(OXz) . H 2 O - aralash ligandli kompleks birikmasining IQ-spektri 44

Aralash ligandli kompleks birikmalarning IQ-spektrida koordinatsiyaga uchragan xinazolon-4 ni xarakterli chiziqlari deyarli uchramay qoladi. Koordinatsiyaga uchragan 2-oksoxinazolon-4 da esa, ligandli uchinchi holatdagi ν (NH) 3 chiziqlar 3060 sm -1 oblastida kuzatilmadi. Oksoxinazolon-4 ni ikkinchi holatda 1698 sm -1 da uchraydigan ν (C=O) 23 sm -1 past chastotali sohada ya’ni 1675 sm -1 da kuzatildi. Koordinatsiyaga uchragan suv molekulalariga tegishli keng chiziqlar esa, 3400-3450 sm -1 oblastida nur yutilish chiziqlari kuzatildi [26]. Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Olingan natijalarga asoslanib, kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: C N C N O N C H N C O C u O H 2O H 2.4. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O-kompleks birikmasining IQ-spektri Bu kompleks birikmaning IQ-spektriga ligandning spektrida namoyon bo‘layotgan ν (NH) 3 va ν (C=O) 4 ga tegishli nur yutilish chiziqlari 3060 va 1695 sm -1 sohada kuzatilmadi. 3410 sm -1 oblastida ν(NH) -1 gruppaga tegishli nur yutilish chiziqlari namoyon bo‘ladi, u liganddagiga nisbatan (15 sm -1 ) pastgi sohaga siljigan. ν(C=N) Aromatik xalqaga tegishli keng nur yutilish chiziqlari 1595-1620 sm -1 sohada kuzatildi. 1390 va 835 sm -1 sohada neytral ionlarining ν 2 , ν 3 valent 45

tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlar kuzatildi. ν(C-O) ga tegishli yutilish chiziqlari esa, 1345 sm -1 da kuzatildi. Suv molekulalariga tegishli bo‘lgan ν(OH) 3450-3500 sm -1 oblastida keng chiziqlar tarzida namoyon bo‘ldi. Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o‘rganilib, hosil bo‘layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o‘rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo‘lgan kompleks birikmalarning elektr o‘tkazuvchanligi o‘rganilib, kam elektr o‘tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2 . mol -1 ) aniqlangan [27]. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O kompleks birikmasining elektron spektrini o‘rganish uchun, kompleks birikmani dimetilsulfooksid (DMSO) dagi eritmasini KFK-3 da to‘lqin uzunligi 315 nm dan 900 nm gacha bo‘lgan sohalarda tekshirib chiqdik. Kompleks birikmasining elektron spektrida 340 nm va 680 nm larda nur yutilishi kuzatildi. Ligandga tegishli bo‘lgan yuitilish chiziqlari pastki sohada (290-300) nm namoyon bo‘lishi adabiyotlardan ma’lum. Demak, kompleks birikmaning elektron spektrida namoyon bo‘layotgan 340 nm ligandni mis metali bilan birikishi natijasida yuqori sohaga (290 nm dan 340 nm gacha ) siljiganligini ko‘rsatadi ( ya’ni L→Me) [28]. Kompleks birikmasining elektron spektrida 680 nm da namoyon bo‘layotgan yutilish chizig‘i esa, ikki Big→2B 2 g o‘tishga to‘g‘ri keladi va kompleks birikmani piramida tuzilishiga ega ekanligidan dalolat beradi. Agar 550 nm, 680 nm va 710 nm larda chiziqlar chiqganda edi, unda kompleks birikma 1A 1g →1B 1g , 1A 1g →1A 2g va 1A 1g →1E 1g o‘tishlarga to‘g‘ri keluvchi yassi kvadratli piramida tuzilishiga ega deyish mumkin bo‘lar edi [31]. Lekin kompleks birikmaning elektron spektrida faqat bitta 680 nm dagi yutilish chizig‘i namoyon bo‘ldi. 550 va 710 nm lardagi nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. Olingan natijalar (IQ-, UB-spektrlariga asoslanib, kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: 46

