- Главная страница
- Дипломные работы
- Химия
- Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini d-metallar bilan oddiy va aralash ligandli koordinasion birikmalari sintezi
Xinazolon-4 va uning 2-aminohosilasini d-metallar bilan oddiy va aralash ligandli koordinasion birikmalari sintezi
![KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 2](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-2.png)
![I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. A.Vernerning koordinasion nazariyasi Uzoq vaqtlardan buyon olib borilgan tadqiqotlar natijasida XIX asrning oxirlariga kelib, barcha ximiyaviy birikmalr ikki turkumga bo’linadi. Bularning birinchisi atom yoki soda birikmalr va ikkinchisi murakkab yoki molekulyar birikmalar nomini oldi. Keyinroq bir xil birikmalarni birinchi tarkibdagi birikmalar, ikkinchi xillari esa yuqori tarkibdagi birikmalar deb ataldi. CuCl 2 , BF 2 , NH 3 , FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi moddalar tarkibiga kiritildi. Ularning hosil bo’lishi valentlik qoidasiga bo’ysunadi. Yuqori tartibdagi moddalar biror soda birikmaning boshqa biror soda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan: Mis xlorid eritmasining ammiak ta’sir ettirilganda, bu ikki soda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi [4]: CuCl 2 +4NH 3 →CuCl 2 . 4NH 3 Ba’zi bir murakkab moddalar boshqa murakkab moddalar bilan ximiyaviy o’zaro ta’sirlashganda yanada murakkabroq moddalar hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar uchun xarakterli insonlar tuzlarning suv bilan birikish, ionlarning gidratlanish, ammiakning suvga va kislotalarga birikishi turli tartibdagi alyuminatlarning hosil bo’lishini keltirish mumkin. Bunday reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’patib bordi. Keyinchalik yuqori tartibli birikmalar nisbatan barqarorlarini kompleks birikmalar deb ataladigan bo’ldi. Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, 5](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-5.png)
![tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [5]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. 6](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-6.png)
![Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [6]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin. 7](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-7.png)
![Kompleks birikmalar hosil bo’ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun, biz 1894-yilda Shvetsiya mamlakatining kimyogar olimi A.Verner taklif qilgan va L.A.Chugayev, I.L.Cherniyayev, A.A.Grinberg va boshqa olimlar tomonidan to’ldirilgan koordinatsion nazariya bilan tanishib o’tamiz [11]. Bu nazariyaning asosiy bandlari quyidagilardan iborat: 1. Kompleks birikmalardagi ion yoki atomlardan biri, markaziy ion hisoblanadi va uni kompleks hosil qiluvchi deb ataladi. 2. Kompleks hosil qiluvchi markaziy ion atrofiga ma’lum iondagi, qarama- qarshi zaryadli ionlar yoki polimolekulalar, ya’ni ligandlar joylanadi, boshqacha aytganda ular koordinatsiyalanadi. 3. Markaziy ion yoki atom legandlar bilan kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi, ichki sfera kvadrat qavslar ichiga yoziladi. 4. Ko’pgina markaziy ion yoki atom bilan bevosita birikkan ligandlar soni, ya’ni markaziy atomning koordinatsion soni 2, 4, 6, 8 ga teng qiymatlarga ega bo’ladi. 5. Ko’pchilik elementlar o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari, yana qo’shimcha valentliklar namoyon qiladi. 6. Har qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarni tuyintirishga intiladi. 7. Markaziy atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum yunalishiga ega bo’ladi. A.Verner nazariyasi koordinatsion nazariya bo’lib hisoblanadi. A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga hosil bo’ladi, kompleks birikmalar esa, qo’shimcha valentlik hisobiga hosil bo’ladi. Masalan: PtCl 4 bilan KCl birikib, PtCl 4 . 2KCl ni hosil qiladigan Pt va Cl atomlari o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari yana qo’shimcha valentliklarni namoyon qiladi: 8](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-8.png)
![K CL K CL Pt CL CL CL CLBu yerda yoppa chiziqlar asosiy valentlikni, strelka bilan ko’rsatilgan chiziqlar esa, qo’shimcha valentlikni ya’ni koordinatsion bog’ni namoyon qiladi. Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementining ayni birikadigan oksidlanish darajasini, qo’shimcha valentlik esa, uning koordinatsion sonini ko’rsatadi. PtCl 4 . 2KCl kompleks birikmasida platinaning asosiy valentligi 4 ga, qo’shimcha valentligi esa 6 ga tengdir. Kompleks birikma tarkibidagi markaziy atom bilan legandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Kompleks birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni bir xil kuchga ega bo’ladi [7]. Koordinatsion nazariya asosida tarkibida ammiak ioni bo’lgan moddalarni (NH 4 Cl), tuzlarning kristal gidratlari (CuSO 4 . 5H 2 O) ni ko’zdan kechirib chiqsak, bunday moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. [NH 4 ] Cl, [Cu (H 2 O) 4 ] SO 4 . H 2 O, [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligantlar orasidagi kimyoviy bog’lanish tabiati ikki xil bo’lishi mumkin: 1. Ligantlar kompleks hosil qiluvchiga nisbatan qarama-qarshi zaryadli zarrachalar bo’lganligi sababli, kompleks birikmalarda bir tomondan markaziy ion bilan ligantlar orasida elektrositatik tortishuv kuchlari orqali bog’lanish amalga oshishi mumkin. 2. Ligandlar sifatida qutbli molekulalar odatda ko’pincha suv va ammiak molekulalari ham bo’lishi mumkin. Masalan: mis (II) sulfatining kristall gidratida suv molekulalari o’zlarining manfiy qutblari orqali musbat zaryadlangan mis (II) ioniga tortiladi. Buni sximatik ravishda quyidagicha yozamiz: 9](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-9.png)
![H 2O Cu O H 2 H 2O O H 2 SO 4.H 2OBu kompleks birikmanitetraakvo mis (II) sulfat gidrat deb nomlash mumkin. Ikkinchi tomondan markaziy atom bilan ligandlar orasida xuddi ammoniy ionidagi kabi donor akseptor mexanizmiga muvofiq bog’lanish namoyon bo’ladi. Ko’pchilik kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligandlar orasida ham elektrositatik tortishuv kuchlari, ham donor akseptor mexanizm tufayli vujudga keladigan bog’lanishlar uchraydi. Bunda kompleks hosil qiluvchining ajralmas elektron juftlari ligantlar bosh orbitallariga joylashishi hisobiga bog’lanish amalga oshadiyoki aksincha ko’pchilik kompleks birikmalar elektronitral bo’ladi. Masalan: Kaliy geksasianoferrat (II) suvdagi eritmada quyidagicha dissosialanadi [8]: K 4 [Fe(CN) 6 ] ↔ 4K + + [Fe(CN) 6 ] 4- Kompleks birikmalar dissosiallanganda kompleks ionlar hosil. Ularning dissosialanish darajasi juda kichik, ular xiyla mustahkam ionlardir. Koordinatsion birikmalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, hozirgi kunda ko’pgina metal organik birikmalar, vitaminlar, qon gemoglabini, xlorofil va boshqalar shunday birikmalardan hisoblanadi. Kompleks birikmalarda metall atomlarni o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar ya’ni bog’lovchilar ham deb ataladi. Ular eng kamida bitta bo’linmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi. Kompleks birikmadagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan ligand atomi donor deyiladi. [Pt(NH 3 ) 4 ] 2+ - kompleks ionida donor azot atomi hisoblanadi. Metall ioni bilan bog’langan donor atomlar soni unig koordinatsion soni deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleks birikmadagi platinning koordinatsion soni 4 ga, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ da esa kobaltning koordinatsion soni oltiga teng. Ba’zi metallar ionlari doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaning koordinatsion soni 4 ga tengligi aniqlangan. Koordinatsion son ko’pincha 4 ga va 6 ga teng bo’ladi. Bu 10](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-10.png)
![son metall ionining katta-kichikligi va uni o’rab turgan ligandlar miqdoriga ham bog’liq bo’ladi. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha bo’lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion son kam uchraydi. Bir valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 2 ga teng bo’ladi. Masalan: [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl; K[Ag(CN) 2 ] Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 4 ga ba’zan esa, 3 ga va 6 ga teng bo’ladi. Masalan: Na[PbJ 3 ]; K 4 [Fe(CN) 6 ]; [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 . Uch va to’rt valentli elementlarning koordinatsion sonlari asosan 6 ga teng. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng bo’ladi: Masalan: K 2 [NbF 7 ], (NH 4 ) 2 [NbF 7 ] Umuman shuni aytib o’tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning valentligiga ligandlar eritmasi konsentratsiyasiga va markaziy ion radiusining ligand radiusiga bo’lgan nisbatiga bog’liq bo’ladi. Magniusning ko’rsatishiga ko’ra R m :R L nisbat 0,155 dan 0,225gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 3 ga teng. 0,225 dan 0,414gacha bo’lsa markaziy ionning koordinatsion soni 4 ga teng bo’ladi. R m :R L nisbat 0,414 dan 0,732 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 6 ga teng. R M :R L nisbati 0,732 dan1,32 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 8 ga teng bo’ladi. Markaziy atom bilan ligandlar kompleks birikma ichki sferasini tashkil qiladi. Masalan: CoCl 3 . 6NH 3 da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan bo’lib, 3 ta xlor kompleks birikmaning tashqi sferasida joylanadi. Tashqi sferadagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog’langan bo’ladi. Masalan: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 , [Cu(NH 3 ) 4 ]Br 2 , [Co(H 2 O) 6 ] (NO 3 ) 2 Suvda eritilsa, u to’rtta ionga parchalanadi: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 ↔[Co(NH 3 ) 6 ] 3+ +3Cl - Bu eritmadagi xlorni kumush nitrat eritmasi bilan AgCl holida cho’ktirish mumkin: [Co(NH 3 ) 6 ] Cl 3 +3AgNO 3 → [Co(NH 3 ) 6 ](NO 3 ) 3 +3AgCl↓ [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 11](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-11.png)
