Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши - Английский язык - Дипломные работы

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.7939453125 KB

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Мундарижа Кириш.............................................................................................................3 Боб I. Фразеология - тилшуносликнинг асосий қисмларидан бири.....7 1.1. Фразеолoгик бирлик, унинг таркиби ва фразеологизмларнинг синфларга ажратилиши..............................................................................................................7 1.2. Қиёсий фразеологиянинг умумий тушунчалари.........................................26 Боб II. Фразеологик бирликларнинг бадиий хусусиятлари...................40 2.1. Публицистик услубдаги фразеология .........................................................40 2.2 Тилда фразеологизмларнинг муаллифлар томонидан қўлланилиши.....43 2.3. Фразеологик неологизмлар..........................................................................49 Хулоса...........................................................................................................54 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.........................................................58

КИРИШ Мазкур битирув малакавий иш ҳозирги замон тилшунослиги наздида, яъни инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларнинг бадиий таҳлили, уларнинг ифодаланиши ва гап қурилмасидаги ўрни ҳамда қиёсий типологик жиҳатдан таҳлил қилишга бағишланди. Фразеология тилшуносликда алоҳида фан бўлиб ажралиб чиқди ва ҳозирги вақтда фразеологик бирликларни ҳам чуқурроқ ўрганишга даъват этмокда. Фразеология семантик ҳодисаларни ўрганиш, сўз маьноларининг ривожланиши, тил системасидаги янги белги ва ҳодисаларни ўрганишга қаратилган. Буларнинг барчаси фразеологик бирликларни ўрганишга туртки бўлади. Ҳозирги вақтда фразеологик бирликларнинг кўп турлари мавжуд бўлиб, уларнинг структура жиҳатидан ясалиши ва синтактик бирикмалари ўрганилмокда. Фразеологияда полисемантик, синонимик ва антонимик қаторлар ўрганилмоқда. Фразеобирликларни ўрганиш бугунги кунда долзарб аҳамият касб этиб бормоқда. Ҳозирги вақтда маълум бир йўналишга йўналтирилган фразеологик бирликлар тўлалигича ўрганилмаган. Махсус адабиётларда бу мавзуга қаратилган тадқиқотлар жуда кам. Охирги йилларга келиб, фразеологик бирликларни ҳар хил тилларда қиёслаб ўрганиш жуда оммалашиб кетди. Инглиз тили фразеологиясида ушбу йўналишни қиёсий таҳлил қилиш шу яқин йилларда бошланди ва шунинг учун бу мавзуда адабиёт жуда кам. Мавзунинг долзарблиги. Республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримовнинг «Илмий тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида» ги фармони [1,1-2], Республика Вазирлар Маҳкамасининг «Илмий тадқиқот фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа меъёрий

ҳужжатлар Ўзбекистонда илм-фанни, шу жумладан, тилшуносликда ҳам ривожлантиришда муҳим ўрин эгалламоқда. Бу борада республикамиз биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, бугун жаҳон ҳамжамиятида ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган мамлакатимиз учун, чет эллик шерикларимиз билан ҳамжихатликда, ҳамкорликда ўз буюк келажагини бунёд этаётган халқимиз учун хорижий тилларни мукаммал билишнинг аҳамиятини баҳолашнинг ҳожати йўқдир [2,305-327]. Тадқиқотнинг долзарблиги қардош бўлмаган тилларни, жумладан, инглиз ва ўзбек тилларини қиёсий тавсифлаш бўлиб, ҳозирги замон тилшунослигида муҳим ўрин эгаллайди. Қуйидаги битирув малакавий ишининг долзарблиги шундаки, ҳозирги вақтда аниқ тил жуфтликларида тил бирликларини қиёслашнинг назарий ва амалий аҳамиятига талаб кучайган. Иккита тил ўртасидаги функционал- семантик жиҳатларнинг борлиги нафақат таржима назариясига, балки яна методик услубларга ҳам бориб тақалади. Бу тадқиқот муаммосининг ўрганилганлик даражаси унча юқори эмас. Чунки фразеология фан сифатида ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб ривожланган, қиёслаш муаммолари бўлса ундан ҳам кейинроқ ривожланa бошланган. Қуйидаги битирув малакавий ишнинг мақсади фразеологик бирликларининг инглиз ва ўзбек тилларида қиёсланиши, уларнинг бадиий таҳлили ва уларнинг структурал-семантик ва функционал-семантик эквивалентларини кўрсата билишдир. Бу тадқиқотимизнинг асосий долзарб вазифалари қуйидагича: 1.Инглиз тилидаги фразелогик бирликларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари билан таққосланиши; 2. Фразеологик бирликларнинг бадиий таҳлили ва семантикасини кўриб, ўрганиб чиқиш;

3. Фразеологик бирликларнинг асл ва кўчма маьноларини аниқлаш. Тадқиқотнинг обьекти сифатида биз инглиз тилидаги фразеологик бирликларнинг ўзбек тилидаги маъносини очиб кўрсатишни танладик ва бу икки бирликни фразеологик нуқтаи назаридан ҳар томонлама қиёслашга ҳаракат қилдик. Тадқиқот услуби сифатида асосан қиёслаш методи танланди ва ҳар бир қиёсланаётган фразеологик бирлик мисоллар билан бойитилди. Қуйидаги битирув малакавий иши фразеология материалларига бағишланган, яьни фразеологик бирликларнинг бир қисми бадиий адабиётда қўлланиладиган фразеологик бирликларни ўз ичига олади . Бу ишда инглиз ва ўзбек тилларидаги фразеобирликларнинг қиёсланиши кўриб чиқилади ва асосий компонент бадиий таҳлилни талаб қилувчи фразеологик бирликлар ҳисобланади. Бу компонентнинг танланиши бежиз эмас, чунки бу сўз жуда кўп фразеологик бирликлар ясашга ёрдам беради ва тилда кўп ишлатилади. Қуйидаги битирув малакавий ишнинг материаллари сифатида инглиз ва ўзбек тиллари лексикографик адабиётларидаги фразеологик бирликлари ишлатилди. Ва бунинг натижасида картотекамизда 40 дан ортиқ фразеологик бирликлар қўлланилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундаки, биз фразеологик бирликлар семантикаси, матнда ишлатилиш формаси ва инглиз бадиий адабиётида асосий семантик ва структурал категорияларни ишлатиш қисмининг борлилигини кўрсатамиз. Бу ишнинг илмий янгилиги яна фразеологик бирликлар томонидан бериладиган лингвостилистик ўлчамларни ўрганишда намоён бўлади. Битирув малакавий ишимизнинг назарий аҳамияти фразеологик семантика муаммоларини қиёсий фразеология таркибида ўрганишдан иборатдир. Ишимизнинг амалий аҳамияти эса бу материалларни таржима назарияси ва тил ўргатиш методикаси дарсларида қўллаш мумкин; бундан

ташқари фразеологиядан махсус курсларда ва мамлакатшунослик фанларига тайёрланишда қўллаш мумкин. Қуйидаги тадқиқот ишимизнинг структуравий тузилиши қуйидагича: кириш, асосий қисмдаги икки боб ва ҳулоса. Кириш қисмида асосан тадқиқот долзарблиги ва илмий янгилиги, мақсад ва вазифалари, предмети ва обьекти, назарий ва амалий аҳамияти тўлақонли очиб кўрсатилган. Биринчи бобда фразеология фани, фразеологик бирликлар ва уларнинг таснифи ҳақида фикр юритилган бўлса, Иккинчи бобда эса тадқиқотимизнинг асосини ташкил қилган инглиз ва ўзбек тилларидаги фразеологик бирликларнинг бадиий ва қиёсий таҳлили берилган. Хулоса қисмида ўтказган тадқиқотимиз умумлаштирилган. Ва ишнинг охирида тадқиқот учун қўлланилган илмий ва бадиий адабиётлар рўйхати кўрсатилган.

