Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

525 KB

Скачать

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар МУНДАРИЖА К и р и ш...................................................................................................... ... .. . . I боб.Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар 1.1. Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўз ясалиш мезонлари II боб. Инглиз ва ўзбек тили қўшма сўзларининг компонентларига кўра таҳлили................................................................................................................ 2.1. Қўшма отлар .................................................................................... 2.2. Қўшма сифатлар .............................................................................. 2.3. Қўшма сонлар ................................................................................... 2.4. Қўшма олмошлар ............................................................................. 2.5. Қўшма равишлар............................................................................... III боб. Ўзакларнинг сўз ясаш ва валент хусусиятлари ......................... .. ... 3.1 Асосларнинг сўз ясаш ва бириктирувчанлик (валентлик) хусусиятлари ......................................................................... Умумий хулосалар .............................................................................................. Фойдаланилган адабиётлар............................................................................... 1

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan КИРИШ Мустақиллик шарофати билан республикамиз ҳаётида жуда катта ўзгаришлар содир бўлди. Сиёсий , иқтисодий ,ижтимоий ўзгаришлар билан бир қаторда , хорижий давлатлар билан алоқалар ривожланди ва бу айни пайтда чет тилларни ўрганишга бўлган талабни оширди. Мамлакатимизда минглаб тилшунос олимларнинг етишиб чиқишида ва ўзбек халқининг бой фольклор намуналарини бутун дунёга намойиш этишда тилнинг ўрни беқиёсдир. 1 Жаҳон миқёсида долзарб сиёсий ва иқтисодий жараёнлар юз бераётган бир пайтда Ўзбекистоннинг жаҳон халқаро ҳамжамияти билан ҳамкорликда Жаҳон молиявий –иқтисодий инқирозининг олдини олиш чора тадбирларини ишлаб чиқишда тилнинг нечоғлик муҳим аҳамият касб этиши барчамизга сир эмас. Ҳозирги кунда хорижий тилларни ўрганиш тили ўрганилаётган мамлакат маданиятини, тарихи ва адабиётини, урф-одатлари, маросимлари ва бошқа қирраларини ўрганиш билан узвий равишда қаралмоқда, чунки ана шу қирралар тилда ўз аксини топади. Маълумки, адабиёт фани инсон дунёқарашини фикр доирасини кенгайтиришда муҳим аҳамият касб этади. Ҳар қандай тилнинг гўзаллиги, мафтункорлиги ва жозибаси ўша тилнинг адабиётида намоён бўлади. Зеро Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек: “Инсонни, унинг маънавий оламини кашф этадиган яна бир қудратли восита борки, у ҳам бўлса сўз санъати, бадиий адабиётдир. Адабиётнинг инсоншунослик деб, шоир ва ёзувчиларнинг эса инсон руҳининг муҳандислари, деб таърифланиши бежиз эмас, албатта.” 2 Мамлакатимизда таълим соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар ва юқори малакали интеллектуал баркамол авлодни тарбиялашда давлат сиёсатининг ўрнини ва ролини халқаро жамоатчиликнинг ўрганиши ва танишишини таъминлаш мақсадида ташкил этилган ”Билимли ва интеллектуал баркамол авлодни тайёрлаш – мамлакатни барқарор ривожлантириш ва модернизациялашнинг энг муҳим омили” мавзусидаги Халқаро конференциянинг очилишида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов сўзлаган нутқларида таъкидлаганларидек, ”...олдимизда турган энг эзгу мақсадларимиз – мамлакатимизнинг буюк келажаги ҳам, эртанги кунимиз, эркин ва фаровон ҳаётимиз ҳам, Ўзбекистоннинг ХХИ асрда жаҳон ҳамжамиятидан қандай ўрин эгаллаши ҳам – буларнинг барча-барчаси, 1 И.А.Каримов,Баркамол авлод орзуси,Т.,1999 , 18 бет 2 Karimov I . A . “ Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch ”, Toshkent “ Ma ’ naviyat ” 2008. 136- bet . 2

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan авваламбор, янги авлод, униб - ўсиб келаётган фарзандларимиз қандай инсонлар бўлиб вояга етишига боғлиқдир” 3 . Тилшуносликда с ў з ясалиш ҳ одисаси тил тара ққ иётининг диахрон ва синхрон даврлари учун доимо долзарб мавзу ҳ исобланади. С ў з ясалиши - тилда мавжуд б ў лган материал ва имкониятлар асосида янги лексик бирликларни ҳ осил қ илинишидан иборат. Бу жараён тил лу ғ ат таркибини мунтазам равишда бойиб боришига хизмат қ илади. С ў з ясалиш масалалари тилшуносликда фонетика, грамматика, лексик ология со ҳ алари билан бирга доимо махсус ў рганиб келинади. Тилшунослик тарихига назар ташласак, сўз ясалиши , у билан бо ғ лиқ бўлган ҳодисалар , шунингдек, сўз ясалиш баҳсининг предмети аниқ бўлсада, лекин бу соҳанинг тилшуносликнинг бошқа бўлимларига муносабати, унинг тилшуносликдаги ўрни масаласида бир фикрга келинмаган эди. Кўпчилик илмий асарларда сўз ясалиши грамматиканинг бир қисми сифатида талқин этилган бўлса ,айрим адабиётларда у лексикология таркибида берилган, ва ҳатто сўз ясалишининг мутлақо лексикологияга мансуб эмас лиги таъкидланади. Сўнгги йилларда эса тил ҳодисаларининг моҳияти чуқурроқ ёритилиши муносабати билан сўз ясалиши тилшуносликнинг бошқа соҳалари каби ўзига хос алоҳида текшириш объектига эга бўлган мустақил соҳа эканлиги исботланди. Сўз ясалиш масаласи муҳим аҳамиятга эгадир ва у тилшунослар томонидан тан олинган,аммо турлича талқин қилинади. Жумладан,инглиз тили сўз ясалиш системасининг ўзига хос лингвистик хусусиятлари мавжуд.Инглиз тилида сўз ясалиш ҳодисасини тил тараққиётининг синхрон ва диахрон даврлари нуқтаи назаридан ўрганиш ҳар доим ҳам долзарб мавзуга айланган. Ушбу тадқиқот ишида инглиз ва ўзбек тилида қўшма сўз ясалиш системасини синхрон аспектда ўрганишга ва сўз ясалишнинг назарий масалаларини ёритишга бағишланган. Мазкур тадқиқот мавзуи турли структурадаги инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзларни ўрганишни мақсад қилади.  Тадқиқот ишининг асосий мақсади ҳар икки тилдаги сўз ясалиш системасининг ўзига хос хусусиятларини қиёсий типологик усулда ёритиб бериш. 3 Karimov I.A.Bilimli va intellektual barkamol ablodni tayyorlash-mamlakatni barqaror rivojlantirish va modernizatsiyalashning eng muhim omili. –T., ”Xalq so’zi”, 18.02.2012. 3

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan  Тадқиқот ишининг объект инглиз ва ўзбек тилларида сўз ясалиш системасини тилшуносликнинг мустақил бўлими сифатида ўрганиш ва қўшма сўз ясалишига доир назарий масалалар талқинини ўз ичига олди.  Тадқиқот ишининг предмети ҳар икки тилдаги қўшма сўз ясалишининг сермаҳсул усулларини белгилаб беришдир.  Тадқиқотнинг методологик асоси. Ўзбеистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни, “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”, “Чет тилларни ўргатиш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Президент фармони, И.А.Каримовнинг баркамол авлод тарбиясига оид асарлари, тадқиқот муаммосига оид илмий-назарий адабиётларга таянилган.  Тадқиқот ишида қуйидаги илмий тадқиқот методларидан фойдаланилди:  Қиёсий таҳлил методи  Компонентлар таҳлили  Анализ ва синтез методи  Лексик семантик методи Ушбу илмий иш Кириш, уч бобдан иборат бўлган асосий қисм, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Асосий қисмнинг ҳар бир боби мазмун талабига кўра бир неча фаслларга бўлинган. Сўз /ўзак/ ларни бириктириш йўли билан сўз ясаш янги сўз яратишдаги асосий усуллардан бири бўлиб, бу ҳодисани текшириш назарий ва амалий жиҳатдан катта аҳамиятга эга.Ўзбек тилида сўз ясалиши , умуман янги сўз яратиш масалаларини ўрганиш ва у билан боғлиқ ҳолда тилнинг ички тараққиёт қонунларни очиш , янги сўз яратилишида асосий луғат манбаи эканлигини аниқлаш жуда муҳим ва оммамий масалаларидан биридир. Бу масалалар ўзбек тилшунослигида алоҳида ўринни ишғол қилади .Ҳозирги замон ўзбек тилидаги сўз ясаш қонуниятлари ўзбек тилининг грамматик қурилиши ва унинг лексик системаси билан ўзаро мустаҳкам боғлиқдир. 4 Сўз ясаш бирор усул билан янги сўз ҳосил қилиш демакдир. Ўзбек ва инглиз тилида янги сўз асосан морфологик /аффиксация / ва синтактик /композиция/ йўли билан ҳосил этилади. Бундан ташқари ,бир туркумдаги сўзнинг бошқа туркумга кўчиши , шунингдек, семантик ва бошқа йўллар билан сўз ясаш усуллари ҳам бор. Аммо морфологик ва синтактик йўл билан сўз яратиш ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилида сўз ясашнинг энг маҳсулдор ва асосий йўлидир. 4 Қаранг : Э.В. Севортян, Соотношение грамматики и лексики в языках, Москва,1952, 319 бет. 4

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Сўз ясаш билан сўз қўшиш семантик – морфология жиҳатдан бир-биридан фарқ қилади: сўз ясашда сўзнинг биринчи қисми асосий маънони билдириб , иккинчи қисми /яъни суффикс / мустақил маънога эга бўлмайди, алоҳида қўлланилмайди, фақат унга янги лексик маъно беради. Масалан: иш-чи ,уч-ув- чи, бошлиқ;teach-er,im-polite каби . Аммо сўз қўшишда эса асосий маъно англатувчи қисми асосан иккинчи бўлиб, унинг олдидан қўшилувчи қисм сўнггисига бўйсунади ва уни аниқлайди: қилтомоқ,оққуш,қирқоёқ ва ҳ.к .з. Қўшма сўзлар одатда синтактик /композиция/йўли билан ҳосил қилинади.Бундай йўл билан қўшма сўз ҳосил этишда асосий луғат бойлигининг роли каттта .Чунки асосий луғат бойлиги сўз ясашнинг манбасидир. Қўшма сўзлар ҳам асосий луғат бойлиги манбасида ясалади ва тилнинг луғат таркибини янги лексик маъно ифодаловчи сўзлар билан бойитади. Масалан, ўзбек тилининг асосий луғат бойлигидаги ой ва болта сўзларидан ойболта , тош ва бақа сўзларидан тошбақа , аччиқ ва тош сўзларидан аччиқтош , олти ва ариқ сўзларидан Олтиариқ , жигар ва ранг сўзларидан жигар ранг, оқ ва кўнгил сўзларидан оқ кўнгил каби қўшма сўзлар ясалган. Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўз ҳодисаси сўз ясалишининг энг маҳсулдор усулларидан бири саналади. Демак,тилнинг луғат таркибидаги ўзгаришлар асосан уч йўл билан воқе бўлади: 1) мавжуд луғат таркиби янги сўз ва ифодалар билан тўлдирилади; 2) эскириб қолган сўзлар луғатдан чиқиб кетади; 3) бир қанча сўз ва ифодаларнинг маъноси ўзгаради, булар янги маънога эга бўлади. Сўз ясалиш масалаларига олимлар турли - хил фикр билдиришади. Филология фанлари номзоди А.Ғуломовнинг “Ўзбек тилида сўз ясаш йўллари ҳақида” номли ишларидан ташқари бошқа тилларнинг материаллари асосида бир қанча ишлар босилган. Бу ишларда қўшма сўзлар юзасидан бир мунча асосли фикрлар баён қилинган. Айниқса, А.Ғуломовнинг юқорида қайд қилиб ўтилган ишида қўшма сўзлар ҳақида анча кенг маълумот берилган. 5 ”Қўшма сўз ” термини , - деб ёзади ўртоқ Маматов, - унинг маъносидан кўриниб тургандек, фақат қўшилиб ёзилиши лозим бўлган сўзларга нисбатан ном бўлиб қолмоғи лозим”.Ҳолбуки,ўртоқ Маматовнинг ўзи юқоридаги 5 А. Ғуломов, Ўзбек тилида сўз ясаш йўллари ҳақида, Тил ва Адабиёт институти асарлари, Т.,1989,51 бет 5

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan фикрига зид ҳолда “юрт армияси” каби сўз бирикмаларини қўшма сўз деб ҳисоблайди. 6 Кўриниб турибдики, ўртоқ Маматов белгилаган бундай қоида қўшма сўзларнинг чегарасини белгилаш учун ҳеч қандай асос бўла олмайди. Ўртоқ Ш. Раҳматуллаев ва А. Ҳожиевнинг “Яна қўшма сўзлар ва уларнинг имлоси ҳақида” деган мақоласида қўшма сўзлар тўғрисида анча дуруст фикрлар баён этилган. 7 Бироқ мақола муаллифлари тенг томонли , тўрт элементли, уч қаватли каби қўшма сўзларни сўз бирикмаларига киритадилар. Буларнинг фикрича ,бу бирикмаларда аниқловчилик муносабати бор, яъни бу бирикмалар яхлит бир тушунчани ифодалшдан қатъий назар , уланинг биринчи элементлари иккинчисини аниқлаб келади. Агар биз қўшма сўзларнинг пайдо бўлиш тарихига назар ташласак, уларнинг аслида грамматик муносабатга эга бўлган сўз бирикмалари эканлигини кўрамиз/Бу ҳақида диссертасиянинг биринчи бобида алоҳида тўхталамиз/. Шундай экан, қўшма сўз элементларининг ўзаро бирикиш хусусияти ҳам бир хил эмас.Масалан: Итузум типидаги қўшма сўзлар маъно ва грамматик жуҳатдан жуда бирикиб кетган. Бу хил қўшма сўзда элементларнинг ўзаро бирикиши темир йўл типидаги қўшма сўзларга нисбатан кучлидир. Темир йўл типидаги қўшма сўзларнинг элементлари маълум даражада бир –биридан ажралиб туради. Талаффузда ҳам элементларнинг айримлиги сезилиб туради. Ит узум типидаги қўшма сўзларда эса бу айримлик сезилмайди. Демак, элементлари ҳали батамом бирикмаган, аммо яхлит бир тушунчани ифодаловчи бирикмалар ҳам қўшма сўз саналади . Луғат таркиби тилнинг аҳволи қандай эканлигини акс этиради: луғат таркиби қанча бой ва хилма - хил бўлса, тил ҳам шунчалик бой ва тарққий қилган бўлади. Шундай қилиб, ўзбек тилига бошқа тиллардан кирган ва кираётган сўзлар, илмий терминлар тиллар луғат таркибини кундан-кунга бойитмоқда ва унинг ўсишида баракали таъсир кўрсатмоқда. Ушбу илмий ишимизда икки тилнинг сўз ясалиш имкониятларини ўрганиш ва сўз ясалишининг сермаҳсул усулларини ажратишни олдимизга мақсад қилдик. 6 Н.Маматов, Орфография қоидалари аниқлансин, Маърифат журнали,27 май, 2000 йил. 7 Ш. Раҳматуллаев ва А. Ҳожиев, Яна қўшма сўзлар ва уларнинг имлоси ҳақида, Маърифат журн.,27 май, 2000й 6