![tarkibli kompleks birikmaning ichki sferasida 5 ta ammiak molekulasi va bitta xlor ioni, tashqi sferada esa, 2ta xlor ioni bo’ladi [4]. Bu modda eritmada faqat 3ta ionga parchalanadi. Uning eritmasi kumush nit rat qo’shilganda hamma xlorning 2/3 qismigina AgCl holida cho’kmaga tushadi: [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 +AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 5 Cl](NO 3 ) 2 +2AgCl↓ [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl Quyidagi tarkibli kompleks birikma esa, faqat ikkita ionga parchalanadi: [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] Cl↔[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ] + +Cl - Kumush nitrat ta’sir ettirilganda xlorning faqat 1/3 qismi cho’kadi: [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl+AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]NO 3 +AgCl↓ [Co(NH 3 ) 3 Cl 3 ]–tarkibli kompleks birikma esa, alohida o’rinni egallaydi. A.Verner nazariyasiga binoan u suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi. Shuning uchun ham kam eruvchan neytral kompleks birikma bo’lib, AgNO 3 eritmasi ta’sirida xlor ionlari, AgCl holida cho’kmaga tushmaydi. Uning elektr o’tkazuvchanligi nolga yaqin bo’ladi. 1.2. Kompleks birikmalarni nomlanishi va izomeriyasi Dastlab kompleks birikmalarni nomlashda ba’zan ularni rangidan yoki shu moddani kashf etgan olim nomidan foydalanilgan. A. Verner komleks birikmalarni nomlash uchun ”Ratsional nomenklatura” yaratdi. Ratsional nomenklatura kompleks birikmalarning tarkibi va tuzilishlarini aks ettirishi kerak edi. Ya’ni kompleks birikmaning nomi uning tabiatiga monand bo’lmog’i zarur edi. Tuzsimon kompleks birikmalarni bir so’z bilan atash taklif qilingan [4]. Shuningdek ammiak- ,,amin”, suv-,,akvo” oltingugurt -,,tio”, OH- guruhi bo’lsa ,,gidrokso”,-O-O-guruhi esa, ,,perokso”, kompleks birikma tarkibida xlor esa ,,xloro”, ftor bo’lsa ,,ftoro” kabi so’zlar bilan ataladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] kaliy geksasiano temir(II). 1963-yildan boshlab, taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy kimyo ittifoqi termin komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. 12](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-12.png)
![1. Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masala: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br - diamminargento (I) bromid K 2 [CuCl 3 ] - kaliytrixloro mis (I) 2. Anionli kompleks birikmalarni nomlashda avval kation, anion so’ngra neytral ionlar va undan keyin markaziy ion nomi ataladi (ular orasiga chiziqcha qo’yilmaydi). Masalan: K 2 [Pt(NO 2 ) 2 Cl 2 ] - kaliydixlorodinitroplatinat (II). 3. Legandlar sonini ifodalashda di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo qo’shimchalar ishlatiladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat (II), K 3 [Fe(CN) 6 ]-kaliy geksasianoferrat (III), [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvoalyuminiy xlorid. 4. Markaziy ionning oksidlanish darajasini nomlashda; markaziy ionning oksidlanish darajasi qavs ichida lotincha raqamlar bilan ifodalanadi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 2 ] . (OH)- diammin mis (I) gidroksid. 5. Ko’prik vazifasini o’tovchi gruppalarni nomlashda bir koordinatsion markaz, ikkinchisi bilan bog’lab turuvchi ko’prik vazifasini bajarayotganda, gruppalarni atashda, ularning oldiga μ harfi quyiladi. Masalan:[(H2O)4Fe OH HO Fe(H2O)4 ]CL4 di- μ -gidroksooktaakvoditemir (II) xlorid yoki [(C2O4)2Cr OH OH Cr(C2O4]Cl4 di- μ -gidroksotetraoksalatodixromat (III) xlorid. 6. Geometrik izomerlarni nomlashda ularning ,,raqam” belgilaridan yoki ,,sis” va ,,trans” termenlaridan foydalaniladi: [N H 3 Pd N H 3 Cl Cl ] 13](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-13.png)
![transdixlordiammin palladiy (II) yoki 1,3-dixlordiammin palladiy oktoedrik kompleks birikmalarni nomlashda ham ,,raqam” belgilaridan va ,,trans”, ,,sis” terminlaridan foydalaniladi. Masalan: sis-dibromotetraamminrodiy (III) yoki 1,2- dibromo-3,4,5,6-tetraammin rodiy (III) ioni deb nomlash mumkin [9].N H 3 N H 3 R h H 3N H 3N B r B r Kompleks birikmalarda struktura izomeriya va sterso izomeriyalari bor. Bularning birinchisida birorta legand ba’zi hollarda metal bilan koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u kristal tuzining koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Uning quyidagi kompleks birikma [CrCl 3 (H 2 O) 6 ] misolida tushuntirish mumkin [10]. [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 -binafsha rangli modda bo’lib, [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 . H 2 O va [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl . 2H 2 O kompleks birikmalari esa, ko’k rangli moddalardir. Lekin fazoda joylashuvi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Quyidagi ,,sis” va ,,trans” kompleks birikmada xlor ligandlar bilan yonma-yon holda yoki qarama- qarshi tomonlarga joylashishi mumkin. Koordinasion sferada donor atomlarini turlicha joylashuvi hisobiga vujudga keladigan izomerya geometrik yoki sis va trans izomerya deyiladi. Yuqorida Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning ko’rinishi tasvirlangan: a) sis-izomer va b)trans-izomerlar. Bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga kiradi. 1.3. Kompleks birikmalarning turlari Biz yuqoridagi kompleks birikmalarni anion kompleks, kation kompleks va neytral kompleks birikmalar deb 3 ta sinfga bo’lishimiz mumkin. Lekin A. Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinasion birikmalarni ularning hosil bo’lish sxemasiga qarab quyidagi 2 ta sinfga bo’lishgan edi. a) Biriktirib olish mahsulotlari. 14](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-14.png)
![b) Joylashishlar, singdirilish mahsulotlari. Masalan: Agar BF 3 va HF qo’shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil bo’ladi: BF 3 +HF→H[BF 4 ] Bu reaksiyaga BF 3 ga HF qo’shilganda F - ioni ichki sferada qoladi. Joylashish mahsulotlari mis xloridga ammiak qo’shilganida mis bilan 2 ta xlor ionlari orasiga go’yo ,,pona” bo’lib joylashadi [13]. CuCl 2 +4NH 3 →[Cu (NH 3 ) 4 ]Cl 2 Hozirgi vaqtda kompleks birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab, barcha kompleks birikmalarni quyidagi sinflarga ajratiladi: 1. Aminatlar va ammiakatlar. Bular o’zlarining ichki sferasida ammiak va boshqa aminlar bo’lgan kompleks birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar, azot atomlari orqali bog’langan bo’ladi, ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion o’rinni egallaydi. Organik aminlar etilendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 va peredin C 5 H 5 N juda ko’p metallar bilan komplekslar hosil qiladi. Ular ammiakatlar deyiladi. 2. Gidratlar va akvokomplekslar. Ichki va tashqi sferasida suv bo’lgan kom- pleks birikmalar gidratlar deb ataladi. Agar suv kompleks birikmada ligandlik roli- ni bajarsa, bunday kompleks birikmalar akvokompleks birikmalar deb yuritiladi. Masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]SO 4 . H 2 O, [Co(H 2 O) 6 ]Cl 2 , [N:(H 2 O) 6 ](NO 3 ) 2 3. Asidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldig’idan iborat bo’lgan kompleks birikmalar asidokomplekslar deb yuritiladi. Masalan: asidokomplekslar tarkibida 2ta yoki 3ta tur kislota qoldiqlari bo’lishi mumkin: K 2 [Pt(NO 2 ) 4 Br 2 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] 4. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferada sikllari bo’lgan komplekslar birikmalar, siklik kompleks birikmalar deb yuritiladi. 5. Kompleks gidratlar. Kislotali va amfoter tabiatga ega bo’lgan gidratlar asos tabiatli gidritlar bilan suvdan boshqa erituvchilarda (masalan efirda) reaksiyaga kirishsa, kompleks gidritlar hosil bo’ladi [12], [13]. LiH+BH 3 →Li[BH 4 ]; KH+AlH 3 →K[AlH 4 ] 15](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-15.png)