I . БОБ. ФРАЗЕОЛОГИЯ -ТИЛШУНОСЛИКНИНГ АСОСИЙ ҚИСИМЛАРИДАН БИРИ 1.1. Фразеолoгик бирлик, унинг таркиби ва фразеологизмларнинг синфларга ажратилиши Фразеология – тил системасининг ажралмас қисмидир. Фразеологиянинг тилшуносликда алоҳида ўрин эгаллашига В. В. Виноградов, В.Л. Архангельский, Н.Н. Амосова, И.И Чернишеваларнинг ҳиссалари каттадир. Чунки улар фразеологиянинг асосий тушунчаси ва келажакда ўрганилиш йўлларини белгилаб беришган. Фразеология назариясининг асосчиси сифатида швейцариялик олим Ш.Балли (1865 - 1947) ҳисобланади. Балли биринчилардан бўлиб, ўзининг “Француз стилистикаси” ва “Стилистика мақолалари” [Bally Ch., 1909, 1905] ўқув қўлланмаларида сўзларнинг мосликларини ўрганиб чиққан. У стилистика китобларида фразеология ҳақида боб киритган. У ўзининг биринчи китобида сўз бирикмаларининг 4та гуруҳини ажратиб кўрсатган: 1) мустақил сўз бирикмалари, яъни турғунликка эга бўлмаган сўз бирикмалари, 2) оддий бирикмалар, яъни баъзи ўзгаришларни қабул қиладиган бирикмалар, 3) фразеологик қаторлар, яъни фразеологик бирликлардаги сўзлар умумий битта тушунчани англатади, 4) фразеологик бирликлар, яъни сўзлар ўзининг маъносини умуман йўқотиб, битта якка тушунчага эга бирликлар. Шундай қилиб, Балли бирикмаларни турғунликка нисбатан қуйидагича тақсимлайди: компонентлар ўртасидаги мустақил боғлиқлик, ва мустақилликка эга бўлмаган бирикмалар. Балли бу гуруҳларни схематик тарзда тасвирлаган, лекин очиб кўрсатмаган. “Француз стилистикаси” тадқиқот ишида Балли бу гуруҳларни яна бир марта мукаммалроқ таҳлил қилган ва иккита асосий бирикмалар гуруҳига аҳамият берган: 1) мустақил бирикмалар ва 2) фразеологик бирликлар, яъни ўзининг мустақил маъносини йўқотиб, фақатгина бир маънони бериш учун

қўлланиладиган бирикмалар. Бирикма таркибидаги сўзларнинг ўз маъносини йўқотиб, фақатгина ўзига хос бўлган маънони кашф этади. Балли бу ҳолатни кимёвий бирикмалар билан таққослайди ва кейинчалик бу бирикмалар кўп ишлатилса, буллар оддий бирикмаларга айланишини ҳам таъкидлаб ўтган. Балли бирикмаларнинг фразеологик ҳолатини унинг идентификаторлари, яъни бирикмани аниқловчи ёрдамчи сўзларнинг борлиги ёки йўқлигига нисбатан қўйган. Балли даврига нисбатан фразеологиянинг ўрганилиши жуда ҳам илгарилаб кетган. Ва бу илгарилаб кетишга бу буюк олимнинг тадқиқотлари асос бўлган ва фразеологик тадқиқотларнинг ривожланишига сабаб бўлган. Инглиз ва Америка тилшунослик тадқиқотлари ичида фразеология назариясига бағишланган махсус тадбирлар жуда камчиликни ташкил қилади. XX асрнинг 60 – йилларидан бошлаб тилшуносликнинг мустақил бўлими бўлиб шакллана бошлаган фразеология фани ҳозирги пайтда ҳам жуда кўп муҳим муаммоларни ҳал қилиши лозимдир. Бу муаммоларни ўрганиш фразеология фани объектининг ва фразеологик бирликларнинг ҳамма қирраларини тўлиқ ёки қисман очишга ёрдам беради. Фразеологияда оғзаки нутқнинг кўп қирралари: маданий анъаналар, афсона ва халқ оғзаки ижодиёти, диний ҳикоя ва афсоналар, тарихий ҳодисалар (Л.И. Ройзензон 1974, с.84; А.М.Бушуй 1977, с. 168 - 169) дан ташқари “прагматик элементлар”, яъни ҳиссий ва эмоционал реакцияларнинг мураккаб кўринишлари, суҳбатдошга нутқ орқали таъсир қилиш ҳолатлари, ҳақиқатнинг экспрессив ва образли қирралари лингвистик ҳодиса туфайли ўз ўрнини топган. (В.В.Виноградов 1977, с.117 - 120) Демак, фразеология – бу тилшуносликнинг бир қисми бўлиб, тилнинг мукаммал сўз бирликлари компонентларини ташкил қилади. Мукаммал сўз бирликлари иккиламчи тил бирликлари ҳисобланади. Улар кичик тил бирликлари, яьни лексемалардан ташкил топган бўлади. Ўз структурасига биноан бу сўз бирликлари синтагмалар ҳисобланади. Мукаммал сўз

бирликларини синфларга ажратишда хар томонлама, яьни грамматик структураси, бирикмалар компонентларининг қўшилиш турлари ҳам назарда тутилади. М.Д. Степанова ва И.И.Чернишева [17,207] бирикмаларнинг синфларга ажратилишида қуйидаги синфларни кўрсатишган 1.Грамматик ёки синтактик структура жиҳатидан; а) сўз бирикмалари ва сўз гуруҳлари; б) предикатив бирикмалар ва гаплар; 2. Мукаммал сўз бирикмалари компонентларининг боғланиш турлари: а) бирламчи; б) кўптомонлама; с) моделлаштир ил ган; Бу билан баъзи фразеологик бир лик ларнинг кўпмаънолигини туш у нтириш мумкин. Б ир қатор умумий фразеологик бир л иклардаги бирор бир компонент тематик кўпқирраликни касб этади. Фразеологик бир ли клар табиий, психик ва жамият ҳолатлардаги маъно номларини ва инсонларнинг ҳолатини касб этади. Улар экспрессив- б а ҳоловчи функцияни бажаради. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, фразеологик бирликлар фақат экспрессив фукцияни бажаради ва улар номинатив функцияга даҳлдор эмас . Масалан , В . М . Никитин н инг айтишича, “Фразеологизмлар – бу тил ҳодисалари эмас, балки ус л у б ҳодисасидир. Улар да номинатив функция мавжуд эмас.[13,69]. Фразеологик бир л икларнинг стилистик функционаллиги-бу ораторлар сўзи, сатирик ҳикоялар, баъзи ёзувчиларнинг тили ҳалигача тадқиқот предмети бўлиб келмокда. Ҳа м ма тадқиқотчилар фразеологизмларнинг ҳар- хил синфларга бўлиниш турларини кўрсатиб беришган.(Кунин;Чернишева) [10 , 38]. Улардан баъзилари, мас а лан , Ш . Балли, фразеологизмларни систаматизация ва синфларга ажратишни рад этади.[4 , 46]

