Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari

Загружено в:

29.09.2019

Скачано:

0

Размер:

749.5 KB

Скачать

Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA KIRISH ....................................................................................................................3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Kompleks birikmalarning hosil bo’lishi ………..................………………5 1.2. Kompleks birikmalar sinflari....................…………………………........ .12 1.3. Koordinasion birikmalarni kimyoviy bog’lanish tabiati.............................20 1.4. Kovalent bog’lanish nazariyasi ..................................................................27 1.5. Xulosa va ba’zi qo’shimchalar...................................................................36 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning tautomerik holatlari.................................................39 2.2. Xinazolon-4 ni mis(II) tuzlari bilan kompleks birikmalari.........................40 2.3. CuX . Xz . 2H 2 O, ZnX . Xz . H 2 O kompleks birikmalarining IQ-spektrlari........42 2.4. Cu(Xz) 2 . 3H 2 O va Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmalarining IQ-spektrlari.43 2.5. Cu(II) tuzlarini xinazolon-4 bilan kompleks hosil qiluvchanligini spektrofotometrik usulda o’rganish.............................................................44 2.6. Co(II) tuzlarini xinazolon-4 bilan kompleks hosil qiluvchanligini spektrofotometrik usulda o’rganish.............................................................46 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Co(Xz) 2 . 4H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi......................................49 3.2. CuNO 3 . Xz . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi..................................49 3.3. CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi..........................49 3.4. Cu(Xz) 2 . 3H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi......................................50 3.5. K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] tarkibli kompleks birikmasi sintezi................................50 3.6. ZnNO 3 . Xz . H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi ...................................50 3.7. ZnCl . Xz . H 2 O ...............................................................................................51 XULOSA ..................................................................................................................52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................54 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Isl om Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 3

Mavzuning dolzarbligi. Biologik faol bo’lgan geterosiklik birikmalar tarkibiga biometallarni kiritilishi ularni nafaqat zararli tomonlarini kamaytirib qolmasdan balki, ko’pgina hollarda biologik faolligini oshiradi yoki yangi biologik xususiyatlarni namoyon qiladi. Shuning uchun yangi biologik faol bo’lgan, yuqori darajada effiktli dorivor preparatlarni sentizlash va ularni fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullarda o’rganish hamda ularni xalq xo’jaligining turli sohalarida qo’llash hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. Xinazolon-4 va uning hosila`lari tarkibida markaziy ion bilan koordinatsiyaga uchrashi mumkin bo’lgan bir qancha atomlarni (azot, kislorod, oltingugurt) bo’lishi va ularni har xil tautomeryalarga uchrashi, qaysi donor guruppalar orqali birikishi, qanday strukturali koordinatsion birikmalarni hosil qilishi hamda qanday biologik xususiyatlarni namoyon qilishi katta ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi ham o’rganilmagan xinazolon-4 ni kobal’t (II) va mis (II) tuzlari bilan koordinatsion birikmalarini sintezlash va vazifalari esa, sintez qilingan koordinatsion birikmalarni tuzilishi va xossalarini fizik-kimyoviy usullar yordamida o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Xinazolon-4 va uning xosilalari qatorida pestisid, fungisid, farmokologik, bakterisid, insektisid kabi biologik xususiyatlarni namoyon qilishi aniqlangan. 2-Metil-3-karboksimetil-6,8-dixlorxinazolon-4 o’simliklar bo’yini nazorat qilishda ingibitor sifatida ishlatiladi. 2- Karboksimetilaminoxinazolon-4 esa, paxta viltiga qarshi preparat sifatida qo’llaniladi. Xinazolon-4 ni 2 va 3 holatlari boshqa guruppalarga almashgan hosilalarida bakterisid va ensiktisid xossalari borligi aniqlangan. [7]. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi shundaki, xinazolon-4 va uning hosilalari, ularning biologik xususiyatlari haqida bir qancha ishlar, jurnallarda maqolalar e’lon qilingan bo’lsada, ularning koordinatsion birikmalari ayniqsa eritmada (fotometrik usulda) o’rganilmagan. Shuning uchun xinazoln-4 va uning hosilalari Co(II) va Cu (II) 4

tuzlari bilan koordinatsion birikmalarni sintezlash hamda ularni tarkibi va tuzilishini fotometrik usulda o’rganish ilmiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Kompleks birikmalarning hosil bo’lishi Uzoq vaqtlardan buyon olib borilgan tadqiqotlar natijasida XIX asrning oxirlariga kelib, barcha ximiyaviy birikmalr ikki turkumga bo’linadi. Bularning birinchisi atom yoki soda birikmalr va ikkinchisi murakkab yoki molekulyar birikmalar nomini oldi. Keyinroq bir xil birikmalarni birinchi tarkibdagi birikmalar, ikkinchi xillari esa yuqori tarkibdagi birikmalar deb ataldi. CuCl 2 , BF 2 , NH 3 , FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi moddalar tarkibiga kiritildi. Ularning hosil bo’lishi valentlik qoidasiga bo’ysunadi. Yuqori tartibdagi moddalar biror soda birikmaning boshqa biror soda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan: Mis xlorid eritmasining ammiak ta’sir ettirilganda, bu ikki soda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi [4]: CuCl 2 +4NH 3 →CuCl 2 . 4NH 3 Ba’zi bir murakkab moddalar boshqa murakkab moddalar bilan ximiyaviy o’zaro ta’sirlashganda yanada murakkabroq moddalar hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar uchun xarakterli insonlar tuzlarning suv bilan birikish, ionlarning gidratlanish, ammiakning suvga va kislotalarga birikishi turli tartibdagi alyuminatlarning hosil bo’lishini keltirish mumkin. Bunday reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’patib bordi. Keyinchalik yuqori tartibli birikmalar nisbatan barqarorlarini kompleks birikmalar deb ataladigan bo’ldi. Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. 5

Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [6]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagina dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda 6

qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [5]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash 7

mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin [8]. Kompleks birikmalar hosil bo’ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun, biz 1894-yilda Shvetsiya mamlakatining kimyogar olimi A.Verner taklif qilgan va L.A.Chugayev, I.L.Cherniyayev, A.A.Grinberg va boshqa olimlar tomonidan to’ldirilgan koordinatsion nazariya bilan tanishib o’tamiz [11]. Bu nazariyaning asosiy bandlari quyidagilardan iborat: 1. Kompleks birikmalardagi ion yoki atomlardan biri, markaziy ion hisoblanadi va uni kompleks hosil qiluvchi deb ataladi. 2. Kompleks hosil qiluvchi markaziy ion atrofiga ma’lum iondagi, qarama- qarshi zaryadli ionlar yoki polimolekulalar, ya’ni ligandlar joylanadi, boshqacha aytganda ular koordinatsiyalanadi. 3. Markaziy ion yoki atom legandlar bilan kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi, ichki sfera kvadrat qavslar ichiga yoziladi. 4. Ko’pgina markaziy ion yoki atom bilan bevosita birikkan ligandlar soni, ya’ni markaziy atomning koordinatsion soni 2, 4, 6, 8 ga teng qiymatlarga ega bo’ladi. 5. Ko’pchilik elementlar o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari, yana qo’shimcha valentliklar namoyon qiladi. 6. Har qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarni tuyintirishga intiladi. 7. Markaziy atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum yunalishiga ega bo’ladi. A.Verner nazariyasi koordinatsion nazariya bo’lib hisoblanadi. A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga hosil bo’ladi, kompleks birikmalar esa, qo’shimcha valentlik hisobiga hosil bo’ladi. Masalan: PtCl 4 bilan KCl birikib, PtCl 4 . 2KCl ni hosil qiladigan Pt va Cl atomlari o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari yana qo’shimcha valentliklarni namoyon qiladi: 8

K CL K CL Pt CL CL CL CLBu yerda yoppa chiziqlar asosiy valentlikni, strepka bilan ko’rsatilgan chiziqlar esa, qo’shimcha valentlikni ya’ni koordinatsion bog’ni namoyon qiladi. Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementining ayni birikadigan oksidlanish darajasini qo’shimcha valentlik esa, uning koordinatsion sonini ko’rsatadi. PtCl 4 . 2KCl da platinaning asosiy valentligi 4 ga, qo’shimcha valentligi esa 6 ga tengdir. Kompleks birikma tarkibidagi markaziy atom bilan legandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Kompleks birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni bir xil kuchga ega bo’ladi [10]. Koordinatsion nazariya asosida tarkibida ammiak ioni bo’lgan moddalarni (NH 4 Cl), tuzlarning kristal gidratlari (CuSO 4 . 5H 2 O) ni ko’zdan kechirib chiqsak, bunday moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. [NH 4 ] Cl, [Cu (H 2 O) 4 ] SO 4 . H 2 O, [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligantlar orasidagi kimyoviy bog’lanish tabiati ikki xil bo’lishi mumkin: 1. Ligantlar kompleks hosil qiluvchiga nisbatan qarama-qarshi zaryadli zarrachalar bo’lganligi sababli, kompleks birikmalarda bir tomondan markaziy ion bilan ligantlar orasida elektrositatik tortishuv kuchlari orqali bog’lanish amalga oshishi mumkin. 2. Ligandlar sifatida qutbli molekulalar odatda ko’pincha suv va ammiak molekulalari ham bo’lishi mumkin. Masalan: mis (II) sulfatining kristall gidratida suv molekulalari o’zlarining manfiy qutblari orqali musbat zaryadlangan mis (II) ioniga tortiladi. Buni sximatik ravishda quyidagicha yozamiz: 9

H2O Cu OH2 H2O OH2 SO4.H2OBu kompleks birikmani tetraakvo mis (II) sulfat gidrat deb nomlash mumkin. Ikkinchi tomondan markaziy atom bilan ligandlar orasida xuddi ammoniy ionidagi kabi donor akseptor mexanizmiga muvofiq bog’lanish namoyon bo’ladi. Ko’pchilik kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligandlar orasida ham elektrostatik tortishuv kuchlari, ham donor akseptor mexanizm tufayli vujudga keladigan bog’lanishlar uchraydi. Bunda kompleks hosil qiluvchining ajralmas elektron juftlari ligandlar bosh orbitallariga joylashishi hisobiga bog’lanish amalga oshadi yoki aksincha ko’pchilik kompleks birikmalar elektroneytral bo’ladi. Masalan: Kaliy geksasianoferrat(II) suvdagi eritmada quyidagicha dissosialanadi [8]: K 4 [Fe(CN) 6 ] ↔ 4K + + [Fe(CN) 6 ] 4- Kompleks birikmalar dissosiallanganda kompleks ionlar hosil bo’ladi. Ularning dissosialanish darajasi juda kichik, ular xiyla mustahkam ionlardir. Koordinatsion birikmalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, hozirgi kunda ko’pgina metal organik birikmalar, vitaminlar, qon gemoglabini, xlorofil va boshqalar shunday birikmalardan hisoblanadi. Kompleks birikmalarda metall atomlarni o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar ya’ni bog’lovchilar ham deb ataladi. Ular eng kamida bitta bo’linmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi. Kompleks birikmadagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan ligand atomi donor deyiladi. [Pt(NH 3 ) 4 ] 2+ - kompleks ionida donor azot atomi hisoblanadi. Metall ioni bilan bog’langan donor atomlar soni unig koordinatsion soni deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleks birikmadagi platinaning koordinatsion soni 4 ga, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ da esa, kobaltning koordinatsion soni oltiga teng. Ba’zi metallar ionlari doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaning koordinatsion soni 4 ga tengligi aniqlangan. Koordinatsion son ko’pincha 4 ga va 6 ga teng bo’ladi. Bu son 10