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan I БОБ . ҲОЗИРГИ ЗАМОН ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛИДА ҚЎШМА СЎЗЛАР 1.1. Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўз ясалиш мезонлари. Айрим сўзларни бириктириш йўли билан янги сўз яратиш тилдаги энг қадимий усуллардан бири бўлиб, у тилининг тараққий этиши натижасида яна ҳам кенгайди, сўз ясашнинг энг маҳсулдор усулларидан бирига айланади. Бу ўринда академик Л.В. Шчербанинг қуйидаги сўзларини ҳам эслатиб ўтишга тўғри келади. “.....Любая синтаксическая группа может оказаться сложним словом, которое должно отличаться от группы лишь тем, что оно значит болше, чем сумма значений образуюших его слов. Таким образом, словосочетания вроде железная дорога , общая тетрадь, зубная паста, красное вино / где со словом красный связывается целый ряд качест вина и т.д./ следует считать сложными словами..... Что даже такое словосочетание, как чай пит, начинает ощущатся сложним словом, явствует из такого очень распространенного новообрзования, как ми уже почайпили и т.д ”. 8 А.И.Смирницкий сўзларни оддий, ясама ва қўшма сўзларга ажратади. Қўшма сўз таркибини икки ва ундан ортиқ морфемалар ташкил қилади, дейди ва қўшма сўзларнинг бир кўриниши сифатида black-eyed типидаги сўзларни мисол келтиради. И.В.Арнольд эса қўшма сўзларга қуйидагича таъриф беради: “ Қўшма сўз деб таркибида икки ёки айрим ҳолларда уч асос бирикиб, гапда мустақил лексик бирлик сифатида иштирок эта оладиган сўзларга айтилади.” [ Compound words are consisting of at least two stems which occur in the language as free forms. In compound words the immediate constituents obtain integrity and structure coehsision that makes them function in a sentence as separate lexical units. 9 ] Г.Марчанд “ The term compound” бобида қуйидагича изоҳ беради: “ The coining of new words proceeds by way of combining linguistic elements on the basis of a determinant / determinatum relationship called syntagma when two or more words are combined into morphological unit on the basis just stated we speak of a compound. ”[ Қўшма сўз асосига аниқловчи ва аниқланмиш муносабати ётади ва бу синтагма (интонация ва маъно жиҳатдан яхлит бўлиб, бир ёки бир нечта сўздан иборат синтактик бирлик) ни ҳосил қилади.] 10 Сўнгги йилларда эса тил ҳодисаларининг моҳияти чуқурроқ ёритилиши муносабати билан сўз ясалиши тилшуносликнинг бошқа соҳалари каби ўзига 8 Л.В.Щчерба, Очередныепроблемы языковедения,М.,1945,182 бет. 9 И.В.Арнольд, Лексикология современного английского языка,М.,1959, стр.150. 10 H. Marchand , The categories and types of present-day English word-formation, Wiesbaden, 1960, p.11 7

$www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan хос алоҳида текшириш объектига эга бўлган мустақил соҳа эканлиги исботланди. Шунинг учун қўшма сўзларга қўйдагича таъриф бериш мувофиқ бўлади: икки ёки ундан ортиқ сўз /ўзак/ ларнинг ўзаро бирикувидан тузилиб, яхлит бир тушунча – маънони ифодаловчи сўзлар қўшма сўз саналади. Инглиз тилида қўшма сўз ясалиши шартли 4 гуруҳга ажратилган ҳолда амалга оширилади: 11 1. Эндоцентрик (ички) усулда ясалган қўшма сўзлар таркибида бош сўз устунлиги мавжуд бўлади, яъни қўшма сўз маъносини англатувчи асосий сўз ва унинг маъносини тўлдириб келувчи иккинчи компонент сўз. Масалан, doghouse\итнинг каталаги\ сўзида house(уй) сўзи бош сўз, dog (ит)сўзи эса ёрдамчи компонент вазифасини бажаради. Бу усулда ясалган сўзларда бош сўзнинг маъно англатувчи имкониятлари иккинчи компонент томонидан чегараланади./А+ Б= Б/ 2. Экзоцентрик (яширин) усулда қўшма сўз таркибида бош сўз мавжуд эмаслиги билан ажралиб туради. Ясама сўз таркибидаги икки компонент унинг янги маъносини англашда чалкашликни юзага келтиради. Масалан, white-collar (оқ ёқа) сўзини таҳлил қилганда, “ранг” ва “ёқа” сўзлари “ишчи, ходим” маъноларини англатади ва ўзбек тилига таржима қилинганда ясама сўзлигини кузатамиз./A+Б=С/ 3. Копулятив (боғловчили) йўл билан ясалган сўзлар ўзида икки компонент маъносини ўзида яққол кўрсатиб туради. Масалан, bittersweet (аччиқ бахт),sleepwalk(ойпарастлик). 4. Икки қарама қарши маъноли компонент иштирокида ясалган қўшма сўзлар. Масалан,actor-director, maid- servant. Баъзи жуфт сўзлар ўзларининг маъно ва грамматик ҳолатларини ўзгартириб, қўшма сўзга айланишлари мумкин: қиймат баҳо, орқа-пушт, белкурак, тункеча, белўроқ, олачипор каби қўшма сўзлар аслида синонимик типдаги жуфт сўзлардан туғилган. Буларнинг элементлари орасидаги синтактик тенглик йўқолиб, биринчи элемент ккинчисининг турини, навини аниқлашга хизмат этади. Бу типдаги қўшма сўзлар ҳозирги адабиётларда ҳам учрайди. Ўзбек тилида айрим сўзларни бириктириш йўли билан янги сўз яратишнинг ўз тузилиш характери жиҳатдан икки хилини кўрамиз: лексик усул ва синтактик усул. Лексик усулда бир маъноли сўз такрорланади, икки маънодош ёхуд икки қарама-қарши маъноли сўз бирикиб келади. Мана шунинг натижасида янги бир умумлашган маънони билдирувчи жуфт сўзлар ҳосил бўлади: бешта-бешта, 11 H. Sweet. A new English Grammar, Logical a nd Historical. Oxford. 1974. §65 8$ $www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan бости- бости , ота-она, куч- қуват, катта-кичик, ва ҳ.к. Синтактик усулда эса икки /баъзан ундан ортиқ/ сўз / ўзак/ бир-бири билан қўшилади. Натижада янги лексик маънони ифодаловчи қўшма сўзлар туғилади: ҳаром томоқ, Қўштут, Янгиобод /жой номлари/ ,ғўзапўчоқ ва ҳ.к.з. Бу жиҳатдан қўшма сўзлар жуфт сўзлардан фарқ қилади. 12 Уларнинг бир- биридан ажратувч и асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Қ ўшма сўзлар тобеланиш йў ли билан / э ргаш сўз + бош сўз/ ; жуфт сўзлар эса тенгланиш йў ли билан ясалади. 2. Қўшма сўзлар бир бош урғули бўлади, жуфт сўзларнинг ҳар бир элемент урғули бўлади. 3. Қ ўшма сўзларнинг материали турли мустақил сўз туркум лар идан иборат бўлиши мумкин: сифат + от, сон + от, от + феъл каби. Жуфт сўзларнинг элементлари эса бир хил сўз туркумидан иборат бўлади. \от + от, феъл +феъл, сифат+ сифат \ 4. Қўшма сўзларда тартиб ўзгариши билан фикр ва грамматик ҳолат ҳам ўзгаради. Масалан , кўзойнак ва ойнак кўз / шишадан қилинган кўз/ ; жуфт сўзларда эса бу ҳолат кузатилмайди. Қўшма сўз ҳодисаси Е.А.Василевская таърифи билан айтганда, тил луғат таркибини ва грамматик тузилишини шакллантиришнинг энг ўткир воситасидир. 13 Инглиз тилида қўшма сўз ясалишини ҳар тамонлама таҳлил қилганда, бир қатор муаммоларга дуч келиш мумкин: 1) Қўшма сўзларнинг аниқ таърифи; 2) Қўшма сўзларнинг генезиси (келиб чиқиши); 3) Қўшма сўз ва сўз бирикмаларнинг фарқи; 4) Қўшма сўз компонентларининг ўзаро алоқадорлиги; 5) Қўшма сўзлар ифодалайдиган янги маънолар таҳлили; 6) Қўшма сўзларнинг тил морфологик ва синтактик тузилишидаги ўрни масалалари. Бу муаммолар бир - бири билан чамбарчаслиги билан бир қаторда улар умумий ва хусусий тилшуносликка оид муаммоларга ҳам алоқадордир. Бу муаммоларнинг ҳал қилиниши икки саволга ойдинлик киритиши мумкин. Биринчидан, қўшма сўз деб нимага айтилади ва иккинчидан, қўшма сўзларнинг бошқа лексик бирликлардан ажралиб турадиган жиҳатлари қайсилар.Демак ,биз олдимизга мана шу масалаларни ҳал қилишни мақсад қилдик Шунингдек, сўзлар ясама (мотивлашган) ва туб (мотивлашмаган) сўзларга бўлинади. Сўз ясалиши масаласининг муҳим ва долзарблиги, тил структурасидаги ўрни 12 А. Ғуломов, Ўша асар. 13 Е.А.Василевская , Словосложение в русском языке, М.,1962, стр.37. 9$

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan масаласи, ва унинг умуман дериватологиядаги ўрни тилшунослар томонидан тан олинган ва ҳамон ўрганиб келинаётган соҳалардан бири ҳисобланади. Сўз /ўзак/ларни бириктириш йўли билан қўшма сўз ҳосил қилиш кўпгина тилларда мавжуддир. Аммо янги сўз яратишнинг бу усули, бунда ҳар қайси тилнинг ўзига ҳос хусусияти ва унинг қонуниятлари кўп тилларда , шунингдек туркий тиллар системасидаги тилларда ҳам, ҳали етарли даражада текширилган эмас. Туркий тиллар системасидаги кўпгина грамматик адабиётларда сўз/ўзак/ ларни қўшиш орқали қўшма сўз ҳосил этилиши ва уларнинг тузилиши типлари кўрсатилса ҳам, аммо қўшма сўзларнинг бошқа ҳусусиятлари тўлиқ равишда очиб берилмаган. С ў з ясалиш масалалари тилшуносликда фонетика, грамматика, лексик ология со ҳ алари билан бирга доимо махсус ў рганиб келинади. Тилшунослик тарихига назар ташласак, сўз ясалиши , у билан бо ғ лиқ бўлган ҳодисалар , шунингдек, сўз ясалиш баҳсининг предмети аниқ бўлсада, лекин бу соҳанинг тилшуносликнинг бошқа бўлимларига муносабати, унинг тилшуносликдаги ўрни масаласида бир фикрга келинмаган эди. Кўпчилик илмий асарларда сўз ясалиши грамматиканинг бир қисми сифатида талқин этилган бўлса ,айрим адабиётларда у лексикология таркибида берилган, ва ҳатто сўз ясалишининг мутлақо лексикологияга мансуб эмас лиги таъкидланади. 14 Тилшуносликка оид бир қанча адабиётларда қўшма сўз берилган таърифларни учратиш мумкин. Айрим китобларда қўшма сўзга мана бундай таъриф берилади: “Икки ёки бир неча ўзакдан ясалган сўзлар қўшма сўз деб аталади.” Аввало шуни айтиш керакки, ҳамма қўшма сўзлар ҳам икки ёки ундан ортиқ ўзаклардан ҳосил бўлавермайди. Баъзи қўшма сўзлар борки , уларнинг айрим элементи ёхуд ҳар икки элементи ясама сўз /негиз/дан тузилган: бешиктерватар, қўшўтқазгич; қайтасинов, элчихона ; ишлаб чиқариш, тинчликсевар ва ҳ.к. Иккинчидан, бу таъриф ‘қўшма сўз” тушунчасини тўла ифодалай олмайди. А. Н. Кононов феъл + феъл дан тузилган қўшма сўзларга олди-берди, олди- қочди, борди-келди, бости-бости, ур-йиқит, ур-сур, каби жуфт сўзларни ҳам киритади. 15 “Халқ тилида, -деб ёзади Мейс ва Вандерис, -қўшма сўзлар мутлақо ишлатилмайди ”. 16 Бу фикрнинг ҳақиқатга зид эканлигини ўзбек ва қирғиз тилларнинг далиллари кўрсатади. Бу ҳол бошқа системадаги тилларда ҳам тасдиқланган. “Эътироф қилиш керакки, одатда грамматикаларда 14 Ch. Freese. The Structure of English. London . 1961 15 А.Н.Кононов, Грамматика узбекского яз ыка,Т.,1989,104 бет 16 J.Mais and O.Wanderis, Colloquialism,1967, §3 10

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan кўрсатилишига нисбатан нутқда қўшма сўзларнинг миқдори анчагина ортиқ ва унинг ишлатилиш кўлами анчагина кенгдир”. 17 Инглиз тилидаги қўшма сўзлар эса қуйидаги моделлар орқали ясалади: 1-расм . 1. N+N 11 . A+ADV 21.Pr.adj. +N 3 1. NUM cordinal +N 2. N+A 12. V+N 22. Pr.adj. + PI 32.NUM cordinal + A 3. N+G 13.V+A 23. Pr.adj.+ PII 33. NUM ordinal +N 4. N+PI 14.V+V 24. Pr.adj.+ ADV 34. NUM ordinal +A 5. N+PII 15.V+PR.adj. 25. AD V+ N 35. NUM ordinal +ADV 6. N+ADV 16.V+ADV 26. ADV+A 36.PREP.+N 7. A+N 17.G+N 27. ADV+ V 37. PREP.+ Pr.person 8. A+A 18.PI+N 28. ADV+PI 38.PART+N 9. A+PI 19.PII+N 29. ADV+PII 39.V+PREP 10. A+PII 20.Pr.person. + N 30. ADV+ ADV Демак, қўшма сўзларнинг асосий қисми турли синтактик муносабатлардан туғилса, айрим қўшма сўзлар эса/булар озчиликни ташкил этади/ грамматик муносабатга киришмаган сўзларнинг ўзаро бирикувидан туғилади.Бу грамматик ҳодиса икки тилининг ўзига хос грамматик қурилишини кўрсатувчи исботлардан биридир. Ҳар бир тилнинг шу тилдаги мавжуд сўз ясалиши тилларини ва қўшма сўз турларини белгилайдиган ички қонунлари бўлади. Инглиз ва ўзбек тилларидаги қўшма сўзларнинг кўпи аниқловчи ва аниқланмиш алоқасидан туғилган. Бошқа бирикмалардан туғилган қўшма сўзлар бунга нисбатан оздир. Юқоридаги исботлардан англашиб турибдики, қўшма сўзлар тарихан қараганда сўз бирикмаларидан келиб чиққан, сўз бирикмалари қўшма сўзларнинг пайдо бўлиши учун асос бўлган. Сўз бирикмалари билан қўшма сўзларнинг баъзи ҳолатларда бир-бирига ўхшаб кетишининг сабаби ҳам шудир. Ҳозир бири иккинчисидан ўзига хос белгилар билан фарқ қилувчи бу икки ҳодисанинг айрим-айрим грамматик вазифаларга эга бўлиши тил тараққиёти билан чамбарчас боғланган. Шубҳасиз, бу ҳодиса ўзбек ва инглиз тилининг ўзига хос ички қонуниятлари асосида вужудга келган. Ҳақиқатан ҳам тилда грамматик қурилиш замон ўтиш билан ўзгаради, такомиллашади, ўз қоидаларини яхшилайди ва аниқлайди, янги қоидалар билан бойийди. Сўз 17 И.Алитырев,Определительные сложные слова, МГУ,1965,36 бет 11