Инглиз ва ўзбек тиллари фразеологизмлари турли принциплар асосида систематизация қилин а ди. Бу принциплар синфларга ажратиш каби, фразеологик тадқиқотларнинг ривожланганлик вақтларини намойиш қилади. 50-йи л ларнинг бошларида инглиз фразеологизмларининг семантик классифик а ц и яси п а йдо бўлди.(В . В . Виноградовнинг рус тили фразеологик бир л икларининг классифик а цияси асосида тузилди). Бу классификац и я ҳамма фразеологизмларни семантика жиҳатидан уч бўлади : [8,140-165] 1.Фразеологик қўшилмалар ёки ибора лар- умуман бўлинмайдиган бирикмалар ва у ларнинг маънолари компонент маънолари ва лексик тузилишига таалуқли эмас. Уларнинг маъноси ва компонентлар маъноси ўртасида хеч қандай боғлиқлик йўқ . Масалан “ Latin is a dead language “ Фразеологик қўшилмалар орасида қуй и дагилар фарқланади: a ) асосида некротизм бўлган фразеологик қўшилмалар; б) асосида грамматик архаизмлар мавжуд бўлган фразеологик қўшилмалар; c ) ҳам лексик, ҳам семантик жиҳатдан бўлинмайдиган фразеологик қўшилмалар; д) компонентларнинг лексик маъносига умуман таъсир қилмайдиган яхлит семантик бирликли фразеологик қўшилмалар. 2. Фразеологик бирликлар, улар бир и кмаларнинг вақтинча жой алмашиши ёки семантик жиҳатдан маъно алмашиши оқибатида пайдо бўлади. Улар ўзидан ажратилмайдиган семантик яхлитликни ташкил қилади. Бу гуруҳ маънонинг бўрттириб кўрсатилиши билан характерланади. Make an elephant of a fly - Пашшадан фил ясамок . 3. Фразеологик бирикмалар - буларнинг компонентлари қайсидир маънода бир - бири билан тенг ҳуқуқлидир . Ҳ а ттоки шу б и рикма таркибидаги бирор бир мустақил бўлмаган компонентларнинг ҳам синоними бўлиши мумкин . Фразеологик бирикмалар учун шу асос сўз билан боғлиқ бўлган

синонимик , параллел конструкцияларнинг борлиги характерлидир . Масалан, a blind love -ёмон кўрмоқ, кўр-кўрона севмоқ. Бу ерда семантиканинг таҳлилийлиги характерлидир. Кейинчалик 60-йилларда семантик классифик а ция ўрнини фукционал классифик а ция эгаллайди . Улар икк и та катта гуруҳга бўлинади: 1.Номинатив фразеологизмлар (фақ а тгина номинатив функцияни бажаради); 2. Номинатив –экспрессив фразеологизмлар ( номинатив –экспрессив функцияни бажаради). Биринчи гуруҳ, биринчидан, атоқли лексик маъноли компонентлар асосидаги семантик бутунликка эга номина н тли мукаммал бирикмаларни ўз ичига олади .Иккинчидан , таркибидаги бирор бир компонентнинг кўчирма маъно асосида яса лади. Учинчидан, мукаммал феълли бирикмалар. Иккинчи гурух эса ўз ичига бирикмали ва бутун бир гап структурали семантик ҳосил бўлган фразеологизмларни олади. И . И . Чернишеванинг қўй и даги критер ий лар асосида ишлаган комплекси фразеологизмларнинг янги структурал семантик классификациясини келтириб чиқар а ди .[17,35-61] 1.Грамматик структура : a ).сўз бирикмаси; б) предикатив бирикма ва сўз . 2.Ясалиш турлари: а) компонентларнинг ягона йўл билан бирикиши; б) намуна асосида ясалиши; с) бир неча йўл орқали ясалиш . 3. Мукаммал бир и кмалар асосидаги семантик силжишнинг борлиги ёки йўқлиги натижасида маънонинг пайдо бўлиши: а) компонентларнинг семантик ясалиши натижасидаги маъно ; б) атоқли лексик маъно компонентлари асосидаги маън о ; c ) тип структура си даги маън о .

Лексик –синтактик классификацияда фразеологизмларнинг қуй и даги турлари мавжуд: а) вербал фразеологизмлар. Функционал жиҳатдан ф еъллар билан боғлиқ, яъни асосий қисмини ф еъл компонентлари ташкил этган фразеобирликлар бу гуруҳга та а луқли бўлади .Вербал фразеолгизмлар ҳар хил гап бўлаклари функцияларини, яни кесим , эга ва ҳол функцияларини бажар а ди . Вербал фразеологизмлар таркибига идиомалар ва фразеологик бирликлар киради . б) Адвербиал фразеологизмлар . Функционал жиҳатдан равиш билан боғлиқ фразеологик бирликлар адвербиал фразеологик бирликлар гуруҳига та а луқли бўлади . Масалан , “ in a full mouth “- “оғ зи ни тўлдириб ” . Адвербиал фразеологизмларнинг умумий ҳажмдаги қисми катта маънога эга эмас. с) Субстантив фразеологизмлар. Функционал жиҳатдан от билан боғлиқ фразеологизмлар субстантив фразеологизмлар гуруҳига та а луқлидир, яъни уларнинг асосий компоненти от ҳисобланади. Субстантив фразеологизмларга идиомалар ( иборалар ) ва бошқа турдаги фразеологик бирликлар киради . д) Прономинал фразеологизмлар . Худди олмошга ўхшаб улар ҳам яхлит ноаниқликни билдиради. Масалан, this and that- ҳам бу, ҳам у; е) Боғловчили характерга эга бўлган фразеологизмлар : here it is – ана холос. ф) Гаплар билан боғлик фразеологизмлар. Бу гуруҳга мақоллар киради .Масалан , Men may meet , but mountains never – Тоғ – тоғ билан учрашмайди, одам – одам билан учрашади. Грамматик структура жиҳат и дан фразеобирликлар бирикмалар, предикатив бирикмалар ва гап ҳолларида бўлади .Маъно жиҳатидан кўриб чиқилганда , фразеологизмларнинг структурал –семантик классификац и яси келиб чиқади .Улар учта гуруҳга бўлинади : 1. фразеологик бирликлар; 2. фразеологик бирикмалар; 3. фразеологик тушунчалар ;

1. Фразеологик бирликлар . Фразеологиянинг асосий бўлимларидан биридир. Уларнинг асосида семантик трансформация ётади. Компонентлар гуруҳининг маъноси ўзгарганда, фразеологик маъно пайдо бўлади. Бу гуруҳга бир –бири билан эргашиш йўли орқали боғланган бирикмалар киради. Фразео бирл иклар гуруҳига , М. Д. Степанова ва И. И.Чернишеванинг айтишича , сўз жуфтликлари ва комп а ратив фразеологизмлар киради. Улар буларни структурал хусусиятга эга фразеобирликлар деб аташади. Сўз жуфтликларининг асосий структурал белгиси бу уларнинг бинар хусусиятга эга бирикма бўлишидир, яъни улар иккита бир гап бўлакларига тааллуқли бўлган лексемалардан иборат. Семантика нуқтаи назаридан олиб қаралганда , сўз жуфтликлар умумлашган характерга эга. Бу ердан фразеологизациянинг қуйидаги усулларини кўриб чиқиш мумкин: 1. Умумлашган маъно - бинар сўз гуруҳларидан маъносининг метафорик ёки метаномик қўшилишида ҳосил бўлади. 2. Умумлашган маъно - бинар сўз бирикмаларидаги иккита компонентнинг семантик консолидацияси асосида ҳосил бўлади: 3. Умулашган маъно - бир хил гап бўлакларининг тафтологик бирикмаси асосида содир бўлади. Бундай сўз жуфтликлари тафтологик жуфтликлар деб аталади. Комп а ратив фразеологик бирикмаларга энг мукаммал ва қўшма сўз бирликлари мисол бўлади, чунки бунинг фразеологик хусусияти анъанавий таққослашда намоён бўлади. Бу гуруҳдаги фразеологик бир л икларнинг структурал – семантик хусусияти шундаки , бу ерда ҳаракат ва хусусиятлар қиёсий гуруҳ ёки қиёсий эргаш гап , яъни “ like ” “ as ” сўзлари билан намоён бўлади : “ To sing like a bird “- “қ у шга ўхшаб сайрамок “. Яна шуни айтиб ўтиш жоизки, компаратив фразеологизмлар икки қисмли структурага эга. Фразеологик бирикмалар семантик комплекс саналиб, улар шакл жиҳатидан ўзгариши мумкин, аммо маъноси ўзгармайди. Лекин шундай бирикмалар