metall ionining katta-kichikligi va uni o’rab turgan ligandlar miqdoriga ham bog’liq bo’ladi. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha bo’lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion son kam uchraydi. Bir valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 2 ga teng bo’ladi. Masalan: [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl; K[Ag(CN) 2 ] Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 4 ga ba’zan esa, 3 ga va 6 ga teng bo’ladi. Masalan: Na[PbJ 3 ]; K 4 [Fe(CN) 6 ]; [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Uch va to’rt valentli elementlarning koordinatsion sonlari asosan 6 ga teng. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng bo’ladi: Masalan: K 2 [NbF 7 ] Umuman shuni aytib o’tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning valentligiga ligandlar eritmasi konsentratsiyasiga va markaziy ion radiusining ligand radiusiga bo’lgan nisbatiga bog’liq bo’ladi. Magniusning ko’rsatishiga ko’ra R m :R L nisbat 0,155 dan 0,225gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 3 ga teng. 0,225 dan 0,414gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 4 ga teng bo’ladi. R m :R L nisbat 0,414 dan 0,732 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 6 ga teng. R M :R L nisbati 0,732 dan1,32 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 8 ga teng bo’ladi. Markaziy atom bilan ligandlar kompleks birikma ichki sferasini tashkil qiladi. Masalan: CoCl 3 . 6NH 3 da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan bo’lib, 3 ta xlor kompleksning tashqi sferasiga joylanadi. Tashqi sferadagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog’langan bo’ladi. Masalan: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 , [Cu(NH 3 ) 4 ]Br 2 , [Co(H 2 O) 6 ] (NO 3 ) 2 Suvda eritilsa, u to’rtta ionga parchalanadi: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 ↔[Co(NH 3 ) 6 ] 3+ +3Cl - Bu eritmadagi xlorni kumush nitrat eritmasi bilan AgCl holida cho’ktirish mumkin: [Co(NH 3 ) 6 ] Cl 3 +3AgNO 3 → [Co(NH 3 ) 6 ](NO 3 ) 3 +3AgCl↓ [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 tarkibli kompleks birikmaning ichki sferasida 5 ta ammiak molekulasi va bitta xlor ioni, tashqi sferada esa, ikkita xlor ioni bo’ladi [12]. 11

Bu modda eritmada faqat uchta ionga parchalanadi. Uning eritmasi kumush nitrat qo’shilganda hamma xlorning 2/3 qismigina AgCl holida cho’kmaga tushadi: [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 +AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 5 Cl](NO 3 ) 2 +2AgCl↓ [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl tarkibli kompleks birikma esa, faqat ikkita ionga parchalanadi: [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] Cl↔[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ] + +Cl - Kumush nitrat ta’sir ettirilganda xlorning faqat 1/3 qismi cho’kadi: [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl+AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]NO 3 +AgCl↓ [Co(NH 3 ) 3 Cl 3 ]–tarkibli kompleks birikma esa, alohida o’rinni egallaydi. A.Verner nazariyasiga binoan u suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi. Shuning uchun ham kam eruvchan neytral kompleks birikma bo’lib, AgNO 3 eritmasi ta’sirida xlor ionlari, AgCl holida cho’kmaga tushmaydi. Uning elektr o’tkazuvchanligi nolga yaqin bo’ladi. 1.2. Koordinatsion birikmalar sinflari Hozirda koordinatson birikmalar to’rtta sinfga bo’linadi: A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall korbonillar kiradi. Masalan [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 , [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 , [Ni(CO) 4 ], [Co 2 (CO) 8 ] B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandli kislota qoldig’idan iborat atsedokomplekslar kiradi. Masalan: Na 3 [AlF 6 ], Na 2 [HgJ 4 ], Na 2 [PlBr 4 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 2 [BeF 4 ] va hokazolar. Okso- va gidroksokoordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi [13], [15]. C. Siklik koordinatsion birikmalar. Tarkibida bidentat va polidentat ligandlar bo’lishi mumkin. Masalan: [Co(NH 2 (CH 2 ) 2 NH 2 ) 3 ]Cl 3 . Agar tarkibida 6 ta NH 3 ni uchta etilendiamin molekulasiga almashtirilsa, [CoEn 3 ]Cl 3 hosil bo’ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkima bog' orqali birikadi. Natijada uchta besh a`zoli xalqaga ega bo’lgan kompleks birikma hosil bo’ladi. (asos- atsetilatseton -O=C(CH 3 )–CH=C(CH 3 )-O - anioni ham besh a`zoli xaalqa hosil 12

qiladi. Unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida bo’ladi. Bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi: O = C C H 3 C H C C H 3O Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni ko’rsatish mumkin. Agar poligentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba`zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor - akseptor mexanizm bo’yicha markaziy atom bilan birikkan bo’lsa, hosil bo’lgan holatni – ichki koordinatsion birikma deb ataladi. Masalan, glisen nomli aminokislota mis sulfat bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil bo’ladi [13]: 2NH 2 CN 2 COOH + CuSO 4 →H 2 SO 4 +[Cu(NH 2 CH 2 COO) 2 ] Bis-glisinato mis(II) kompleks birikmasi hosil bo’ladi [14]. Kompleksonlar, sendvich va π-komplekslar ham shu sinfga kiradi. Etilendiamintetrasirka kislotasining ioni ham polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota qisqacha EDTA ya’ni EDTSK deb belgilanadi. Uning ikki natriyli tuzi: N a O O C C H 2 N C H 2 C H 2 N C H 2 C O O H C H 2 C O O N a H O O C C H 2 Trilon-B nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdorini aniqlashda ishlatiladi. EDTSK ning ioni olti dentatli ligand hisoblanadi. Agar metalning koordinasion soni 6 dan ortiq bo’lsa, ortiqcha o’rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi [18]. Gemoglabin va xlorofil ham ichki kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Bu ikki moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglabinda markaziy ion vazifasini Fe(II), xlorofilda esa, Mg bajaradi. D. Sendvich birikmalar. 1951 yilda ferrosen [Fe(C 5 H 5 ) 2 ] sintez qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning 13

tarkibida temir ioni ikkita siklopentadienil ioni C 5 H 5 bilan birikkan. Uning tuzilishini aniqlagan E.Fisher va J. Uilkonson Nobel mukofotini olishga sazovor bo’ldilar. Ferrosendagi temir o’rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u holda nikelosen [Ni(C 5 H 5 ) 2 ] hosil bo’ladi. Bundan tashqari ferrosenning siklopentadienil halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzoxrom [Cr(C 6 H 6 ) 2 ] ni ham kiritish mumkin. Oraliq d- metallar bilan hosil qilingan karbosiklik birikmalar qatorida dibenzolxrom muhim o’rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo’lsada, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. L.Xayn xrom(III) xlorid bilan C 6 H 5 MgBr orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq bo’ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C 6 H 6 yoki difenil C 6 H 5 -C 6 H 5 molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl 3 ishtirokida bevosita ta’sir ettirish orqali hosil qilinadigan bo’ldi. Dibenzolxrom 284 0 C da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi kimyoviy bog’lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta π- elektroni va xrom atomining 6 ta bo’sh orbitallari (donor-akseptor mexanizm bo’yicha) ishtirok etadi; ikkinchi tomondan, xromdagi uchta elektron juft benzol molekulalaridagi bo’sh π-orbitallar bilan (dativ mexanizm bo’yicha) bog’lanadi. Fe, Co, Ni, Mn, Cr, V, Ti, Ru, Th, va Os kabi metallarning siklopentadien C 5 H 6 bilan birikmalari olingan. Bu koordinasion birikmalarni hosil qilish uchun shu metallarga yoki ularning karbonillariga siklopentadien ta’sir ettiriladi. Natijada Fe(C 5 H 5 ) 2 ferrosen; Ni(C 5 H 5 ) 2 nikelosen hosil bo’ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilingan koordinatsion birikmalari (shuningdek, dibenzolxrom Cr(C 6 H 6 ) 2 kabi moddalar) ”sendvich-strukturali” moddalar nomini olgan, chunki bunday koordinatsion birikmalar rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular xuddi ”ikki burda orasidagi pishloq” kabi tuzilganligi, yani o’rtada metall atomi, uning ustuda va tagida C 5 H 5 radikali joylanganligi ma’lum bo’ldi. 14

Ferrosen molekulasining tashqi qavatida 18 ta elektron bo’ladi. Ularning 8 tasi temirniki va 10 tasi ikkita C 5 H 5 radikalnikidir. Ikkita C 5 H 5 radikali o’zining 10 ta p- elektroni hisobiga koordinatsion bog’ hosil qiladi. Shuning uchun oraliq metallarning sendvich strukturali birikmalari π -koordinatsion birikmalar jumlasiga kiradi. Biz yuqoridagi kompleks birikmalarni anion kompleks, kation kompleks va neytral kompleks birikmalar deb 3 ta sinfga bo’lishimiz mumkin. Lekin A. Verner nazariyasi yaratilgan davrda barcha koordinatsion birikmalarni ularning hosil bo’lish sxemasiga qarab quyidagi 2 ta sinfga bo’lishgan edi. a) Biriktirib olish mahsulotlari. b) Joylashishlar, singdirilish mahsulotlari. Masalan: Agar BF 3 va HF qo’shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil bo’ladi: BF 3 +HF→H[BF 4 ] Bu reaksiyaga BF 3 ga HF qo’shilganda F - ioni ichki sferada qoladi. Joylashish mahsulotlari mis xloridga ammiak qo’shilganida mis bilan 2 ta xlor ionlari orasiga go’yo ,,pona” bo’lib joylashadi [13]. CuCl 2 +4NH 3 →[Cu (NH 3 ) 4 ]Cl 2 Hozirgi vaqtda kompleks birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab, barcha kompleks birikmalarni quyidagi sinflarga ajratiladi: 1. Aminatlar va ammiakatlar. Bular o’zlarining ichki sferasida ammiak va boshqa aminlar bo’lgan kompleks birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar, azot atomlari orqali bog’langan bo’ladi, ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion o’rinni egallaydi. Organik aminlar etilendiamin NH 2 - CH 2 -CH 2 -NH 2 va peredin C 5 H 5 N juda ko’p metallar bilan komplekslar hosil qiladi. Ular ammiakatlar deyiladi. 2. Gidratlar va akvokomplekslar. Ichki va tashqi sferasida suv bo’lgan kom- pleks birikmalar gidratlar deb ataladi. Agar suv kompleks birikmada ligandlik roli- ni bajarsa, bunday kompleks birikmalar akvokompleks birikmalar deb yuritiladi. Masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]SO 4 . H 2 O, [Co(H 2 O) 6 ]Cl 2 , [N:(H 2 O) 6 ](NO 3 ) 2 15

3. Asidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldig’idan iborat bo’lgan kompleks birikmalar asidokomplekslar deb yuritiladi. Masalan: asidokomplekslar tarkibida 2ta yoki 3ta tur kislota qoldiqlari bo’lishi mumkin: K 2 [Pt(NO 2 ) 4 Br 2 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] 4. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferada sikllari bo’lgan komplekslar birikmalar, siklik kompleks birikmalar deb yuritiladi. 5. Kompleks gidratlar. Kislotali va amfoter tabiatga ega bo’lgan gidratlar asos tabiatli gidritlar bilan suvdan boshqa erituvchilarda (masalan efirda) reaksiyaga kirishsa, kompleks gidritlar hosil bo’ladi [19], [20]. LiH+BH 3 →Li[BH 4 ]; KH+AlH 3 →K[AlH 4 ] 6. Metall organik birikmalarga o’xshash kompleks birikmalar. Keyingi vaqtlarda tarkibida organik ligandlar bo’lgan juda ko’p kompleks birikmalar hosil qilindi. Masalan: Fe(C 5 H 5 ) 2 va Cr(C 6 H 5 ) 2 larni tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: F e C r 7. Metall korbanellar. Metallarning uglerod (II)-oksid bilan hosil qilgan birikmalari korbonillar deb ataladi. Masalan: Ni(CO) 4 . Fe(CO) 5 8. Ko’p o’zakli kompleks birikmalar. Tarkibida ikkita va undan ortiq markaziy ionlar bo’lgan kompleks birikmalar ko’p o’zakli kompleks birikmalar deb ataladi. Bu markaziy ionlar bir-biri bilan O-H, O-O, NH 2 va NH kabi gruppalar orqali birikkan bo’ladi. Masalan: [(NH3)3Co NH2 OH OH Co(NH3)3]CL3 Ikki o’zakli kompleks birikmaga misol bo’la oladi. Bu yerda NH 2 (amin) gruppa ko’prik vazifasini o’taydi. Ushbu kompleks birikma geksamin-µ-amido-µ- digidroksokobalt (III) xlorid deb nomlanadi. Biror kompleks birikma masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ]↔4K + [Fe(CN) 6 ] 4- Bu prosess xuddi kuchli elektrolitlarning dissosiyalanishi kabi sodir bo’ladi. Ikkinchi navbatda kompleks ionning o’zi ketma-ket dissosiyalanadi: 16