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan бирикмаларидан бир қанчалари тилнинг тараққиёти орқасида ўзаро бирикиб,тамоман қўшма сўзга айланиб кетадилар. Баъзилари қўшма сўзга айланиш жараёнида туради. Шунинг учун ҳам инглиз ва ўзбек тилида айрим ҳолатларда қўшма сўз билан сўз бирикмасини, айниқса аниқловчи ва аниқланмиш алоқасидан туғилган қўшма сўзлар билан сўз бирикмасини ажратиш қийин. Чунки ҳар қандай сўзлар бирикмаси қўшма сўз бўлавермайди. Фикримизнинг исботи учун мисолларга мурожаат этайлик: оқ қуш /ранги оқ бир қуш/ -сўз бирикмаси, оққуш /қушнинг бир тури/- қўшма сўз, оқ тош / оқ тусдаги тош /- сўз бирикмаси, Оқтош /жой номи/- қўшма сўз, катта-қўрғон/ ҳажми катта-қурғон/ -сўз бирикмаси, Каттақурғон /жой номи/ - қўшма сўз, уч бурчак / уч бурчак/ -сўз бирикмаси, учбурчак /геометрик тушунча , русча треуголник/ -қўшма сўз ва инглиз тилида ҳам худди шу ҳодисани кузатиш мумкин: а white collar/оқ рангли ёқа/ ва white-collar /ишчи, ходим/ ва ҳ.к.з. Демак, айнан сўз бирикмаси қўшма сўз бўлиши ҳам мумкин, сўз бирикмаси бўлиши ҳам мумкин. Мана шундай айрим қўшма сўзлар шакл жиҳатдан сўз бирикмасига ўхшаса ҳам, лекин ундан кескин фарқ қилади. Бундай ҳолда бирикманинг қўшма сўз бўлиш ёки бўла олмаслиги ўша бирикмадаги элементларнинг маъно ва грамматик хусусиятига боғлиқ. Сўз бирикмасининг таркибидаги сўзлар ўз мустақиллигини сақлайди ва у эркин ҳолатда. Сўз бирикмасининг таркибидаги элементлар орасида ички синтактик муносабат сақланади. Бундай вақтда унинг таркибидаги элементлар гапда айрим-айрим вазифани бажаради. Қўшма сўз таркибидаги элементлар эса лексик жиҳатдан жуда бирикиб, яхлит бир тушунчани ифодалайди. Қўшма сўз таркибидаги элементлар эркин ҳолатда бўлмайди, аксинча улар ўзаро зич боғланади ва нутқда бир сўздек қўлланади. Қўшма сўзнинг элементлари орасида синтактик муносабат йўқ, яъни улар бири иккинчисини аниқламайди. Шунинг учун у бир сўроққа / бир гап бўлаги сўроғига / жавоб бўлади ва гапда биргина вазифани бажаради. Мисол учун қизил қоғоз ва Қизилтепа бирикмаларини олайлик. Қизил қоғоз бирикмасида қўшма сўз учун хос белгилар йўқ. Бунда икки сўзнинг қўшилишидан янги бир сўз ҳосил бўлмаётир. Бу бирикмада синтактик алоқа мавжуд. Буларнинг элементлари бир иккинчисини аниқлашга хизмат қилади: қанақа қоғоз? - қизил қоғоз. Лекин Қизилтепа бирикмасида тамоман бошқача ҳолни кўрамиз. Бу бирикмада ҳеч қандай синтактик муносабат йўқ. Қизилтепа бирикмасининг таркибидаги ҳар икки элемент ҳам ўзининг дастлабки маъносидан ташқари, янги лексик маъно – жой номини билдиряпти. Шунга кўра, қизил қоғоз сўз бирикмаси, Қизилтепа эса қўшма сўздир. Яна бир мисол кўрайлик: Қора қалпоқ кийдим гапидаги қора сифати қалпоқ сўзининг 12

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan аниқловчиси бўлиб , унинг / қалпоқнинг / ранги-тусини билдирмоқда.Аммо қорақалпоқ сўзи ҳалқнинг номини билдирса, унда қора сифати аниқловчилик вазифасини унутади ва қалпоқ сўзи билан бирикиб, янги лексик маъно ифодалайди.Бундай темир ирода, Бувайда раёни кабиларининг қўшма сўз эмаслиги равшан.Бу типдаги бирикмаларининг элементлари орасида синтактик муносабат тўлиқ сақланган бўлиб, бир иккинчисини аниқлайди.Мана шунинг учун қўшма сўз билан сўз бирикмасининг чегарасинининг белгилашда уларнинг фонетик, морфологик, синтактик ва семантик томонларини ҳисобга олиш лозим. Семантика тилшуносликнинг энг муҳим қисмларидан биридир.Сўзларнинг ва ифодаларнинг маъно томони тилни ўзганишда катта аҳамиятга эга.Фақат ана шу белгиларнинг ҳаммаси қўшма сўз билан сўз бирикмасини фарлаш имкониятини беради.Бунда қўшма сўзларнинг бир бош урғу олиши, элементлари орасида ажратувчи пауза бўлмаслиги, айрим қўшма сўз таркибидаги элементлар орасида фонетик ўзгаришлар юз бериши,қўшма сўзларнинг таркибидаги элементлар бирикиб янги лексик маънони ифодалаши,қўшма сўзларнинг элементлари орасидаги грамматик муносабатининг йўқлиги, гапда оддий сўз каби бир вазифада келиши ва шу каби ҳолатларни назарда тутиш керак. Қўшма сўзлар ҳақида яна ҳам аниқ тушунчага эга бўлиш учун уларни ички ва ташқи аломатларига кўра таҳлил қиламиз. Қўшма сўзларнинг ички аломатларига фонетик, морфологик ва орфографик мезонлар, ташқи аломатларига синтактик мезонлари киради. Қўшма сўзларнинг ички аломатлари:  Фонетик мезон. Бунда қўшма сўзлар ягона бош урғуга эга эканлиги билан ажралиб туради. Лекин айрим қўшмалар икки бош урғули бўлиши мумкин. Г.Марчанд home- made,moth-eaten, spell-bound, frostbitten, homespun heartfelt, heartbroken, типидаги сўзларни бир бош урғули деб таъкидлайди, лекин home-made, home- bred,custom-built, government-owned, factory-packed каби сўзларни эса икки бош урғули ҳисоблайди.  Орфографик мезон . Инглиз тилидаги қўшма сўзлар бошқаларига орфографик жиҳатдан энг чалкаши саналади десак, хато бўлмайди. Сабаби айнан бир қўшма сўзнинг газета ва журналларда уч хил, ажратиб, чизиқча билан ёки қўшиб ёзилганлигини учратиш мумкин. Лекин тилнинг маълум нормаларига асосан қўшма сўзлар аниқ ҳолатларда ёзилиш қоидаларига эга. Масалан, to break through (бостириб кириш) феъли отлашганда қўшиб ёзилади: a breakthrough. Агар қўшма сўзлар гапда предикатив (кесимлашган) ёки 13

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan атрибутив(сифатлашган) вазифасида келса, улар қўшиб ё бўлмаса чизиқча билан ёзилади. Умуман олганда, кўпчилик олимларнинг қўшма сўзлар қўшиб ёзилиши лозим деган фикрларини инобатга олиш керак. Мас.,” Compound adjectives, like compound nouns, may be solid or hyphenated or separate words that are understood as one. The passage of compound adjectives from separate- word to solid-word form occurs slowly but surely as the given word unit establishes itself more firmly. Farsighted was once far-sighted. In time boy crazy very likely will be boycrazy. ” 18 Э.Патрижд “ Usage and Abusage ” китобининг “ Hyphenation ” бобида бу ҳвқида шундай дейди: “ In the life of compound words there are three stages: (1) two separate words (cat bird); (2) hyphenated compound (cat-bird); (3) a single word (catbird) ” .  Морфологик мезон . Бу мезон қўшма сўзларнинг сўз бирикмасига қараганда морфологик бирликлигини белгилаб беради, яъни қўшма сўзларнинг компонентлари ўзаро ҳеч қандай қўшимчаларсиз боғланади, сўз бирикмасида эса аксинча. Аслини олганда, инглиз тилининг ўзи морфологик жиҳатдан унча бой эмас,шу сабабли бу мезон айрим қўшма сўзларга нисбатан қўлланилади. Мас., book-filled (room) сўзининг биринчи комноненти “book” сўз эмас,яъни асосдир. Акс ҳолда бу компонент кўплик категориясида қўлланила оладиган сўз бўлар эди. Кўплик қўшимчасининг йўқлиги бу мезоннинг ўзига хос жиҳатидир. Қўшма сўзларнинг ташқи аломатлари: Қўшма сўзларнинг ташқи аломатлари уч жиҳатдан таҳлил қилинади: 1. Компонентларнинг мослиги 2. Комнонентларнинг кетма - кетлиги 3. Компонинтлар орасидаги синтактик муносабатлар Тилдаги ҳар қандай сўзларнинг кетма - кетлиги нутқда синтагмани ҳосил қилади ва бу ё қўшма сўз ёки сўз бирикмаси ҳисобланади. Сўзларнинг мослиги ёки кетма - кетлиги тилнинг махсус нормаларига асосланади,агар бу нормалар бузилса, нутқда қўшма сўз ҳосил бўлади. Мас.,инглиз тилида миқдор сонлар отнинг сифатини ифодалай олмайди. Шу сабабли 10,000-strong (demonstration) қўшма сўздир. Айрим турдаги қўшма сўзларда компонентлар ўрнининг алмашинуви уларнинг ўзига хос жиҳатидир. Бу жиҳат фақат иккинчи компоненти сифат ва равиш бўлган сўзларга тегишлидир. Мас., oil-rich, man-made. Бу айни пайтда синономик сўз бирикмаларига айланиши мумкин: rich in oil, made by man. 18 A. Foulke, English for everyone. N . Y ., 1964,62 14

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Айрим қўшма сўзлар таркибида ёрдамчи элементларнинг йўқлиги билан сўз бирикмасидан ажралиб туради. Лекин бу фразеологик ибораларга тегишли эмас: good -for -nothing, pie- in-the- sky. Қўшма сўз компонентлари мустақил равишда синтактик алоқага кириша олмайди, сўз бирикмасида эса бу ҳодиса содир бўлади. Мас.,financed by the government бирикмасида икки компонент мустақил равишда синтактик алоқага кириша олади: a factory generously financed by the British government . Аксинча, қўшма сўзида компонентларнинг ҳеч қайси бири синтактик алоқага кириша олмайди, яъни generously government - financed . Лекин улар уч компонентли қўшма сўз моделларида иштирок эта олади: Labour- government - financed. Шундай қилиб, қўшма сўзлар фонетик, морфологик, синтактик ва семантик белгиларга эга. Мана шу белгилар қўшма сўз билан сўз бирикмасини бир-биридан ажратиб туради. Биз юқорида ўзбек тилида қўшма сўзлар икки ва ундан ортиқ сўз / ўзак/ларнинг ўзаро бирикувидан тузилишини кўриб ўтган эдик. Қуйидаги қўшма сўзларнинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи белгиларни алоҳида –алоҳида кўриб ўтамиз. 1. Қўшма сўзларнинг характерли белгиларидан бири шуки, улар бир бош урғу олади ва урғу охирги элементнинг сўнгги бўғунида бўлади: Оқтепа, Тўйтепа, гулбоғ, мингбош / бот/, носқовоқ ва ҳ.к.з. Қўшма сўзларда иккинчи даражали урғу ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда иккинчи даражали урғу биринчи элементнинг охирги бўғинида бўлади ва кучсиз эшитилади: Тўрақўрғон, Қатортерак, Янгибозор, Олтиариқ ва ҳ.к.з. Уч ўзакдан тузилган қўшма сўзларда иккита иккинчи даражали урғу ва бир бош урғу бўлади. Масалан: Шофайзиқулоқ /жой оти / , Қоракўрпасой /жой оти / ва ҳ.к. з. 2. Айрим қўшма сўз таркибидаги элементлар орасида фонетик ўзгаришлар юз беради : Жаранглилашиш, жарангсизлашиш, товушларнинг тушиб қолиши, бир товушнинг иккинчи товуш билан алмашиши ва ҳ.к.з. Мана шундай фонетик ўзгаришлар натижасида баъзи қўшма сўзларнинг элементлари тамоман бирикиб ,бир сўз тусини олади. Фонетик жиҳатдан ўзгариб кетган айрим қўшма сўзларни шаклий томондан икки элементга ажратиб бўлмайди, уларни фақат лингвистик анализ йўли билан қисмларга ажратиш мумкин: 1) Жаранглилашиш ҳодисаси. Қўшма сўзларнинг биринчи элементи охиридаги жарангсиз к, қ товушлари унли билан бошланувчи сўзнинг таъсирида жаранглашади. Бунда к /г га , қ/ ғ га айланади. Ёзувда ҳам шу шакл ўзлашган: билакузук/ 15