![6. Metall organik birikmalarga o’xshash kompleks birikmalar. Keyingi vaqtlarda tarkibida organik ligandlar bo’lgan juda ko’p kompleks birikmalar hosil qilindi. Masalan: Fe(C 5 H 5 ) 2 va Cr(C 6 H 5 ) 2 larni tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: F e C r 7. Metall korbanellar. Metallarning uglerod (II)-oksid bilan hosil qilgan birikmalari korbonillar deb ataladi. Masalan: Ni(CO) 4 . Fe(CO) 5 8. Ko’p o’zakli kompleks birikmalar. Tarkibida ikkita va undan ortiq markaziy ionlar bo’lgan kompleks birikmalar ko’p o’zakli kompleks birikmalar deb ataladi. Bu markaziy ionlar bir-biri bilan O-H, O-O, NH 2 va NH kabi gruppalar orqali birikkan bo’ladi. Masalan: [(NH3)3Co NH2 OH OH Co(NH3)3]CL3 Ikki o’zakli kompleks birikmaga misol bo’la oladi. Bu yerda NH 2 (amin) gruppa ko’prik vazifasini o’taydi. Ushbu kompleks birikma geksamin-µ-amido-µ- digidroksokobalt (III) xlorid deb nomlanadi. Biror kompleks birikma masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ]↔4K + [Fe(CN) 6 ] 4- Bu prosess xuddi kuchli elektrolitlarning dissosiyalanishi kabi sodir bo’ladi. Ikkinchi navbatda kompleks ionning o’zi ketma-ket dissosiyalanadi: [Fe(CN) 6 ] 4- ↔[Fe(CN) 5 ] 3- +CN - [Fe (CN) 5 ] 3- ↔[Fe(CN) 4 ] 2- +CN - va hakazo. Umumiy dissosiyalanish [Fe(CN) 6 ] 4- ↔Fe 2+ +6CN - bilan ifodalanaladi. Bu dissosiyalanish muvozanat holatga kelganda uning muvozanat konstantasi kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi deb yuritiladi. Kompleks birikmalarning barqarorligi anchagina faktorlarga bog’liq bo’ladi. Bunday birikmalarda tashqi va ichki sferalarning barqarorligi har xil bo’ladi. Tashqi sferadagi kompleks ion elektrostatik kuchlar orqali bog’lanib, suvli birikmalarda oson ajraladi. Bunday parchalanish birlamchi dissosiyalanish deyiladi va u kuchli elektrolitlar kabi to’la ravishta o’tadi. Ichki sferada bo’lgan ligandlar 16](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-16.png)
![markaziy atom bilan ancha kuchli bog’langan bo’lib kam darajada ajraladi. Kompleks birikmalarning ichki sferasidagi parchalanish ikkilamchi dissosiyalanishi deb yuritiladi [14]. Birlamchi dissosiyalanish; [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl↔[Ag(NH 3 ) 2 + +Cl - Ikkilamchi dissosiyalanish; [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 Ikkilamchi dissosiyalanish kompleks zarrachaga markaziy ion va ligandlar orasidagi muvozanat vujudga kelgandagina sodir bo’ladi. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ionlar dissosiyalanishi barcha kuchsiz elektrolitlar dissosiyalanishi kabi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi hamda muvozanat konstantasi yoki barqarorlik konstantasi deyiladi: K = [Ag + ] . [NH 3 ] 2 /[[Ag(NH 3 ) 2 ] + ] =6,8 . 10 -8 Kompleksning barqarorlik konstantasi turli kompleks ionlar uchun har xil qiymatga ega bo’lib kompleksning qanchalik barqarorligini bildiradi. Quyidagi jadvaldan kumushning bir turiga kiruvchi kompleks birikmalarini barqarorlik konstantasi ko’rsatilgan [15]. 1-Jadval Kumushning kompleks birikmalarini barqarorlik konstantalari Kompleks ionlar Barqarorlik konstantasi, 25 0 C da [Ag(CN) 2 ] + ↔Ag + +2CN - [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 [AlF 6 ] -3 ↔Al +3 +6F - [Co(NH 3 ) 6 2+ ↔Co 2+ +6NH 3 [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ ↔Cu 2+ +4NH 3 [Fe(CN) 6 ] 3- ↔Fe 3+ +6CN - [PtCl 4 ] -2 ↔Pt 2+ +4Cl - [Zn(CN) 4 ] 2- ↔Zn 2+ +4CN - 1,0 . 10 -21 4,0 . 10 -7 2,0 . 10 -28 8,0 . 10 -6 4,6 . 10 -14 1,0 . 10 -44 1,0 . 10 -16 6,3 . 10 -18 Juda barqaror bo’lgani uchun kompleks tuz eritmasiga kaliy yodid qo’shilganda ham kumush yodid cho’kmasi hosil bo’lmaydi. Kumush sulfidni eruvchanlik ko’paytmasi juda kichik bo’lganligi sababli vodorod sulfid qo’shilganda kumush sulfit cho’kmasi paydo bo’lganligi seziladi. Keyingi 17](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-17.png)
![vaqtlarda kompleks birikmalar mustahkamligini harakterlashda barqarorlik konstantasining aksi bo’lgan kattalik beqarorlik konstantasi deb atash taklif qilindi. Ular orasida quyidagi nisbat bor: K barq. = 1/K beqar. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ioni uchun barqarorlik konstantasi quyidagicha ifodalanadi. K barq. = 1/K beqar. = [Ag(NH 3 ) 2 ] + /[Ag + ] . [NH 3 ] 2 = 4,0 . 10 -7 Eritmalarda kuchsiz elektrolitlar masalan, ko’p negizli kislotalardagi kabi kompleks birikmalarning bosqichli dissosiyalanishi uchraydi. Barqarorlik konstantasi markaziy atom bilan ligandlarga ko’p jihatdan bog’liqligi amalda isbotlangan. Kompleks birikmalarning asosiy qismi metall makaziy ioni bilan ligand ioni yoki qutblangan molekula orasidagi elektrostatik tortishuv hisobiga Tortishuv kuchlari bilan bir qatorda bir xil zaryadlangan ligandlar orasidagi yuzaga keladi deb qaraladi. Elektrostatik itarishish kuchlari ham mavjud bo’ladi. Natijada minemal potinsial energiyaga ega bo’lgan barqaror atomlar gruppachasi vujudga keladi. Quyidagi 2-jadvalda turli zaryadli ion kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari ko’rsatilgan bo’lib, bir zaryadlilari ancha mustahkam kompleks birikmalardan hisoblanadi [4]. 2-Jadval Kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari № Kompleks hosil qiluvchi ionlar Koordinasion soni Kompleks birikmalari 1 2 3 4 Bir zaryadlilar Ikki zaryadlilar Uch va to’rt zaryadlilar Besh zaryadlilar 2 3,4,6 6 7 K[Ag(CN) 2 ], [Ag(NH 3 ) 2 ]X K[MgF 3 ], [Zn(NH 3 ) 4 ]X 2 H 2 [TiCl 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] K 2 [NbF 7 ], K 2 [TaF 7 ] I. Gruppa elementlaridan kaliy, natriy rubidiy, seziyning kompleks birikma hosil qilish xususiyati juda kuchsiz bo’lib, ulardan litiy va qisman natriy bir qancha kompleks birikma hosil qiladi. Lekin birinchi gruppaning elementlari mis, kumush va oltin kompleks birikma hosil qilishga nihoyatda moyil. Ular galogenlar, aminlar 18](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-18.png)
![tarkibida oltingugurt qisman kislorod bo’lgan ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. II. Gruppaning asosiy gruppacha elementlaridan berilliy va magneyda bu xususiyat mavjud. II. Gruppaning qo’shimcha gruppa elementlarida bu xususiyat yanada kuchli namoyon bo’ladi. III. Gruppaning elementlaridan B va Al faqat ftor va kislorodli ligandlar bilan barqaror komplekslar hosil qiladi. Masalan: K [BF 4 ], Na 3 [AlF 6 ] Tarkibidagi oltingugurt va azot orqali metal bilan bog’lanadigan ligandlar Al va B bilan deyarli kompleks hosil qilmaydi. III. gruppaning qo’shimcha elementlari skandiy, ittriy lantonoidlar ftor ioni bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. IV gruppaning asosiy gruppacha elementlari juda ko’p kompleks birikmalar hosil qiladi. Oddiy birikmalarda barqaror bo’lgan 4 valentli qo’rg’oshin komplekslari barqaror birikmalar hosil qiladi. Ikki valentli Sn va Pb o’z kompleks birikmalarida koordinatsion soni 6 ga teng bo’ladi. V gruppaning asosiy gruppa elementlarini minus uch valentli holatida nomoyon qiladigan koordinatsion soni 4ga teng. Masalan: [NH 4 ]Cl , [PH 4 ]Cl azot boshqa elementlarining birikmalarida ligand bo’lishga intiladi. VI gruppaning asosiy gruppacha elementlari oltingugurt, selen, tellur4valentli holatida ftor, xlor, brom va oksiftoridlar bilan barqaror kompleks birikmalar hosil qiladi.[18] VII gruppaning asosiy gruppacha elementlari boshqa elementlarning barqaror komplekslari tarkibiga donor sifatida kiradi. KCl 4 , KClO 3 , KClO 2 larni ham xlorning kompleks birikmalari deb qarash mumkin. VIII gruppaning qo’shimcha gruppacha elementlari Fe, Co, Ni, Ru, Os, Pt juda yaxshi kompleks hosil qiluvchi elementlar bo’lib, tarkibida azot va kislorod bo’lgan ligandlar, galogenlar juda ko’p va barqaror komplekslar birikmalar hosil qiladi: [Co(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Ni(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Co(H 2 O) 4 ]Cl 2 Yuqorida keltirilgan mashg’ulotlar asosida quydagi xulosalarni chiqarish mumkin: 19](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-19.png)
![1. Elementlarning kislorodli, azotli oltingugurtli ligandlar bilan kompleks birikma hosil qilish xususyati davriy sestemaning VIII gruppa va unga yaqin joylashgan elementlarda kuchli ifodalangan. 2. Katta davr elementlarida bu xususiyat kichik davr elementlariga qaraganda kuchliroq namoyon bo’ladi. Inert gazlarning va ularga yaqin joylashgan I va VIII gruppalar asosiy gruppacha elementlaarining kompleks birikmalar hosil qilish xususiyati ancha kuchsiz. 1.4. Koordinasion birikmalarni kimyoviy bog’lanish tabiati A.Verner nazariyasi asosida qo’shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinasion birikmalarning mavjudlik sababini va stereokimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinasion bog’lanishdagi asosiy va qo’shimcha valentliklarning ma’nosi faqat elektron nazariya asosidagina to’la tushuntiriladi. Shuningdek, ba’zi koordinasion birikmalarda ligandlar neytral molekulalar (masalan; H 2 O, NH 3 , CO, C 2 H 5 , C 2 H 4 , C 6 H 6 va hokazolar) bo’lishi mumkin. Bunday koordinasion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor- akseptor (ba’zan dativ) bog’lanish mavjud. Ba’zi koordinasion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli bo’ladi, masalan; Cr(C 6 H 6 ) 2 , Cr(CO) 6 , Fe(CO) 5 , Ni(CO) 4 , Co 2 (CO) 8 kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog’lanish hosil bo’ladi [14], [17]. Koordinasion birikmalarda bog’lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog’liq bo’ladi. Koordinasion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq. Koordinasion birikmalarda bo’ladigan kimyoviy bog’lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqda uchta nazariya yaratildi: 1. Valent bog’lanish yoki atom orbitallar metodi 2. Kristall maydon nazariyasi 20](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-20.png)