[Fe(CN) 6 ] 4- ↔[Fe(CN) 5 ] 3- +CN - [Fe (CN) 5 ] 3- ↔[Fe(CN) 4 ] 2- +CN - va hakazo. Umumiy dissosiyalanish [Fe(CN) 6 ] 4- ↔Fe 2+ +6CN - bilan ifodalanaladi. Bu dissosiyalanish muvozanat holatga kelganda uning muvozanat konstantasi kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi deb yuritiladi. Kompleks birikmalarning barqarorligi anchagina faktorlarga bog’liq bo’ladi. Bunday birikmalarda tashqi va ichki sferalarning barqarorligi har xil bo’ladi. Tashqi sferadagi kompleks ion elektrostatik kuchlar orqali bog’lanib, suvli birikmalarda oson ajraladi. Bunday parchalanish birlamchi dissosiyalanish deyiladi va u kuchli elektrolitlar kabi to’la ravishta o’tadi. Ichki sferada bo’lgan ligandlar markaziy atom bilan ancha kuchli bog’langan bo’lib kam darajada ajraladi. Kompleks birikmalarning ichki sferasidagi parchalanish ikkilamchi dissosiyalanishi deb yuritiladi [22]. Birlamchi dissosiyalanish; [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl↔[Ag(NH 3 ) 2 + +Cl - Ikkilamchi dissosiyalanish; [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 Ikkilamchi dissosiyalanish kompleks zarrachaga markaziy ion va ligandlar orasidagi muvozanat vujudga kelgandagina sodir bo’ladi. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ionlar dissosiyalanishi barcha kuchsiz elektrolitlar dissosiyalanishi kabi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi hamda muvozanat konstantasi yoki barqarorlik konstantasi deyiladi: K = [Ag + ] . [NH 3 ] 2 /[[Ag(NH 3 ) 2 ] + ] =6,8 . 10 -8 Kompleksning barqarorlik konstantasi turli kompleks ionlar uchun har xil qiymatga ega bo’lib kompleksning qanchalik barqarorligini bildiradi. Quyidagi jadvaldan kumushning bir turiga kiruvchi kompleks birikmalarini barqarorlik konstantasi ko’rsatilgan [4]. 1-Jadval Kumushning kompleks birikmalarini barqarorlik konstantalari Kompleks ionlar Barqarorlik konstantasi, 25 0 C da [Ag(CN) 2 ] + ↔Ag + +2CN - [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 [AlF 6 ] -3 ↔Al +3 +6F - 1,0 . 10 -21 4,0 . 10 -7 2,0 . 10 -28 17

[Co(NH 3 ) 6 2+ ↔Co 2+ +6NH 3 [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ ↔Cu 2+ +4NH 3 [Fe(CN) 6 ] 3- ↔Fe 3+ +6CN - [PtCl 4 ] -2 ↔Pt 2+ +4Cl - [Zn(CN) 4 ] 2- ↔Zn 2+ +4CN - 8,0 . 10 -6 4,6 . 10 -14 1,0 . 10 -44 1,0 . 10 -16 6,3 . 10 -18 Juda barqaror bo’lgani uchun kompleks tuz eritmasiga kaliy yodid qo’shilganda ham kumush yodid cho’kmasi hosil bo’lmaydi. Kumush sulfidni eruvchanlik ko’paytmasi juda kichik bo’lganligi sababli vodorod sulfid qo’shilganda kumush sulfit cho’kmasi paydo bo’lganligi seziladi. Keyingi vaqtlarda kompleks birikmalar mustahkamligini harakterlashda barqarorlik konstantasining aksi bo’lgan kattalik beqarorlik konstantasi deb atash taklif qilindi. Ular orasida quyidagi nisbat bor: K barq. = 1/K beqar. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ioni uchun barqarorlik konstantasi quyidagicha ifodalanadi. K barq. = 1/K beqar. = [Ag(NH 3 ) 2 ] + /[Ag + ] . [NH 3 ] 2 = 4,0 . 10 -7 Eritmalarda kuchsiz elektrolitlar masalan, ko’p negizli kislotalardagi kabi kompleks birikmalarning bosqichli dissosiyalanishi uchraydi. Barqarorlik konstantasi markaziy atom bilan ligandlarga ko’p jihatdan bog’liqligi amalda isbotlangan. Kompleks birikmalarning asosiy qismi metall makaziy ioni bilan ligand ioni yoki qutblangan molekula orasidagi elektrostatik tortishuv hisobiga Tortishuv kuchlari bilan bir qatorda bir xil zaryadlangan ligandlar orasidagi yuzaga keladi deb qaraladi. Elektrostatik itarishish kuchlari ham mavjud bo’ladi. Natijada minemal potinsial energiyaga ega bo’lgan barqaror atomlar gruppachasi vujudga keladi. Quyidagi 2-jadvalda turli zaryadli ion kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari ko’rsatilgan bo’lib, bir zaryadlilari ancha mustahkam kompleks birikmalardan hisoblanadi [4]. 2-Jadval Kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsio n sonlari № Kompleks hosil qiluvchi ionlar Koordinasion soni Kompleks birikmalari 1 Bir zaryadlilar 2 K[Ag(CN) 2 ], [Ag(NH 3 ) 2 ]X 18

2 3 4 Ikki zaryadlilar Uch va to’rt zaryadlilar Besh zaryadlilar 3,4,6 6 7 K[MgF 3 ], [Zn(NH 3 ) 4 ]X 2 H 2 [TiCl 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] K 2 [NbF 7 ], K 2 [TaF 7 ] I. Gruppa elementlaridan kaliy, natriy rubidiy, seziyning kompleks birikma hosil qilish xususiyati juda kuchsiz bo’lib, ulardan litiy va qisman natriy bir qancha kompleks birikma hosil qiladi. Lekin birinchi gruppaning elementlari mis, kumush va oltin kompleks birikma hosil qilishga nihoyatda moyil. Ular galogenlar, aminlar tarkibida oltingugurt qisman kislorod bo’lgan ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. II. Gruppaning asosiy gruppacha elementlaridan beriliy va magneyda bu xususiyat mavjud. II. Gruppaning qo’shimcha gruppa elementlarida bu xususiyat yanada kuchli namoyon bo’ladi. III. Gruppaning elementlaridan B va Al faqat ftor va kislorodli ligandlar bilan barqaror komplekslar hosil qiladi. Masalan: K [BF 4 ], Na 3 [AlF 6 ] Tarkibidagi oltingugurt va azot orqali metall bilan bog’lanadigan ligandlar Al va B bilan deyarli kompleks hosil qilmaydi. III. Gruppaning qo’shimcha elementlari skandiy, ittriy lantonoidlar ftor ioni bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. IV Gruppaning asosiy gruppacha elementlari juda ko’p kompleks birikmalar hosil qiladi. Oddiy birikmalarda barqaror bo’lgan 4 valentli qo’rg’oshin komplekslari barqaror birikmalar hosil qiladi. Ikki valentli Sn va Pb o’z kompleks birikmalarida koordinatsion soni 6 ga teng bo’ladi. V Gruppaning asosiy gruppa elementlarini minus uch valentli holatida nomoyon qiladigan koordinatsion soni 4ga teng. Masalan: [NH 4 ]Cl , [PH 4 ]Cl azot boshqa elementlarining birikmalarida ligand bo’lishga intiladi. VI Gruppaning asosiy gruppacha elementlari oltingugurt, selen, tellur4valentli holatida ftor, xlor, brom va oksiftoridlar bilan barqaror kompleks birikmalar hosil qiladi.[18] 19

VII Gruppaning asosiy gruppacha elementlari boshqa elementlarning barqaror komplekslari tarkibiga donor sifatida kiradi. KCl 4 , KClO 3 , KClO 2 larni ham xlorning kompleks birikmalari deb qarash mumkin. VIII Gruppaning qo’shimcha gruppacha elementlari Fe, Co, Ni, Ru, Os, Pt juda yaxshi kompleks hosil qiluvchi elementlar bo’lib, tarkibida azot va kislorod bo’lgan ligandlar, galogenlar juda ko’p va barqaror komplekslar birikmalar hosil qiladi: [Co(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Ni(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Co(H 2 O) 4 ]Cl 2 Yuqorida keltirilgan mashg’ulotlar asosida quydagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Elementlarning kislorodli, azotli oltingugurtli ligandlar bilan kompleks birikma hosil qilish xususyati davriy sestemaning VIII gruppa va unga yaqin joylashgan elementlarda kuchli ifodalangan. 2. Katta davr elementlarida bu xususiyat kichik davr elementlariga qaraganda kuchliroq namoyon bo’ladi. Inert gazlarning va ularga yaqin joylashgan I va VIII gruppalar asosiy gruppacha elementlaarining kompleks birikmalar hosil qilish xususiyati ancha kuchsiz. 1.3. Koordinatsion birikmalarni kimyoviy bog’lanish tabiati A.Verner nazariyasi asosida qo’shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinatsion birikmalarning mavjudlik sababini va stereokimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinatsion bog’lanishdagi asosiy va qo’shimcha valentliklarning ma’nosi faqat elektron nazariya asosidagina to’la tushuntiriladi. Shuningdek, ba’zi koordinatsion birikmalarda ligandlar neytral molekulalar (masalan; H 2 O, NH 3 , CO, C 2 H 5 , C 2 H 4 , C 6 H 6 va hokazolar) bo’lishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor-akseptor (ba’zan dativ) bog’lanish mavjud. Ba’zi koordinatsion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli bo’ladi, masalan; Cr(C 6 H 6 ) 2 , Cr(CO) 6 , Fe(CO) 5 , Ni(CO) 4 , Co 2 (CO) 8 kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog’lanish hosil bo’ladi [23], [25]. 20

Koordinatsion birikmalarda bog’lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog’liq bo’ladi. Koordinatsion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq. Koordinatsion birikmalarda bo’ladigan kimyoviy bog’lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqida uchta nazariya yaratildi: 1. Valent bog’lanish yoki atom orbitallar metodi 2. Kristall maydon nazariyasi 3. Molekulyar orbitallar metodi (ligandlar maydoni nazariyasi). Kristall maydon nazariyasiga ko’ra d-elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi. Bu nazariyaga ko’ra markaziy atom bilan ligandlar orasida ion bog’lanish yoki ion-depol bog’lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning kvant-mexanik tuzilishini hisobga oladi, lekin ligandlarni hech qanday strukturaga ega bo’lmagan shunchaki zaryadli nuqtalar deb qaraydi; ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tassavvur qiladi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidallar: 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Masalan: agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K 2 [PtCl 4 ] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo’shsak, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo’lib, KCl ajralib chiqadi: K K C l C l P t C l C l + 2 N H 3 C l C l P t N H 3 N H 3 + 2 K C l 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, ko’pincha, trans-izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo’ladi. Masalan, 21

tetramminplatina (II) xlorid [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 ni HCl bilan parchalaganimizda trans- dixlordiamminplatina (II) hosil bo’ladi: P t C l P t N H 3N H 3N H 3 N H 3N H 3 C l 2 + 2 H C l N H 3 C l + 2 N H 4 C l 3. L. A. Chugayev 1906-yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari bo’lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo’ladi, degan qoidani tarifladi. To’rt a’zoli halqaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam bo’ladi, uch a’zoli halqasi bo’lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt(NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 ) 2 ]Cl 2 tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor:CH2 NH2 CH2 NH2 NH2 CH2 NH2 CH2 Pt 2+ Bu birikma nihoyatda barqaror; unga HCl ta’sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki valentli nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a’zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir: H 3 C H 3 C C C N N N i N N C C C H 3 C H 3OH O O O H Bu birikma hatto HCl bilan qaynatilganda ham parchalanmaydi; uni faqat konsentrlangan nitrate kislota va zar suvi (3HCl+HNO 3 ) gina yemiradi. 22