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan билак+узук/ , қовоқари / қовоқ+ари /, Бегобод/ Бека+обод /,бугун / бу+кун/ ва ҳ.к. з. 2) Жарангсизланишиш ҳодисаси. Қўшма сўзларнинг биринчи элементи охиридаги жарангли б,д товушлари жарангсиз товуш билан бошланувчи сўзнинг таъсирида жарангсизлашади: шапкўр / шап+ кўр /, искаптопар/ искаб+топар/, қантчой/қанд+чой /. 3) Товушларнинг тушиб қолиш ҳодисаси. A) Қўшма сўзларнинг биринчи элементи охиргидаги айрим товуш ёхуд бўғин тушиб қолади: паншоха / панж+шоха/, Файзаобод/ Файзиобод/, зарчува / зард+чўва/, қайнона –қайин+она/ ,қайнота/ қайин+ота/ ва ҳ.к. з B) Изофа қўшимчаси тушиб қолади: гулқоқи / гули+қоқи/, гултожихўроз / гули+тожи+хўроз/, гулҳамишабоҳор / гули+ҳамиша+баҳор/,гулхайри/ гули+хайри/ ва ҳ.к.з. 4) Товушларнинг алмашиш ҳодисаси : б > в : холавачча / хола+бачча, аммавачча / амма+бачча / ва ҳ.к.з. 3. Ўзбек тилида қўшма сўзларнинг элементилари асосан боғловчисиз бевосита бирикади: эртўла, қирққулоқ, кўрчичак, сувчечак, Деҳқонобод, Тўйтепа, Оқтош ва ҳ.к.з. Юқорида ўзбек тилида махсус бириктирувчи унлининг йўқлиги қайд қилинди. Аммо айрим ҳолларда қўшма сўзларнинг элементлари баъзан бир қўшимчалар билан ўзаро бирикувчи ҳам мумкин: кун /га/ боқар, бир/а/ тўла, бор/а/ солиб,бош/и/ берк, қўл/и/ қаттиқ ва ҳ.к. з. Қўшма сўзлардан ёхуд сўз бирикмаларидан турли қўшимчалар ёрдами билан яна қайта янги сўз ясаш ва уларни турлаш мумкин. Ясаш ва турлаш чоғида фақат сўнгги элементларгина қўшимча олади. Қўшма сўзларнинг бу хусусияти содда сўзлардаги сўз ясаш ва турланишни эслатади: юз сентнер- юзсентнерчи, ўн минг- ўнмингчи, қора қуш-Қорақушчи, бир ҳужайрали-бир ҳужайралилар,сутемизувчи-сутемизувчилар ва ҳ.к.з. Ўзакларни бириктириш йўли билан сўз ҳосил қилишда ҳам худди ясовчилар ёрдами билан янги сўз ясашдаги сингари, айни бир сўз воситаси билан маънан бир-бирига яқин бўлган бир неча қўшма сўзлар ҳосил қилиниши мумкин. Масалан: ишбай, иш боши, иш куни, иш ҳақи , ишлаб чиқариш ,ишлабчиқарувчи, ишбошловчи, ишбилармон, ишбиларманлик, ишхона ва ҳ.к. Қўшма сўзларнинг элементилари ё қўшимчасиз /туб/, ёки қўшимчали бўлиши мумкин: a) Ҳар икки элементи қўшимчасиз: қораталоқ, қилтомоқ, кўкютал , олақарға, қирқоёқ, бойқуш, ошқозон, туятовон, кўксултон, қумшакар ва ҳ.к.з. 16

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan b) Биринчи элементи қўшимчасиз, иккинчи элементи қўшимчали: Булоқбоши, молбоқар, этти йиллик, йўлбошчи, бешхонали, қўшўтказгич, биртуёғлилар ва ҳ.к.з. c) Биринчи элементи қўшимчали, иккинчиси қўшимчасиз: Қайнарбўлоқ, тураржой, қайта синов, элчихона, асалчи ва ҳ.к.з.. Ҳар икки элементи қўшимчали: ишлаб чиқарувчи, ишлабчиқарувчи, тинчликсевар, искабтопар,кунгабоқар/ ўсимлик номи/ ва ҳ.к.з. Демак, қўшма сўз таркибидаги элементлар: а/ўзак+ўзак; b/ ўзак+ўзак+қўшимча, c/ ўзак+қўшимча+ўзак, d/ ўзак+қўшимча+ўзак+қўшимча тартибида бирикади. 4. Қўшма сўзларнинг характерли белгиларидан яна бири шундан иборатки, икки ва ундан ортиқ сўз / ўзак/ қўшилиб, ўзининг маъносидан ташқари янги лексик маънони беради. Масалан : канакунжут бирикмасида ҳар бир элементнинг айрим маъносидан ташқари учинчи маъно – ўсимлик номи англашилади. Баъзи қўшма сўзларнинг таркибидаги элементлар ўз маъносини тўлиқ сақлайди: сўқмоқ йўл, тош йўл, тўғрибурчак, қийшиқбурчак, тезпишар, тезоқар, тил олди ,тил орқа, қизилуруғ ва ҳ.к.з. Аммо Қумтепа, Қўштут, Тўрткўл, Қорадарё, Қоратош каби қўшма сўзларнинг таркибидаги ҳар икки элементдан англашилган маъно тарихан шу тушунчани ифода этса ҳам, сўнг у унитилган ва маълум бир жой номи бўлиб қолган. Ҳар ики ҳолда ҳам қўшма сўзларнинг таркибидаги элементлар ўзаро бирикиб, янги лексик маънони ифодаламоқда. 5.Бирор бирикманинг қўшма сўз бўлиш ёки бўлмаслигини белгилашда интонация(оҳанг)нинг ҳам роли бор. Сўз бирикмаси танаффус ўрнига қараб ҳар хил бўла олади. Сўз бирикмаси орасида қисқа танаффус бўлади, қўшма сўз таркибидаги элементлар орасида танаффус бўлмайди, биринчи элементга нисбатан иккинчи тезроқ айтилади.Масалан: бир паллали/тарози/ қўшма сўз , бир / пауза/ паллали /тарози/ қўшма сўз эмас; уч хонали/ этаж/ қўшма сўз, ва ҳ.к.з. 6. Қўшма сўз таркибидаги элементлар орасида грамматик/ синтактик/ муносабат бўлмайди. Улар гапда оддий сўз каби бир вазифани адо этади. Қўшма сўзлар гапда яхлит ҳолда бош ёки иккинчи даражали бўлак бўла олади. Мас.,Тонг чоғида Мамажонотанинг ишини кўриш учун қишлоқ аграноми билан бирга Тошлоқнинг Найманбўстонига бордик. Найманбўстон- ҳол. Тошкент билоятининг туманларидан бири Қорасувдир. Қорасув- кесим. 17

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan II БОБ. ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛИ ҚЎШМА СЎЗЛАРИНИНГ КОМПОНЕНТЛАРИГА КЎРА ТАҲЛИЛИ. Ўзбек тилида қўшма сўзлар таркиби жиҳатдан ғоят мураккаб ва ранг- барангдир. Қўшма сўзлар таркибига эътибор бериб қарасак, уларнинг турли сўз туркумларидан ҳосил бўлганлиги кўзга яққол ташланиб туради. Таркиби қандай сўз туркумларидан ташкил топганлигига қараб, қўшма сўзларни бир неча типларга бўлиш мумкин. Биз қўйида қўшма сўзлар таркибини сўз туркумлари бўйи алоҳида-алоҳида кўриб ўтамиз.Туркий тилларда, шунингдек ўзбек тилида сифатлар аниқ ташқи белгига эга бўлмаганлиги туфайли, кўп ҳолларда ,уларни отдан фарқлаш қийин.Айниқса,от билан сифат,сифат билан равиш категориялари орасида шаклий ўхшашлик, синтактик муносабатдан ташқарида , уларни у ёки бу туркумга ажратишни мушкуллаштиради.Шунинг учун ҳам қўшма сўзларни туркумларга ажратишда асосан маънони эътиборга олишга тўғри келди. Инглиз тилидаги қўшма сўзлар асосини икки компонентли қўшма сўзлар ташкил этади. Шунинг учун инглиз тилидаги сўз ясалишида иштирок этувчи компонентларни сўз туркумларига ажратган ҳолда ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бу жараёнда иштирок этувчи компонентлар қуйидагича кўринишда ишлатилади: 1)N – от (noun), 2) A – сифат( adjective), 3) V( without to) – инфинитив (to сиз), 4) Gerund – герундий , 5) Participle I – сифатдош, 6) Participle II – равишдош,7) шахс олмошлари – Pronoun nouns, 8) Қаратқич олмошлари – Pronoun adjectives, 9) Кишилик олмошлари – Pronoun personals, 10) Равиш – adverbs,11) Миқдор сонлар – Num cardinals, 12) Тартиб сонлар – Num ordinals, 13) Prepositions – предлоглар, 14) Юклама – Particle. Қуйидаги келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики, агар ҳар бир гап бўлаги бирлашиб қўшма сўз ҳосил қилганда жами 196 та моделни аниқлаш мумкин. Шунингдек ,айрим гап бўлакларининг ясалиш валентлиги бошқаларга қараганда фаолроқ, яъни улар қўшма сўз таркибида биринчи ёки ёрдамчи компонент сифатида иштирок этади. Иккинчи компонентларБиринчи компонентлар N A V G PI PI I Pr.n Pr.a Pr.p Adv Num c Num o Pre p Part N + + + + + + A + + + + + V + + + + + + G + PI + PII + Pr.n 18

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Pr.a + + + + Pr.p + Adv + + + + + + Num c + + Num o + + + Prep. + + Part + 2-расм. Инглиз тилидаги сўз туркумларининг қўшма сўз ясалишидаги фаоллиги . Қуйида ҳар бир сўз туркумининг валентлик (бирикувчанлик) хусусиятларини келтирамиз:  От сўз туркумининг асосий компонент сифатидаги валентлиги 6 кўринишда намоён бўлади:  От сўз туркумининг ёрдамчи 2 - компонент сифатидаги валентлиги 13 кўринишда намоён бўлади:  Сифат сўз туркумининг биринчи компонент сифатидаги валентлиги 5 кўринишда бўлади:  Сифат сўз туркумининг иккинчи компонент сифатидаги валентлиги 6 кўринишда бўлади:  Феъл сўз туркумининг биринчи компонент сифатидаги валентлиги 6 кўринишда, иккинчи компонент сифатидаги валентлиги эса 2 га тенг:  Герундий сўз туркумлари орасида энг унумсизи ҳисобланади. Унинг биринчи компонент сифатидаги ясалиш валентлиги 1 га, иккинчи компонент сифатида ҳам 1 га тенг:  Сифатдошнинг бош компонент сифатидаги валентлиги 1 га , ёрдамчи компонент сифатида эса 4 га тенг: 191 ) N+N 2) N+A 3) N+G 4) N+PI 5) N+PII 6) N+AD 1) N+ N. 2)A+ N. 3) V+ N 4) G+N. 5) PI +N. 6) PII + N. 7) Pr.adj. + N. 8) Pr. pers.+ N 9) Adv. + N 10) NUM cordinals + N 11) NUM ordinal + N 12) PREP. + N 13) PART. + N 1) N + A 2) A+ A 3) V + A 4) ADV + A 5) NUM cordinal + A 6) NUM ordinal + A 1) G +N 1) N + G 1) PI +N 1 ) N + PI . 2) Pr.adj. +PI . 3 ) A + PI . 4) ADV + PI 1 ) V+ N . 2) V + A . 3) V+ V . 4) V + Pr.Adj . 5) V + ADV. 6) V+ Prep . 1) V + V 1) A + N 2) A+ A 3) A+ PI 4) A + PII 5) A + ADV

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan  Равишдошнинг бош компонент вазифасидаги валентлиги 1 га, ёрдамчи компонент сифатида эса 4 га тенг:  Қаратқич олмошининг (Pr.adj) бош компонент сифатидаги маҳсулдорлиги 4га, ёрдамчи компонент сифатида эса 1га тенг:  Кишилик олмошининг бош ва ёрдамчи компонент сифатидаги маҳсулдорлиги 1 га тенг:  Равиш сўз туркумининг бош ва ёрдамчи компонент сифатидаги маҳсулдорлиги 6 га тенг:  Миқдор сонининг унумдорлиги бош компонент сифатида 2 га тенг,лекин ёрдамчи компонент сифатида сўз ясалишида иштирок этмайди.  Тартиб сонлар миқдор сонларга қараганда анча унумлироқ саналади,зеро ҳар икки тил системасида сон сўз туркуми сўз ясалишида нисбатан камроқ иштирок этади. Тартиб сонларнинг бош компонент сифатида ясалиш унумдорлиги 3 га тенг,иккинчи компонент сифатида иштирок этмайди.  Инглиз тилида предлог гап бўлаги вазифасидакелса,ўзбек тилида улар келишик қўшимчалари вазифасини бажаради. Инглиз тилида предлог бош компонент сифатидаги валентлиги 2 га , ёрдамчи элемент сифатида 1 га тенг. 201) N + PII . 2) A + PII . 3) Pr.adj. + PII . 4) ADV + PII . 1) PII + N 1) Pr.adj + N . 2) Pr.adj + PI . 3) Pr.adj + PII . 4) Pr.adj + ADV / 1) V + Pr.adj 1) PR. pers. + N 2) PREP+ PR. Pers . 1 ) ADV + N /2) ADV+ A . 3) ADV + V / 4) ADV +PI . 5)ADV +PII . 6)ADV+ADV / 1) N + ADV / 2) A + ADV . 3)Pr.adj + ADV / 4) ADV + ADV . 5) NUM ordinal + ADV / 6) V + ADV 1) NUM cordinal + N 2) NUM cordinal + N 1) NUM ordinal + N 2) NUM ordinal + ADJ 3) NUM ordinal + ADV 1) PREP +N 2) PREP +Pr.adj 1) V + PREP.