борки, улар тилда бутунлай киришиб кетган ва уларни биз хоҳлаганча шаклини ҳам ўзгартира олмаймиз: роль ўйнамоқ, маъно касб этмоқ. Лекин шундай бўлса ҳам фразеологик бирикмалар қотиб қолган бирикмалар эмас ва уларнинг ўрнига синонимларни қўллаш мумкин: эътибор қаратмоқ, фикрни қаратмоқ. Яна шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, ҳар бир тил ўзининг ички қонуниятларига эга бўлиб, инглиз ва ўзбек тилларида бирикмалар сўзлар қўлланилиши жиҳатидан бир хил бўлмаслиги мумкин: to take steps - чора кўрмоқ to pay attention - эътибор қаратмоқ direct current - доимий электр токи Масалан, to strike инглиз феъли ҳар хил бирикмаларда ўзбек тилида турлича таржима қилинади: to strike a match – гугурт ёқмоқ to strike the iron – темирда ўймакорлик ишларини бажармоқ to strike oil – нефть конларини излаб топмоқ to strike hands – қўл ташламоқ to strike the eye – кшўга ташланмоқ to strike a flag – таслим бўлмоқ to strike a mine – минани босиб ўтмоқ to strike a blow – мушт кўтармоқ, зарба бермоқ to strike a bell – чақирув эълон қилмоқ. Лекин яна шундай бирикмалар мавжудки, ҳар хил инглиз феълли бирикмалар ўзбек тилида бир хил таржима қилинади: to open a book – китобни очмоқ to unveil a monument – ҳайкални очмоқ to discover America – Американи очмоқ to reveal a secret – сирни очмоқ. Шундай қилиб, “фразеологик бирлик” атамаси ноаниқликка бой бўлиб қолади. Бу гуруҳга “потенциал лексик ажраладиган” бирикмалар билан бирга

“семантик жиҳатдан ажралмас” бирикмалар мисол бўла олади. Фразеологик бирликлар гуруҳи ҳар хил бирикмаларни ўз ичига олади: пашшадан фил ясамоқ, қора терга ботмоқ, тулкидай айёр, чумолидай меҳнаткаш ва бошқалар. Яна шундай яхлит сўз бирикмалари гуруҳлари мавжуд бўлиб, улар алоҳида тарзда қўлланилмайди: жамоа фикри, яшаш учун кураш, дам олиш маскани, ва бошқалар. Н.Н.Амосованинг фикрича, фразеология муаммосига бағишланган кўпчилик ишлар тасвирий характерга эга. Унинг фикрича, инглиз фразеологиясининг мустақил тадқиқоти учун асосан академик В.В.Виноградовнинг ишлари катта аҳамиятга эга. Лекин фразеологиянинг умумий тадқиқоти учун бўлса уларнинг ривожланиш жараёнлари, семантик табиати ва тилда қўлланилиши катта аҳамиятга эгадир. Н.Н.Амосова ҳам фразеология соҳасига катта ҳисса қўшган: инглиз фразеологияси асослари муаммоси, фразеологизмларни ўрганиш услубларининг тавсиялари, ибораларнинг яхлит маъносини ўрганиш, турғун бирикмаларнинг фразеологик бирликларга ўзгариши, фразеологик бирликлардаги синтактик боғлиқликларнинг қўлланилиши ва бошқалар. Н.Н.Амосова фразеологик бирликларни қуйидагича синфларга ажратишга эътибор қаратган: 1. Иборалар яхлит маънога эга, компонентларга ажратилганда ўз маънсини йўқотувчи фразеологик бирликлар: совуққон – as cool as cucumber 2. Фраземалар фразеологик жиҳатдан маъноси бирикманинг бирор компонентига боғлиқ бирликлар: қошини чимирмоқ – to knit one’s brows сабрини йўқотмоқ – to lose one’s temper [6,18] А.В.Куниннинг фикрича, фразеологик бирликлар бу маъноси тўлиқ ёки қисман ўзгарган бирикмалар саналади. фразеологик бирликларнинг асосий белгилари сифатида "тилдаги турғунлик, семантик яхлитлик, алоҳида тарзда

қайд қилиш". Фразеологик бирликнинг тилда ўз ўрнини топишда биринчи навбатда образлилик катта аҳамиятга эга. [13,160] А.В.Куниннинг фикрича, фразеология таркибида учта асосий бўлим мавжуд: идиоматика, идеофразеоматика, фразеоматика . Бу бўлимлар фразеологизмларнинг мураккаблигига қараб тақсимланган. Идиоматика бўлимига иборалар киритилган бўлиб, улар тўлиқ ёки қисман ўзгартирилган лексемалар саналади. Масалан, “to be in smooth water” бирикмаси “тинч сувда бўлмоқ” маъносини билдиради ва ўзбек тилига “қийинчиликларни енгмоқ” фразеологик бирлиги асосида ўгирилади: At last they had turned the comer of their lives and were in smooth water. (“Caravan”) Фразеоматика бўлимига фразеоматизмлар, яъни иборавий характерга эга бўлмаган фразеологизмлар мисол бўлади. Улар асосан мураккаб маънога эга бирликлар саналади. Масалан, launch a boat бирикмаси ўзбек тилига “қайиқни сувга тушурмоқ” маъносини англатади, launch феълининг ўзи тор маъноли феъл бўлиб, фақатгина launch a boat (liner, ship, vessel) сўзлари билан бирикма ҳосил қилади. Идиофразеоматика бўлимига идиофразеоматик бирликлар, ёки идиофразеологизмлар мисол бўлади. Идиофразеологизмлар турғун бирикмалар бўлиб, улар мураккаб маънога эга бирикмалардир. Уларнинг ўзига хос томони шундаки, бундай бирикмалар бутунлай кўчма маъно касб этади. Масалан, half the battle “ярим ғалаба қозонган уруш” деб таржима қилинсада, “муваффақият белгиси” маъносини касб этади. Яна бир бирикмани кўриб чиқамиз: between wind and water “ватерлиния чизиғи” деб таржима қилинувчи қуйидаги бирикма фразеологияда “ нозик жой ” маъносини англатади. "Realizing... that she was now left high and dry without a penny, Reina appeared to be shuttled between fear and rage.. Mr. Elderson got it between wind and water. He didn't like it a little bit.