O H 2 N N O N N O Cu H 2NMis(II) tuzlarini elektron spektrlari esa, yuqori oblastda (700, 775, 800 nm larda) namoyon bo‘lishi kuzatildi. Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzi tarkibida uch molekula suv bo‘lganligi uchun Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O ni metanoldagi eritmasini elektron spektri akvo kompleksini [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ chiqish oblastiga (800 nm) yaqin joyda (775 nm), [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 3 ] 2+ + ko‘rinishida namoyon bo‘lyapdi. Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O da bitta suv molekulasi bo‘lganligi uchun pastki oblastda (700 nm) [Cu(H 2 O) . (CH 3 OH) 5 ] 2+ ko‘rinishida namoyon bo‘layotganligi aniqlandi. 2.5. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O aralash ligandli kompleks birikmasining UB-spekti Cu(Xz)(AXz) . H 2 O - kompleks birikmasining elektron spektrini o’rganish uchun, kompleks birikmani dimetilsulfooksid (DMSO) dagi eritmasini KFK-3 da to’lqin uzunligi 315 nm dan 900 nm gacha bo’lgan oblastlarda tekshirib chiqdik. Kompleks birikmaning elektron spektrida 340 nm va 680 nm larda nur yutilishi kuzatildi. Ligandga tegishli bo’lgan yuitilish chiziqlari pastki oblastda (290-300) nm namoyon bo’lishi adabiyotlardan ma’lum. Demak, kompleks birikmaning elektron spektrida namoyon bo’layotgan 340 nm ligandni mis metali bilan birikishi natijasida yuqori oblastga (290 nm dan 340 nm gacha ) siljiganligini ko’rsatadi ( ya’ni ligand→Me) [31]. Kompleks birikmaning elektron spektrida 680 nm sohada namoyon bo’layotgan yutilish chizig’i esa, ikki Big→2B 2 g o’tishga to’g’ri keladi va kompleks birikmani kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligidan dalolat beradi. Agar 550 nm, 680 nm va 710 nm larda chiziqlar chiqganda edi, unda kompleks birikma 1A 1g →1B 1g , 47

1A 1g →1A 2g va 1A 1g →1E 1g o’tishlarga to’g’ri keluvchi yassi kvadratli piramida tuzilishiga ega deyish mumkin bo’lar edi [29], [24], [30]. Lekin kompleks birikmaning elektron spektrida faqat bitta 680 nm dagi yutilish chizig’i namoyon bo’ldi. 550 va 710 nm lardagi nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. Olingan natijalar (IQ-, UB-spektrlariga asoslanib, kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin:C N C N O N C H N C O C u N H 2 H 2O Mis(II) tuzlarini elektron spektrlari esa, yuqori oblastda (700, 775, 800 nm larda) namoyon bo’lishi kuzatildi. Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzi tarkibida uch molekula suv bo’lganligi uchun Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O ni metanoldagi eritmasini elektron spektri akvo kompleksini [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ chiqish oblastiga (800 nm) yaqin joyda (775 nm), [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 3 ] 2+ + ko’rinishida namoyon bo’lyapdi. 2.6. Cu(Xz)(TPP) . H 2 O – aralash ligandli kompleks birikmasining IQ-spektri Cu(Xz)(TPP) . H 2 O - kompleks birikmasining IQ-spektrida 2-Tiokso-5,7- dimetilpirido[2,3-d] pirimidinon-4 (TPP) ni uchinchi holatdagi ν(N-H) ga tegishli nur yutilish chiziqlarini 3200 sm -1 sohada kuzatilmasligi va to‘rtinchi holatdagi ν(C=O) ga tegishli nur yutilish chiziqlarini 1710 sm -1 dan 30 sm -1 ga ya’ni 1680 sm -1 gacha kamayishi TPP ni mis metali bilan 3-holatdagi azot va to‘rtinchi holatdagi kislorod orqali to‘rt xalqali metallosikl hosil qilgan holda, bidentat koordinatsiyaga uchrayotganligidan dalolat beradi [24]. 48

C N C N O N C H N C O S CH 3 CH 3 H 2O H C uSintez qilingan kompleks birikmalar spirt, suv, DMFA va DMSO larda juda yaxshi eriydi. 2.7. Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) . (KMAX) . H 2 O kompleks birikmalari To’q yashil rangli CuX . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasi suspenziyasining ustiga atsetilaminoxinazolon-4 ni monokaliyli tuzining spirtdagi eritmasidan oz-ozdan tomchilatib qo’shish natijasida Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O tarkibli yangi aralash ligandli kompleks birikmasi sintez qilindi. Kompleks birikmaning IQ-spektrida ν (C=O) hamda ν (N-H) larga tegishli nur yutilish nurlarini 1690-1740 sm -1 larda yo’qolib ketishi, uning o’rniga 1350 va 1620 sm -1 sohalarda ν (C-O) va ν (C=N) larga tegishli nur yutilish chiziqlarini hosil bo’lishi, bundan tashqari 3400 sm -1 da suv molekulalariga tegishli chiziqlarini hosil bo’lishi hamda ν (Cu-N) va ν (Cu-O) bog’lariga tegishli nur yutilish chiziqlarini pastki 535- 555 sm -1 sohalarda namoyon bo’lishi markaziy ionni xinazolon-4 hamda atsetilaminoxinazolon-4 bilan 4 xalqali metallosikl hosil qilgan holda bidentat birikayotganligini ko’rsatadi. Olingan ma’lumotlarga asoslangan holda aralash ligandli kompleks birikmani tuzilish formulasini quyidagicha taklif etish mumkin: 49