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan  Инглиз тилида юклама бошқа сўз туркумлари сўз ясалишида иштирок этади ва унинг бош компонент сифатидаги валентлиги 1 га тенг, иккинчи элемент вазифасида қатнашмайди. Ўзбек тилида юклама умуман қўшма сўз ясалишида иштирок этмайди. Инглиз тилидаги қўшма сўзларни гуруҳларга ажратганда уларниниг ўзига хос хусусиятларини инобатга олиш мақсадга мувофиқдир. Масалан,уларни синтактик ва носинтактик, эндоцентрик ва экзоцентрик, копулятив ( маъно боғловчили) ва аппозитив гуруҳларига ажратиш мумкин. Шу нуқтаи назардан айрим моделлар фақат бир гуруҳдаги ёхуд барча турдаги сўз ясашида иштирок этиши мумкин. 2.1 . Қўшма отлар Биз юқорида инглиз тилидаги сўз туркумларининг қўшма сўз ясалишидаги ўрни ҳақида умумий фикр юритган эдик. Эндиликда ҳар бир сўз туркумини алоҳида таҳлил қиламиз. Фикримизни аниқроқ баён қилиш мақсадида сўз туркумларини биринчи ва иккинчи компонент сифатида ўргандик ва уларни баён этишда моделлардан фойдаландик. Иккинчи компоненти от (Noun) сўз туркумли моделлар. 1-Модель. N+N(от + от) Бу модель таркибида икки бир хил сўз туркумли компонентдан ташкил топганлиги сабабли носинтаксик(синтаксисга алоқадор бўлмаган) модель саналади. Бу ҳақида Л.Блумфильд қуйидаги фикрни билдиради: “…door knob(эшикнинг дастаги), bedroom(ётоқхона), salt-cellar(туздон), tomcat(эркак мушук) каби сўзлари таркибида икки от компонентларнинг бирлашиб келиши инглиз тили синтаксисида учрамайдиган ҳолатдир.” 19 Бу модель доирасига эргашган(rainbow) ва тенг(fighter-bomber) муносабатли қўшма сўзлар киради. Эргашган қўшма сўзлар таркибидаги икки компонент орасида турли семантик муносабатларни аниқлаш мумкин. Албатта ,уларнинг барчасини санаб ўтишнинг иложи йўқ, лекин биз айримларига мисоллар келтирамиз. Масалан, О. Есперсон айрим маъно боғлиқликларини санаб ўтади: 20 19 Л.Блумфильд. Язык . М ., 1968, 254 бет 20 O.Jespersen. A modern English Grammar, p. IV, London, p 164 211) PART. +N

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan a) Биринчи компонент субъектни англатади:sunrise(тонг отиши), earthquake(зилзила). b) Биринчи компонент объектни англатади: sunworship(қуёшга сиғиниш), dog-and-ponny(цирк). c) Биринчи компонент ўрин-жойни англатади: garden-party,air-mail; d) Биринчи компонент вақтни англатади: nightmare; e) Биринчи компонент мақсадни англатади: flagstaff, Salvation army; f) Биринчи компонент воситани англатади: gunshot, booklearning; g) Биринчи компонент қисман иккинчи компонентнингмаъносини англатади: stone fruit, mountain range; h) Биринчи компонент иккинчи компонентнинг си фатини англатади : needle-fish, bell-flower; N+N модели юзасидан Г.Марчанд қуйидаги фикрни айтади: 21 “Ҳар бир қўшма сўз компонентлари асосида қиёслаш (blockhead,wiregrass), материал (tinware,network), мақсад (gunpowder,breadbasket), ўрин - жой (waterhorse,headache), вақт (evening song,moon-flower) ётади. Лекин хулоса қилганда,жамики тилда мавжуд бўлган қўшма сўз компонентларини маъно боғлиқликларига қараб моделларга ажратишнинг иложи йўқ. Зотан,nightshirt - базмларда кийиладиган тунгги кўйлакми ёки уйқуга ётишда кийиладиган тунгги кўйлакми умуман аҳамиятсиздир”Қўшма сўз компонентларининг таҳлилида N+N модели маънодош сўзлар ясалишида ҳам иштирок этади. Масалан, Р.Лиз N+N моделига асосан иккинчи компоненти - dog бўлган сўзларни келтиради: 22 Puppydog(кучук боласи), bulldog(ҳўкизга ўхшайдиган ит), shepherd’s dog(чўпоннинг ити), watchdog(қоровул ит), police dog(хизматдаги ит), sheepdog(овчарка),hangdog(итбоқар), fogdog(тумандаги шарпа),hunting dog(овчи ит). Берилган изоҳлар фақатгина ясама сўзларнинг маъносини тушунишда ойдинлик киритади холос, ўзбек тилида бу ясамаларнинг айримлари сўз бирикмаси сифатида таржима қилинади. От сўз туркуми бошқа сўз туркумларига қараганда сўз ясалишида иштирок этувчи энг маҳсулдори ҳисобланади. Шунинг учун турли семантик маъноли сўзлар ясалишида асос ҳисобланади. “ A Grammar of Contemporary English” асари муаллифлари N+N модели асосида ҳосил бўлиши мумкин бўлган сўзларни ажратади: 23 21 H. Marchand , The categories and types of present-day English word-formation, Wiesbaden, 1960, p.22 22 Lees R.B Problems in the grammatical analisys of English nominal compounds.”Progress in Linguistics”. Ed. By M. Bierwish and K. E.Heidolph. The Hague ,1970. 23 R.Quirk et al. A Grammar of Contemporary English , London, 1974 22

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan 1) 2 - компоненти феъл сўз туркумли отлар: sunrise, beesting,catcall; изоҳланганда, sunrise – the sun rises(тонг отиши – тонг отади.) 2) Юқоридаги моделга асосан ,лекин изоҳи фарқли: Bloodtest – x tests the blood. ( қон анализи – кимдир қонни текширади. ) 3) Иккинчи компоненти – er суффиксли иш – ҳаракатни бажарувчи шахс: cigar-smoker, crime-reporter; ва иш - ҳаракатни бажарувчиси шахс бўлмаган сўзлар: Dishwasher, lawn-mower. 4) X +Verb + Prep +N изоҳли сўзлар: Baby-sitter – x sits with a baby ( энага – кимдир бола билан ўтиради ) , back- swimmer (x –swims on the back), playgoer (go to play), sunbather (x – bathes in the sun). 5) X +Verb + Prep +N изоҳли сўзларда иккинчи – er қўшимчасисиз бўлган сўзлар: Homework – x works at home; boat - ride – ride in the boat; moon-walk – walk on the moon; day-dream – dream during the day. 6) N 1 ( бош сўз ) N 2 ( эргашган сўз ) муносабатли сўзлар: Air-brake ( ҳаво тормози ), air-rifle ( пневматик қурол ), motorcycle ( мотоцикл ), steam engine ( буғ двигатели ) ; 7) N 2 (бош сўз) N 1 (эргашган сўз) муносабатли сўзлар: Power plant(электростанция),silkworm(ипак қурти), tear gas(кўздан ёш оқизадиган газ), textile mill(тўқимачилик фабрикаси). 8) N 1 (бош сўз) N 2 (эргашган сўз) нинг сифатини ифодалайди: Piano keys(пианино клавишлари), table leg(столнинг оёғи), carwheel(машинанинг ғилдираги). 9) N 2 - N 1 дир модели: Drummer boy,(дўмбирачи) oak tree (эман дарахти) 10) N 2 - N 1 га ўхшашдир модели: goldfish (тилла балиқ), dragonfly(ниначи); 11) N 2 - N 1 учундир: bird - cage ( қафас), coffee ti me(). Шунингдек , бахуврихи типидаги сўзлар ҳам ажратиб кўрсатилади, яъни биринчи компонентнинг маъно устунлигидир: blockhead(тўнка,гўл одам), birdbrain(товуқ мия),feather-brain(енгилтак одам). Замонавий инглиз тилида N+N модели асосида ясалган сўзларнинг қўшилиб ёзилишига эҳтиёж сезилмоқда. Бунда ясама сўзнинг монолитлик (бутунлик) хусусияти ортади ва у янги сўз ясалиш занжирида иштирок эта олади. Инглиз тили сўз ясалиш системасида икки асосли феъллар кам ясалади, лекин N+N моделли сўзлар конверсияга учраб икки асосли феъл ҳосил қилади: 23

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan to spotlight (ёритмоқ), to blacklist (қора рўйхатга киритмоқ), to shipwreck(ҳалокатга учрамоқ). Қўшма сўзларнинг конверсия ҳодисаси инглиз тилидаги икки компонентли қўшма феъллар ясалишининг ягона усули ҳисобланади. 2 - модель. А+ N (сифат + от) Бу моделнинг биринчи компоненти сифат сўз туркумида бўлса ҳам , у қўшма сифатлар ҳосил қилишда иштирок этмайди. Аксинча улар қўшма отлар ясашда иштирок этади. Бу модел эндоцентрик бўлиб, қўшма отлар ясалишида иштирок этади. Бунда компонентлар тартиби худди a good man (яхши одам) сўз бирикмаси каби бўлгани учун у синтактик ҳисобланади. Лекин бу икки ҳодиса орасида бир қанча фарқли жиҳатларини аниқлаш мумкин: 1) компонентлар орасидаги ички боғлиқлик ва айнанлик; 2) урғуга асосланган фонетик белгилар; 3) орфографик белгилар – қўшма сўзларнинг қўшиб ёзилиши; 4) ташқи белгиларга кўра, масалан, қўшма сўз компонентлари алоҳида синтактик алоқага кириша олмайди, яъни a very blackbird типидаги бирикмалар хатодир. 5) Семантик жиҳатдан – қўшма сўз таркибидаги компонентлар асл маъносини қисман йўқотиб, янгича маъно касб этади. Сўз бирикмасида эса бош ва эргаш сўз муносабатлари устунлик қилади. Масалан, a dark room сўз бирикмасида хоҳлаган қоронғу хона тушунилса, a darkroom қўшма сўзи фотолаборатория хонасини англатади. А+ N моделида “a hothouse” ва “a mad house” туридаги сўзларни ажратиш мумкин.”a hothouse” туридаги сўзларда сифат от сўз туркумини аниқлаб келади, лекин “mad house” туридаги сўзларда биринчи компонент иккинчи компонент билан умуман маъно алоқадорлигида бўлмайди. Яъни ”a hothouse – a house which is hot”(иссиқ бўлган хона); “a mad house ≠ which is mad”(жинни бўлган хона эмас,балки жиннилар учун мўлжалланган уйдир). Биринчи турдаги сўзларга busybody, freshman, hotbed, blueprint; иккинчи турдаги сўзларга, poorhouse, sick-list, dry-nurse. Иккинчи турдаги сўзлар А+ N моделида ўз аксини ҳар доим ҳам топавермайди. Р.Квирк ўз асарида А+ N моделидаги сўзларни ‘noun is adjective’ (от - сифатдир) тарзида изоҳлайди. 24 “ darkroom – the room is dark ” , blackboard, blueprint, doubletalk, dry-dock, longboat, madman. Айрим тилшунос олимлар a madhouse ва a greengrocer сўзларини юқоридаги қоидадан мустасно деб ҳисоблашади. Сабаби бу сўзларнинг 24 Қаранг: R.Quirk, Ўша асар. 24

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan биринчи сифат компоненти конверсияга учраб отлашган деган тахминлар ҳам йўқ эмас. Масалан, Р. Зандфорт шундай дейди: “ In greenhouse, mad doctor, madhouse, sick-room, sweet-shop, etc. the first element is an adjective converted into a noun ” 25 Blackshirt, greybeard, pale-face, red-breast, tender-foot каби сўзлар бунга мисол бўла олади. Юқоридаги айрим қўшма сўзларнинг иккинчи компоненти кўплик шаклида бўлиши мумкин: a lazy- bones(ялқов), a light- skirts(енгил табиатли аёл), a daddy longlegs (узун оёқли чивин). 3 - модель. V+N( феъл + от ) Бу модель синтактик ва эндоцентрик модел ҳисобланади. Унинг эндоцентрик дейилишига сабаб, таркибидаги икки компонент бирлашиб, мураккаб қўшма отлар ҳосил қилади. Феълдан кейин от сўз туркумининг келиши ва қўшма сўз ҳосил қилиши унинг синтактикага алоқасини белгилайди. Бу модел асосан иш – ҳаракатни бажарувчи шахс отлар ясалишида иштирок этади. Масалан,cut- throat (каллакесар,қотил), pickpocket (киссавур, ўғри), turncoat (сотқин,тўнини тескари кийган). Бу молель доирасига иккинчи компоненти ясалган қўшма сўзнинг умумий маъносини англатувчи, феъл компонент эса унинг маъносини тўлдириб турадиган сўзлар киради. Масалан, drawbridge(кўтарма кўприк) ва pickpocket(киссавур,ўғри) мисолида оладиган бўлсак, ҳар икки сўз модел асосида ясалган, лекин бир - биридан фарқ қилади. Drawbridge (кўтарма кўприк) предметнинг сифатини англатса, pickpocket (киссавур,ўғри) иш – ҳаракатни бажарувчи шахс маъносини англатади. Drawback типдаги сўзларга mincemeat(қийма гўшт), punchcard (перфокарта), pushbutton(тугма,кнопка) каби сўзлар киради. Улар трансформация қилинганда, X  pushes the button (кимдир тугмани босади); X  minces the meat (кимдир гўштни қиймалайди ) кўринишида бўлади. Бошқа трансформациялар қуйидагича бўлади: a grindstone (қайроқтош) – a stone to grind (ўткирлайдиган тош); a playground (ўйин майдончаси) – a ground to play(ўйин учун мўлжалланган майдон). 4 - модель. G+N ( герундий + от ) Бу модель эндоцентрик ҳисобланади. Инглиз тилидаги деярли барча сўзлар бу модел асосида ясалади. Бунда иккинчи компонент предметни, биринчи компонент эса уни иш - ҳаракат бажарувчиси сифатида баҳолайди. Writing- table (ёзув столи) – ёзув учун мўлжалланган стол; sleeping car - ухлаб (ётиб) кетиладиган вагон . Бу сўзлар трансформация қилинганда, шаклида бўлади. Р.Квирк ўз асарида бу турдаги сўзларни қуйидагича трансформация қилади: G+N  V дир. Drinking cup  drink out of a cup. 25 R.W. Zanvoort, A handbook of English grammar, London, 1958, p280 25N ( от)  V ( феъл) учундир

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Бу турдаги трансформация натижасида айрим сўзларнинг иккинчи компоненти “жой” маъносини англатади: diving board – dive from a board. (сакраш тахтаси), frying pan  fry in a pan (това). Бошқа турдаги сўзларда иккинчи компоненти иш-ҳаракатни бажарувчи “восита” вазифасини бажаради: adding machine – add by means of/with a machine (арифмометр- арифметик амалларни содда ҳисоблаш машинаси ёрдамида бажариш); baking powder – bake with powder(пазандалик кукуни-пишириқларда фойдаланиладиган кукун). Инглиз тилида қўшма сўз ясовчи моделларнингсермаҳсуллиги сабабли икки турли хил моделлар параллел равишда сўз ясалишида иштирок этади. Масалан, G+N ва V+N моделлари деярли бир хил маъноли сўзларни ҳосил қилади: flashing point (G+N) =flash point (V+N) →“аланга ўчоғи ” ; swimming bladder - = swim bladder – V+N → “сузгич пуфаги”. Бу ҳодисани Р.Зандворт қуйидагича изоҳлайди: унинг фикрича, бу фарқлилик тилдаги Америкадаги инглиз тили ва Британия инглиз тили диалектларининг мавжудлигидадир: sailboat(American English) = sailing boat () → елканли кема, spark plug (American English) = sparking plug(British English) →ўт олдиргич. Лекин G+N модели тилдаги айрим чалкашликларни келтириб чиқариши мумкин. Масалан, РII – сифатдоши иштирокидаги сўз бирикмалар бунга мисол бўла олади: sleeping boy – ухлаётган бола; бунда янги маъно англатадиган қўшма сўз ҳосил бўлмаган, ва аксинча sleeping berth – (вагонда ухлаб кетиладиган жой) сўзида икки компонент sleeping ва berth бирикиб янги маънони касб этади. 5- модель. PI + N(сифатдош + от) Humming bird ва mocking bird типидаги қўшма сўзлар эндоцентрик ва синтактикага оид ҳисобланади. Уларнинг қўшма сўзларга алоқаси маъно ва мақсадга йўналтирилганлиги билан белгиланади, яъни қўшма сўзларнинг умумий бош урғуга эгалиги, қўшиб ёки чизиқча билан ажратиб ёзиш муаммоларини ўзида акс этади. Бора-бора бу типдаги сўзлар сўз бирикмасидан қўшма сўзга ўтиб умумийлашиб боради. G+N моделидаги сингари PI + N моделига ҳам параллел равишда V+N модели сўз ясалишида иштирок этади. Масалан,mocking-bird (PI+N) ва mock bird(V+N) – мазахчи,бошқа ҳайвонлар овозига тақлид қилувчи ўрмон қушчаси; working man(PI+N) ва work man(V+N)-ишчи, ходим. Бундай ҳолларда ҳар доим қўшма сўзнинг биринчи компоненти феъл сўз туркумлиги ёки отлашган феъллиги шубҳага сабаб бўлади. 26