4. N. C. Kurnakov qoidasi. Trans- va sis-shakllaridagi koordinatsion birikmalarni bir-biridan ajratish katta ahamiyatga ega. Tekshirishlar natijasidan ma’lumki, ayni koordinatsion birikmaning trans- shakli uning sis-shakliga qaraganda yomon eriydi. Trans- va sis-shakllarni bir-biridan farq qilishda N. S Kurnakov qoidasi yordam beradi. N. S. Kurnakov sis- va trans-diaminlarning tiokarbamid SC(NH 2 ) 2 bilan reaksiyaga kirishishini tekshirdi, natijasida sis-izomerdagi ligandlarning tiokarbamidga to’liq almashinishi aniqlandi: Pt Pt NH3 NH3 Cl Cl + 4SC(NH2)2 (H2N)2CS SC(NH2)2 SC(NH2)2 (H2N)2CS Cl2 + 2NH3 Trans-izomeriyasida esa, ligandlar tiokarbamidga to’liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash ligandli) koordinatsion birikmalar hosil bo’ladi [26]: P t P t N H 3 C l + 2 S C ( N H 2 ) 2 S C ( N H 2 ) 2 ( H 2 N ) 2 C S C l 2H 3 N N H 3N H 3C l L. A. Chugayev o’zining xalqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida tariflagan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan bo’ldi. Shvarsenbax 1952-yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, xelat effekt qoidasini quyidagicha tarifladi. Siklik koordinatsion birikma M[AA] ning hosil bo`lish konstantasidan nosiklik koordinatsion birikma [MA 1- 2 ] ning hosil 23

bo`lish konstantasidan bir necha marta kattadir (A`-xossalari AA ning xossalariga yaqin bo`lgan monodentat ligand, AA esa- bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani ko`rib chiqamiz; biri nosiklik koordinatsion birikma [Ni(NH 3 ) 6 ]Cl 2 uning suvdagi eritmada hosil bo`lish konstantasi K=5 . 10 9 , ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [Ni . En 3 ]Cl 2 , uning ayni sharoitda hosil bo`lish konstantasi K=2 . 10 19 . Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelat koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10 10 marta barqarordir [4]. 5. I. I. Chernyayevning trans-ta’sir qoidasi. 1926 yilda I. I. Chernyayev 2 valentli platinaning tekis kvadratli birikmalari izomerlarini tekshirish natijasida koordinatsion birikmalar kimyosi uchun juda muhim qoidani ta’rifladi: Koordinatsion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq. Markaziy atom bilan ligand orasidagi bog’ning kovalentlik tabiatini kuchaytiradigan ligand o’zining qarshisi (trans-holat) dagi ligand bilan bog’langan atom bog’ining ionli darajasini kuchaytiradi va uning boshqa ligandlarga almashinishini osonlashtiradi (faqat oktaedr va tekis kvadrat geometriyali koordinatsion birikmalarda). Eritmalarda almashinish hodisasi yuz berishi uchun bog’ tabiati ionli bo’lishi kerak. Masalan, NO 2 gruppa xlor ioniga nisbatan kuchliroq trans- ta’sir ko’rsatish sababli xlor ionining reaksion faolligi ortadi: P t P t H 2 OH 3 N N H 3N H 3N H 3 N O 2 C l + H 2 O N O 2 + C l -+ Bunday jarayon tezligi sis-izomerlarda juda sust boradi. Koordinatsion birikmalarda bog’lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog’liq. 24

I. I. Chernyayev o’z tajribalarida turli ligandlarning Pt(II) ioni uchun trans- ta’sir qatorini tuzib chiqdi: R 2 S >NO 2 - , I - >Br - >Cl - >F - >OH - RNH 2 >NH 3 >H 2 O Platina (IV) uchun esa, bu qator birmuncha farq qiladi: I - >Br - >Cl - >OH - >En >NH 3 , NO 2 - Trans- ta’sir qonuniyati VIII guruh elementlaridan Pt(II), Pt(IV), Ir(III)), Rh(III), Co(III), Pd(II), Cu(II) lar uchun bajarilishi aniqlangan. Bu qonuniyat kimyoviy bog’lanishi kovalent xususiyatga ega bo’lgan koordinatsion birikmalarga xos ba’zi hodisalarni - Kurnakov, Peyrone, Iorgensen qoidalarini, Pt(II) va Pt(IV), Pd(II), Co(II) va Cu(II) birikmalarida qo’sh kristallanish natijalarini tushuntirishda yordam beradi. Bu qonuniyat asosida kompleks ionning ichki qobig’ida almashinish reaksiyasining yo’nalishini, izomerlarda ba’zilarining turg’unligini, izomerlarning bir-biridan ayrim xossalari (elektr o’tkazuvchanlik, optik va kislota-asoslik xossalari bilan farq qilishini tushuntirish mumkin. Masalan; P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l C l v a H 3 N N O 2C l B r Koordinatsion birikmalarda molekulalari bir-biridan Cl-Pt-Cl va Br-Pt-Br koordinatidagi trans- aktiv ligandlari bilan farq qiladi. Ularning ekvimolyar miqdordagi aralashmasining eritmasidan kristall holda olingan. Modda quyidagi tarkibga ega: P tH 3 N N O 2 H 3 N N O 2C l B r 25

Hosil bo’lgan trans- holatdagi xlor bilan Pt zaif bog’langanligi sababli unda quyidagi reaksiya kuzatiladi: P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l H 3 N N O 2 B rB r + H 2 O H 2 O + + C l - Bu qonuniyat asosida ba’zi aralashma ligandli kompleks birikmalarning hosil bo’lmasliklarini tushuntirish mumkin. Masalan, [PtCl 4 ] 2- ning eritmasiga tiomochevina qo’shilganda PtCl 2 (Thio) 2 birikma eritmada hosil bo’lishi noma’lum, buning sababi sis-holatda Thio molekulasi joylashgan modda hosil bo’lmaydi, Thio ning trans- ta’siri kuchli bo’lishi Cl - ning markaziy atom bilan bog’lanishida ionli darajaning kuchayishiga va shu tufayli qo’zg’aluvchan bo’lishiga olib keladi. Bu qonuniyat tarkibi [PdCl 3 (NO 2 )] 2- bo’lgan moddaning uchta xlor ionlaridan biri almashinish reaksiyasida qatnashganda faqat trans- aktiv NO 2 - qarshisidagi Cl - , tarkibi [PdCl 3 (NH 3 )] - bo’lgan molekulasida almashinish jarayoni (bir mol ”kirib keluvchi” modda bilan bir mol kompleks ion qatnashganda) NH 3 ga nisbatan trans holatda joylashgan Cl - ioni qatnashishini oldindan aytishga imkon beradi [24]. Elektrostatik (Kossel va Magnus) nazariyasi. Markaziy ion ligandlarni Kulon qonuniga muvofiq elektrostatik kuch bilan tortadi; ligandlar esa bir-biriga elektrostatik qarshilik ko’rsatadi. Kossel va Magnus fikricha n ta manfiy bir zaryadli ionlar bilan neytrallangan n ta zaryadli musbat zarracha yana boshqa manfiy zarrachalarni o’ziga tortish qobiliyatini yo’qotmaydi. Biroq bu vaqtda markaziy ion bilan ligandlar orasida o’zaro tortishuv va manfiy zarrachalar orasida o’zaro tortishish kuchlari hosil bo’ladi. Bu nazariyada har qaysi ion elastik shar deb qaraladi. Sharlarning markazlari orasidagi masofa qo’shni ionlar radiuslari yig’indisi (r 1 +r 2 ) teng deb olinadi. Manfiy ionlar orasidagi o’zaro qarshilik kuchini markaziy ion bilan ligandlar 26

orasidagi o’zaro tortishish kuchiga nisbati ayni sistemaning niqoblanish (ekranlanish) koeffitsienti (HK) deb ataladi. Biror koordinatsion sistema hosil bo’lganida ajralib chiqadigan energiyaning miqdori shu sistemaning niqoblanish koeffitsientiga bog’liq bo’ladi. Ba’zi oraliq elementlarning birikmalari uchun Kossel va Magnus tenglamasi asosida hisoblab topilgan bog’lanish energiyalarining qiymati tajribada topilgan qiymatga mos kelmadi. Shu sababli Bete va Van-Flek elektrostatik nazariya o’rniga kristall maydon nazariyasini taklif qildilar. Kompleks birikmalar gal’vanik qoplamalar hosil qilishda ham katta ahamiyatga egadir. Buning uchun ishqoriy metallarning sionitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sionitli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN) 4 ] qo’shiladi. Sianli elektrolitlar zaharli bo’lgani uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zarurati tug’ilgan. Masalan, K 2 [Cu(CN) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 O) 4 ] qo’llanilmoqda. Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotropin bilan kaliy yodit aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 tarkibli, kislotada erimaydigan kompleks birikmasi hosil bo’ladi. 1.4. Kovalent bog’lanish nazariyasi Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog’lanish hosil bo’lganida o’zaro birikuvchi atomlar orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bo’ladi. Koordinat- sion kovalent bog’lanishda esa, elektron juftlar reaksiyadan oldin o’zaro birikuvchi zarrachalarning birida bo’ladi, keyin keyin umumiy bo’lib qoladi (donor-akseptor bog’lanish). Masalan, ammiak kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda ammiakning azot atomidagi elektron jufti vodorod ioni bilan ammiak o’rtasida umumiy bo’lib qoladi. NH 4 + dagi barcha N-H bog’lanishlar bir-biridan sira farq qilmaydi [25]. 27

Bu reaksiyada ammiak molekulasidagi azot atomi donor, vodorod ioni esa akseptor vazifasini bajaradi. Ammiak molekulasi o’zining elektron juftini vodoroddan boshqa ionlarga ham berishi mumkin. Masalan: Cu2+ + 4NH3 H3N Cu NH3 NH3 NH3 2+ G. Lyuis bu reaksiyalarni kislota bilan asosning o’zaro ta’sirlanish reaksiyasi deb qaradi. G. Lyuis nazariyasiga muvofiq, kislota deganda o’ziga elektron juftlarni qo’shib olish qobilyatiga ega bo’lgan moddani tushinish kerak; asos esa o’zidan elektron juftlar berishga qobil moddadir. Yuqoridagi misolda Cu 2+ kislota va NH 3 asos rolini bajaradi. Lyuis nazariyasining koordinatsion birikmalarga oid qismlarini Sidjvik rivojlantirdi. Uning fikricha, koordinatsion birikmalar hosil bo’lganda markaziy ionning barcha ionlari bilan ligandlar bergan barcha elektronlar yig’indisi (bu yig’indi effektiv atom raqami nomini olgan) ayni markaziy ionga yaqin turgan inert gazning tartib raqamiga teng bo’lishi kerak. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ] dagi Fe 2+ ionining 24 elektroni bor, unga birikkan 6 ta CN - ionida 12 elektron bor, ularning yig’indisi 24+12=36 dir. Bu son kriptonning tartib raqamiga teng [27]. Sidjvik nazaryasi juda sodda va tushunarli bo’lib ko’rinsa ham juda ko’p koordinatsion birikmalarning tuzilishini to’g’ri izohlay olmadi va uning o’rnini valent bog’lanishlar nazariyasi egalladi. Valent bog’lanishlar nazaryasiga muofiq, koordinatsion birikmalarda markaziy ion bilan ligandlar orasida donor-akseptor bog’lanish hosil bo’ladi: Markaziy ion akseptor, ligandlar donor vazifasini bajaradi, bu nazarya markaziy ion orbitallarining gibridlanishi ham nazarda tutiladi. Nazarda tutiladi ham emas, hatto muhim ahamyatga ega. Gibridlanish konsepsiyasi koordinatsion birikmalar uchun L.Poling tomonidan rivojlantirildi. Bu konsepsiya, koordinatsion birikmalarning struktur formulalarni valent bog’lanishlar usuli asosida izohlashga imkon beradi. 28

Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o’tishi natijasida hosil bo’lgan bog’lanish donor-akseptor bog’lanish ko’rinishining bir turi bo’lganligi uchun uni dativ p-bog’lanish (yoki p-donor bog’lanish ) deb ataladi. Dativ p- bog’lanish p-orbitallar ishtirokida ham borishi mumkin. Lekin d-orbitallar ishtirokida borgan p-donor bog’lanish birmuncha pishiq bo’ladi. Endi [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli koordinatsion ionning hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz: Bu ion hosil bo’lishida ham Co 3+ orbitallari gibridlanadi; bu holda ikkita 3d-, bitta 4s-, va uchta 4p orbitallar bir-biri bilan qo’shilib oltita yangi d 2 sp 3 gibrid orbitallarni hosil qiladi va ularni har biriga bittadan ammiak taqsimlanmagan elektron juftlari joylashib, Co 3+ ion olti juft elektron qabul qiladi. Bunday koordinatsion ion hosil bo’lishida markaziy ionning sirtqi qavatidagi s- va p-orbitallari bilan birga ichki qavatning d-orbitallari ishtirok etgani uchun [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ ichki orbital komplekslar jumlasiga kiradi. Bu koordinatsion ionda bironta ham toq elektron yo’q. Shuning uchun bu koordinatsion ion diamagnit xossaga ega. Valent bog’lanishlar nazaryasi asosida koordinatsion birikmalarning reaksiyalarda ishtirok etish qobilyatini oldindan aytish mumkin. Koordinatsion birikmalarning ichki sferasidagi ligandlarning eritmalarda boshqa ligandlarga (ya’ni boshqa ion yoki molekulalarga) almashinish tezligi koordinatsion birikmaning ichki yoki tashqi orbital birikmasi ekanligiga va uning tarkibidagi ichki d-orbitalning elektron bilan to’lgan to’lmaganligiga bog’liq. Kompleks birikmalarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati. Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi [4]. 1. Ular ionlarni (Fe 2+ , Fe 3+ , Ni 2+ , Co 3+ ) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan: 3FeCl 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]→Fe 3 [Fe(CN) 6 ]↓+6KCl 4FeCl 3 +3K 4 [Fe(CN) 6 ]→Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 ↓+12KCl 29

Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida (fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k- qizil kristall hosil bo’ladi: CH 3 - C = NOH  + NiSO 4 + 2NH 4 OH → (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O + [NiC 4 H 6 N 2 O 2 ] CH 3 - C = NOH Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 3KCl+Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ]→K 3 [Co(NO 2 ) 6 ]+3NaCl 2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hokazolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 4Au+8NaCN+O 2 +2H 2 O→4Na[Au(CN) 2 ]+4NaOH Eritmaga o’tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish mumkin. 2Na[Au(CN) 2 ]+Zn→Na 2 [Zn(CN) 4 ]+2Au 3. Kompleks birikmalardan bo’yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir tuzlari bo’lgan zangori bo’yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash (K 2 CO 3 ) bilan qizdirish natijasida hosil qilingan. Zangori bo’yoq K 4 [Fe(CN) 6 ]+Fe 3+ →KFe[Fe(CN) 6 ]+3K + tarkibli kompleks birikmadir. Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning organik moddalar bilan hosil qilgan bo’yoqlari ko’p ishlatilmoqda. 4. Kompleks birikmalar o’simlik va hayvonot olamida muhim rol o’ynaydi. Uzoq vaqt mobaynida o’simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan 30

biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko’pchiligini metall organik birikmalar tashkil qiladi. Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentatli ligand vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: R O CH C O N M e2+ O C O CH N H2 R H2 Bu birikmada ligand o’zining tabiati jihatidan besh a’zoli qilib, bidentat birikma yotganligi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi quyidagi tartibda oshib boradi: Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < Zn 2+ <Ni 2+ <Cu 2+ Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar hosil bo’ladi. Vitaminlarning ba’zilari kompleks birikmalar tarkibiga kiradi. Ular tirik organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo’lgan kompleks birikmalarni o’rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida kobalt, temir, rux kabi metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning ko’pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan dorivor priparatlardir. Masalan: nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid“ va [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida ishlatilmoqda. Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. 31

Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu 2+ , Ag + , Zn 2+ , Ni 2+ , Co 2+ kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib ketib, [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ag(NH 3 ) 2 ] + , [Zn(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ni(NH 3 ) 6 ] 2+ ga o’tadi, Co 2+ esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH 3 ) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi. Co 2+ kislorod ishtirok etganda esa Co 3+ ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi. Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi: bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor- yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH 3 ) 4 )] 2+ tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na 3 [Co(NO 6 )] tarkibli, temir Fe 2+ ionini aniqlashda K 4 [Fe(CN 6 )], Na + ioni uchun UO 2 (CH 3 COO) 2 . Mg(CH 3 COO) 2 , Zn 2+ uchun (NH 4 ) 2 [Hg(CNS) 4 ] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH 2 -NH- CH 2 COOH ni aytib o’tish mumkin. Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2 ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi trilon-B nomi bilan ataladi. Bu birikma, masalan, kalsiy bilan reaksiyaga kirishganda o`zidagi ikkita natriy atomini kalsiy atomiga almashtiradi, natijada xelat koordinatsion birikma hosil bo`ladi. U uch valentli kationlar bilan ham shunga o`xshash tuzlar hosil qiladi. Trilon-B kompleksonlar nomli reaktivlar jumlasiga kiradi. Trilon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi. 32

Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC 6 H 5 -N=O, 8-oksixinolin C 9 H 6 NOH va ditizon C 6 H 5 -NH-NH-CS-NH-NH-C 6 H 5 lar kiradi. Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Oddiy tuzlarning eritmalari galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho’kmalar hosil bo’lib, qoplama oson ko’chib ketadigan bo’ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarning eritmalari ishlatilsa, mayda kristalli juda zich qoplamalar hosil bo’ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sianidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN) 4 ] qo`shiladi. Sianli elektrolitlar zaxarli bo’lganligi uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zarurati tug’ulgan. Masalan, K 2 [Cu(CN) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH) 2 Cl 3 ] qo’llanilmoqda. Metallarni koorroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning ahamiyati. Metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya’ni kuchli adgeziyaga ega bo’lgan) koordinatsion birikma metallini eritmada va atmosferada (ochiq havoda) koorroziyadan saqlashga imkon beradi. Masalan, po’lat buyum, natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo’yilsa, temir buyum sirtida ko’zga ko’rinmaydigan himoya parda hosil bo’adi. Uning tarkibi Fe[(C 6 H 5 COOH) 6 ] . (OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronografik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin: 4Fe+24C 6 H 5 COONa+30H 2 O+3O 2 →24NaOH+4[Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 Benzitriazol kadmiy, rux va mis ionlari bilan suvda kam eriydigan cho’kmalar hosil qilishi sababli metallarni koorroziyadan himoya qiladi. Eritmadagi pH o’zgarganida metall sirtida hosil bo’lgan kompleks birikmaning barqarorligi o’zgaradi; buning natijasida korroziya tezligi ham o’zgaradi. Kumush va qo’rg’oshin metallari sirtiga kaliy uch yodid (Kl 3 ) ning suyultirilgan eritmasi ta’sir etganida suvda erimaydigan qavat hosil bo’lib, bu qavat metallarning yanada 33

korroziyalanishdan himoya qiladi. Lekin bu qavat Kl ning konsentrasiyalangan eritmasida erib ketadi: AgJ+KJ=K[AgJ 3 ]; PbJ 2 +KJ=[PbJ 3 ] Ko’p hollarda metallar ishqor ta’siridan korroziyaga uchraydi. Buning sababi shundaki, metall ishqor ishtirokida suvda yaxshi eruvchan komplekslar hosil qiladi, masalan: Fe+2NaOH+2H 2 O→Na 2 [Fe(OH) 4 ]+H 2 Havo kislorodi ishtirokida esa, suvda yaxshi eriydigan Na 4 [Fe(OH) 7 ] va Na 5 [Fe(OH) 8 ] tarkibli komplekslar paydo bo’lib, temirning zanglashi tezlashadi. Ishqor konsentratsiyasi kamaytirilganda kompleks yemirilib, korroziya sustlashadi: [Fe(OH) 7 ] 4- →Fe(OH) 3 +4OH - Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotopin bilan kaliy yodid aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 . I 2 tarkabli, kislotada erimaydigan kompleks hosil bo’ladi. Porfirinning markaziy atomi temir (Fe 2+ ) bo’lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin hosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o’pkadan hujayralarga kislorod va aksincha, to’qimalardan CO 2 ni o’pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Gemoglabin oqsil modda-globin va prostetik gruppa-gemdan iboratdir. Gem esa protoporfirin bilan koordinatsion bog’ vositasida bog’langan Fe(II) ionini tutgan kompleks birikmadir. Kompleks birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. Trilon-B kompleksonlar nomli reaktivlar jumlasiga kiradi. Trilon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi. 34

Ikkinchisi karboksipeptidaza, uning molekulyar massasi 34 mingga yaqin, bir molekulasi tarkibiga 1 ta rux atomi kiradi. Bu ferment sut emizuvchilarning oshqozon ostidagi bezida-peptid zanjirining karboksil qismidagi peptid bog’lanishida sodir bo’ladigan gidroliz jarayonini katalitik tezlashtiradi; sodir bo’ladigan reaksiyani quyidagicha yozish mumkin: R″- CH 2 CONH - CHR′ - CONH - CH 2 COO - + H 2 O → R″CH-CONH-CHR′-COO - +H 3 + NCH 2 COO - Tarkibida mis bo’lgan metall-fermentlar, asosan oksidazalar bo’lib, ular oksidlanish reaksiyalarida katalizatorlik vazifasini bajaradi. 1.5. Xulosalar va ba’zi qo’shimchalar 1. Komplekslar kimyosi, asosan, markaziy zarracha va uni qurshab olgan ligandlardan iborat ion va molekulalarni o’rganadi. Markaziy zarracha vazifasini metall ionlari yoki UO 2 +2 ion kabi oksokationlar, ligandlar vazifasini esa anorganik, organik yoki element organik moddalarining molekula yoki ionlari bajaradi. Markaziy zarracha va u bilan birikkan ligandlar birga qo’shilib kompleksning ichki sferasini tashkil etadi. 2. Tipik markaziy ionlar jumlasiga d- va f-elementlarning ionlari kiradi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari eng kuchsiz kompleks hosil qiluvchi hisoblanadi. Kompleks hosil qiluvchi elementlar D.I. Mendeliyev davriy jadvalining IV- VI qo’shimcha guruppalariga joylashgan d-elementlar hamda lantanoid va aktinoidlardir. Barcha ligandlar o’zining molekulyar tuzilishiga muvofiq: anionlar (yoki atsidoligandlar), molekulyar ligandlar (H 2 O, NH 3 , CO), sikl hosil qiluvchi (xelat) ligandlar (NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 ), siklik (masalan, C 5 H 5 ) ligandlar va makrosiklik ligandlar nomi bilan yuritiladi. Ligandlarning tabiatiga muvofiq koordinatsion birikmalar turli sinflarga bo’linadi. 3. Markaziy zarrachaning koordinatsion soni deganda ayni zarracha (ligand) lar soni tushuniladi. Agar markaziy zarracha bilan ligand orasida ikki markaziy 36