2. Фразеологик бирикмалар – Компонентларнинг маъно жиҳатидан ўзгариб , бит т а ягона маъно берувчи фразеологик бирликлардир . Бундай фразеологик бирликларнинг семантикаси учун таҳлилий қараш ва компонентларнинг алоҳида семантик ўрганилишини сақлаш жоиздир . Масалан “ an iron lady”-“ темир аёл” . Фразеологик бирикмалар терминологик ва нотерминологик характерга эга. Масалан “The black market “ - “ чайқовчилар бозори “ 3. Фразеологик тушунчалар – бундай бирликлар ўз грамматик тузилиши жиҳатидан гап ёки предикатив бирликлар бўлиши мумкин .Коммуникатив маъно жиҳатидан уларнинг қуйидаги хиллари мавжуд : а) кўп ишлатиладиган мақоллар: In Rome as the Romans do - Кўрлар шаҳрига борсанг, бир кўзингни қисиб юр. б) Мукаммал ва ҳосил қилинган модал тушунчалар , масалан “ Damn it up.”-“ Ҳа, қуриб кетсин !” Ўзгарувчан бирикмаларнинг маъно алмашинуви асосида ҳосил бўлган фразеологик бирликлар ҳозирги тилда ишлатилмайди. Кўпинча фразеологик характерга эга бўлмаган мукаммал бирликлар маъно алмашинуви жараёнига йўлиқади. Бу биринчи навбатда ўз маъносида ишлатиладиган терминологик бирикмаларга хосдир. Ўтмишнинг аниқ ҳодисаси асосида тузилган фразеологик характерга эга бўлмаган мукаммал бирлик йўқолиши мумкин, лекин шу асосда ясалган фразеологик бирликлар ясашда давом этади. Фразеологик бирликнинг маъновий структураси ва сўзнинг маъновий структураси фақатгина уларнинг мазмунига келиб тақалмайди. Маъновий структуранинг мазмундан ташқари асосий элементи бу – ясаманинг яхлит тузилиши, унинг грамматик безатилиши ва тилнинг системали алоқаларига боғлиқдир. Фразеологик бирликнинг ва сўзнинг маъновий структуралари ҳеч қачон бир – бирига мос келмайди. Бу фразеологик ва лексик маъноларни бир – биридан ажратишга асос бўла олади. Агар биз хоҳлаган лексико – фразеологик синонимик қатордаги фразеологик ва лексик синонимларни

таққосласак, шу хулосага келамизки, фразеологик ва лексик маъновий структуралар ҳеч қачон бир – бири билан яхлитлигича мос келмайди. Масалан, “to die” феълининг фразеологик синонимлари қуйидаги бирикмалар ҳисобланади: “to go over to the majority”, “ to go the way of all flesh ”, “ to kick the bucket ” ва бошқалар. Бу синонимик қатордаги элементларни қиёслаганда биз фразеологик бирликлар ва уларнинг лексик маънолари ўртасида кўринарли фарқларни пайқашимиз мумкин. I . Фразеологик бирликнинг маъноси битта: “ўлиш”, “вафот этиш”. “To die” феъли бўлса кўп маъноли ҳисобланади: 1) “ўлиш”, “вафот этиш”; 2) “жуда ҳам хоҳламоқ” ( I am dying to see him ) 3) “тугамоқ”, “йўқолмоқ”, “эсдан чиқарилмоқ” ( His fame will never die ) . Хорнби луғати “to die” феълининг шу учта асосий маъносини кўрсатиб ўтган. Катта Оксфорд луғатида бўлса “to die” феълининг 12 та маъноси кўрсатилган. 2. “To go over to the majority” фразеологик бирлиги “Яхши дунёга равона бўлмоқ” ҳазил маъносини билдиради. “To go the way of all flesh” фразеологик бирлиги бўлса “бутун оламнинг ҳамма кечинмаларидан ўтиш” маъносини билдиради. “to kick the bucket” фразеологик бирлиги бўлса фразеологик ясама ҳисобланиб, “қутида ўйнаш” маъносини билдиради. “ To die ” феълининг маъноси стилистик жиҳатдан нейтрал. Фразеологик маъно – тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган маъно ўзгариши натижасидир, лексик маъно ўзгартирилган ёки ўзгартирилмаган бўлиши мумкин. 3. Фразеологик бирликлар икки ёки ундан ортиқ компонентлардан иборат бўлиб, алоҳида тузилган бирикмалардир, “to die” феъли бўлса яхлит тузилган бирикмадир. 4. “To go over to the majority”, “ to go the way of all flesh ”, “ to kick the bucket ” фразеологик бирликлари “ away, down, off, out ” каби постпозитивлар билан мос тушмаслиги мумкин.

“To die” феъли лексик маънога эга бўлиб, бу постпозитивлар билан мослашади: “to die away” - “жим бўлмоқ” (товуш ҳақида гап кетганда); “to die down” – “оловнинг ўчиши”; “to die off” – “бирин–кетин вафот этмоқ”; “to die out” – “оловнинг ўчиши”. “To die” феълининг мослашуви унинг фразеологик синонимларига нисбатан кенгроқдир, бу феъл маъносининг кенглигини янада яққолроқ намойиш этади. Мисол учун қуйидаги бирикмаларни келтириш мумкин: “to die a natural death” – “ўзидан – ўзи вафот этиш”, “to die a violent death” – “азоб – уқубат сабабли вафот этиш”; “to die a hero’s death” – “қаҳрамонларча ҳалок бўлиш” ва бошқалар. 5. “To die” феълига синоним бўлган фразеологик бирликлар бу феълдан фарқли равишда узоқ давом этадиган ҳаракатларда иштирок этмайди. “Тo die” феъли чексиз бўлиб, у ҳам давомий, ҳам қисқа муддатли ҳолатларда ишлатилади, фразеологик синонимлар бўлса фақатгина қисқа муддатли ҳаракатни намоён қилади. 6. “To die” феълининг фразеологик синонимлари фразеологизмларнинг ҳам, мураккаб сўзларнинг ҳам таркибига киритилмайди. “to die” феъли бўлса фразеологизмларнинг бир компоненти сифатида қўлланилади: “to die in the last ditch” – “ўлгудай қотиб қолмоқ”, “to die a dog’s death” – “итдай ўлиб кетмоқ”, “never say die” – “ҳеч қачон умидсизланма” ва бошқалар. 7. “To die” феъли мураккаб сўзларнинг компоненти бўлиб ҳам хизмат қилади. Масалан: “Die - hard” – “юраги тош одам, консерватор”. 8. Фразеологик бирликлар алоҳида тузилган ясамалар бўлиб, индивидуал стилистик янгиликлар киритиш мумкин: The spare furniture has gone the way of all superfluities. (A. Huxley) Бу фразеобирлик мебель жиҳози борасида ишлатилган ва охирги компонент – яъни “flesh” сўзи “ superfluities ” сўзи билан ўзгартирилган. “To die” феъли мебель жиҳози борасида ишлатилмайди ва у ҳеч қандай структурал янгиликларни қабул қилмайди.