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan G+N ва PI+N моделларини таққослаб бу масалага ойдинлик киритиш мумкин: a) Diving board (G+N) типидаги сўзларни ташқи тузилишига кўра қўшма сўз тоифасига киритиш мумкин, уларнинг кетма - кетлиги сўз бирикмасини ҳосил қилмайди. b) PI+N моделининг кетма - кетлиги сўз бирикмаси ва қўшма сўзларга оид бўлиши мумкин. Бу турдаги айрим сўз бирикмалари ўз - ўзидан қўшма сўзга ўтиб кетиши мумкин: cleaning woman(фаррош аёл), firing squad(мушакбозлар гуруҳи), flying machine(аероплан). Қўшма сўзларнинг G+N ёки PI+N моделига тегишли эканлигини уларнинг трансформациясидан аниқлаш мумкин. Буни diving board(трамплин) washing machine(кир ювиш машинаси) мисолида кўрамиз. washing machine  machine washes(PI+N) машина ювади, лекин diving board ≠ board dives(G+N) тахта шўнғийди эмас, балки diving board  board for diving шўнғиш учун мўлжалланган тахта ва washing machine  machine for washing ювиш учун мўлжалланган машинадир. Кўриниб турибдики, G+N модели бир томонлама,PI+N модели эса кўпқирралидир. 6 - модель. PII+N(равишдош+от) Бунда компонентлар эргаш ва бош сўз муносабатида бўлади. Масалан, controlled-temperature (room), added-value (tax). 7- модель. Pr . a + N ( аниқловчи олмош + от ) Бу моделнинг биринчи компонентлари сифасида сифатлашган (адъектив) self ва all олмошлари иштирок этади. Бу турдаги моделларни Г.Марчанд қуйидагича изоҳлайди: “All-compounds are literary and only used in a religious context, denoting attributes of deity, as all-soul, all-parent,all-power, all-wisdom, ect.” 26 [ All компонентли барча сўзлар адабий усулга хос бўлиб, фақатгина диний мавзудаги матнларда учрайди. ] Умуман олганда, бу турдаги сўзлар маъно жиҳатдан турли - тумандир. Улар,айниқса, илмий ва публицистик асарларда кўп учрайди. Бир турдаги сўзлар “материал,хом - ашё” маъносини англатади. Бунда қўшма сўзнинг иккинчи компоненти хом - ашё ни англатса,биринчи компонент сўзнинг асосий маъносини англатади. All-metal (adj) –тўлиқ металдан ясалган (сифат); all-wool –тоза жундан қилинган(сифат). 26 H. Marchand , The categories and types of present-day English word-formation, Wiesbaden, 1960, p.25 27

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Бошқа турдаги сўзларга All - N модели асосида ҳосил бўлган сўзлар киради. Бунда қўшма сўз “фақатгина”,”ўз ичига оладиган”,”бир турдаги” каби маъноларни англатади. Мас., all-American (ҳаммаси америкалик), all-female crew (аёллар жамоаси ), all-star film(юлдузлар иштирокидаги кино). 3 - турдаги сўзларга давлат, ташкилот ва ш.к. маъноларни англатувчи отлар ясалади. Мас., All-Canada (conference), all-collage (meeting). All - элементи қўшма сўз таркибидаги иккинчи компонентнинг миқдорини, кўплигини англатиши унинг ўзига хос семантик гуруҳга оид бўлган сўзларни ҳосил қилишидан далолат беради. All-door (an all-door car- a car that has sides that extend the entire length of the car) ( эшиклари бўйи баравар очиладиган автомобиль ) , all-night (shop) (туни билан ишлайдиган дўкон). Self + N типидаги сўзлар ясалиш жиҳатдан унумсиз модель ҳисобланади ва фақатгина илмий - адабий услубда ишлатиладиган сўзларни ҳосил қилади. Мас., self-rule(ўз - ўзини бошқариш), self-analysis (ўз - ўзига баҳо бериш), self- dislike (ўз - ўзидан нафратланиш). 8 - модель. Pr.p + N(кишилик олмоши + от) Бу турдаги моделлар he (у - мужской род) ва she ( у –женский род) кишилик олмошларидан таркиб топади ва бу қўшма сўзлардан ҳайвонлар родини ифодалашда фойдаланилади. Мас., he-goat – серка,така; she-goat – урғочи эчки. Инглиз тили луғат таркибида бу каби ноанъанавий усулда ясалган сўзлар мавжудлиги тилда ҳайвонлар родини ифодаловчи суффиксларнинг имкониятлари чегараланганлигидан далолат беради. Шунга қарамай инглиз тилида ҳайвонлар родини уч хил усулда ифодалаш мумкин: a) Биринчи компоненти he ва she кишилик олмоши бўлган сўзлар; b) Биринчи компоненти родни англатувчи махсус сўзлар билан ифодалаган қўшма сўзлар: pussy (pussy cat), tom (tom cat), billy (billy- goat), nanny (nanny-goat), bull(bull-elephant), cow (cow-elephant); c) –ess суффиксли сўзлар билан: lioness. 9-модель. Adv + N Afterthought, outpost, overcoat, undercoat, underclothes каби қўшма сўзлар бу типдаги сўзларга мисол бўла олади. Айниқса, - after компонентли сўзлар бу модель асосида ясаладиган энг маҳсулдор лардан саналади. Мас., afterclap, aftercrop, aftereffect, after-life, after- math, after-piece, after-shock. 28

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Биринчи компоненти равиш (ADV) бўлган ясамалар ҳам эндоцентрик, ҳам экзоцентрик типга оид бўлиши мумкин. Биринчи турдагилари қўшма отларни , иккинчиси эса қўшма сифатларни ҳосил қилади. Қўшма отларнинг ясалиш унумдорлиги қўшма сифатларга қараганда анча юқори. Тилда биринчи компоненти равиш сўз туркумли қўшма сифатлар озчиликни ташкил этади. Мас., қўшма отлар – outfield(ишлов берилмаган ер) , outhouse( чека ҳовли) ; қўшма сифатлар – outdoor ( games) –очиқ ҳавода (ўйналадиган ўйинлар), outcollege (student) – коллежда яшамайдиган(талаба). Шунингдек, ўрин - пайт равишлари(down, over, under, up, counter) ва by компоненти бирикиб қўшма сўз ҳосил қилади. Мас., downtown (шаҳар маркази), overcoat(пальто) , undershirt(ички кийим), counter-part(дубликат). Р.В.Зандворт “outbreak “ типидаги сўзларни ҳам Adv + N моделиги киритади. Лекин таъкидлаш лозимки, бу сўзлар Adv + N моделига тегишли эмас, фақатгина конверсия натижасидир: 1) Adv + V  V (out+break  outbreak / v/. ) 2) V  N (outbreak / v/  outbreak / n /) 10-модель. Num c +N Бу модель асосини миқдор сонлар ва от сўз туркумининг бирлашувидан ҳосил бўлган сўзлар ташкил этади. Num c +N модели икки натижалидир: a) Num c +N=A ; б) Num c +N=N. Num c + N=A модели натижасида ҳосил бўлган сўзлар инглиз тили луғат таркибидан қатъий жой эгалламайди, яъни улар ad hoc ( лот. “тасодифий”) типидагилардандир. Мас., five-man(crew) – беш кишилик (экипаж), five-year (period) – беш йиллик (муддат). Бу сингари сўзлар фақатгина шароит тақозоси билан ҳосил қилинади ва “вазифасини” ўтагандан сўнг парчаланиб кетади. Лекин айрим сўзлар парчаланмасдан тил луғат таркибидан қатъий ясама сифатида жой олган. Мас., one-fold (), two-fold(),two-part(), two-way(), two-hand, three-corner, three-folder, three-mast, four-square ect. Бу моделдаги қўшма сўзларнинг иккинчи компоненти одатда вақт, пайт маъносини англатувчи сўзлардан иборат бўлади: second, minute, hour, day, week, month, year. “Year” компонентли сўзлар учинчи компонент сифатида – old сўзи билан бирга келади: five –year-old (boy) беш ёшли (бола). Num c +N=N моделидаги сўзларга five-finger(), five-leaf(), one-berry, nine-bark ect. каби сўзларни учратиш мумкин. 29

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan 11 - модель Num о +N Бу модел ь асосини тартиб сонлар ва от сўз туркумининг бирлашувидан ҳосил бўлган сўзлар ташкил этади. . Num о +N модели икки натижалидир: a) Num о +N=A ; б) Num о +N=N. Num о +N=A – модели асосида ҳосил қилинган сўзлар ad hoc ( тасодифий ) типига оиддир. Мас., first-year(биринчи курс), second-hand(эски, иккинчи қўл). Айрим ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ва доим такрорланиб турадиган сўзлар тил луғат таркибидан жой олиши мумкин. Лекин улар таркибидаги компонентлар ўз маъносини йўқотади: second-hand(эски, иккинчи қўл), first- chop (биринчи навли), first-hand (тўғридан - тўғри), first-rate(биринчи даражали), second-chop (иккинчи навли), second – class (иккинчи даражали), third-rate (учинчи даражали,сифатсиз). Num о +N=N моделидаги Num о - тартиб сони вазифасида first сўзи иштирок этади. First-aid (биринчи ёрдам), first-cost(таннарх), first-night(премьера). 12 - модель Prep+N Бу модель in-flight () типидаги сифатларни ҳосил қилишда иштирок этади. Масалан:  In-service: In service training should be available to all school teachers and full-time staff in collages;  In-depth : In depth analysis of the problem – муаммони ҳар томонлама ўрганиш;  In –house ( ички, шахсий ) : In –house presentation – ички тақдимот ;  On line: On line services – доимо алоқада(онлайн) бўлган хизматлар;  In-plant: In-plant facilities- ички имкониятлар. 13 - модель Part + N Бу модель асосини юклама ва от сўз туркуми туркумининг бирлашувидан ҳосил бўлган сўзлар ташкил этади. Мас., onlooker(томошабин), onward(олдинга ҳаракат қилувчи). Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида биз таркиб жиҳатдан қўшма отларнинг етти асосий типи борлигини кўрамиз. Айрим типлар яна ўз ичида бир қанча кўринишга эга. Улар қўйдагилардан иборат: 1. Икки ёки ундан ортиқ отнинг ўзаро қўшилишидан тузилади. Чунончи: От билан отнинг ўзаро бирикувидан : асалари, аждаргул, айиқтовон, асалчибез, арпабодиён, анжиршоптоли, арпашоли, атиргул, ахднома, 30

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan анбарсой, бангидевона, билакузук, бўтакўз, бедапоя, бойқўш, бақатерак, бошпана, бошқоронғу, белкурак, ва ҳ.к.з. Бу типдаги қўшма отларнинг бадиий адабиётларда ва вақтли матбуотда ишлатилаётганларида яна қўйдагиларни кўрсатиш мумкин: Жалабек қишлоғида тонг отди. Меҳмонлар уша қариялар тўпига томон тушиб бораётганда бақақуриллоқ томонидан каттакон оқ эшак миниб,Ўрмонжон тушиб келди; МТС ҳовлисидан машиналар ва одамларнинг шовқини эшитилади, ишхонаси трубасидан ҳавога учқунлар тинмай сочилади; Сорабиби ўғлига яқин келиб,худди кўзбойлағичнинг ўйинини томоша қилгандек, қизиқиш ва диққат билан қаради; Бу – ўша мен қўл қўйиб олган ва мени қўлга тушурган талоқхат эди; Навоий “ қор хат “ ёзиб, унда қишнинг шоирона тасвирини... рангли услуб билан безаб , бир дўстига қиш хангомаси сифатида юборган эди. Бир неча дақиқадан сўнг икковлари олтингугурт ҳиди келиб турган тахтада ўтирар эдилар. Оғзидан узилмас хўрозқанд, ўрик....; Янги суғориладиган майдонлар... Тахтакўпир ва ҳозирги вақтда ботқоқликда айланиб қолган Амударё қўйи оқиминг шарқи – жанубий томонида бўлади. Ўқувчиларнинг мактабда ўқишини осонлаштирмоқ учун кўп мактаблар ҳузурида интернетлар ташкил қилинган , кутубхоналар очилган . Тошйўл жуда серқатнов...; Тонг чоғида Мамажон отанинг ишини кўриш учун қишлоқ аграноми билан бирга тошлоқнинг Найманбўстонига бордик.; Фарғона вилояти,Охунбобоев тумани, Шахартепа фермер хўжалиги ўтган йили пахта таёрлаш режасини ошириб бажарди.; Пойариқ тумани марказида кўркам бинолар қад кўтармоқда. 2.Қўшма отларнинг иккинчиси элементи эгалик қўшимчаси билан келади: Арпапишиғи, буғдойпишиғи, ойбоши, қўшоши , ўрикгули , тутпишиғи, / вақт, мавсум номлари: Арпапишиғида келинг каби /, ошқозоности/ анат./ буйракости, /анат./, эшак еми /мед./, Ариқбоши/ жой номи /,Бозорбоши/ жой номи ва ҳ.к.з. Қўшма отларнинг баъзиларида эгалик қўшимчасининг тушиб қолиши ҳоллари учрайди. Масалан: Тутпишиқ тугади , илк бодомнинг, қандак ўрикларнинг вазни синадур.; Аммо ҳали бу хил қўшма отларда эгалик қўшимчасининг тушиб қолиши тугал бир ҳолга кириб этмаганидан уларнинг баъзилари ҳозирги замон ўзбек адабий тилда икки формада учрайди: оёқкийими- оқёқкийим, тутпишиғи —тутпишиқ, арпапишиғи—арпапишиқ ва ҳ.к.з. Баъзан қўшма отнинг қаратқич ва қаралмиш бирикмасидан ҳосил бўлган тури ҳам учрайди. Масалан: қурбақанинг салласи /бир ўсимликнинг номи, /Тошкент шеваси/ 3/ Изофали бирикмадан тузилганлари: Боғишамол /жой номи/, баргикарам /ранг номи/, гулраъно , гулбаҳор, гулрайҳон, гулхайри, гултожиҳуроз, гулҳамишабаҳор, конимих, Конибодом, Шахрисабз, 31