bog’lanish mavjud bo’lsa, uning koordinatsion soni б-bog’lanishlar soniga teng bo’ladi. Koordinatsion sferada har qaysi ligand egallagan o’rinlar soni – ayni ligandning koordinatsion sig’imi yoki uning dentatligi deb ataladi. Bir dentatli ligand yadro atrofida faqat birgina o’rin oladi (Br - , I - , CH - , SCN - , CO, H 2 O, NH 3 lar bir dentatli ligandlardir). Oksalat ion C 2 O 4 2- va etilendamin H 2 N-CH 2 -CH 2 -NH 2 – ikki dentatli ligandlar jumlasiga kiradi. Etilendiamintetrasirka kislota anioni esa polidentatli ligand hisoblanadi. Ligandning dentatligi va markaziy atomning koordinatsion soni doimiy (o’zgarmas) qiymatlar emas. Ularning qiymatlari zarrachalarning katta-kichikligiga, ular orasidagi bog’lanishning turiga va hokazolarga bog’liq bo’lib, 2,4,6 ga teng koordinatsion sonlar juda ko’p uchraydi. 4. Eritmalarda koordinatsion birikmalar hosil bo’lganida erituvchining molekulalari ichki sfera tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, HgCl 2 ning organik moddadagi eritmasiga LiCl qo’shganda [HgCl 3 L] - tarkibli tetraedrik koordinatsion ion hosil bo’lganligi nurning kombinatsion yoyilishiga asoslangan spektroskopik tekshirishlar natijasida isbot qilingan (L – organik erituvchi molekulasi). 5. Koordinatsion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni «inert» va «labil» komplekslar deb ikki guruppaga ajratiladi. Labil kompleks ioni reaksion muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez sodir bo’ladi. Inert kompleks ionda bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho’kma hosil bo’ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosilanish hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari – inert komplekslarda ham tez sodir bo’lishi mumkin. Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan aralshtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalari ionning termodinamika jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Maslan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli inert koordinatsion ion kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo’lib, uning turg’unlik konstantasi K=3,2 . 10 10 ga teng. Lekin, [HgI 4 ] 2- tarkibli labil koordinatsion ion eritmada juda barqaror, uning turg’unlik konstantasi juda katta (K=2,4 . 10 29 ). 37

6. Ba’zi koordinatsion birikmalar (masalan, Al va Cu ning atsitelatsetonatlari, ferrotsen va boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o’xshash hodisalar gaz fazada ham koordinatsion birikmalar hosil bo’lishidan darak beradi. Massospektrometriya usuli yordamida aniqlanishicha MgCl 2 650 0 Cda sublimatlanganda gaz holda MgCl 2 dan tashqari Mg 2 Cl 4 , Mg 3 Cl 6 va nihoyatda oz miqdorda Mg 4 Cl 8 molekulasi ham bo’lar ekan. Gaz muhitida koordinatsion birikmalar hosil bo’lishi zarrachalar orasida elektrostatik o’zaro ta’sirlashish eritmalardagiga qaraganda ancha kuchliroq namoyon bo’ladi (chunki gaz muhitda dielektrik holat bo’lishi bunday ta’sirlashish oson sodir bo’lishiga olib keladi). Gaz muhitida koordinatsion birikmalar hosil bo’lishi yuqori temperaturada sodir bo’lganligi sababli, bu jarayonda entropiya o’zgarishi manfiy qiymatga ega, buning oqibatida jarayonning izobar potensiali ortib boradi, lekin kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi temperatura ortgan sari kamayadi. 7. Tashqi koordinatsion sferaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar qutibli erituvchi muhitida avval birlamchi dissotsilanishga uchraydi; bunda tashqi sferadagi ionlar kompleksdan batamom ajralib ketadi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = [Cu(NH 3 ) 4 ) 2+ +2Cl - 8. Ichki koordinatsion birikmalar (masalan, kompleksonatlar, ditizonatlar, porfirinlar) dissotsilanganda solvo protolitik (ya’ni ham erituvchi, ham protonlar ishtirok etadigan) jarayon sodir bo’ladi, masalan: [Pt(NH 2 CH 2 COO) 2 ]+H 3 O + =[Pt(NH 3 CH 2 COO)(H 2 O)] + +NH 2 CH 2 COOH KAl(SO 4 ) 2 . 12H 2 O kabi qo’shaloq tuzlar qutibli erituvchi muhitida o’z ionlariga batamom parchalanib ketadi, chunki ularning tarkibida lokal donor- akseptor bog’lanish mavjud emas. 9. Komplekslarning tuzilishi endilikda valent bog’lanishlar, kristal maydon va molekulyar orbitallar nazariyalari asosida talqin qilinmoqda. 10. Koordinatsion birikmalar quyidagi jarayonlarda ko’p ishlatiladi: a) analitik kimyoda ko’pgina elementlar atomlari ionlarining yoki organik moddalarni tahlilida (asosan fotokolorimetrik usulda), 38

b) ba’zi metallarni aralashmalardan ajratib olish va ularni yuqori darajada tozalash, v) gal’vanostegiya va gal’vanoplastikada mustahkam qoplamalar hosil qilish, g) bo’yoq moddalar tayyorlash (berlin siri va boshqalar), d) suvning qattiqligini aniqlash va uni bartaraf etish (polifosfatlar, poliaminokislotalar, kompleksonlar va boshqalar), e) tirik organizmning hayotiy jarayonida muhim bo’lgan birikmalar (gemoglobin, enzimlar, xlorofill va boshqalar) koordinatsion birikmalar jumlasidandir. II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning tautomerik holatlari Xinazolon-4 va uning hosilalari tarkibi da donor atomlarining (N, S, O) bo`lishi, ularning har xil tautomeryalarga uchrashi va shu donor atomlar hisobiga metallar bilan har xil koordinatsiyaga uchrashi ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqish uyg`otadi. Xinazolon-4 oq kristal modda bo`lib, bir qancha tautomeriya holatlarida bo`lishi mumkin [16]: N C HN HCO N C HNCO H N C HNCO H A B C Tajribalar natijasi A:B:C=7:2:1 nisbatlarda bo`lishi aniqlangan [18]. Xinazolon-4 ni spirtli eritmada 1:1 nisbatda ishqor ta`sir ettirilib, xinazolon- ga nisbatan eruvchan bo`lgan kaliyli va natriyli tuzlarini olish mumkin: 39

N C HN HCO + K O H N C HN - KCO + H 2 O y o k i N C HN HCO + N a O H N C HN - N aCO + H 2 O Xinazolon-4 metil spirtida yaxshi erimaydi. Uning spirtdagi suspenziyasiga 1:1 nisbatda KOH, NaOH, KH yoki NaH ta’sir ettirib, xinazolon-4 ni spirtda eruvchan bo’lgan kaliyli (KXz), litiyli (LiXz) va natriyli (NaXz) tuzlarini olish mumkin [23]. 2.2. Xinazolon-4 ni mis (II) tuzlari bilan kompleks birikmalari Xinazolon-4 ni kaliyli yoki natriyli tuzlariga (KX) 1:1 nisbatda mis tuzlarining Cu(NO 3 ) 2 , Cu(CH 3 COO) 2 , CuCl 2 , CuSO 4 spirtli eritmasidan ta’sir ettirib, qiyin eruvchan to’q yashil rangli CuX . Xz . 2H 2 O (X=NO 3 - , CH 3 COO - , Cl - , SO 4 - ) cho’kma ya’ni 1:1 tarkibli oddiy ligandli kompleks birikmalari sintez qilingan [21].N CH N-K C O + CuX Cu OH2 N CH N C O X OH2 Xuddi shu tarkibli (CuX . Xz . 2H 2 O) kompleks birikmaning (cho’kmaning) ustiga yana xinazolon-4 ni kaliyli tuzining spirtdagi eritmasidan 1:2 nisbatgacha qo’shilsa, havo rangli eritma, ya’ni 1:2 tarkibli oddiy ligandli kompleks birikmasi hosil bo’ladi. Reaksiya mexanizmini quydagicha ifodalash mumkin: 40

H C NH C N H2O OH2 N C N C O OH2 Cu O H H N CH N C O K N CH N C O X OH2 OH2 Cu +1:2 tarkibli, havo rangli Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmani ustiga yana xinazolon-4 ni kaliyli tuzining spirtdagi eritmasidan 1:3 va undan ham ko’proq miqdorda qo’shilganda siyoh rangli eritma, ya’ni, 1:3 tarkibli kompleks birikmasi hosil bo’ladi: H C NH C N H2O OH2 N C N C O OH2 CuO N C N CH O H H N CH N C O K K N CH N C O X OH2 OH2 Cu + 2 -KX Yuqorida sintez qilingan uchala kompleks birikmalarning infra-qizil spektrlari o’xshash bo’lib, liganddagi ν(C=O) 1710 sm -1 dan 1690 sm -1 gacha kamayishi N-H bog’larini valent tebranishlariga tegishli yutilish chiziqlarini 3200 sm -1 da kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida kuzatilmasligi xinazolon-4 ni mis metali bilan uchinchi holatdagi azot va to’rtinchi holatdagi kislorod orqali bidentat birikayotganligidan dalolat beradi. Yangi 1:1, 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil bo’lganligini ranglarni o’zgarishidan, cho’kma tushushidan, elementga analiz qilish bilan hamda IQ-spektrlaridagi nur yutilish chiziqlarini intensivliklarini taqqoslash bilan aniqlash mumkin [21], [26]. 3-Jadval Xinazolon-4 va uning kompleks birikmalarining analiz natijalari 41

№ Birikmalar Rangi Molekulyar massasi Elementlarning miqdori (%) Me C N S H 1 Xinazolon-4 oq 146 - 65,05 65,75 19,24 19,17 - 4,2 4,3 2 CuNO 3 . Xz . 2H 2 O To’q yashil 306 20,63 20,91 31,14 31,37 13,75 13,72 - 3,0 2,9 3 CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O Havo rang 303 21,46 21,12 39,56 40,02 9,24 9,15 4,05 4,08 4 Cu(Xz) 2 . 3H 2 O Ko’k 406 15,32 15,76 47,03 47,29 13,56 13,80 - 3,9 3,9 5 K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] Siyoh rang 571 11,41 11,20 50,33 50,42 14,53 14,61 - 3,4 3,3 6 Co(Xz) 2 . 4H 2 O Qizil rang 421 14,24 14,16 45,28 45,08 13,75 13,60 4,2 4,3 7 ZnNO 3 . Xz . H 2 O Oq rang 289 22,05 21,94 33,42 33,34 14,71 14,68 2,9 3,0 8 ZnCl . Xz . H 2 O Oq rang 263 24,67 24,53 36,14 36,02 10,98 11,04 2,5 2,4 Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo’lgan kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligi o’rganilib, kam elektr o’tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2 . mol - 1 ) aniqlangan. 2.3. CuX . Xz . 2H 2 O, ZnX . Xz . H 2 O kompleks birikmalarining IQ-spektrlari CuX . Xz . 2H 2 O (X=NO 3 , CH 3 COO), ZnX . Xz . H 2 O (X=NO 3 , Cl) kompleks birikmalarining IQ-spektrlarida liganddagi ν(NH) bog’lariga tegishli yutilish chiziqlarini 3130 sm -1 yo’qolishi ya’ni namoyon bo’lmasligi va qo’shbog’lar oblastida 1700 sm -1 da ν(C=O) ga tegishli hamda 1660 sm -1 da ν(C=N) ga tegishli yutilish chiziqlarini o’rniga 1618 sm -1 da bitta yutilish chiziqlarini hosil bo’lishi kuzatiladi. Bu esa, ν(C=O) va ν(C=N) guruhlariga tegishli yutilish chiziqlarining 1700 sm -1 va 1618 sm -1 lardan 1618 sm -1 gacha pastki sohaga siljiyotganligidan dalolat beradi. 42