9. “To go over to the (great) majority ” фразеобирлиги иккита квантатив вариантга бўлинади: “ to go over the majority ” ва “ to go over the great majority ”. “To die” феълининг варианти мавжуд эмас. 10. “to die” феълида сўз ясовчи илдиз мавжуд: “dying” – “ўлаётган”, “the dying” – “ўлаётганлар”, “dyingly” – “ўлаётиб”. “to die” феълига синоним бўлган фразеологик бирликлар сўз ясовчи парадигмага эга эмас. Биз бу бўлимда “to die” феълини ва унга синоним бўлган баъзи фразеологик бирликларни таққосладик. Албатта, бу ўрганиш бизга кўп нарсани аниқлаштириб бера олмайди, лекин шунда ҳам биз тушундикки, фразеологик бирлик ва сўзнинг маъновий структураси бир – бирига мос тушмайди. Тилда фразеологик бирликларнинг ясалиши хилма- хилдир. Фразеологизмларнинг пайдо бўлишини икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1)Шу тилда пайдо бўлиб, яшашда давом этаётган фразеологик бирликлар; 2)чет тиллардан олинган фразеологик бирликлар. Тилнинг ўзида пайдо бўлган фразеологик бирликларнинг ихтирочилари номаълум бўлиб қолмоқда .Асосан бу мақолларга таалуқлидир . Яхлит қилиб олганда, фразеологизмлар – бу халқ оғзаки ижоди .Кўпчилик фразеологик бирликларда анъаналар,реалиялар, тарих фактлари мужассамдир: - Bring с oal to Newcastle; - Rome was not built in a day ва бошқалар . Кўпчилик фразеологик бирликлар профессионал тилга кўчиб ўтган . Кўпчилик фразеологизмлар адабий келиб чиқишга эга . Фразеологизмларнинг тўлдирилишининг асоси бориб бошқа тилдан олишга тақалади . Асосан лотин тилидан , юнон тил и дан ва бошқа тиллардан олинган фразеологик бирликлар катта аҳамиятга моликдир . Фразеологик бирликларнинг бошқа тилдан олиб келиниши ни учта асосий гуруҳга ажратиш мумкин : 1. Тўлалигича кўчириш . Бу гуруҳ иккита кичик гуруҳдан ташкил топган :

а) ўрганилиётган тилда кўчириш ишлатилади , лекин прототип ишлатилмайди : Hunger is the best cooker . Оч қорин – энг яхши ошпаз б) ўрганилиётган тилда кўчириш ҳам , прототип ҳам ишлатилади. A man for a man is a wolf . Гадонинг душмани гадо . Homo hominem lupus est ( лотин тилида ) 2. Оригинал бирликларга қиёсан , фразеологик бирликларда ўзгаришлар к и ритилади . Бу асосан сўзлар тартиб и да фарқ бўлганидагина ишлатилади . If you run after two hares, you will catch nothing. Икки қуённинг орқасидан чопсанг , ҳеч бирини тута олмайсан . Duos qui sequituer lepores neutrum capit . ( лотин тил и да ) . 3. Классик асосдаги кечроқ пайдо бўлган фразеологик бирикмалар .Бундай бирикмаларга қадимги мифология , қадимги тарих асосида ҳосил бўлган фразеологик бирликлар киради. Since Adam was a boy – Қадим замонларда ; Pandora’s box - Пандора қутиси , яъни қадим замонлардан бери . Кўпчилик бундай фразеологик бирликлар байналминал ҳаракатга эга ва улар кўп тилларда учрайди . Инглиз тилида фразеобирликларнинг бешта асосий структурал тури мавжуд: 1. Бир бўлимли фразеобирликлар, яъни битта ўз маъносида ва иккита ўзга маънодаги лексемалардан, ёки иккита ўз маъносидаги ва битта ўзга маънодаги лексемалардан иборат фразеологизмлар. 2. Фраземалар, яъни боғловчили ёки эргаш маъноли структурага эга фразеологик бирликлар. 3. Предикатив структурали фразеологик бирликлар. 4. Феъл формали фразеологик бирликлар. 5. Содда ва қўшма гап структурасидаги фразеобирликлар.

Шу ерда айтиб ўтиш жоизки, фразеологик бирликларнинг тўртта структурал – семантик синфи мавжуд. Улар фразеологизмларнинг асосий структурал тури билан мос келмайди. 1. Номинатив фразеологик бирликлар, яъни предмет, воқеа – ҳодисаларни билдирувчи фразеологик бирликлар. 2. Номинатив – коммуникатив фразеологик бирликлар, бунга асосан феъл формали фразеологик бирликлар мисол бўла олади. 3. Модал феълли фразеологик бирликлар, мантиқий ва предмет маъносини англатмайдиган фразеологик бирликлар. 4. Коммуникатив фразеологик бирликлар, яъни содда ва қўшма гап структурасидаги фразеологик бирликлар мисол бўла олади. Фразеологик бирликлар нутқда фақатгина контекст таркибида иштирок этади. Фразеологик бирликларнинг контекстда иштирок этиши қуйидаги тушунчалар орқали ифодаланади: а) Контакт мослашув – семантик фразеологик бирликларнинг аниқ сўзлар ёки сўз гуруҳларига бирлашиши. Бу сўз сўз гуруҳлари фразеологик бирликларга чап ёки ўнг актуализатор бўлиб хизмат қилади. б) Масофали мослашув – семантик фразеологик бирлик ва унинг актуализатори сўз ёки сўз бирикмаси ёрдамида ажратилади. Масофали мослашувнинг яна бир ҳолати – бу фразеологик бирлик ва унинг актуализатори тиниш белги билан ажратилади. в) Мослаштириш – бунга ҳам контакт, ҳам масофали мослашув мисол бўла олади. г) Бирлаштириш – фразеологик бирликлар ва ўзгарувчан гаплар ўртасидаги маъно жиҳатидан боғлиқлик. Фразологик бирлик нимадан ташкил топган? Биз фразеологик бирликларнинг компонентларини лексемалар деб атадик. Баъзи лексемалар – потенциал сўзлар ҳисобланади, чунки улар фразеобирликлар таркибига кириб, ўз маъносини бутунлай йўқотади. Бошқа лексемалар фразеобирлик таркибида маъно жиҳатидан тўлиқ ўзгармаган сўзларга айланади. Фразеологик бирлик –

гапларда улар гап бўлаги бўлиб ажралиб чиқмайди. Улар матнлар таркибида ҳам фразеологик бирлик бўлиб қолади, гап бўлаги сифатида ажратилмайди. Фразеологик бирликли гаплар ҳам бош бўлакли, ҳам иккинчи даражали гаплардан иборат бўлиши мумкин. Фразеологик бирликлар билан яхлитлигича тўғри келадиган гап бўлаклари билан фразеологизмлар тўғри келмайди. Фразеологик контекст – тилда семантик ташкил этилган фразеологик бирликларнинг мослашуви, боғланиши мавжуд бўлган актуализатордир. Фразеологик контекст бир неча турга бўлиниши мумкин: 1. Ички фразали фразеологик контекст – содда ёки қўшма гап таркибидаги сўз ёки сўз гуруҳларини билдирувчи фразеологик бирликли актуализатор: Here is realism as large as life. (S. O’Casey) Бу ерда “ as large as life ” фразеологик бирлиги “тўлақонли” маъносини англатади. 2. Фразали фразеологик контекст – содда ёки мураккаб гаплар билан ифодаланадиган фразеологик бирликлар: Bekker … asked Dick how he was getting on. “by lips and bounds”, said Dick. (J. Lindsay) 3. Фразадан ташқари фразеологик контекст – мураккаб синтактик яхлитлик, у маъно ва синтактик жиҳатдан бирлашган гаплардан ташкил топади. Фразали контекст фразеологик бирликларнинг нутқда ишлатилиши учун етарли маълумот бермайди. Бундай пайтда кенг контекст лозим бўлади. Фразеологик бирликлар фақатгина контекстда эмас, яна текстда ҳам ишлптилиши мумкин. Шунга мисол қилиб, бадиий адабиётдаги баъзи асар номларини келтириш мумкин: “The Old Wive’s Tale” (A. Bennett); “The Golden Calf” (M. Braddon); “Cards On The Table”, “Cat Among the Pigeons” (A. Christie); “Open Sesame” (Fr. Marryat); “Cakes and Ale”, “The Land of Promise” (W. S. Maugham); “The Devil’s Advocate” (M.West); “In Cold Blood” (Truman Capote) ва бошқалар.