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Сариосиё, Ганжиравон /жой номи/, Озиғиждон/ жой номи/ ва ҳ.к.з. Изофали конструкция асли форс-тожик тилига хос бўлиб ,ҳозирги ўзбек тилида бу усул билан янги сўз ясалмайди. 4/ Изоҳловчи ва изоҳланмиш алоқасидан тузилган: Амударё, Сирдарё, Сурҳондарё, Қашқадарё, Камарқишлоқ, Ойимқишлоқ, Пахтақишлоқ, Самарқандқишлоқ, Толқишлоқ, Чигитқишлоқ, Шакарқишлоқ, Қўқонқишлоқ, Қумқишлоқ, тол ёғоч ва ҳ.к. з. Бу гуруҳдаги қўшма отларда изоҳланмиш олдин, изоҳловчи ундан сўнг келиши ҳам мумкин. Масалан: Омонкалхат қишлоғи Самарқанд вилояти Каттақўрғон туманига қарайди. Ўзбек тилида содда отлар гул, ой, биби, хон, жон, бой, бек, мирза, бобо, темир, мурод, али, назар, қул каби изоҳловчи тарзидаги сўзлар билан бирликда қўшма атоқли от формасига киради. Масалан: - Гул: Аноргул, Ойгул, Баҳтигул,; -Ой; Ўлмасой, Турғуной, Ҳурматой, Турсуной; --Биби; Ойбиби, Гулбиби, Сорабиби; - Ҳон; Онахон, Ойимҳон, Ойҳон, Жураҳон, Офтобҳон; --он; Аҳмаджон,Гофуржон, Қутлуғжон, Содиқжон; --Бой; Тўйчибой, Ёлдошбой, Алибой,Мирзабой, --Бек, Мусобек ва ҳ.к.з. Аммо профессор А. К. Боровков бундай типдаги қўшма отларни изоҳловчи санамайди. 27 Ўзбек тилида қўшма атоқли отларнинг – киши отларнинг қисқарган формада қўлланиши ҳам мумкин: Мамажон /Муҳаммаджон/ , Маткарим/ Муҳаммадкарим/, Ҳолмат/ Ҳолмуҳҳамад/, Бичеҳра/ Бибичегра/, Ойби/ Ойбиби / ва ҳ.к.з. Бу тур қўшма отларнинг иккинчи элементи эгалик қўшимчаси билан ҳам келади: Азов денгизи, Балхаш кўли , Болтиқ денгизи, Орол денгизи, Сахалин ороли ва ҳ.к .з. 5/ От ва феъл негизларига –ш / ундошлардан сўнг –иш / қўшиш билан ясалган ҳаракат номларидан тузилади . Бу типдаги қўшма отлар илмий- техник, саноат ва қишлоқ хўжалигига оиддир: дунёқараш, ишташлаш, ер қимирлаш, радиоузатиш/ физ. / радио эшиттириш, нур қайтариш, нур ютиш, нур синдириш ва ҳ.к. з. Баъзан қўшма отларда от+сифат типи ҳам учрайди: лойсариқ, тухмаксариқ, зарпушти /ранг номлари/ Капаянги, Қумқияли, Ойтамғали /жой номлар/, болдирқора /бот./, бурмақора /бот./, Ўзбек тили луғат таркибидаги қўшма отларнинг кўпчилигини от ва от бирикмасидан тузилган қўшма отлар ташкил қилади. Бу жуда маҳсулдор типдир. 2.Сифат ёки сифат вазифасида келган сўзнинг от билан қўшилишидан тузилади: аччиқичак /анат/, аччиқмия, аччиқтош, Аччиқкўл, Болотош / жой номлари/, Бўзжар, Бўзсув, бўзтупроқ, бўзтурғай, бўзтикан, гўнгқарға, 27 Проф. А. К. Боровков ,Ўзбек орфографияси масалаларига доир,Т.,1962,17 бет. 32

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Дўнгқишлоқ, Дўнгсарой, Иссиқкўл, Каттақўрғон, Каттакўрпа /жой номи/,Катта Дўрмон, Кичик Дўрмон, Кичиқ Жартепа, Катта Норин, Каттабоғ, Кўксарой, Кўктерак, Кўк ёнғоқ, Кўктош /жой номлари/, кўрсичқон, кўрилон, кўкйўтал, кўкқарға, Кўкорол, Кажалабош /ўсимлик/, кўпирғи /бот/, кўпҳад, кўпчизиқ, кўпбурчак / мат./ ва ҳ.к.з. Бундай қўшма отларнинг адабиётларимизда ишлатилаётганларидан яна қўйидагиларни келтириш мумкин: Олақарға олғир бўлса ҳам, қарчиғай ўрнини босмас./ мақол./ ; Ислом шоир Норпой тумани Галақассоб қишлоғида туғилди.;Ўша ғижим рўмол ўраган бизнинг Тожиҳондир.; Баъзи бир адабий асарларда , жумладан , Ғ.Ғуломнинг ‘Ассалом” шеърлар тўпламида, Сапсаргулнинг тожикча қурилиши /таркиби изофий/ ҳам учрайди. Масалан: Гулсапсар очилди, қизғалдоқлар ҳам Арпа, буғдой бўйи белга баробар. /Ғ.Ғ/ Баъзан - ли қўшимчаси билан ясалган сифат ва отнинг қўшилшидан тузилган қўшма отлар ҳам учрайди: Токлигузар / жой номи /, Мойлиўзак /жой номи/, Тахталиҳовуз /жоу номи/, қиялиқўрғонча/ жой номи/, қўғаликўл / жой номи /, Тахталикўл, Пахталикўл, ислибошоқ / бой./ ва ҳ.к. з. Сифат+от+от, сифат+сифат+от ёки сифат+сифатдан тузилган қўшма отлар ҳам бўлади: Оқсувкон / кўл номи/, қўштепасарой /жой номи/, қоракўрпасой /жой номи/, Шўралисой – Тошкент вилояти, Янгийўл тумани. Сифат ёки сифат вазифасидаги сўзнинг от билан қўшилишдан тузилган қўшма отлар ҳозирги замон ўзбек адабий тилида кўп қўлланади. Бу ҳам маҳсулдор типлардан эканлиги юқоридаги мисолларимиздан кўринади. 3. Сон ва отнинг қўшилишидан тузилади: 1/ Сон билан от ўзаро бирикади: Бешбола, Бешовул, Бешқовоқ, Бешариқ, Бешкапа, Бешкент /жой номлари/, бешбарг, /бот./, бешбурчак, бирқозон /зоол./, Бешқутан /жой номи/, Еттисув, еттибурчак, Еттиоғайни, /юлдуз номи/, еттибўғин /бот./, бешбармоқ /овқат номи/, бешмингинчи, мингбош ва ҳ.к.з. Ўзбек тилида тожикча сонлардан ифодаланган Чортоғ, Чорсу, чорқирра, Чордевон, чордевор, паншоха каби қўшма отлар мавжуд бўлса- да, уларнинг биринчи элементи – сон алоҳида қўлланмайди, ҳатто ўзбек тилида маъноси ўқилмайди. 2/ Ярим сўзи билан отнинг қўшилишидан тузилади. Ярим сўзи от билан бирикканда, ўзининг айрим маъносини йўқотиб, қўшма сўз ҳосил этади: ярим доира, ярим жон, ярим кун, ярим орол, ярим кеча, ярим саҳро, ярим аср, ярим 33

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan финал, ярим чўл, ярим қоронғу, ярим текислик, ярим йиллик, ярим ойлик, ва ҳ.к.з. Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида ёрти ва ним сўзлари ёрдами билан тузилган қўшма отлар ҳам учрайди: нимранг, нимжон, нимқоронғи, ёрти қошиқ – Ёмондан ёрти қошиқ./Мақл./ ёрти мол-Яхши ният- ёрти мол./мақл./ ва.ҳ.к.з. Ўзбек тилида сон ва отнинг қўшилишидан тузилган қўшма отлар каммаҳсул тип экани кўринади. 4. Ўз олмош ва – лик қўшимчасини олган сўзлардан тузилади. Қўшма сўзлар лексикани бойитишнинг сербарака усулларидан эканлиги сабабли, бу усул тилда кенг қўлланилади. Чунончи, ўз олмоши билан ўзбошимчалик, ўзбилармонлик типидаги ясалиш илгаридан бор ҳодиса эди. Кейинги вақтда русча самотёк сўзини калькалаштириб ўзибўларчилик тарзида олинди. Шу билан ўз олмошининг қўшма сўз вужудга келтириш доираси кенгайди: ўзсўзлилик, ўзбошимчалик, ўзбилармонлик, ўзибўларчилик ва ҳ.к.з. 5. От билан феъл формаларининг ўзаро қўшилишидан тузилади: 1/ От ва аниқлик феълидан тузилади: Сой келди, Илонўтди, қозонбузди, қумбосди, қор ёғди, /жой номлари/, гуштқўйди /овқат номи/, отқочди/ болалар ўйини/, қўшчиқди/ мавсум/, ва ҳ.к. з. От ва буйруқ феълидан тузилган қўшма отлар ҳам бўлади: қулоқчўзма каби. Баъзан сифат ёки равиш билан аниқлик феълининг қўшилишидан тузилган қўшма отлар ҳам учрайди: Оқ ёзди /тўқимачилик термини/, оқкийди, кўккийди / маросим номлари/, Кечгелди /тоғ номи/, гурскетди /қовун номи/, Хушкелди – романнинг асосий қахрамони Хушкелди- аграном, узумчиликда янгиликлар яратган мичуринчи ва ҳ.к.з. 2/ От ва сифатдошдан тузилган: а/ от ва –ган / -кан/ формали сифатдош билан тузилади: Йўлтушкан- йириклашган “Мустақиллик” қишлоғининг майдони Йўлтушкан қишлоғининг ўртаси ҳисобланади.; Избоскан – Избосканлик Эзозҳоннинг олган ҳосили, замонамиз маърифат меваси бўлди. Қизкетган /канал номи / ва ҳ.к.з. б/ От ва –ар //-р/ бўлишсиз-мас/ формали сифатдош билан тузилади: бешиктерватар, болтаютар /зоол/, бўйўсар,бўрибосар, изқувар, йўлбосар, музўяр, музкесар, молбоқар, Отчопар/жой номи/, отбоқар, Пахтақайнар /жой номи/,пашшақўнмас,почақирқар/бот./,сувкесар/кеманинг тумшуғи/,Туятортар, Сувйиғар /ўсимлик номи/, товонтешар/зоол./ ўринбосар, тошкесар, бронтешар, қонтепар/бот/ ва ҳ.к.з. Айрим ҳолларда сон ёки сифат билан – ар формали сифатдошдан тузилган қўшма отлар ҳам учрайди: бешотар /милтиқ номи/, Оқўрар/тўй олдидан 34

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan бўладиганмаросим/, оқсолар /маросим номи/, Кичиқик қайнар, Катта қайнар/ жой номлар/ ва ҳ.к.з. в/ от ва – увчи//-вчи формали сифатдош билан тузилади: иш юритувчи, ишбошқарувчи, нурчиқарувчи, радиоэшитувчи,радиоэшиттирувчи, сутэмизувчи, ертузувчи, ҳарфтерувчи ва ҳ.к.з. Ҳозирги замон ўзбек тилида -ар ва - увчи// -вчи формали сифатдош билан ясалган қўшма отлар кўп учрайди. –ган //- кан формали сифатдошдан ясалгани бунга нисбатан оздир. Профессор А.К.Борозков кўрсатганидек, от ва сифатдошдан тузилган қўшма сўзлар қаторида тожикча элементли, қадимдан ўзбек тилига кириб ўзлашган сўзлар ҳам киради 28 : ошхўр, меросхўр, баргхўр /зоол/, қонхўр, гўштхўр /зоол/, момиқхўр/ зоол/, донхўр/ зоол/, пўстлоқхўр /зоол./, кундаков, гўрков, ёлпўш, китовхон, мевафуруш, зараркунанда, қонуншунос, ва ҳ.к.з. 6. Феъл формалари биланотнинг қўшилишидан тузилади: 1/ Феълнинг бўйруқ формаси ва от: “Ёрилтош”, “Очилдастирхон”, “Уркалтак”, ‘Уртўқмоқ”, ‘Очилқамиш”, ‘Қайнархумча” ва ҳ.к.з. Аниқлик феъли ва отдан тузилган қўшма отлар ҳам бўлади: Толдиқўрғон/ жой номи/, Бердимурод /исм/ ва ҳ.к.з. Масалан:Бердақнинг ҳақиқий исми Бердимурод бўлиб , Бердақ унинг адабий тахаллусидир. 2/ Сифатдош ва от : ёнартоғ, оқарсув, учарқуш, “Учарот” /эртак номи/, “Учаргилам” /эртак номи/, турар жой - Мажлисда Тошкент шаҳрини обод қилиш ва тураржой , ишларини янада ривожлантириш масаласи муҳокама қилинди. ҳ.к.з . Ёнартоғ, тураржой каби қўшма отлардаги ёнар, турар сифатдошлари замон тушунчасини йўқотиб, предметнинг доимий белгисини ифодалашга кўчган ва доимий ҳаракат белгилари ўша предметларга хос белгиларга айланган. 29 3/ Равишдош ва от ёхуд равишдош билан, ҳаракат номлари ўзаро қўшилади: қайта синов, қайта нашр, қайта ишлаш, қайта тақсимлаш, қайта тарбия, қайта сайлов, қайта тузиш ва ҳ.к.з. 7. Ҳар икки элементи ҳам феъл формаларидан бўлади: Топиволди, сотиволди, босволди /қовуннинг тури/ ,олибсотар, олибқочар, искаптопар /зоол/, ишлабчиқариш, Тарқабчиқай / қашқадарё билояти, Деҳқонобод туманига қарашли қишлоқ номи/ ва ҳ.к.з. Ҳар икки элементи ҳам феъл формаларидан тузилган қўшма отлар маҳсулсиз типга киради.Биз юқорида қўшма отларнинг таркиб жиҳатдан турларини кўриб ўтди. Аммо ўзбек тилида қўшма отларнинг маъноси уларни ҳосил этган элементларнинг маъноси одатда ўзбек тилида шу компонентларнинг биринчи 28 А.К.Борозков, О некоторыхочередных вопросах орфографии узбекского летературного языка,Т.,1956,92 бет 29 Р.Жуманиёзов,Ўзбек тилида сифатдош, Тил ва адабиёт,1979,107 бет 35