O H 2 N N N C N C u N C O H C H 3 O OCu(II) tuzlarini xinazolon-4 bilan 1:1 tarkibli, spirtda kam eruvchan, to’q yashil rangli cho’kmasining ustiga KMAX ni monokaliyli tuzini spirtdagi eritmasidan oz-oz qo’shib, aralash ligandli, 1:2 tarkibli kompleks birikmasi Cu(Xz)(KMAX) . H 2 O sintez qilindi. Ushbu kompleks birikmaning IQ-spektri Cu(Xz) . (AAXz) . H 2 O kompleks birikmasining IQ-spektriga juda o’xshash ekanligi o’rganilib, quyidagi tuzilish formulasi taklif etildi: O H 2 N N N C N Cu N C O H O O O CH 3 Ushbu kompleks birikmada ham mis metali ligand bilan uchinchi holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi kislorod orqali to’rt xalqali metallosikl hosil qilgan holda birikayotganligini ko’rish mumkin. 2.8. Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) . (KMAX) . H 2 O kompleks birikmalarining IQ hamda UB spektrlari Sintez qilingan aralash ligandli kompleks birikmalarning IQ-spektrida ligandlarning spektrida namoyon bo’layotgan ν(NH) 3 va ν(C=O) 4 guruhlarga tegishli yutilish chiziqlari 3060 va 1965 sm -1 sohada kuzatilmadi. 3410 sm -1 sohada ν(NH) 1 50

gruppalarga tegishli yutilish chiziqlar namoyon bo’ldi. U liganddagiga nisbatan (15 sm -1 ) pastki sohaga siljigan. ν(C=N) va aramatik halqaga tegishli keng chiziqlar 1595-1620 sm -1 oblastida kuzatildi. 1390 va 835 sm -1 sohada netrat ionlarining ν 2 va ν 3 valent tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlari esa, 1345 sm -1 sohada kuzatildi. Suv molekulalariga tegishli bo’lgan ν(OH), 3450-3500 sm -1 sohada keng yutilish chiziqlari tarzida namoyon bo’ldi. Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) . (KMAX) . H 2 O komplekslarini elektron spektrini o’rganish uchun kompleks birikmalarni dimetil sulfooksid (DMSO) dagi eritmasini KFK-3 da to’lqin uzunligi (λ) 315 nm dan 900 nm gacha bo’lgan sohada tekshirib ko’rildi. Tekshirish natijalari shuni ko’rsatdiki, kompleks birikmasining elektron spektrini 340 nm va 680 nm sohalarda nur yutilishi kuzatildi. Ligandga tegishli bo’lgan nur yutilish chiziqlari pastki sohada (290-300 nm) namoyon bo’lishi adabiyotlardan ma’lum [19], [24]. Demak, kompleks birikmaning elektron spektrida 340 nm sohada namoyon bo’layotgan yutilish chiziqlari ligandni mis metali bilan birikishi natijasida yuqori sohaga (290 nm dan 340 nm gacha) siljiyotganini ko’rsatadi, ya’ni L→Me [8]. Kompleks birikmalarning 680 nm sohada chiqayotgan nur yutilish chiziqlari esa, 2 B 1g → 2 B 2g elektron o’tishga to’g’ri keladi va kompleks birikmalarning kvadratli peramida tuzilishga ega ekanligidan dalolat beradi. Agar 550 nm, 580 nm va 710 nm larda nur yutilish chiziqlari chiqganda edi, unga kompleks birikmalarni 1 A 1g → 1 B 1g , 1 A 1g → 1 A 2g va 1 A 1g → 1 E 1g o’tishlariga to’g’ri keluvchi yassi kvadratli tuzilishga ega deyish mumkin edi [8].N N N C N C u N C O H C H 3 O O 51