Энди эса адъектив қиёслашларни уларга таалуқли бўлган сифатлар билан солиштирамиз: (as) merry as a grig – merry, (as) old as the hills – old, (as) plain as the nose on your face – plain. Бу ясамалар орасида қуйидаги фарқлар кўрсатилади: 1. Merry, old ва plain сўзлари бўлинмас тил бирлигидир. Ясама фразеологизмлар эса сўзлардан ташкил топган бўлади ва структураси жиҳатидан мукаммалроқдир. 2. Merry, old ва plain сўзлари тузилиши жиҳатидан бир маъноли ҳисобланиб, у лексик маъно ҳисобланади. Бу сўзлар сифатлар ҳисобланади. Фразеологизмларда бўлса, сифатлар ўзининг ҳақиқий маъносида ишлатилиб, отлар ёки сўз бирикмалари ёрдамида маъноси бойитилади. Агар фразеологизмлар таркибидаги сифатлар бир маъноли бўлмаса, у ҳолда от ёки сўз бирикмалари фақатгина бойиб қолмай, яна сифат маъносини англатувчи фунциясини ҳам бажаради. Бошқа қиёсланишлар сингари адъектив қиёслашларда ҳам маънонинг иккиламчилиги характерлидир. Фразеологик бирликнинг маъновий структураси сўзнинг маъновий структурасига нисбатан мукаммалроқдир. Алоҳида олинган сифатлар фразеологизм таркибидаги сифатларга нисбатан маъно жиҳатидан кенгроқдир. Мисол қилиб “plain” сифатини оламиз. “As plain as the nose on your face” қиёсий фразеологизмида “plain” сўзининг маъноси қуйидагича: “аниқ, равшан, кўринарли”. Қиёсий фразеологизмларга таалуқли бўлмаган ҳолда, “plain” сифатининг бошқа маънолари ҳам мавжуд: 1) оддий, 2) бир хил рангда (материал ҳақида), 3) текис, равон (жой ҳақида), 4) оддий, кўримсиз (овқат ҳақида), 5) очиқ, 6) хунук. 3. Сифатлар – тўлиқ ясалган тил бирликлари бўлиб, улар сўз ҳисобланади, лекин улар сўзлардан ташкил топган бўлмайди. Уларда бўладиган бирдан – бир ўзгариш – бу сифат даражаларининг ясалиши, яъни сўзларга суффиксларнинг қўшилиши ҳисобланади. ( merry – merrier – the merriest, old – older – the oldest, plain – plainer – the plainest ) .

Улар ўзига ҳеч қандай ўзгартиришларни киритмайди. Адъектив қиёслашлар алоҳида тузилган ясамалар ҳисобланади. Қиёслашларда сифатлар фақат қиёсий даражада ишлатилади, ҳеч қачон орттирма даража формасини олмайди. Қиёсий даражада ишлатилган сифат адъектив қиёслашнинг биринчи компоненти ҳисобланади. 4. Сўзлардан фарқли равишда адъектив қиёслашлар ўз ичида ўзгартиришлар киритишга мойилдир. Мана шу киритилган ўзгартиришлар фразеологизмнинг бирор компонентига мос тушиши лозим. “ I don’t quite know why? ” “ Darling, it’s as plain as the nose on your beautiful face ” . (W. S. Maugham, “The Hour Before he Dawn”, ch. II) 5. Сифатлардан, фразеологик бирлик таркибидаги сифатдан фарқли ўлароқ, сўз ва сўз формалари ясалади: merry (the merriest, merrily, merriment), old (the oldest, oldish, oldness, oldster), plain (the plainest, plainly, plainness) . Бу ясамалар сифатлардаги сўз ясовчи кўрсаткичлар ҳисобланади. 6. Сифатлар мураккаб сўзлар таркибига киради, лекин улар адъектив қиёслашларда ишлатилмайди: merry (merry-faced, merry-go-round, merry- maker, merry-making), old (old-age-pension, old-fashioned, old-maidish), plain (plain-clothes man, plain-spoken). Бундан ташқари бу сифатлар умуман бошқа маъно касб этиши мумкин. Old - қадимги замон (масалан, of old - аввалгивақтларда, in the days of old - қадимги даврда, the old - қариялар); plain - 1) аниқ, равшан; 2) очиқдан – очиқ. Шундай қилиб, қуйидаги сифатларнинг сўз ясовчи парадигмаси худди қиёсий фразеологизм таркибидаги шу сифатлар сўз ясовчи парадигмасига нисбатан анча фарқ қилади. Ўзи қиёсий фразеологизмларда сўз ясовчи парадигмалар мавжуд эмас. 7. Фразеологик бирлик таркибига кирмаган сифатлар, адъектив қиёслашлар таркибида бўлганига қараганда, кенгроқ маъно касб этади.

8. Мerry, old ва plain сифатларининг вариатлари ҳам, структурал синонимлари ҳам мавжуд эмас. Адъектив қиёслашларнинг варианлари баъзи ҳолларда структурал синонимлари ҳам бор : (as) merry as a cricket (as a grig, as a marriage-bell, as maids); ( as ) old as Adam (as the hills); (as) plain as a pikestaff (as day, as daylight, as the nose on your face). 9. Сифатлар доимо қўшилиб ёзилади, адъектив фразеологизмлар бўлса доимо алоҳида тартибда ёзилади. 10. Сифатларда урғу доимо битта бўлади, адъектив фразеологизмларда бўлса, икки ёки ундан ортиқ урғу қўлланилади. Шундай қилиб, биз ўтказган таҳлил шуни кўрсатдики, фразеологик бирлик ва сўз ўртасида асосий структурал – семантик характер жиҳатидан ўзгаришлар мавжуд. Ҳар томонлама, яъни структурал – семантик, синтактик, морфологик ва лексик жиҳатдан фразеологик бирликлар сўзлардан фарқ қилади. 1.2. Қиёсий фразеологиянинг умумий тушунчалари Ҳар бир қиёслашнинг асосий элементи бу - таққосланaётган ҳодисаларнинг интеграл ва дифференциал белгиларни аниқлашдир. Бу нарса тилга ҳам таалуқлидир. Фердинанд де Соссюр томонидан ўрганилган тилдаги белги ва фарқларни топишда ҳар хил тил таҳлил методлари ётади, булар – қарама- қарши, трансформацион, компонентли ва бошқалардир. Охирги икки ўн йилликда жуда кўп монографик очерклар аниқ тил жуфтликлари ёки гуруҳлари ўртасидаги қиёслашга қаратилган. Улар грамматиканинг ва фразеологиянинг асосий муаммоларига бағишланган . Қиёсий тадқиқотга қуйидаги фразеологик бирликлар киради: бир типдаги структурага ва функцияга эга фразеологик бирликлар (вербал, адъектив, компаратив); гап структурасига эга бўлган фразеологик бирликлар; ҳар хил структурал моделга эга фразеологизмлар; ҳар хил типдаги компонентларга эга фразеологизмлар, яъни, фразеологик бирликлар ва бирикмалар, ҳаракат феъллари ва сифатларини аниқловчи компонентлар, бир