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan элеменет, баъзан ҳар икки элементи маъносга қараб белгиланади. Масалан: қўшма от таркибидаги иккинчи элемент маъносидан англашилган предметнинг биринчиси англатган предментга шакл- тақлид жиҳатдан ўхшашлигини ойболта- ой шаклидаги болта, туяқуш –“туядек”/катта қуш/, унинг нимадан ишланганлигини- предметини /мислаган, мискўза, тунукақути / Бу жиҳатдан уларнинг энг асосий типлари қўйидагилар: 1. Биринчи элементдан англашилган предментга ўхшашликни билдиради: тутанжир, анжиртоптолди, пахтаолма, мажнунтол, қатқорин, айиқтовон, итоғиз, отқулоқ, бақатерак, туяқуш, ойболта, ойболдоқ, тошбақа, туяқорин, гултожиҳуроз, қўзиқорин, олмабош ва ҳ.к.з. 2. Биринчи элемент ифода этган нарсадан ишланганликни ёки унинг таркибида шу материалнинг қисман борлигини билдиради: мискўза, мисқозон, мислаган, симелак, пар ёстиқ, зардўппи, зарварақ, шолрўмол, тўрқовоқ, ёғочоёқ, симтўсиқ, лойсувоқ, ганжсувоқ, бўрлама, кумуш қошиқ, темир йўл, тош йўл ва ҳ.к.з. 3. Биринчи элементи оиддликни, доирликни билдиради: а/ Биринчи элемент ифода этган предментга оид буюм номини билдиради: ошпичоқ, оштахта, оттўрва, қийматахта, кўзойнак, эгартўшак, чойқутти, гугуртқути, билакузук, белбоғ, мўйчинак, қўлчироқ, қўлсоат, қўларра, қўлнасос, тишковлагич, қайроқтош ва ҳ.к.з. б/ Биринчи элементдан англашилган маънога оидликни билдиради: бедапоя, буғдойпоя, жухорипоя, зиғирпоя, шолипоя, ғўзапоя, ошқовоқ, белоғриқ, бошоғриқ, отхона, чойхона, босмахона, туғриқхона, пашшахона, сомонхона, молхона, кирўра, қандчой, ширчой, мошхўрда ва ҳ.к.з. в/ Биринчи элементдан англашилган ўрин-жойга мансуб бўлган предмент номини билдиради: қўқонарава, чўлбуқа, чўлбақа, чўлялпиз, тоғсафъиз, чолилон, тоғчумчуқ, тогтака, эр ёнғоқ, наманган олма, далачумчуқ, тоғжамбил ва ҳ.к.з. 4. Биринчи элемент билдирган маънога нисбатан қўйилганўрин-жой номини билдиради: Деҳқонобод, Шерқўрғон, Шертепа, Шўрқишлоқ, Товоқсой, қувсой, Косонсой, Пахтаобод, Ширинсой, Самарқандқишлоқ, қўқонқишлоқ, Поччаота ва ҳ.к.з. 5. Биринчи элементи белги номини билдиради: а/ Биринчи элементдан англашилган белги билан аталувчи ўрин-жой номини билдиради: Оқкўл, Оқтепа, Оққўрғон, Оқтош, Оқсув, Оққамиш, Оқсарой, Оқчангал, қорақум, қорадарё, қораўзак, қорасув, қоракўл, қизилқум, қизилўрда, қизилравот, қизилкўприк, қатортол, қўшқўрғон, Тўптол, Мингтут ва ҳ.к.з. б/ Биринчи элементдан англашилган белгига кўра предмент номи билдиради: бўзтупроқ, бўзтўрғай, бўзтикан, кўксағиз, кўкнухат, кўксултон, кўкқарға, 36

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan кўкютал, кўктарғоқ, оқуруғ, оқпарпи, олақарға, қорақурт, оққуш, қоратупроқ, қоражигар, қораялоқ, қоратўрғай, қизилуруғ, қирқоёқ, қирқбўғин, ҳаққуш, қурбақа, қисқичбақа ва ҳ.к.з. 6.Биринчи элементи шакл-тахлит билдиради : япалоққуш, қийшиқбурчак, тўғрибурчак, синиқчизиқ, кесимчизиқ, ёпиқшакл, эгрибош, тиккабош, тешиктоғ ва ҳ.к.з. 7. Биринчи элементи физиологик ҳолат билдиради: кўрсичқон, кўрилон, тентакқуш, кўршапалак ва ҳ.к.з. 8. Биринчи элементи маза билдиради : шўрбулоқ, аччиқмия, чучукмия /бот/ , аччиқтош, аччиқбута, аччиқданак, аччиққалампир, аччиққатиқ ва ҳ.к.з. 9. Ўрта, қуйи, юқори каби сифатларни отга /географик номга / тиркаб , ўша номдан англашилган жой /қишлоқ, шаҳар, мамлакат/ нинг маълум қисмини англатувчи сўзлар ясалади. Юқори Чирчиқ, қуйи Чирчиқ, Ўрта Чирчиқ кабилар ҳам, аслида Чирчиқ дарёсининг юқори, ўрта ва қуйи оқимларига нисбатан берилган қўшма географик номлардир. Бу хилдаги номлардан яна қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: Ўртақўрғон, Ўрта Дўрмон, Юқори Дўрмон, Кичик Жартепа, Кичик қайнар, Катта қайнар, Юқорибоғ, Ўрариқ, Ўртақишлоқ ва ҳ.к.з. 10. Субъект билан предикат муносабати: қумбости, қор ёғди, Сойкелди, Пахтақайнар, Туятортар, Отчопар, хуморбости, қушқунмас, пашшақўнмас ва ҳ.к.з. 11. Объект билан предикат муносабати: бешиктерватар, болтаютар, отбоқар, қўйбоқар, молбоқар, бўрибосар, йўлбосар, муз ёрар, ўринбосар, товонтешар, тошкесар ва ҳ.к.з.  Қўшма отларнинг хар икки элементи бирликда англатган маънолари ҳам турлича бўлади. Чунончи: 1. Киши номларини билдиради: Асрорбобо, Асрорқул, Турсунқул, Аҳмаджон, Холмирза, Оймирза, Шоназар, Турсунали, Йигитали ва ҳ.к.з. 2. Оила ва қариндош – уруғ номларини билдиради: холавачча, аммабачча, амакибачча, тоғавачча, қайнона, қайнота, қайноға, қайнисингил ва ҳ.к.з. 3. Анатомик номларни билдиради: кўричак, қатқорин, аччиқичак, қораталоқ, шотомир, қизилўзгач, ошқозон, қоражигар,коктомир, буйрагусти ва ҳ.к.з. 4. Касаллик номларини билдиради: белоғриқ, бошоғриқ, қизилкўйлак, кўкйўтал, темирўтки, юракбуруғ, сувчечак, қилтомоғ, эшак эми, томоқоғриқ ва ҳ.к.з. 5. Буюм, асбоб – анжом номларини билдиради: тегирмонтош, қайроқтош, белкурак, оташкурак, қўларра, қўлнасос, қаламтарош, симелак, чойқути, ойболта, ошпичоқ, оштахта ва ҳ.к.з. 6. Юлдуз номларини билдиради: Еттиоғайни, Олтинқозиқ, Темирқозиқ, Тенгтарози ва ҳ.к.з. 37

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan 7. Тупроқ номларини билдиради: бўзтупроқ, сариқтупроқ, қизилтупроқ, қоратупроқ, созтупроқ, шўртупроқ, шўрхок ва ҳ.к.з. 8. Ўрин – жой номларини билдиради: Деҳқонобод, Жарқўрғон, Жарариқ, Оқтепа, Оқчангал, Тўйтепа, Тепақўрғон, Пахтаобод, қумпепа, Янгийўл, Янгиариқ, туғриқхона, босмаҳона ва ҳ.к.з. 9. Жонивор ва ҳайвон номларини билдиради: 1/ ҳашорат номлари: мингоёқ, қирқоёқ, товонтешар, бешиктерватар, болтаютар, асалари, қорақурт ва ҳ.к.з. 2/ Балиқ номлари: тангабалиқ, майбалиқ, сазанбалиқ, чўртанбалиқ, олабуға, болғабалиқ, илонбалиқ, найзабалиқ ва ҳ.к.з. 3/ Судралиб юрувчилар номи: тошбақа, калтакесак, эчкемар, сувилон, ўқилон, қилилон, сариқилон, қораилон, оқилон ва ҳ.к.з. 4/ Парранда номлари: тўтиқуш, бойқуш, тентакқуш, туяқуш, тоғчумчуқ, оққуш, кўкқарға, қорақарға, олақарға ва ҳ.к.з. 5/ Кемирувчилар номи: олмахон, олмабош, каламуш, кирпитикан, юмронқозиқ, даласичқон, чўсичқон ва ҳ.к.з. 6/ Сутемизувчилар номи: қорабайир, бўзот, оқтой, кўктой, қоратўриқ, нортуя, чўлбуқа, тоғтака ва ҳ.к.з. 11. Овқат номларини билдиради: мошхўрда, ширгуруч, ширчой, ширмойи, бешбармоқ, гўштқуйди, нўхатшўрак, қуштили, қовоғоши ва ҳ.к.з. 12. Кийим – кечак номларини билдиради: ичкўйлак, шолрўмол, докарўмол, зардўппи, тусдўппи, тагдўзи, қўлқоп, каллапўш ва ҳ.к.з. 13. Ҳужжат ва иш қоғозлари номини билдиради: гувоҳнома, низомнома, шаҳодатнома, мурожатнома, табрикнома, шартнома, таклифнома,тилҳат ва ҳ.к.з. 14. Мавсум номларини билдиради: аввалбаҳор, кечкуз, ўрикгули, қовунпишиғи, тутпишиғи, арпапишиғи, қўшчиқди ва ҳ.к.з. 15. Касб, мутахассисликни билдиради: қонуншунос, шарқшунос, тупроқшунос, ҳайкалтарош, кинооператор ва ҳ.к.з 16. Маълум бир фанга доир илмий ёки махсус терминларни билдиради: учбурчак, тўртбурчак,карбонсув, карбонводород,дунёқараш, ярим шар, ишлаб чиқариш, темирйўлчи, устқурма ва ҳ.к.з. 2.2. ҚЎШМА СИФАТЛАР Инглиз тили мисолида иккинчи компоненти сифат сўз туркуми бўлган қўшма сўзларни таҳлили қиламиз. 38

www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Иккинчи компоненти сифат (Adj) сўз туркуми бўлган қўшма сўзлар. 1 - Модель N + A ( от + сифат ) Бу модель асосан илмий - техникавий ва публицистикага оид бўлган сўзларни ҳосил қилишда иштирок этади. - Rich : iron-rich, oil-rich, nutrient-rich; - Poor: oxygen-poor; - Free: vibration-free, trouble-free; - Tight: air-tight; - Resistant: frost-resistant, fire-resistant; - Worthy: seaworthy, airworthy, fashionworthy; - Proof: waterproof, soundproof,dustproof,foolproof. Бу турдаги айрим сўзлар A  N дек (сифат - отдек) каби бирикмаларга мос келиши мумкин. Мас.,finger-deep, knee-high. Шунингдек, A like N (сифат отга ўхшаш) каби бирикмалар ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Мас., grass-green, snow-white, blood-red, bony-dry, paper-thin ect. Умуман олганда,бу турдаги компонентларни аниқ бир гуруҳга ажратишнинг иложи йўқ. Мас., work-shy сўзи ялқов, ишдан қочадиган маъносини англатса, gun-shy сўзи эса отишмалардан қўрқадиган маъносини ифодалайди. Айниқса –mad ва – happy компонентлари юқоридаги турга оид энг маҳсулдор ясовчилардан ҳисобланади. Мас., football-mad, trigger-happy, gadget- happy(housewife), bark-happy(watchdogs). Шуни таъкидлаш лозимки,бу турдаги сўзлар конверсия натижасида феъл сўз туркумига ўтиши ҳам мумкин. Мас., The worst offense in class was to break silence. Classrooms today are built with acoustical tile to soundproof room. In those days they soundproofed us. 2- мо дель. A + A ( сифат + сифат ) Бу модель асосан эргашган ва тенг муносабатли сифатларни ҳосил қилади.  Эргашган муносабатли сўзларда биринчи компонент иккинчи компонентнинг даражасини белгилаб беради. Айниқса, иккинчи компонент “ранг” ни англатган сўзларда бу ҳодиса кенг тарқалган: dark- blue(тўқ кўкранг), light-green(оч яшил).  Тенг муносабатли сифатларнинг ҳосил қилинишини бир қанча инглиз ёзувчилари ижодида кўриш мумкин. Мас., Шекспир ижодида “honest- true, heavy-thick”, Голсуорси ижодида noble-good сингари қўшма сўзларни учратиш мумкин. 39

$www.arxiv.uz saytidan yuklab olingan Замонавий инглиз тилида A + A (сифат + сифат) типидаги сўзларнинг компонентларни унли боғловчи ёрдамида бирлаштириш ҳоллари кузатилади. Мас., soci o economic, physic o technical. 3 - модель.V+A (феъл + сифат) Бу модель сўз ясалишида иштирок этадиган унумсиз моделлардан саналади. Унинг таркибидаги компонентлар мотивлашмаган ҳолатда бўлиши мумкин. Мас.,”speak-easy” сўзи ноқонуний равишда спиртли ичимликлар сотиладиган жой маъносини англатади. Бу сўзнинг изоҳини бир қанча луғатларда учратиш мумкин: “speak-easy – so named from the secretive atmosphere, a place where alcoholic drinks are sold illegally, esp. such a place in the US during the Prohibition.” 4-модель. Adv+A (равиш + сифат) Бу модель ever-green, ever-young, ever-helpful, upright типидаги сўзларни ҳосил қилади. “ever-green” сифати гапда отнинг грамматик ҳолатини изоҳлаб келиши мумкин. Мас., ever-green plant – доимо яшил ўсимлик. 5- модель Num c + A (миқдор сон ва сифат) Бу моделнинг иккинчи компоненти - strong бўлганда “миқдорда, оғирликда” маъноларини англатади. 10,000 – strong(demonstration) ўн минг кишилик намойиш. 6 - модель NUM o + A (тартиб сон ва сифат) Бу модел second-largest, second-best типидаги сўзларни ҳосил қилади. Сўз \ўзак\ ларни бириктириш билан янги отлар ясалгани каби,худди шу усул билан янги сифатлар ҳам ясалади. Масалан, очкўз,оч яшил, тўқ яшил,уруғ баргли, меҳнатсевар, бир элементли ва ҳ.к.з. Қўшма сифатларни таркиб жиҳатдан қуйидаги турларга бўлиши мумкин: 1. От билан отнинг ўзаро қўшилишидан тузилади: Капалак нусха, марғилон нусха, чўққи соқол, шерюрак, дутор бўйин / от/, бодомқовоқ, қундузқош, олтин соч, тош бағир, тош юрак, қалам қош, оху кўз, курак оёқ, қўй кўз, бинафша ранг, шиша ранг, хум калла, шира кайф, мехмон б\ иккинчи элемти учинчи шахс эгалик қўшимчаси қабул қилган бўлади: 40$

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

24.09.2019

0

525 KB

Похожие