![3. Molekulyar orbitallar metodi (ligandlar maydoni nazariyasi). Kristall maydon nazariyasiga ko’ra d-elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi. Bu nazariyaga ko’ra markaziy atom bilan ligandlar orasida ion bog’lanish yoki ion-depol bog’lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning kvant-mexanik tuzilishini hisobga oladi, lekin ligandlarni hech qanday strukturaga ega bo’lmagan shunchaki zaryadli nuqtalar deb qaraydi; ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tassavvur qiladi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidallar: 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Masalan: agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K 2 [PtCl 4 ] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo’shsak, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo’lib, KCl ajralib chiqadi: K K C l C l P t C l C l + 2 N H 3 C l C l P t N H 3 N H 3 + 2 K C l 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, ko’pincha, trans-izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo’ladi. Masalan, tetramminplatina (II) xlorid [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 ni HCl bilan parchalaganimizda trans- dixlordiamminplatina (II) hosil bo’ladi: P t C l P t N H 3N H 3N H 3 N H 3N H 3 C l 2 + 2 H C l N H 3 C l + 2 N H 4 C l 3. L. A. Chugayev 1906-yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari bo’lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo’ladi, degan qoidani tarifladi. To’rt a’zoli halqaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam bo’ladi, uch a’zoli halqasi bo’lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. 21](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-21.png)
![Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt(NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 ) 2 ]Cl 2 tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor: C H 2 N H 2C H 2 N H 2 N H 2 C H 2 N H 2 C H 2P t 2 + Bu birikma nihoyatda barqaror; unga HCl ta’sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki valentli nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a’zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir: H 3 C H 3 C C C N N N i N N C C C H 3 C H 3OH O O O H Bu birikma hatto HCl bilan qaynatilganda ham parchalanmaydi; uni faqat konsentrlangan nitrate kislota va zar suvi (3HCl+HNO 3 ) gina yemiradi. 4. N. C. Kurnakov qoidasi. Trans- va sis-shakllaridagi koordinatsion birikmalarni bir-biridan ajratish katta ahamiyatga ega. Tekshirishlar natijasidan ma’lumki, ayni koordinatsion birikmaning trans- shakli uning sis-shakliga qaraganda yomon eriydi. Trans- va sis-shakllarni bir-biridan farq qilishda N. S Kurnakov qoidasi yordam beradi. N. S. Kurnakov sis- va trans-diaminlarning tiokarbamid SC(NH 2 ) 2 bilan reaksiyaga kirishishini tekshirdi, natijasida sis-izomerdagi ligandlarning tiokarbamidga to’liq almashinishi aniqlandi: 22](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-22.png)
![Pt Pt NH3 NH3 Cl Cl + 4SC(NH2)2 (H2N)2CS SC(NH2)2 SC(NH2)2 (H2N)2CS Cl2 + 2NH3 Trans-izomeriyasida esa, ligandlar tiokarbamidga to’liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash ligandli) koordinatsion birikmalar hosil bo’ladi: P t P t N H 3 C l + 2 S C ( N H 2 ) 2 S C ( N H 2 ) 2 ( H 2 N ) 2 C S C l 2H 3 N N H 3N H 3C l L. A. Chugayev o’zining xalqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida tariflagan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan bo’ldi. Shvarsenbax 1952-yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, xelat effekt qoidasini quyidagicha tarifladi. Siklik koordinatsion birikma M[AA] ning hosil bo`lish konstantasidan nosiklik koordinatsion birikma [MA 1- 2 ] ning hosil bo`lish konstantasidan bir necha marta kattadir (A`-xossalari AA ning xossalariga yaqin bo`lgan monodentat ligand, AA esa- bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani ko`rib chiqamiz; biri nosiklik koordinatsion birikma [Ni(NH 3 ) 6 ]Cl 2 uning suvdagi eritmada hosil bo`lish konstantasi K=5 . 10 9 , ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [NiEn 3 ]Cl 2 , uning ayni sharoitda hosil bo`lish konstantasi K=2 . 10 19 . Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelak koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10 10 marta barqarordir. 5. I. I. Chernyayevning trans-ta’sir qoidasi. 1926 yilda I. I. Chernyayev 2 valentli platinaning tekis kvadratli birikmalari izomerlarini tekshirish natijasida koordinasion birikmalar kimyosi uchun juda muhim qoidani ta’rifladi: 23](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-23.png)
![izomerlarning bir-biridan ayrim xossalari (elektr o’tkazuvchanlik, optik va kislota- asoslik xossalari bilan farq qilishini tushuntirish mumkin. Masalan; P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l C l v a H 3 N N O 2C l B r Koordinasion birikmalarda molekulalari bir-biridan Cl-Pt-Cl va Br-Pt-Br koordinatidagi trans- aktiv ligandlari bilan farq qiladi. Ularning ekvimolyar miqdordagi aralashmasining eritmasidan kristall holda olingan. Modda quyidagi tarkibga ega: P tH 3 N N O 2 H 3 N N O 2C l B r Hosil bo’lgan trans- holatdagi xlor bilan Pt zaif bog’langanligi sababli unda quyidagi reaksiya kuzatiladi: P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l H 3 N N O 2 B rB r + H 2 O H 2 O + + C l - Bu qonuniyat asosida ba’zi aralashma ligandli kompleks birikmalarning hosil bo’lmasliklarini tushuntirish mumkin. Masalan, [PtCl 4 ] 2- ning eritmasiga tiomochevina qo’shilganda PtCl 2 (Thio) 2 birikma eritmada hosil bo’lishi noma’lum, buning sababi sis-holatda Thio molekulasi joylashgan modda hosil bo’lmaydi, Thio ning trans- ta’siri kuchli bo’lishi Cl - ning markaziy atom bilan bog’lanishida ionli darajaning kuchayishiga va shu tufayli qo’zg’aluvchan bo’lishiga olib keladi. Bu qonuniyat tarkibi [PdCl 3 (NO 2 )] 2- bo’lgan moddaning uchta xlor ionlaridan biri almashinish reaksiyasida qatnashganda faqat trans-aktiv NO 2 - qarshisidagi Cl - , 25](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-25.png)
![tarkibi [PdCl 3 (NH 3 )] - bo’lgan molekulasida almashinish jarayoni (bir mol ”kirib keluvchi” modda bilan bir mol kompleks ion qatnashganda) NH 3 ga nisbatan trans holatda joylashgan Cl - ioni qatnashishini oldindan aytishga imkon beradi [16]. 1.5. Elektrostatik (Kossel va Magnus) nazariyasi Markaziy ion ligandlarni Kulon qonuniga muvofiq elektrostatik kuch bilan tortadi; ligandlar esa bir-biriga elektrostatik qarshilik ko’rsatadi. Kossel va magnus fikricha n ta manfiy bir zaryadli ionlar bilan neytrallangan n ta zaryadli musbat zarracha yana boshqa manfiy zarrachalarni o’ziga tortish qobiliyatini yo’qotmaydi. Biroq bu vaqtda markaziy ion bilan ligandlar orasida o’zaro tortishuv va manfiy zarrachalar orasida o’zaro tortishish kuchlari hosil bo’ladi. Bu nazariyada har qaysi ion elastik shar deb qaraladi. Sharlarning markazlari orasidagi masofa qo’shni ionlar radiuslari yig’indisi (r 1 +r 2 ) teng deb olinadi. Manfiy ionlar orasidagi o’zaro qarshilik kuchini markaziy ion bilan ligandlar orasidagi o’zaro tortishish kuchiga nisbati ayni sistemaning niqoblanish (ekranlanish) koeffitsienti (HK) deb ataladi. Biror koordinatsion sistema hosil bo’lganida ajralib chiqadigan energiyaning miqdori shu sistemaning niqoblanish koeffitsientiga bog’liq bo’ladi. Ba’zi oraliq elementlarning birikmalari uchun Kossel va Magnus tenglamasi asosida hisoblab topilgan bog’lanish energiyalarining qiymati tajribada topilgan qiymatga mos kelmadi. Shu sababli Bete va Van-Flek elektrostatik nazariya o’rniga kristall maydon nazariyasini taklif qildilar. Kompleks birikmalar gal’vanik qoplamalar hosil qilishda ham katta ahamiyatga egadir. Buning uchun ishqoriy metallarning sionitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sionitli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN) 4 ] qo’shiladi. Sianli elektrolitlar zaharli bo’lgani uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zarurati tug’ilgan. Masalan, K 2 [Cu(CN) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 O) 4 ] qo’llanilmoqda. 26](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-26.png)
![Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotropin bilan kaliy yodit aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 tarkibli, kislotada erimaydigan kompleks birikmasi hosil bo’ladi. 1.6. Kovalent bog’lanish nazariyasi Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog’lanish hosil bo’lganida o’zaro birikuvchi atomlar orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bo’ladi. Koordina- sion kovalent bog’lanishda esa, elektron juftlar reaksiyadan oldin o’zaro birikuvchi zarrachalarning birida bo’ladi, keyin keyin umumiy bo’lib qoladi (donor-akseptor bog’lanish). Masalan, ammiak kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda ammiakning azot atomidagi elektron jufti vodorod ioni bilan ammiak o’rtasida umumiy bo’lib qoladi. NH 4 + dagi barcha N-H bog’lanishlar bir-biridan sira farq qilmaydi [25]. Bu reaksiyada ammiak molekulasidagi azot atomi donor, vodorod ioni esa akseptor vazifasini bajaradi. Ammiak molekulasi o’zining elektron juftini vodoroddan boshqa ionlarga ham berishi mumkin. Masalan: C u 2 + + 4 N H 3 H 3 N C u N H 3N H 3 N H 3 2 + G. Lyuis bu reaksiyalarni kislota bilan asosning o’zaro ta’sirlanish reaksiyasi deb qaradi. G. Lyuis nazariyasiga muvofiq, kislota deganda o’ziga elektron juftlarni qo’shib olish qobilyatiga ega bo’lgan moddani tushinish kerak; asos esa o’zidan elektron juftlar berishga qobil moddadir. Yuqoridagi misolda Cu 2+ kislota va NH 3 asos rolini bajaradi. Lyuis nazariyasining koordinatsion birikmalarga oid qismlarini Sidjvik rivojlantirdi. Uning fikricha, koordinatsion birikmalar hosil bo’lganda markaziy ionning barcha ionlari bilan ligandlar bergan barcha elektronlar yig’indisi (bu yig’indi effektiv atom raqami nomini olgan) ayni markaziy ionga yaqin turgan inert gazning tartib raqamiga teng bo’lishi kerak. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ] dagi Fe 2+ ionining 24 elektroni bor, unga birikkan 6 ta CN - 27](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-27.png)