Lekin kompleks birikmaning elektron spektrida faqat bitta 680 nm dagi nur yutilish chizig’i namoyon bo’ldi. 750 nm va 710 nm sohalardagi nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. Olingan natijalar (IQ, UB-spektrlari) ga asoslanib kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha taklif etish mumkin:O H 2 N N N C N Cu N C O H CH 3 O O Mis (II) tuzlarini elektron spektrlari esa, yuqori sohada (700, 775, 800 nm larda) namoyon bo’lishi kuzatildi. III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Cu(Xz)(OXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi Cu(Xz)(OXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasini sintezlash uchun 0,242 gr (1mmol) Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzini metanoldagi eritmasida 0,183 gramm (1mmol) KXz ni 5 ml metanoldagi eritmasini tomchilatib aralashtirgan holda qo‘shganimizda to‘q yashil cho‘kma ya’ni CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasi hosil bo‘ladi. CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasining ustiga 0,201 gramm (1mmol) KOXz 5ml metanoldagi eritmasini oz-ozdan qo‘shganimizda dastlabki to‘q yashil cho‘kma erib ketadi va asta-sekin och yashil rangli cho‘kma, ya’ni Cu(Xz) (OXz) . 2H 2 O kompleks birikmasi hosil bo‘ladi. Cho‘kma filtrlanib, suvli spirt bilan bir necha marta yuviladi va quritiladi. Reaksiya unumi-79%. T 0 suyuq.=292 0 C. 52

3.2. Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi Cu(Xz) . (AXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasini sintez qilish uchun dastlab, CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasining ustiga xinazolon-4ni kaliyli tuzini spirtdagi eritmasidan oz-ozdan tomchilatib qo’shib aralashtirganimizda Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasi hosil bo’ladi. Ya’ni kompleks tarkibidagi atsedoligand (NO 3 - ) ioni yana bitta xinazolon molekulasini almashtiradi. Biz bu imkoniyatdan foydalanib, CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasi ustiga 2- aminaxinazolon-4 ni kaliyli tuzini spirtdagi eritmasidan oz-ozdan aralashtirib qo’shganimizda to’q ko’k ya’ni kul rang cho’kma ya’ni Cu(Xz) . (AXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasi hosil bo’ladi. Cu(Xz) . (AXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasini sintez qilish uchun 0,334gr(1 mol) CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasini 10ml spirtdagi suspenziyaga 0,200 gr (1 mol) aminoxinazolonning kaliyli tuzini 5 ml spirtdagi eritmasini tomchilatib qo’shganimizda, dastlabki havo rangli kompleks birikmasining rangi to’q ko’k (kul) rangi o’tishi kuzatiladi. Reaksiya oxirigacha ketishi uchun aralashmani aralashtirib 2 soat tinch qoldirdik. Spirtdagi qiyin eruvchan bo’lgan kompleks birikma cho’kmasini filtrlab, suv etanol (1:1) aralashmasi bilan yuvdik, chunki yuqorida bayon etilganidik kompleks birikmadan boshqa birikmalar (KOH, KXz, Xz, AXz) suvli aralshmasida eriydi. Filtrda qolgan kompleks birikmani dastlab xona haroratida, keyin pechlarda 40 0 C da quritdik. Reaksiya unumli 43%. Suyuqlanish temperaturasini tekshirganimizda 350 0 C da parchalanishi kuzatildi. 3.3. Cu(Xz) . (TPP) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasi sintezi Cu(Xz) . (TPP) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmasini sintezlash ham yuqorida bayon etilgan usul kabi amalga oshiriladi. Buning uchun 0,242 gr 53