Cu O H 2 N CH N C O X O H 2Ruxli kompleks birikmalarda esa, ν(C=O) va ν(C=N) guruhlariga tegishli yutilish chiziqlarining 1700 sm -1 va 1618 sm -1 lardan 1635-1610 sm -1 gacha pasayishi kuzatildi. C N C N O X Zn H 2O H Bundan tashqari ushbu kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida 1351-1360 sm-1 larda yangi ν(C-O) ga tegishli yutilish chiziqlari kuzatildi. Bu esa, xinazolon-4 ni kislorod orqali enol (forma B da) holatda hamda uchinchi holatdagi azot orqali to’rt xalqali metallosikl hosil qilgan holda bidentat birikayotganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida suv molekulalariga tegishli ν(OH) yutilish chiziqlari CuNO 3 . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasida 3430 sm-1 sohada, CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasida 3435 sm-1 sohada, ZnNO 3 . Xz . H 2 O kompleks birikmasida 3475 sm-1 sohada ZnCl . Xz . H 2 O kompleks birikmasida 3480 sm-1 sohalarda kuzatildi. Bu esa, suv molekulalarini ham markaziy ion bilan koordinasiyaga uchrab, kvadratli piramidagacha to’ldirayotganligini ko’rsatadi [17]. Kompleks birikmalarning elektron spektrlarida esa, bitta d-d o’tishga tegishli 15500 sm -1 sohada yutilish chiziqlari kuzatiladi. Bu 2 B 1g 2 B 2g o’tish bo’lib, kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini tasdiqlaydi. 2.4. Cu(Xz) 2 . 3H 2 O va Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmalarining IQ-spektrlari 43

Cu(Xz) 2 . 3H 2 O va Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmalarining IQ-spektrlari ν(C=O) va ν(C=N) guruhlariga tegishli yutilish chiziqlarining 1700 sm -1 va 1618 sm -1 larda yo’qolib ketishi hamda 1645-1615 sm -1 larda yangi ν(C=N) ga tegishli yutilish chiziqlarini hosil bo’lishi kuzatildi. Bundan tashqari 1350 sm -1 da yangi ν(C-O) ga tegishli yutilish chiziqlari kuzatildi. Bu esa, xinazolon-4 ni kislorod orqali enol holatda birikayotganligidan dalolat beradi. Olingan natijalarga asosan Cu(Xz) 2 . 3H 2 O va Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmalarning tuzilish formulalarini quyidagicha ifodalash mumkin:N N O N N O H2O OH2 H2O Cu OH2 H2O H2O N N O N N O Co H2O Kompleks birikmalarni kvadratli piramida va oktaedrgacha to’ldirib turgan suv molekulalariga tegishli ν(OH) yutilish chiziqlari Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleksida 3460 sm -1 da, Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleksida esa, 3400 sm -1 da kuzatildi. Bundan tashqari ν(Me-O) bog’lariga tegishli yutilish chiziqlari 450 sm -1 da kuzatildi. Kompleks birikmalarning elektron spektrlarida esa, d-d o’tishlarga to’g’ri keluvchi ikkita yutilish chiziqlari 19000 va 17500 sm -1 sohalarda kuzatildi. Bu esa, 4 T 1g (F) 4 T 1g (P) va 4 T 1g (F) 4 A 2g (F) o’tishlarga to’g’ri kelib, Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasini kvadratli piramida, Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmasini esa, oktaedr tuzilishga ega ekanligini tasdiqlaydi [17]. 2.5. Cu(II) tuzlarini xinazolon-4 bilan kompleks hosil qiluvchanligini spektrofotometrik usulda o’rganish Xinazolon-4 ni kaliyli tuzlarini metanolli eritmasiga Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O yoki Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O tuzlarini spirtli eritmasini 1:1 nisbatda qo’shilganda dastlab spirtda qiyin eruvchan, yashil rangli cho’kma CuNO 3 . Xz . 2H 2 O va 44

CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O komplekslari hosil bo’ladi. Agar shu komplekslar ustiga xinazolon-4 ni kaliyli tuzidan ortiqcha miqdorda qo’shilsa, yashil rangli cho’kma CuNO 3 . Xz . 2H 2 O yoki CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O komplekslari erib, yangi to’q ko’k rangli eritma hosil bo’ladi. Bu to’q ko’k rangli eritmaning elektron spektri o’rganilganda mis (II) tuzlarining elektron spektrlaridan (770-800 nm) farqli, yangi yutilish chiziqlari kuzatildi ya’ni 1:1 tarkibli komplekslardan tashqari yana 2 ta kompleks birikma hosil qilishi aniqlandi. 580 nm da hosil bo’layotgan kompleks birikma ko’proq miqdorda xinazolon-4 ni kaliyli tuzi qo’shilgandagina hosil bo’lishi aniqlangan. Bu komplekslar birikmalar Foster va Babko usullari bilan o’rganilib 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil qilayotganligi aniqlandi. ”Analizator – CNH” dan olingan element analizi natijalari ham kompleks birikmalarning nazariy hisoblangan tarkibini yana bir bor tasdiqladi. Reaksiya mexanizmini quyidagicha ifodalash mumkin: CuNO 3 Hz . 2CH 3 OH+KHz↔Cu(Hz) 2 . CH 3 OH+KNO 3 (1) CuCH 3 COOHz . 2CH 3 OH+KHz↔Cu(Hz) 2 . CH 3 OH+CH 3 COOK (2) va Cu(Hz) 2 . CH 3 OH+KHz↔K[Cu(Hz) 3 . CH 3 OH] (3) 360 nm da Cu(Hz) 2 . CH 3 OH kompleks birikmasining elektron spektri, 580 nm da esa, K[Cu(Hz) 3 . CH 3 OH] kompleks birikmasining elektron spektri namoyon bo’ladi. Bu kompleks birikmalarning beqarorlik doimiylari Fosfer, Babko va muvozanatni siljishi usullari bilan aniqlanganda bir-biriga yaqin natijalar olingan. 4-Jadval Kompleks birikmalarning beqarorlik doimiylarini lagorifm qiymatlari Kompleks birikmalar Foster usuli Babko usuli Muvozanatli siljish Izoh Cu(Hz) 2 . CH 3 OH -3,00 -3,01 -3,07 Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O K[Cu(Hz) 3 . CH 3 OH] -1,86 -1,82 -1,84 Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O K[Cu(Hz) 3 . CH 3 OH] -1,15 - 1,14 -1,12 Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O 45

Bu kompleks birikmalarni elementga analiz, suyuqlanish temperaturasi, elektron o’tkazuvchanligi, EPR-, IQ-spektrlaridan olingan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi struktura taklif etilgan: N N O N N O H2O OH2 H2O Cu OH2 H2O H2O N N O N N O Co H2O Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasiga xinazolon-4 ning kaliyli tuzlari ta’sir ettirilganda yangi K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] tarkibli komlpeksbirikmasi hosil bo’lishi spektrofotometrik usul bilan aniqlandi. K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] kompleksbirikmasining IQ- spektrini Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasining IQ-spektridan farqi 1700 sm -1 da ν(C=O) bog’lari namoyon bo’ladi. ”Analizator-CNH” asbobida kompleks birikma tarkibi analiz qilinganda elementlarning nazariy hisoblangan % miqdoriga to’g’ri keldi. Kompleks birikmani elektr o’tkazuvchanligi o’rganilganda kompleks birikma 2 ta iondan iborat ekanligi aniqlandi: K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] ↔K + +[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] - 2.6. Kobalt tuzlarini xinazolon-4 bilan kompleks hosil qiluvchanligini spektrofotometrik usul bilan o’rganish Co(NO 3 ) 2 . 6H 2 O, CoSO 4 . 7H 2 O, CoCl 2 . 6H 2 O, CoBr 2 . 4H 2 O va Co(CH 3 COO) 2 . 4H 2 O tuzlarini metanoldagi eritmasi KFK-3 da 315 .- 915 nm oralig’ida o’rganilganda 515 nm da nur yutilishi kuzatilgan. Bu vaqtda metanol, xinazolon-4, kaliy tuzlarini yutilish chiziqlari 400 nm dan pastki sohada kuzatiladi. 46

Xinazolon-4 ning kaliyli tuzlariga Co(II) tuzlarining metanoldagi eritmasi qo’shilganda siyoh rangli eritma hosil bo’lib, spektrofotometrda 560 nm da yangi yutilish chiziqlari namoyon bo’ladi. Bu yangi chiziqning hosil bo’lishi xinazolon-4 ning Co-tuzlari bilan kompleks hosil qilayotganligidan dalolat beradi. Odatda komplekslarni molyar nur yutish koeffisienti quyidagi formula bilan aniqlanadi. Ɛ komp. = D 0 /C m . L Xinazolon-4 ni Co tuzlari bilan hosil qilgan kompleks birikmalarini molyar nur yutish koeffesenti Ɛ ком =(1,1±0,1) . 10 3 teng ekanligi aniqlangan. Bu esa, kobalt tuzlarining molyar nur yutish koeffesentidan – 100 barobar yuqoridir. Hosil bo’layotgan kompleks birikmani eritmada Babko va Foster usullari bilan tarkibi va barqarorlik doimiylari aniqlandi. Balko usuliga ko’ra parallel chiziqlar hosil bo’lishi va bu chiziqlarning burchak tangenisi tgα=2 ga teng ekanligi aniqlangan. Bu tarkibni Foster usuli ham tasdiqlaydi. Bu usulga ko’ra kompleks birikma tarkibiga teng bo’lgandagina to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi. Foster usuli bilan ham n=2 ekanligi aniqlandi. Bir-biriga bog’liq bo’lmagan bu ikkala usul Co-tuzlarini xinazolon-4 bilan Me – L = 1 : 2 tarkibli kompleks hosil qilishini tasdiqlaydi. Kompleks birikmalarning elektron spektrida kuzatilayotgan 560 nm dagi yangi yutilish chiziqlari 4T1g(F) 4A2g(F) o’tishga to’g’ri keluvchi Co metalini oktaedr tuzilishiga ega ekanligidan dalolat beradi va hosil bo’layotgan kompleks birikmani tuzilish formulasini quyidagicha taklif qilish mumkin:CH3OH CH3OH N N O N N O Co 47

Keyinchalik bu kompleks birikma kristall holida ajratib olinib, uning element tarkibi ”Analizator CNH” asbobida, infra qizil spektri esa, URL-20 spektrofotometrida o’rganildi. Natijada olingan ma’lumotlarga asoslangan holda, yuqoridagi tuzilish formulasi taklif qilinadi. Co(Hz) 2 . 2CH 3 OH kompleks birikmasini suv bilan yuvilganda kompleks tarkibidagi metanolni suvga almashishi ,,Analizator- CNH” yordamida aniqlandi. Co(Hz) 2 . 2H 2 O kompleks birikmasini IQ-spektrida, liganddagi ν(C=O) bog’lariga tegishli yutilish chiziqlarini 1700 sm -1 dan 1660 sm -1 gacha kamayishi va ν(NH) bog’lariga tegishli chiziqlarini 3200 sm -1 da yo’qolib ketish, hamda 3450- 3500 sm -1 larda yangi suv molekulalariga tegishli ν(OH) chiziqning hosil bo’lishi kobalt(II) metalini xinazolon-4 bilan kislorod va 3-holatdagi azot orqali koordinatsiyaga uchrayotgandan dalolat beradi [17]. Bundan tashqari 1350 sm -1 da yangi ν (C - O) ga tegishli yutilish chiziqlari kuzatildi. Bu esa, xinazolon-4 ni kislorod orqali enol holatda birikayotganligidan dalolat beradi. Olingan natijalarga asosan Cu(Xz) 2 . 3H 2 O va Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleks birikmalarning tuzilish formulalarini quyidagicha ifodalash mumkin:N N O N N O H2O OH2 H2O Cu OH2 H2O H2O N N O N N O Co H2O Kompleks birikmalarni kvadratli piramida va oktaedrgacha to’ldirib turgan suv molekulalariga tegishli ν(OH) yutilish chiziqlari Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleksida 3460 sm -1 da, Co(Xz) 2 . 4H 2 O kompleksida esa, 3400 sm -1 da kuzatldi. Bundan tashqari ν(Me-O) bog’lariga tegishli yutilish chiziqlari 450 sm -1 da kuzatildi. 48