![ionida 12 elektron bor, ularning yig’indisi 24+12=36 dir. Bu son kriptonning tartib raqamiga teng. Sidjvik nazaryasi juda sodda va tushunarli bo’lib ko’rinsa ham juda ko’p koordinatsion birikmalarning tuzilishini to’g’ri izohlay olmadi va uning o’rnini valent bog’lanishlar nazariyasi egalladi. Valent bog’lanishlar nazaryasi ga muofiq, koordinatsion birikmalarda markaziy ion bilan ligandlar orasida donor-akseptor bog’lanish hosil bo’ladi: markaziy ion akseptor, ligandlar donor vazifasini bajaradi, bu nazarya markaziy ion orbitallarining gibridlanishi ham nazarda tutiladi.Nazarda tutiladi ham emas, hatto muhim ahamyatga ega.Gibridlanish konsepsiyasi koordinatsion birikmalar uchun L. Poling tomonidan rivojlantirildi. Bu konsepsiya, koordinatsion birikmalarning struktur formulalarni valent bog’lanishlar usuli asosida izohlashga imkon beradi. Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o’tishi natijasida hosil bo’lgan bog’lanish donor-akseptor bog’lanish ko’rinishining bir turi bo’lganligi uchun uni dativ p-bog’lanish (yoki p-donor bog’lanish ) deb ataladi. Dativ p- bog’lanish p-orbitallar ishtirokida ham borishi mumkin. Lekin d-orbitallar ishtirokida borgan p-donor bog’lanish birmuncha pishiq bo’ladi. Endi [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli koordinatsion ionning hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz: bu ion hosil bo’lishida ham Co 3+ orbitallari gibridlanadi; bu holda ikkita 3d-, bitta 4s-, va uchta 4p orbitallar bir-biri bilan qo’shilib oltita yangi d 2 sp 3 gibrid orbitallarni hosil qiladi va ularni har biriga bittadan ammiak taqsimlanmagan elektron juftlari joylashib, Co 3+ ion olti juft elektron qabul qiladi. Bunday koordinatsion ion hosil bo’lishida markaziy ionning sirtqi qavatidagi s- va p-orbitallari bilan birga ichki qavatning d-orbitallari ishtirok etgani uchun [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ ichki orbital komplekslar jumlasiga kiradi. Bu koordinatsion ionda bironta ham toq elektron yo’q. Shuning uchun bu koordinatsion ion diamagnit xossaga ega. Valent bog’lanishlar nazaryasi asosida koordinatsion birikmalarning reaksiyalarda ishtirok etish qobilyatini oldindan aytish mumkin. Koordinatsion 28](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-28.png)
![birikmalarning ichki sferasidagi ligandlarning eritmalarda boshqa ligandlarga (ya’ni boshqa ion yoki molekulalarga) almashinish tezligi koordinatsion birikmaning ichki yoki tashqi orbital birikmasi ekanligiga va uning tarkibidagi ichki d-orbitalning elektron bilan to’lgan to’lmaganligiga bog’liq. Kompleks birikmalarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati. Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi [18], [4]. 1. Ular ionlarni (Fe 2+ , Fe 3+ , Ni 2+ , Co 3+ ) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan: 3FeCl 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]→Fe 3 [Fe(CN) 6 ]↓+6KCl 4FeCl 3 +3K 4 [Fe(CN) 6 ]→Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 ↓+12KCl Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k- qizil kristal hosil bo’ladi: CH 3 - C = NOH + NiSO 4 + 2NH 4 OH → (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O + [NiC 4 H 6 N 2 O 2 ] CH 3 - C = NOH Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 3KCl+Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ]→K 3 [Co(NO 2 ) 6 ]+3NaCl 2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 4Au+8NaCN+O 2 +2H 2 O→4Na[Au(CN) 2 ]+4NaOH 29](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-29.png)
![Eritmaga o’tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish mumkin. 2Na[Au(CN) 2 ]+Zn→Na 2 [Zn(CN) 4 ]+2Au 3. Kompleks birikmalardan bo’yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir tuzlari bo’lgan zangori bo’yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash (K 2 CO 3 ) bilan qizdirish natijasida hosil qilingan. Zangori bo’yoq K 4 [Fe(CN) 6 ]+Fe 3+ →KFe[Fe(CN) 6 ]+3K + tarkibli kompleks birikmadir. Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning organik moddalar bilan hosil qilgan bo’yoqlari ko’p ishlatilmoqda. 4. Kompleks birikmalar o’simlik va hayvonot olamida muhim rol o’ynaydi. Uzoq vaqt mobaynida o9’simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko’pchiligini metal organik birikmalar tashkil qiladi. Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentalli ligand vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: R O C H C O N M e 2 + O C O C HN H 2 RH 2 Bu birikmada ligand o’zining tabiati jihatidan besh a’zoli qilib, bidentat birikma yotganligi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi quyidagi tartibda oshib boradi: Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < Zn 2+ <Ni 2+ <Cu 2+ Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar hosil bo’ladi. Vitaminlarning ba’zilari kompleks birikmalar tarkibiga kiradi. Ular tirik organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo’lgan kompleks birikmalar o’rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida kobalt, temir, rux kabi 30](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-30.png)
![metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning ko’pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan dorivor priparatlardir. Masalan: nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid“ va [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida ishlatilmoqda. Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu 2+ , Ag + , Zn 2+ , Ni 2+ , Co 2+ kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib ketib, [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ag(NH 3 ) 2 ] + , [Zn(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ni(NH 3 ) 6 ] 2+ ga o’tadi, Co 2+ esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH 3 ) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi. Co 2+ kislorod ishtirok etganda esa Co 3+ ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi. Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi: bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor-yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH 3 ) 4 )] 2+ tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na 3 [Co(NO 6 )] tarkibli, temir Fe 2+ ionini aniqlashda K 4 [Fe(CN 6 )], Na + ioni uchun UO 2 (CH 3 COO) 2 . Mg(CH 3 COO) 2 , Zn 2+ uchun (NH 4 ) 2 [Hg(CNS) 4 ] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana 31](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-31.png)
![shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH 2 -NH- CH 2 COOH ni aytib o’tish mumkin. Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi NaOOCCH 2 -NaOOCCH 2 -N-CH 2 -CH 2 -N- CH 2 COOH-CH 2 COOH trilon-B nomi bilan ataladi. Bu birikma, masalan, kalsiy bilan reaksiyaga kirishganda o`zidagi ikkita natriy atomini kalsiy atomiga almashtiradi, natijada xelat koordinatsion birikma hosil bo`ladi. U uch valentli kationlar bilan ham shunga o`xshash tuzlar hosil qiladi. Trilon-B kompleksonlar nomli reaktivlar jumlasiga kiradi. Trilon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi. Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC 6 H 5 -N=O, 8-oksixinolin C 9 H 6 NOH va ditizon C 6 H 5 -NH-NH-CS-NH-NH-C 6 H 5 lar kiradi. Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Oddiy tuzlarning eritmalari galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho’kmalar hosil bo’lib, qoplama oson ko’chib ketadigan bo’ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarning eritmalari ishlatilsa, mayda kristalli juda zich qoplamalar hosil bo’ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sianidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN 4 ] qo`shiladi. Sianli elektrolitlar zaxarli bo’lganligi uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruratu tug’ulgan. Masalan, K 2 [Cu(CH) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo’llanilmoqda. Metallarni koorroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning ahamiyati. Metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya’ni kuchli adgeziyaga ega bo’lgan) koordinatsion birikma metallini eritmada va atmosferada (ochiq havoda) koorroziyadan saqlashga imkon beradi. Masala, po’lat buyum, natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo’yilsa, temir buyum sirtida ko’zga 32](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-32.png)