(1mmol) Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzini metanoldagi eritmasida 0,183 gramm (1mmol) KXz ni 5 ml metanoldagi eritmasini tomchilatib aralashtirgan holda qo‘shganimizda to‘q yashil cho‘kma ya’ni CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasi hosil bo‘ladi. CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasining ustiga 0,244 gramm (1mmol) KTPP 5ml metanoldagi eritmasini oz-ozdan qo‘shganimizda dastlabki to‘q yashil cho‘kma erib ketadi va asta-sekin kul rang cho‘kma, ya’ni Cu(Xz)(TPP) . H 2 O kompleks birikmasi hosil bo‘ladi. Cho‘kma filtrlanib, suvli spirt bilan bir necha marta yuviladi va quritiladi. Reaksiya unumi-69%. T 0 suyuq.=224 0 C. 3.4. Xinazolon-4 va uning 2-asetilaminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmalari sintezi Cu(Xz) . (AAXz) . H 2 O - kompleks birikmasini sintez qilish uchun 0,334 gr (1 mmol) CuNO 3 . Xz . 2CH 3 OH kompleks birikmasini 10 ml spirtdagi suspenziyasiga 0,277 gr (1 mmol) 2-asetilaminoxinazolon-4 ning kaliyli tuzi (KAAXz) ni 5 ml spirtdagi eritmasini tomchilatib qo’shganimizda havo rangli kompleks birikma hosil bo;lishi kuzatildi. Hosil bo’lgan kompleks birikmani fil’trlab, suv va etanol aralashmasi bilan yuvdik. Fil’trda qolgan kompleks birikmani xona haroratida quritdik. Reaksiya unumi – 86%. Suyuqlanish temperaturasini tekshirganimizda 272 0 C da parchalanishi aniqlandi. 3.5. Xinazolon-4 va uning 2-karboksimetilaminohosilasini Cu(II) tuzlari bilan aralash ligandli kompleks birikmalari sintezi Cu(Xz)(KMAX) . H 2 O - kompleks birikmasini sintez qilish uchun CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasining ustiga xinazolonni kaliyli tuzini spirtdagi eritmasidan oz-ozdan tomchilatib qo’shib, aralashtirganimizda Cu(Xz) 2 . 3H 2 O tarkibli kompleksi hosil bo’ladi. Ya’ni kompleks tarkibidagi atsedoligand (NO 3 - ) yana bitta xinazolon molekulasini almashtirayapdi. Biz bu imkoniyatdan foydalanib, CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleksini ustiga KXz emas, balki uning hosilasi bo’lgan katta 54

KMAX ni kaliyli tuzini spirtdagi eritmasidan oz-ozdan aralashtirib qo’yganimizda, och yashil rangli cho’kma hosil bo’ladi. Biz bu cho’kmani filtrlab, suv va spirt aralashmasi bilan yuvdik. Xona haroratida massasi o’zgarmay qolguncha quritdik. Reaksiya unumi-84%. T 0 suyuq.= 215 0 C. XULOSA Olingan ma’lumotlarga asoslangan holda, quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Xinazolon-4 ni mis tuzlari bilan 1:1, 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil qilishi elementga analiz UB- va IQ-spektroskopiyasi yordamida o’rganildi. 2. Xinazolon-4 markaziy ion bilan 3-holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi kislorod orqali to’rt xalqali metallosikl hosil qilgan holda bidentat koordinatsiyaga uchrashi aniqlandi. 3. CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasi tarkibidagi NO 3 - ioni xinazolon-4 ga yoki uning hosilalariga almasha olishi aniqlandi va aralash ligandli kompleks birikmalar sintez qilindi. 4. Aralash ligandli kompleks birikmalar sintez qilish jarayonida xinazolon-4 o’zining qolgan hosilalaridan faolroq ekanligi aniqlandi. 5. Aralash ligandli kompleks birikmalarda 2-oksoxinazolon-4 hamda 2- tioksoxinazolon-4 lar mis ioni bilan uchinchi holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi 55

kislorod orqali to’rt xalqali metallosikl hosil qilgan holda bidentat koordinatsiyaga uchrashi o’rganildi. 6. Sintez qilingan kompleks birikmalarning eruvchanligi tekshirilib; spirt, DMSO, DMFA va suvda ligandga nisbatan yaxshi erishi kuzatildi. 7. CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasidagi kislota qoldig’i xinazolon-4 yoki uning hosilalariga almasha olish mumkinligidan foydalangan holda, Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O, Cu(Xz)(AXz) . H 2 O, Cu(Xz) . (TPP) . H 2 O, Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O va Cu(Xz) (KMAXz) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmalari sintez qilindi. 8. Olingan natijalarga asoslangan holda, sintez qilingan koordinatsion birikmalarning struktura formulalari taklif etildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.A. Karimov Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. ,,O’zbekiston” 2010. 2. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. “Ma’naviyat” 2008. 3. I.A. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent “O’zbekiston” 2009. 4. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия М.: “Высшая школа”, 1987. 5. Угай Я.А. Общая химия М.: “Высшая школа”, 1984. -131-142 c . 6. Угай Я.А. Общая химия М.: “Высшая школа”, 1989. -121-130 c . 7 . Хьюн Дж. Неорганическая химия М.: “Мир”, 1987. -98-101 c . 8. Глинка Н.Л. Общая химия Л. “Химия”, 1982. -67-81 c . 9. Ковинтон Ф.Н. Основы неорганической химии М.: “Мир”, 1981. -43-46 c . 10. Крестов Г.А. Основный понятия современной химии Л. “Химия”, 1982.-48 c . 11. Павлов Н.Н. Общая химия М.: “Высшая школа”, 1987. -86-90 c . 56

12. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соединений М.: “Высшая школа”, 1985. -105-112 c . 13. Гли ки на Ф.В. и Ключников Н.Г. Химия комплексных соединений М.: “Просвешение”, 1982. -122-134 c . 14. Рахимов Х .Р. Анорганик химия Тошкент “ Ўқитувчи ”, 1984. -76-78 б. 1 5 . Ю. Т. Тошпўлатов, Ш.С. Исоқов Анорганик химия Тошкент “Ўқитувчи”, 1992. -66-73 б. 1 6 . Қ.Х. Ахмеров, А.Жалилов, А. Исмоилов Умумий ва анорганик химия Тошкент “Ўқитувчи”, 1988. -56-67 б. 1 7 . Э.Т. Оганесян, А.З. Кнежник Неорганическая химия М.: “Высшая школа”, 1989. -112-124 c . 18. Ф.Г. Фелдмонд, Г.Е. Рудзитес Умумий химия асослари Тошкент “Ўқитувчи”, 1991. -48-56 б. 1 9 . Шахидоятов Х.М. Хиназолоны-4 и их биологическая активность Ташкент “ ФАН ”, 19 88 . -54-55 c . 20. Кукушкин Ю.Н. Лиганды координационных соединений Ленинград. ЛТУ. 1986. -86-94 c . 21. Л.А. Казицина, Н.В. Куплетская Применение УФ-, ИК- и ЯМР- спектроскопии в органической химии М.: “Высшая школа”, 1985. -68 c . 22. В.И. Вдовенко Спектроскопические методы в химии комплексных соединений М.: “Просвешение”, 1982. -114-135 c . 23. Prabhaker B., Reddy K. Sinthesis and characterization of Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn(II), Ru(II), Pd(II) and Pt(II) coplekes with substituted quinazoline (3H)-4- ones // Indian J. Chem. – 1989. Vol . 28. №2. – P . 140-144. 24. Э.Ш. Якубов Синтез и исследование комплексных соединений кобальта ( II ), меди ( II ) и цинка с хиназолоном-4 и их производными. Автореф. дис. канд. хим. наук. Ташкент 1993. -18-23 c . 25. А.А. Гренберг Введение в химию комплексных соединений М., Л. Издательство “Химия”, 1986. -63-74 c . 57

26. Н.Н. Желичовская, И.И. Черняев Химия комплексных соединения М.: “Высшая школа”, 1986. -86-91 c . 27. Ф.Х. Тожиев Анорганик моддаларнинг физик-химиявий анализи Тошкент “ Ўқитувчи ”, 1984. -41-44 б. 28. Н.А. Парпиев, Х.Р.Рахимов, А.Г. Муфтахов Анорганик кимё назарий асослари Тошкент “ Ўзбекистон ”, 2000. -87-95 б. 2 9 . Sinj A ., Sinj P . Chelatione behavior of quinazoline (1 H , 3 H ) – 2,4 – dithione //Jnorg. Chem. 1984. Vol. 5. P. 2341 – 2346. 30. WWW Compleks Ru. 31. WWW Coordination compounds Ru. I L O V A 58

1-Rasm. OXz (a), KOXz (b) va Co(OXz) 2 . 4H 2 O (c) larni IQ-spektrlari 60

2-Rasm. Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O (a), Cu(Xz)(AAXz) . H 2 O (b), Cu(Xz)(AXz) . H 2 O (c) va Cu(Xz)(KMAX) . 2H 2 O (d) larni IQ-spektrlari 61

3-Rasm. Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O kompleks birikmasini DMSO dagi EPR-spektri 62

Похожие

Xinazolon-4 va uning 2-asetilamino- hamda 2-karboksimetilamino hosilalarini cu(ii) tuzlari bilan sintezi

Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini d-metallar bilan oddiy va aralash ligandli koordinasion birikmalari sintezi

Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari

2-tioksoxinazolon-4 hamda 2-alkiltioxinazolon-4 larni co(ii), ni(ii) va cu(ii) tuzlari bilan koordinasion birikmalari sintezi

Mis (II)-stearatning turli ligandli koordinatsion birikmalari