III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Co(Xz) 2 . 4H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi Co(Xz) 2 . 4H 2 O - tarkibli kompleks birikmasini sintezlash uchun 0,146 g (1 mmol) xinazolon-4 (Hz) va 0,056 g (1 mmol) КО H ni metil spirtidagi aralashmasini bir soat 50-60 0 С da qizdirgan holda, magnitli aralashtirgichda aralashtirdik. Tiniq sariq rangli xinazolon-4 ni kaliyli tuzi ( К Xz) hosil bo’ldi. Ushbu eritmaning ustiga aralashtirgan holda , tomchilatib 0,119 g (0,5 mmol) CoCl 2 . 6H 2 O ning 5 ml metil spirtidagi eritmasini qo ’ shdik . Qizil rangli eritma hosil bo ’ ldi . Eritmani xona haroratida bug ’ latganimizda qizil rangli cho ’ kma tushdi . Cho ’ kmani fil ’ trlab , suv va spirt (1:1) aralashmasi bilan yuvib , 50-60 0 С da quritdik . Reaksiya unumi – 86%. T suyuq . =336 0 C . 3.2. CuNO 3 . Xz . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi CuNO 3 . Xz . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasini sintezlash uchun 0,184 g (1 mmol) xinazolon-4 ning kaliyli tuzini KXz ustiga 0,242 g (1 mmol) Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzining 5 ml metanoldagi eritmasini aralashtirgan holda tomchilatib qo’shdik. To’q 49

yashil rangli cho’kma tushdi. Cho’kmani fil’trlab, suv va spirt (1:1) aralashmasi bilan yuvdik hamda 50-60 0 С da quritdik. Reaksiya unumi – 97%. T parchal . =336 0 C . 3.3. CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi CuCH 3 COO . Xz . 2H 2 O kompleks birikmasini sintezlash uchun 0,184 g (1 mmol) xinazolon-4 ning kaliyli tuzini KXz ustiga 0,200 g (1 mmol) Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O tuzining metanoldagi eritmasini aralashtirib turgan holda tomchilatib qo’shganimizda havo rang cho’kma tushdi. Cho’kmani fil’trlab, suv va spirt aralashmasi bilan yuvdik. Chunki hosil bo’lgan kompleks birikmamiz suv va spirt aralashmasida erimaydi, dastlabki xinazolon-4 ning kaliyli tuzi KXz hamda Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O tuzi suvli spirtda eriydi va yuvilib ketadi. Cho’kma dastlab xona haroratida keyin 40-50 0 C da quritildi. Reaksiya unumi – 95%. T parchal. =278 0 C. 3.4. Cu(Xz) 2 . 3H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasini sintez qilish uchun Cu(NO 3 ) 2 tuzining 10 ml spirtli eritmasiga 0,2 mol/l li KXz ni 10 ml spirtdagi eritmasidan tomchilatib qo‘shilganda CuNO 3 . Xz . 2H 2 O 1:1 tarkibli kompleks birikmasi cho‘kmaga tushadi. Bu cho‘kmaning ustiga yana 2 mol/litrli KXz ni 10 ml spirtdagi eritmasidan qo‘shganimizda cho‘kma erib, havo rangli eritma hosil bo‘ldi. Eritma xona haroratida bug‘latildi. Cho’kmani fil’trlab, suv va spirt aralashmasi bilan yuvdik. Cho’kma dastlab xona haroratida keyin 40-50 0 C da quritildi. Havo rangli kompleks birikmasi ajratib olindi. Reaksiya unumi-53%, T 0 suyuq = 282 0 C. 3.5. K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] tarkibli kompleks birikmasi sintezi K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O] - tarkibli kompleks birikmasini sintez qilish uchun esa, Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmasi eritmasining ustiga yana KXz ni spirtdagi eritmasidan 20 ml qo‘shildi. Siyoh rangli eritma hosil bo‘ldi. U dastlab xona haroratida bug’latildi, Cho’kmani fil’trlab, suv va spirt aralashmasi bilan yuvdik. 50

Cho’kma dastlab xona haroratida keyin 40-50 0 C da massasi o‘zgarmay qolguncha quritildi. Siyoh rangli kompleks birikmasi ajratib olindi. Reaksiya unumi -34%, T 0 suyuq =256 0 C . 3.6. ZnNO 3 . Xz . H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi ZnNO 3 . Xz . H 2 O kompleks birikmasini sintezlas uchun 0,184 g (1 mmol) xinazolon-4 ning kaliyli tuzi KXz ni ustiga 0,297 g (1 mmol) Zn(NO 3 ) 2 . 6H 2 O tuzining 10 ml metanoldagi eritmasidan tomchilatib qo’shdik va aralashtirdik. Oq rangli cho ’ kma tushdi . Cho ’ kmani fil ’ trlab , suvli spirt bilan yuvdik va dastlab xona haroratida keyin 50-60 0 С da quritdik . Reaksiya unumi - 89%, T parchal . = 350 0 C . 3.7. ZnCl . Xz . H 2 O tarkibli kompleks birikmasi sintezi ZnCl . Xz . H 2 O kompleks birikmasini sintezlas uchun 0,184 g (1 mmol) xinazolon-4 ning kaliyli tuzi KXz ni ustiga 0,136 g (1 mmol) ZnCl 2 tuzining 10 ml metanoldagi eritmasidan tomchilatib qo’shdik va aralashtirdik. Oq rangli cho’kma tushdi. Cho’kmani fil’trlab, suvli spirt bilan yuvdik va dastlab xona haroratida keyin 50-60 0 С da quritdik. Reaksiya unumi - 91%, T parchal . = 35 4 0 C . 51

XULOSA Olingan natijalarga asosan quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Kobal’t (II) tuzlari xinazolon-4 bilan faqat 1:2 tarkibli kompleks birikma hosil qilishi, mis (II) tuzlari esa, xinazolon-4 bilan 1:1; 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil qilishi hamda birikish to’rtinchi holatdagi kislorod va uchinchi holatdagi azot orqali yoki har ikkalasi bilan bir vaqtda koordinatsiyaga uchrashi aniqlandi. 2. Mis (II) tuzlarini xinazolon-4 bilan 1:2 tarkibli kompleks birikmalarini sintezlash jarayonida markaziy ion ikkinchi kislota qoldig’ini ham xinazolon-4 ga almashinishi mumkinligi o’rganildi. 3. Kobal’t (II) va mis (II) tuzlari xinazolon-4 ning kaliyli tuzlari bilan metanolli eritmada kompleks hosil qiluvchanligi fotometrik (Foster va Babko) usulda o’rganildi. 4. Xinazolon-4 ni kobal’t (II) tuzlari bilan hosil qilgan kompleks birikmalarini molyar nur yutish koeffisienti Ɛ ком =(1,1±0,1) . 10 3 , misli 1:2 va 1:3 tarkibli 52

kompleks birikmalarini molyar nur yutish koeffisientlari esa, Ɛ ком =(3,2±0,1) . 10 3 va Ɛ ком =(2,0±0,1) . 10 2 ekanligi aniqlandi. 5. Sintez qilingan kompleks birikmalarning IQ- hamda UB-spektroskopiyalari o’rganildi va ruxli kompleks birikmalar trigonalli piramida tuzilishiga, misli kompleks birikmalar kvadratli peramida tuzilishiga, kobal’tli kompleks birikmalar esa, oktaedr tuzilishiga ega ekanligi aniqlandi. 6. UB-spektrini o’rganish jarayonida mis(II) tuzlarini suv va spirt bilan [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ ; [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 2 ] 2+ hamda [Cu(H 2 O)(CH 3 OH) 4 ] 2+ tarkibli kompleks birikmalar hosil qilishi, nur yutilish chiziqlarini 800, 750 hamda 700 nm larda namoyon bo’lishi o’rganildi. 7. Co(Xz) 2 . 4H 2 O va Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleks birikmalarini DMSO da elektr o’tkazuvchanligi o’rganilganda, kam elektr o’tkazuvchan (5-7 om -1. sm 2. mol -1 ) bo’lib, elektrolitmas, qolgan kompleks birikmalar esa, elektrolit xarakterga ega ekanligi aniqlandi. 8. Sintez qilingan kompleks birikmalar toluolda, ksilolda va spirtda ligandga nisbatan yaxshi erishi kuzatildi. 9. Xinazolon-4 ni kobalt tuzlari bilan hosil qilgan komplekslarning nur yutish koeffisienti kobalt tuzlariga nisbatan 100 barobar yuqori ekanligi aniqlandi va xinazolon-4 ni analitik kimyoda kobalt uchun komplekson sifatida ishlatish mumkin degan xulosaga kelindi. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I.A. Karimov Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. ,,O’zbekiston” 2010. 2. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. “Ma’naviyat” 2008. 3. I.A. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent “O’zbekiston” 2009. 4. N.A. Parpiyev, H.R. Raximov, A.G. Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslari. Toshkent. “O’zbekiston” 2000. -396-408 b. 5. A.G. Muftaxov Umumiy kimyo. Toshkent. “O’qituvchi” 2004. -136-145 b. 6. N.M. Abdulxayeva, U.M. Mardonov Kimyo. Toshkent . ” O ’ zbekiston ” 2008. -78- 86 b . 7. Крестов Т.А., Березим Б.Д. Основные помятия современной химии Ленинград “ X имия” 1986. -113-124 c . 8. Угай Я.А. Обшая x имия Москва “Высщая школа” 1988. -132 c . 54

$9. Хъюн Дж. Неорганическая химия. Москва “Мир” 1987. -143-156 c . 10. Глинка Н.Л. Общая химия Москва “Выская школа” 1984. -96-115 c . 11. А.А. Гринберг, “Введение в химию комплексных соединение” Ленинград. Москва. Издательство “Химия” 1983. -186-194 c . 12. В.М. Вв a денко ”Спектроскопические методы в химии комплексных соединений Москва. Издательство “ X имия” 1987. -118-126 c . 13. Рахимов Х.Р. Анорганик химия Тошкент “ Ўқитувчи ” 1984 . -88-96 б. 14. Рахимов Х.Р. Физик ва коллоид химия Тошкент “Ўқитувчи” 1988. -98 б. 15. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соединение Москва “ Просвешение ” 1982. -143-156 c . 16. Х.М. Шахидоятов “Хиназолоны-4 и их биологическая активность” Ташкент Издательство “Фан” 1988. -53-56 c . 17. И.А. Казицина “Применение УФ-, ИК- и ЯМР-спектроскопии в органической химии” Москва “Просвещение” 1985. -98-112 c . 18. Парпиев Н.А. “ Комплекс бирикмалар кимёси ” фанидан маърузалар матни. Тошкент “Ўз.МУ” 2001. -18-24 б. 19. Sinj A., Sinj P. Chelating behavior of quinazoline (1H, 3H) -2,4-dithione //Inorg. Chem.. 1979. Vol.5., P. 2341-2346. 20. Nakamoto K. “Infrared Spektra of Inorganik and coordination compounds” – John Willey and sons. Inc . New . York 1978. – P .131-148. 21. Э.Ш. Якубов “Синтез и исследование комплексных соединение кобальта(II), меди(II) и цинка с хиназолоном-4 и их производными”. Автореф. дис. канд. хим. наук. Ташкент 1993. -18-24 c . 22. WWW . Complexes . Ru 23. WWW . Coordination compounds. Ru 24. www.pms.ru/himiya/118.html 25. xxt2006.chtd.ptu/ru/uploads/pdf\759-818.pdf 26. www.macro.ru/rus/pade5.html . 27. csc.ac.ru/news/2000_2/2000_2_0_2.pdf. 55$ I L O V A 56

Xinazolon-4 va uning koordinasion birikmalari

29.09.2019

0

749.5 KB

Похожие