![ko’rinmaydigan himoya parda hosil bo’adi. Uning tarkibi Fe[(C 6 H 5 COOH) 6 ] . (OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronogeafik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin: 4Fe+24C 6 H 5 COONa+30H 2 O+3O 2 →24NaOH+4[Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 Benzitriazol kadmiy, rux va mis ionlari bilan suvda kam eriydigan cho’kmalar hosil qilishi sababli metallarni koorroziyadan himoya qiladi. Eritmadagi pH o’zgarganida metall sirtida hosil bo’lgan kompleks birikmaning barqarorligi o’zgaradi; buning natijasida koorroziya tezligi ham o’zgaradi. Kumush va qo’rg’oshin metallari sirtiga kaliy uch yodid (Kl 3 ) ning suyultirilgan eritmasi ta’sir etganida suvda erimaydigan qavat hosil bo’lib, bu qavat metallarning yanada koorroziyalanishdan himoya qiladi. Lekin bu qavat Kl ning konsentrasiyalangan eritmasida erib ketadi: AgJ+KJ=K[AgJ 3 ]; PbJ 2 +KJ=[PbJ 3 ] Ko’p hollarda metallar ishqor ta’siridan koorroziyaga uchraydi. Buning sababi shundaki, metall ishqor ishtirokida suvda yaxshi eruvchan komplekslar hosil qiladi, masalan: Fe+2NaOH+2H 2 O→Na 2 [Fe(OH) 4 ]+H 2 Havo kislorodi ishtirokida esa suvda yaxshi eriydigan Na 4 [Fe(OH) 7 ] va Na 5 [Fe(OH) 8 ] tarkibli komplekslar paydo bo’lib, temirning zanglashi tezlashadi. Ishqor konsentratsiyasi kamaytirilganda kompleks yemirilib, koorroziya sustlashadi: [Fe(OH) 7 ] 4- →Fe(OH) 3 +4OH - Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotopin bilan kaliy yodid aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 . I 2 tarkabli, kislotada erimaydigan kompleks hosil bo’ladi. Porfirining markaziy atomi temir (Fe 2+ ) bo’lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin hosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o’pkadan hujayralarga kislorod va aksincha, to’qimalardan CO 2 ni o’pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Gemoglabin oqsil modda-globin va prostetik gruppa-gemdan iboratdir. 33](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-33.png)
![metall fermentlar soni 50 tadan ortadi. Metall fermentlar tarkibida Ca, Mn, Fe, Cu, Zn, Cr va Mo borligi aniqlangan. Ba’zan aktiv fermentlar tarkibida Co ioni uchraydi, lekin u rux ionini almashtirishi mumkin, bunda fermentning aktivligi o’zgarmay qoladi. Metall ferementlarda ko’pincha, rux, temir va mis uchrab turadi. Tarkibida rux bo’lgan metall fermentlar soni 20 dan ortiq bo’lsada, ulardan faqat 2 tasi yaxshi o’rganilgan. Birinchisi-karboangidraza; uning molekulyar massasi-30 mingga yaqin; bu fermentning bitta molekulasi tarkibiga bitta rux atomi kiradi. Bu ferment qizil qon tanachalari tarkibida uchraydi. U gidrokorbonat ionning degidratlanishida va Co 2 ning gidratlanish reaksiyasida katalizatorlik rolini bajaradi. Ikkinchisi karboksipeptidaza, uning molekulyar massasi 34 mingga yaqin, bir molekulasi tarkibiga 1 ta rux atomi kiradi. Bu ferment sut emizuvchilarning oshqozon ostidagi bezida-peptid zanjirining karboksil qismidagi peptil bog’lanishida sodir bo’ladigan gidroliz jarayonini katalitk tezlashtiradi; sodir bo’ladigan reaksiyani quyidagicha yozish mumkin: R″- CH 2 CONH - CHR′ - CONH - CH 2 COO - + H 2 O → R″CH-CONH-CHR′-COO - +H 3 + NCH 2 COO - Tarkibida mis bo’lgan metal-fermentlar, asosan oksidazalar bo’lib, ular oksidlanish reaksiyalarida katalizatorlik vazifasini bajaradi. Kompleks birikmalar kimyosi, asosan markaziy zarracha va uni qurshab olgan ligandlardan iborat ion va molekulalarni o’rganadi. Markaziy zarracha vazifasini metal ionlari yoki UO 2 2+ ioni kabi oksokationlar, ligandlar vazifasini esa anorganik, organic yoki element organik moddalarning molekula yoki ionlari bajaradi. Markaziy zarracha va u bilan bevosita birikkan ligandlar birga qo’shilib kompleksning ichki sferasini tashkil etadi [16]. Tipik markaziy ionlar jumlasiga d- va f-elementlarning ionlari kiradi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari eng kuchsiz kompleks hosil qiluvchi hisoblanadi. Kompleks hosil qiluvchi elementlar D.I.Mendeleev davriy jadvalining IV-VI qo’shimcha gruppalariga joylashgan d-elementlar hamda lantanoid va aktinoidlardir. 35](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-35.png)
![Barcha ligandlar o’zining molekular tuzilishiga muofiq: anionlar (yoki atsidoligandlar), molekular ligandlar (H 2 O,NH 3 ,CO), sikl hosil qiluvchi (xelat) ligandlar (NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 ), siklik (masalan,C 5 H 5 ) ligandlar va makrosiklik liganlar nomi bilan yuritiladi. Ligandlarning tabiatiga muofiq koordinatsion birikmalar turli sinflarga bo’linadi [19]. Markaziy zarrachaning koordinatsion soni deganda ayni zarracha (ligand)lar soni tushuniladi. Agar markaziy zarracha bilan ligand orasida ikki markaziy bog’lanish mavjud bo’sa, uning koordinatsion soni δ-bog’lanishlar soniga teng bo’ladi. Koordinatsion sferada har qaysi ligand egallagan o’rinlar soni –ayni ligandning koordinatsion sig’imi yoki uning dentatligi deb ataladi. Bir dentatli ligand yadro atrofida faqt birgina o’rin oladi (Br - , I - , CN - ,SCN - ,CO, H 2 O,NH 3 lar bir dentatli ligandlardir). Oksalat ion C 2 O 4 2- va etildiamin H 2 N-CH 2 -CH 2 -NH 2 -ikki dentatli ligandlar jumlasiga kiradi. Etilendiamin tetrasirka kislota anioni esa polidentatli ligand hisoblanadi. Ligandning dentatligi va markaziy atomning koordinasion soni doimiy (o’zgarmas) qiymatlar emas. Ularning qiymatlari zarrachalarning katta-kichikligiga, ular orasidagi bog’lanishning turiga va hokazolarga bog’liq; 2,4,6 ga teng koordinasion sonlar juda ko’p uchraydi [5]. Eritmalarda koordinasion birikmalar hosil bo’lganida erituvchining molekulalari ichki sfera tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, HgCl 2 ning organik moddadagi eritmasiga LiCl qo’shilganda [HgCl 3 L] - tarkibli tetraedrik koordinasion ion hosil bo’lganligi nurning kombinasion yoyilishiga asoslangan spektroskopik tekshirishlar natijasida isbot qilingan (L – organik erituvchi molekulasi). Koordinasion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni ”inert” va ”labil” komplekslar deb ikki gruppaga ajratiladi. Labil kompleks ion reaksion muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez sodir bo’ladi. Inert kompleks ionida bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho’kma hosil bo’ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosiyalanish hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari-inert komplekslarda ham tez sodir bo’lishi mumkin [24]. 36](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-36.png)
![Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalarni ionning termodinamika jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Masalan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli inert koordinasion ion kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo’lib, uning turg’unlik konstantasi K=3,2 . 10 10 ga teng. Lekin, [HgJ 4 ] 2- tarkibli labil koordinasion ionning eritmada juda barqaror, uning turg’unlik konstantasi juda katta (K=2,4 . 10 29 ). Ba’zi koordinasion birikmalar (masalan, Al va Cu ning asitelasetonatlari, ferrosen va boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o’xshash hodisalar gaz fazada ham koordinasion birikmalar hosil bo’lishidan darak beradi. Mass-spektrometriya usuli yordamida aniqlanishicha MgCl 2 650 0 C da sublimatlanganida gaz holda MgCl 2 dan tashqari Mg 2 Cl 4 , Mg 3 Cl 6 va nihoyatda oz miqdorda Mg 4 Cl 8 molekulasi ham bo’lar ekan. Gaz muhitida koordinasion birikmalar hosil bo’lishi zarrachalar orasida elektrostatik o’zaro ta’sirlashish eritmalardagiga qaraganda ancha kuchliroq namoyon bo’ladi (chunki gaz muhitda dielektrik holat bo’lishi bunday ta’sirlashish oson sodir bo’lishiga olib keladi). Gaz muhitda koordinasion birikmalar hosil bo’lishi yuqori temperaturada sodir bo’lganligi sababli, bu jarayonda entropiya o’zgarishi manfiy qiymatga ega: ∆S=∂G/∂T. Buning oqibatida jarayonning izobar potensiali ortib boradi, lekin kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi temperatura ortgan sari kamayadi. Tashqi koordinasion sferaga ega bolgan koordinasion birikmalar qutbli erituvchi muhitda avval birlamchi dissotsiyalanishga uchraydi; bunda tashqi sferadagi ionlar kompleksdan batamom ajralib ketadi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ +2Cl - So’ngra ikkinchi qatra (solvolitik) bosqichli dissotsiyalanish sodir bo’ladi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ] +2 +L→[Cu(NH 3 ) 3 L] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 ) 2 L 2 ] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 )L 3 ] 2+ +NH 3 +L→[CuL 4 ] 2+ +NH 3 Bu yerda: L-qutbli erituvchi molekulasi (suv, spirt, DMFA, DMCO-(CH 3 ) 2 SO va hokazo). 37](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-37.png)
![Ichki koordinasion birikmalar (masalan, kompleksonatlar, ditizonatlar, porferinlar) dissotsiyalanganda solvo-protolitik (ya’ni ham erituvchi ham protonlar ishtirok etadigan) jarayon sodir bo’ladi. Komplekslarning tuzilishi endilikda valent bog’lanishlar, kristall maydon va molekulyar orbitallar nazariyalari asosida talqin qilinmoqda [5]. Koordinasion birikmalar quyidagi jarayonlarda ko’p ishlatiladi: a) analitik kimyoda ko’pgina elementlar atomlari ionlarining yoki organik moddalarni tahlilida (asosan fotokolorimetrik usulda), b) ba’zi metallarni aralashmalaridan ajratib olish va ularni yuqori darajada tozalash, v) galvonostegiya va galvonoplastinkada mustahkam qoplamalar hosil qilish, g) bo’yoq moddalar tayyorlash (berlin siri va boshqalar), d) suvning qattiqligini aniqlash va uni bartaraf etish (polifasfatlar, poliaminokislotalar, kompleksonlar va boshqalar), e) tirik organizmning hayotiy jarayonida muhim bo’lgan birikmalar (gemoglabin, enzimlar, xlorofill va boshqalar) koordinasion birikmalar jumlasidandir. 38](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-38.png)
![II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning kaliyli hamda natriyli tuzlarini sintezlash usullari Xinazolon-4 va uning hosilalari tarkibida donor atomlarining (N, S, O) bo`lishi, ularning har xil tautomeryalarga uchrashi va shu donor atomlar hisobiga metallar bilan har xil koordinatsiyaga uchrashi ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqish uyg`otadi. Xinazolon-4 oq kristal modda bo`lib, bir qancha tautomeriya holatlarida bo`lishi mumkin: N C HN HCO N C HNCO H N C HNCO H A B C Tajribalar natijasi A:B:C=7:2:1 nisbatlarda bo`lishi aniqlangan [18]. Xinazolon-4 ni spirtli eritmada 1:1 nisbatda ishqor ta`sir ettirilib, xinazolon- ga nisbatan eruvchan bo`lgan kaliyli va natriyli tuzlarini olish mumkin: N C HN HCO + K O H N C HN - KCO + H 2 O y o k i N C HN HCO + N a O H N C HN - N aCO + H 2 O Xinazolon-4 metil spirtida yaxshi erimaydi. Uning spirtdagi suspenziyasiga 1:1 nisbatda KOH, NaOH, KH yoki NaH ta’sir ettirib, xinazolon-4 ni spirtda eruvchan bo’lgan kaliyli (KXz) va natriyli (NaXz) tuzlarini olish mumkin [23]. 39](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-39.png)
![H C N HC N H2 O O H 2 N C N C O O H 2C u O N C NC H O H H N C HNCO K K N C HNCO X O H 2O H 2 C u + 2 - K X Yuqorida sintez qilingan uchala kompleks birikmalarning infra-qizil spektrlari o’xshash bo’lib, liganddagi ν(C=O) 1710 sm -1 dan 1690 sm -1 gacha kamayishi N-H bog’larini valent tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlarini 3200 sm -1 da kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida kuzatilmasligi xinazolon-4 ni mis metali bilan uchinchi holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi kislorod orqali bidentat birikayotganligidan dalolat beradi [20], [21], [26]. 1:1, 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil bo’lganligini ranglarni o’zgarishidan, cho’kma tushushidan, elementga analiz qilish bilan hamda IQ- spektrlaridagi nur yutilish chiziqlarini intensivliklarini taqqoslash bilan aniqlash mumkin. Analiz natijalari quyidagi 3-jadvalda keltirilgan. 3-Jadval Xinazolon-4 va uning kompleks birikmalarining analiz natijalari № Birikmalar Rangi Molekulyar massasi Elementlarning miqdori (%) Me C N S H 1 Xinazolon-4 oq 146 - 65,05 65,75 19,24 19,17 - 4,2 4,3 2 CuNO 3 . Xz . 2H 2 O To’q yashil 306 20,63 20,91 31,14 31,37 13,75 13,72 - 3,0 2,9 3 Cu(Xz) 2 . 3H 2 O Ko’k 406 15,32 15,76 47,03 47,29 13,56 13,80 - 3,9 3,9 4 K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] Siyoh rang 571 11,41 11,20 50,33 50,42 14,52 14,61 - 3,4 3,3 5 Cu(Xz)(OXz) . 2H 2 O Och ko’k 404 16,76 16,85 47,81 47,72 13,84 13,82 - 3,4 3,2 6 Cu(Xz)(TXz) . H 2 O Kul rang 403 15,68 15,88 43,31 43,64 13,77 13,82 7,89 7,94 2,8 2,9 41](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-41.png)
![Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo’lgan kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligi o’rganilib, kam elektr o’tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2 . mol -1 ) aniqlangan. 2.3. 2-Oksoxinazolon-4 va uning Co (II), Cu(II) va Zn tuzlari bilan kompleks birikmalari 2-Oksoxinazolon-4 (OX 3 ) qiyin eruvchan (T 0 suyuq -336-337 0 C) birikma bo’lib, tarkibidagi harakatchan vodorodlar hisobiga eritmada bir necha taytometrik holatlarni namoyon qiladi [16]: N CN HC OO H N CN HCO O H N CNCO H O H N CNC OO H H Shuning uchun 2-oksoxinazalon-4 ni kompleks birikmalarini o’rganish juda qiziq, chunki u metallar bilan har xil koordinasiyaga uchrashi mumkin. 2- Oksoxinazolon-4 ni IQ-spektrida 2 va 4 holatlaridagi NH gruppasiga tegishli yutilish chiziqlari 1675 va 1715 sm -1 larda va 3 holatlardagi NH gruppasiga tegishli yutilish chiziqlari esa, 3060 sm -1 larda namoyon bo’ladi. Biz bu yutilish chiziqlarini hosil qilishni ximazolon- 4ni IQ-spektriga solishtirib, ishonch hosil qilishimiz mumkin. Chunki xinazolon-4 ni 2-holatida C=O gruppani hamda 1 va 3 holatlardagi NH gruppalarni ajratib olish mumkin. 2-oksoxinazolon-4 ni Co(II), 42](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-42.png)
![Cu(II) va Zn tuzlari bilan kompleks birikmalarni o’rganishda, spirtda 2- oksoxinazolon-4 ga nisbatan yaxshi eruvchan bo’lgan oksoxinazolon-4 ni kaliyli tuzlaridan (KOXz) foydalandik. 2- oksoxinazolon-4 ni kaliy tuzlarini olish uchun 2-oksoxinazolon-4 ni spirtdagi sustiziyasiga 1:1 mol nisbatda KOH qo’shib, 2- oksoxinazolon-4 eriguncha 50 0 C temperaturada 35-40 minut chayqatib turildi. Hosil bo’lgan KOXz ni tarkibidagi spirtni xona temperaturasida bug’latib, quruq kristall holida ajratib olish mumkin. KOXz ni IQ-spektrida 3060 sm -1 da namoyon bo’layotgan 4 holatdagi karbonil gruppaning 1703 sm -1 ga qadar pastgi oblastga siljishi natriy metalini OXz tarkibidagi azot protoniga almashayotganligidan dalolat beradi. Demak reaksiya tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: N CN HCO O + K O H N CN - KCO O + H 2 O OXz ni IQ-spektirida quyidagi bog’lar kuzatiladi [12], [17]: ν (C=O) 4 1715 sm -1 , ν (C=O) 2 1675 sm -1 , ν (NH) 3 3060 sm -1 , ν (NH) 3200 sm -1 . KOXz ni IQ-spektrida quyidagi bog’lar kuzatiladi [12], [17]: ν( C = O ) 4 1708 sm -1 , ν( C = O ) 2 1670 sm -1 , ν( NH ) 3 , ν( NH ) 1 3200 sm -1 Sintez qilib olingan kompleks birikmalar : ( Co ( OXz ) 2 . 4 H 2 O , Cu ( OXz ) 2 . 3 H 2 O va Zn ( OXz ) 2 . 2 H 2 O spirtida , atsitonda , benzolda yomon eriydi . DMCO va DMFA larda yaxshi eriydi . Bu kompleks birikmalarning IQ - spektrlari bir - biriga juda o ’ xshash bo ’ lib , ularning IQ - spektrlarida liganddagi ν( NH ) 3 va ν( C = O ) 4 yutilish chiziqlari 3060 va 1715 sm -1 da kuzatilmaydi . Qoshbog’lar oblastida esa, asosan 2 ta harakterli yutilish chiziqlari 1660-1650 va 1630-1625 sm -1 kuzatiladi. Birinchi chiziq ν( C = O ) 2 tegishli bo ’ lib , u OXz ga nisbatan 15-25 sm -1 past oblastga qarab siljigan . Ikkinchi yutilish chizig ’ i esa , ν( C = O ) 4 ga emas , balki ν( C = N ) 1 ga tegishlidir . Chunki ν( C = O ) 4 ni 1630 sm -1 ga qadar kamayib ketishi ishonchsizroq . Agar ν( C = O ) 4 spektrda yuqolib ketayotan bo ’ lsa , unda metall kislorod orqali bog ’ lanayotgan bo ’ lishi kerak va IQ - spektrlizda 43](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-43.png)
![ν ( C - O ) ga xos yutilish chizig ’ i namoyon bo ’ lishi kerak edi . Haqiqatdan ham 1330- 1350 sm -1 da hamma kompleks birikmalarimizda ν( C - O ) ga tegishli intensiv chizq hosil bo ’ lyapdi . Bu yutilish chiziqlari OXz ni IQ - spektrda kuzatilmagan edi . Bu esa , metallarni OXz bilan kislorod orqali bog ’ lanayotganligidan dalolat beradi . Kompleks tarkibiga kiruvchi suvga tegishli yutilish chiziqlari 3400-3450 sm -1 da kuzatiladi [9]. Shunday qilib , IQ - spektridagi ma ’ lumotlarga asoslangan holda , kompleks birikmalarni tuzilishini quyidagicha taklif qilingan . Co ( OX z ) 2 . 4 H 2 O kompleksida OX z kobalt bilan kislorod orqali bog ’ lanayapdi , suv molekulalari esa , qolgan joylarni oktaedrga qadar to ’ ldiryapdi , chunki Co ( II ) metalli uchun oktaedrik tuzilish xosdir [7], [21]. N C N C O O O H 2C o O H C N HC N O H 2 O O H 2 O H 2 Kompleks birikmalarni IQ-spektrlari o’xshash bo’lganligi uchun ularga ham koordinatsiya kislorod orqali bo’ladi, lekin misli kompleks birikma kvadratli piramida tuzilishida, ruxli kompleks birikma esa, tetraedrik tuzilishda bo’ladi [9]. H C N HC N O H 2 O O H 2 N C N C O O O H 2C u O ν (Co-O) va ν (Cu-O) ga tegishli valent tebranishli yutilish chiziqlari 460 va 480 sm -1 larda kuzatiladi. 44](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-44.png)
![O H 2 N C N C O Zn O H 2O O C N C N Oν (Zn-O) ga tegishli yutilish chizig’i esa, 400 sm -1 da namoyon bo’ladi [9], [13]. 2.4. 2-Metoksikarbonilaminoxinazolon-4 va uning Cu (II) tuzlari bilan 1:1 va 1:2 tarkibli kompleks birikmalari 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 (K.M.A.X) kompleks hosil qiluvchi ligand hisoblanib, u bir qancha toutomer holatlarda bo’lishi mumkin: [12], [16]. N CN HCO N CO O C H 3 H N CN HCO N CO O C H 3 N CNCO H N CO H O C H 3 N CNCO H N CO O C H 3 H H Cu va Zn tuzlari metanoldagi eritmasini monokaliyli 2-Karboksimetilamino- xinazolon-4 ni metanoldagi eritmasiga ta’sir ettirib, yashil rangli metanolga kam eruvchan CuX . KMAX . 2H 2 O (X=NO 3 )CH 3 COO) va rangsiz ZnX . KMAX . H 2 O (X=Cl, NO 3 ) kompleks birikmalari ajratib olindi. Mis va rux kompleks birikmalarining IQ-spektrida 1740 va 1690 sm -1 oblastlarida ν (C=O) karbonil gruppacha tegishli nur yutilishi chiziqlari yuqolib, uning o’rniga 3200 sm -1 da va 3400 sm -1 da suv molekulalariga tegishli bo’lgan ν (OH) nur yutilish chiziqlari kuzatildi. 45](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-45.png)
![Mis va rux metallarining 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 bilan hosil qilgan komplekslarini dimetik sulfooksid (D.M.C.O) eritmasida elektr o’tkazuvchanligi o’rganildi. Kompleks birikmalar kam elektr o’tkazuvchanligi o’rganildi. Kompleks birikmalar kam elektr o’tkazuvchan bo’lib, (5-7 m -1. sm 2. mol -1 ) elektrolitmas harakterga ega ekanligi aniqlandi. Demak, atsidoligandlar (NO 3 , CH 3 , COO, Cl) ichki sferada joylashgan degan xulosaga kelindi [14]. Hosil qilingan kompleks birikmalarni elementga analiz (analizator-CNH-1), YMR (JeOH-60 MGS), Infraqizil (IQ-20) spektrlari hamda suyuqlanish temperaturalari o’rganildi. Natijada olingan ma’lumotlarga asoslani, quyidagi struktura formulasi taklif qilindi:OH2 C N C N N H C O O CH3 O X OH2 M e Me = Cu, X = NO 3 , CH 3 COO, Cl. 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 ni DMCO da PMR-spektri o’rganilib, metil gruppasini 3,70 million ulushida namoyon bo’lishi kuzatildi. Rux tuzlari bilan hosil qilingan kompleks birikmalarida esa, 3,63 mln, ulushigacha kamaytirganligi kuzatildi. Kompleks birikma tarkibidagi suv molekulalariga tegishli yutilish chiziqlari 3,45 mln. ulushda namoyon bo’ladi [9]. Kompleks birikma tarkibidagi 2-karboksimetilaminixinazolon-4 ni signallari- ni bunday o’rgarishi 2-karboksimetilaminoxinazolon-4 ni rux metali bilan kislorod va azot orqali kompleks birikma hosil qilayotganligidan dalolat beradi. 46](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-46.png)
![2.5. 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4ni Co (II) va Cu (II) tuzlari bilan 1:1 tarkibli kompleks birikmalari KMAX ni dikaliyli tuziga mis va kobalt tuzlarining metanoldagi eritmasini 1:1 nisbatda tomchilatib, oz-ozdan qo’shilganda to’q yashil rangli Cu . KMAX . 3H 2 O tarkibli kompleks birikmalari hosil bo’lishi kuzatilgan. Bu kompleks birikmalarning infraqizil spektrlari (IQ) bir-biriga juda o’xshash. Kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida KMAX dagi ν (NH) va ν (C=O) guruhlariga tegishli nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. 3300 sm -1 da koordinatsi- yaga uchragan suv molekulalarining ν (OH) keng yutish chiziqlari va qo’shbog’lar oblasti (1600 sm -1 ) da ν (C=N) ga tegishli yangi yutilish chiziqlari kuzatildi. Olingan kompleks birikmalarning eruvchanligi, suyuqlashish temperaturasi, IQ-spektri, elementga analiz qilib, kompleks tarkibi aniqlandi. Shu olingan ma’lumotlarga asoslangan holda, kompleks birikmalarning quyidagi tuzilish formulalari taklif qilindi.O N O H 2 Co H 2O O H 2 N C N C O C O CH 3 Komplekslarning IQ-spektrlarida ν (Co-N); ν (Co-O), ν (Cu-N) va ν (Cu-O) ga tegishli yutilish chiziqlari 555, 445, 540 va 465 sm -1 larda namoyon bo’lishi kuzatildi [27], [30]. Co . KMAX . 3H 2 O va Cu . KMAX . 2H 2 O kompleks birikmalari kam eruvchan bo’lganligi uchun ularni elektron va PMR-spektrlarini o’rganishga muvofiq bo’linmadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, monokaliyli KMAX Cu va Zn tuzlari bilan 1:1 tarkibli kompleks birikmalar hosil qiladi. 47](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-47.png)
![Misli kompleks birikmalar trigonalli piramida, ruxli kompleks birikmalar esa, tetraedrk tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Dikaliyli KMAX Co va Cu tuzlari bilan 6 halqali siklik kompleks birikma hosil qilishi kuzatildi. Bu birikmalarda KMAX 4 gi holatdagi kislorod va 3 gi kobaltdagi azotdan tashqari karboksometilamino (-NHCOOCH 3 ) gruppasidagi kislorod orqali ham koordinatsiyaga uchrashi ham aniqlandi. 2.6. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O aralash ligandli kompleks birikmasining IQ-spektroskopiyasi Bu kompleks birikmaning IQ-spektriga ligandning spektrida namoyon bo’layotgan ν (NH) 3 va ν (C=O) 4 ga tegishli nur yutilish chiziqlari 3060 va 1695 sm -1 oblastida kuzatilmadi. 3410 sm -1 oblastida ν (NH) -1 gruppaga tegishli nur yutilish chiziqlari namoyon bo’ladi, u liganddagiga nisbatan (15 sm -1 ) pastgi oblastga siljigan. ν (C=N) va aromatik xalqaga tegishli keng nur yutilish chiziqlari 1595-1620 sm -1 oblastida kuzatildi. 1390 va 835 sm -1 oblastida nitrat ionlarining ν 2 , ν 3 valent tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlari kuzatildi. ν (C-O) ga tegishli yutilish chiziqlari esa, 1345 sm -1 da kuzatildi. Suv molekulalariga tegishli bo’lgan ν (OH) 3450-3500 sm -1 oblastida keng chiziqlar tarzida namoyon bo’ldi [28], [29]. Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo’lgan kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligi o’rganilib, kam elektr o’tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2 . mol -1 ) aniqlandi. 48](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-48.png)
![2.7. Cu(Xz)(AXz) . H 2 O aralash ligandli kompleks birikmasining UB-spektroskopiyasi Cu(Xz)(AXz) . H 2 O kompleks birikmasining elektron spektrini o’rganish uchun, kompleks birikmani dimetilsulfooksid (DMSO) dagi eritmasini KFK-3 da to’lqin uzunligi 315 nm dan 900 nm gacha bo’lgan oblastlarda tekshirib chiqdik. Kompleks birikmasining elektron spektrida 340 nm va 680 nm larda nur yutilishi kuzatildi. Ligandga tegishli bo’lgan yuitilish chiziqlari pastki oblastda (290-300) nm namoyon bo’lishi adabiyotlardan ma’lum. Demak, kompleks birikmaning elektron spektrida namoyon bo’layotgan 340 nm ligandni mis metali bilan birikishi natijasida yuqori oblastga (290 nm dan 340 nm gacha ) siljiganligini ko’rsatadi ( ya’ni ligand→Me) [31]. 680 nm da namoyon bo’layotgan yutilish chizig’i esa, ikki Big→2B 2 g o’tishga to’g’ri keladi va kompleks birikmani piramida tuzilishiga ega ekanligidan dalolat beradi. Agar 550 nm, 680 nm va 710 nm larda chiziqlar chiqganda edi, unda kompleks birikma 1A 1g →1B 1g , 1A 1g →1A 2g va 1A 1g →1E 1g o’tishlarga to’g’ri keluvchi yassi kvadratli piramida tuzilishiga ega deyish mumkin bo’lar edi [19], [20], [22]. Lekin kompleks birikmaning elektron spektrida faqat bitta 680 nm dagi yutilish chizig’i namoyon bo’ldi. 550 va 710 nm lardagi nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. Olingan natijalar (IQ-, UB-spektrlariga asoslanib, kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin:C N C N O N CH N C O Cu N H 2 H 2O 49](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-49.png)
![Mis(II) tuzlarini elektron spektrlari esa, yuqori oblastda (700, 775, 800 nm larda) namoyon bo’lishi kuzatildi. Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzi tarkibida uch molekula suv bo’lganligi uchun Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O ni metanoldagi eritmasini elektron spektri akvo kompleksini [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ chiqish oblastiga (800 nm) yaqin joyda (775 nm), [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 3 ] 2+ + ko’rinishida namoyon bo’lyapdi. Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O da bitta suv molekulasi bo’lganligi uchun pastki oblastda (700 nm) [Cu(H 2 O) . (CH 3 OH) 5 ] 2+ ko’rinishida namoyon bo’layotganligi aniqlandi. 50](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-50.png)
![III. TAJRIBA QISMI 3.1. Xinazolon-4 ni K li va Na li tuzlari sintezi Xinazolon-4 ni spirtli eritmada 1:1 nisbatda ishqor ta`sir ettirilib, xinazolon- ga nisbatan eruvchan bo`lgan kaliyli va natriyli tuzlarini olish mumkin:[23] N C HN HCO + K O H N C HN - KCO + H 2 O y o k i N C HN HCO + N a O H N C HN - N aCO + H 2 O Xinazolon-4 metil spirtida yaxshi erimaydi. Uning spirtdagi suspenziyasiga 1:1 nisbatda KOH, NaOH, KH yoki NaH ta’sir ettirib, xinazolon-4 ni spirtda eruvchan bo’lgan kaliyli (KXz) va natriyli (NaXz) tuzlarini olish mumkin. Buning uchun xinazolon-4 ning metil yoki etil spirtidagi suspenziyasiga 1:1 nisbatda KOH, NaOH, KH yoki NaH ta’sir ettiramiz va 20 minut aralashtirgan holda 30-40 0 C da qizdiramiz. Natijada suspenziya erib, sariq rangli eritma ya’ni xinazolon-4 ning eruvchan (KXz yoki NaXz) tuzlari hosil bo’ladi. 3.2. Xinazolon-4 ni Cu (II) tuzlari bilan 1:1 va 1:2 tarkibli oddiy ligandli kompleks birikmalar sintezi CuNO 3 . X z . 2H 2 O kompleks birikmasini sintez qilish uchun 0,184 gr (1 mmol) xinazolon-4 ni kaliyli tuzi (KXz) ni 20 ml spirtdagi eritmasiga 0,242 gr (1 mmol) Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzini 5 ml spirtdagi eritmasini aralashtirib turgan holda tomchilatib qo’shdik. To’q ko’k rangli cho’kma tushdi. Cho’kmani filtrlab, suvli etanol aralashmasi bilan yuvdik. Suvli etanol aralashmasi bilan yuvishdan maqsad; xinazolon-4 ni kaliyli tuzi, ishqor (KOH), Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O lar suvli etanol 51](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-51.png)
![XULOSA 1. Xinazolon-4 va uning (2-okso-, 2-amino- va 2-karboksimetilamino-) hosilalarini kobalt (II), mis (II) va rux tuzlari bilan har xil nisbatli (1:1; 1:2 va 1:3) kompleks birikmalar hosil qilishi hamda birikish 4-holatdagi kislorod yoki 3-holatdagi azot orqali, yoki har ikkalasi bilan bir vaqtda koordinatsiyaga uchrashi IQ- va UB-spektroskopiyalari yordamida o’rganildi. 2. Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzini xinazolon-4 bilan 1:2 tarkibli kompleks birikmasini sintez qilish jarayonida mis metali ikkinchi kislota qoldig’ini (NO 3 - ) ham xinazolon-4 ga almashishi mumkinligi aniqlandi. 3. CuNO 3 (Xz) . 2H 2 O kompleks birikmasidagi kislota qoldig’i xinazolon-4 yoki uning hosilalariga almasha olishi mumkinligidan foydalangan holda, Cu(Xz) 2 . 2H 2 O va Cu(Xz)(AXz) . H 2 O tarkibli oddiy va aralash ligandli kompleks birikmalari sintez qilindi. 4. Adabiyotlardan foydalangan holda, sintez qilingan kompleks birikmalarning IQ-va UB-spektrlari o’rganildi va kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligi aniqlandi. 5. Tajriba jarayonida Cu(II) tuzlarini suv va spirt bilan hosil qilayotgan kompleks birikmalari; [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ , [Cu(H 2 O) 3 . (CH 3 OH) 3 2+ , [Cu(H 2 O)(CH 3 OH) 5 ] 2+ tarkibidagi suv ko’p bo’lganda yuqori 800 nm oblastda, suv va spirt teng bo’lganda 775 nm da va spirt miqdori ko’p bo’lganda esa, 700 nm da nur yutilish chiziqlari hosil bo’lishi aniqlandi. 6. Aralash ligandli kompleks birikmalar sintez qilish jarayonida xinazolon-4 o’zining boshqa hosilalaridan faolroq ekanligi aniqlandi. 7. Sintez qilingan kompleks birikmalarni eruvchanligi o’rganilganda DMFA, DMSO, spirt va suvda ligandga nisbatan yaxshi erishi kuzatildi. 8. Olingan natijalarga asoslangan holda, sintez qilingan oddiy va aralash ligandli kompleks birikmalarning tuzilish formulalari taklif etildi. 54](/data/documents/5268b3d1-4e2f-47a7-a46f-c326dc4253fa/page-54.png)