хил семантикага эга гуруҳлар ва тилларнинг умумий фразеологик фондларига эгадир . Фразеологик бирликларни қиёсий ўрганиш анчадан бери қилинаётган бўлсада, бу йўналиш ҳали ҳам бошланғич даражада ҳисобланади. Бу мавзу бўйича биринчи умумназарий иш 60-йилларнинг ўрталарида Ройзензон, Авалиани томонидан бошланган.Улар фразеологияни ўрганишда асосий қиёсий ва конфронтатив аспектларни белгилашган: [34,11-18]. 1) қиёсий бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш, қардош бўлмаган тилларни қиёслаш; 2) таққослаш, яъни қардош тилларда ўхшаш фразеологик фактларни таҳлил қилиш; 3) структурал-типологик, қардош ва қардош бўлмаган тилларнинг фразеологик ясалиш и ни ўрганиш; 4) ареал, аспект, г е ографик, тил ва маданий бирликни ташкил қилувчи фразеологик бирликларнинг қиёсланиши ва яқинлигидир. Л.И.Ройзензон ва Ю.Ю.Авалиани томонидан кўриб чиқилган таҳлил йўналиши ҳозирги кунгача ҳам акт уа лдир, бу кўп тадқиқотларда кўриниб турибди.[15,12-15]. Қиёсланаётган тиллар характери ва сонига қараб : 1) қардош ( ўзбек ва тожик); 2) узоқ қардош (ўзбек ва турк ); 3) қардош бўлмаган ( инглиз ва грузин); 4) аралаш қаторлар (инглиз – рус - ўзбек) . Қиёсланаётган фразеобирликлар характерига қараб: а) бир хил структура ва функцияга эга фразеобирликлар гуруҳи; б) семантик жиҳатдан бир хил компонентни ўзида мужассам этга н фразеобирликлар гуруҳи; c ) бир хил си г нификатив маънога эга фразеологик бирликлар гуруҳи; д) ҳар хил тилларда бир - бирига мос келадиган семантик ва лексик – грамматик асосга эга фразеологик бирликлар гуруҳи;

Қиёсланаётган ҳодисалар характерига қараб: 1) фразеологик бирликларнинг грамматик жиҳатлари; 2) фразеологик бирликларнинг лексик ( компонентли ) таркиби; 3) фразеологик системада фразеологик семантика ва семантик муносабатлар ; 4) фразеологияда стилистик характеристика ва ҳодисалар; 5) фразеологияда саноқ характеристикаси. Фразеологик таркибни қиёси й ўрганиш асосан бошқа тил системасидаги фразелогик системани солиштириш орқали ўрганилади. “Фразеологизмлар – бу иккиламчи ҳосил бўлган бирликлар бўлиб , бошқа бирикмалардан кам ишлатилиши билан фарқланади.[14,14] Ўзининг формал структурасига нисбатан – фразеологик бирликлар – бу сўз бирикмаларидир. Шундай қилиб, фразеологик система бошқа тил даржалари асосида ташкил топади ва улардан ясалади. Биринчи ўринда, булар лексик ва грамматик жиҳатлардир. Фразеологиянинг асосий хусусияти шундаки , унда кам ёки кўп ҳолатда бошқа тил даражаларининг асосий хусусиятлари яққол намоён бўлади. Бунда фразеологик таҳлилда қиёслашнинг асосий хусусияти кўринади- асосан бирламчи система, яъни лексик ва грамматик, ҳамда уларнинг фразеологияда пайдо бўлиш хусусияти назарда тутилади. Икки тилнинг аниқ фразеологик бирликлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни ўрганиш бу – фразеологияда қиёсий таҳлилнинг асосини ташкил қилади. Қиёсланаётган тиллардаги ҳар хил типдаги фразеологик эквивалентларни кўрсатиш чет тилини ўрганиш ва таржимани ўрганишга хизмат қилади, эквивалентларнинг ўзи бўлса икки тилли луғатларда кўрсатилади. Аниқ, конкрет фразеологик бирликларни қиёслаш ҳар хил йўналишга материал йиғишга ёрдам беради: таржима назарияси, фразеография назарияси ва қиёсий – типологик тадқиқотлар .Буларнинг асосида конкрет фразеологик

бирликлар ўртасида ҳар томонлама ўрганилиш объекти ётади .Бундай мослик бўлмаса, фразеологик бирликлар ўртасида тўлиқ фарқ бўлади. Фразеологик луғатларда “контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар кенг ўринни қамраб олган. “Контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар – бу ўзига хос окказионал эквивалент бўлиб, фразеологизмни фақатгина бир матнда таржима қилишда қўлланилади. Шунинг учун бундай таржималар фразеологизм таржимаси сифатида кўрсатилмасдан, фақат матндагина кўрсатилади. Шуни назарда тутиш лозимки, қуйидаги эквивалентнинг окказионаллиги фақатгина матн хусусияти орқали аниқланади, бошқа матнда бўлса бундай таржима обертонал бўлмасдан, тўлиқ ёки қисман эквивалент сифатида кўрсатилиши мумкин. “Контекстуал алмашинувли” ёки “обертонал” таржималар – бу адабий таржиманинг бир қисми бўлиб саналади. “One’s naked eye” фразеологизми “қуролланмаган кўз билан” маъносини англатади, лекин бу эквивалент Ч. Диккенснинг “Мартин Челзвит” асаридаги матнга мос келмайди: “The most short – sighted man could see that at a glance, with his naked eye,” said Martin. Mrs. Homini was a philosopher and an authoress, and consequently had a pretty strong digestion; but this hoarse, this indecorous phrase was almost too much for her. For a gentleman sitting alone with lady – although the door was open – to talk about a naked eye! Лекин бу асарни таржима қилган ёзувчи Л. Дарузес бу фразеологизмга бошқача ёндашиб, унга обертонал таржима сифатида “очиқ ҳақиқат” эквивалентини танлаган: “Эссизки, бу очиқ ҳақиқат, ва бу нарсани ҳаттоки кўзи хира киши хам англаши мумкин,” деди Мартин. Миссис Хомини файласуф ва ёзувчи эди, ва ҳақиқатни олганда, ҳамма гапни ҳазм қилиши мумкин эди. Лекин бундай қўпол, куракда турмайдиган гаплар ҳаттоки у учун ҳам жуда ёқимсиз эди. Аёл билан якка ўтирган эркакка, эшиклар очиқ бўлса ҳам, ҳақиқатни очиқчасига гапириш мумкин эмас, ахир.

“Очиқ ҳақиқат” – “the naked truth” фразеологизмининг тўлиқ эквивалентидир. “Be on the level” фразеологизми бўлса, “тўғри, ҳақиқатгўй бўлиш” маъносини билдиради, лекин бу таржима қуйидаги гапда бошқача, яъни обертонал таржима билан алмаштирилиши мумкин. …You better get too struck on that Hortense Briggs. I don’t think she’s on the level with anybody.(Th. Dreiser, an American Tragedy, b.1 ch. XI ) Гортензия Бриг орқасидан бунча овора бўлма. Менимча, у ҳамманинг бошини қотириб юрибди. “The apple on one’s eye” фразеологизми “кўз қорачиғи” маъносини англатади. Лекин Ч. Диккенснинг асарида бу фразеологик бирлик обертонал таржимага муҳтож: “Dick,” said the man, thrusting his head in at the door- “my pet, my pupil, the apple of my eye, hey, hey!” (Ch. Dickens, The Old Curiosity Shop, ch. I) “Дик,” деди эркак, бошини эшик тирқишидан киритиб, - менинг ёқимтойим, менинг шогирдим, сен менинг кўзларимнинг нурисан. Баъзида таржимада контекстуал ўзгариш бошқа тил эквивалентини деформация қилиши, яъни бузиши мумкин. Масалан, “borrowed plumes” фразеологик бирлиги “товус парларидаги қарға” маъносида ишлатилади. It’s Andrew whose life is once more in your hands – it is E. whom you are to save from being plucked of her borrowed plumes, discovered, branded, and trodden down, first by him, perhaps who has raised her to this dizzy pinnacle! (W. Scott, The Heart of Mid – Lothian, ch. XLVIII) Э ндрю нинг ҳаёти яна сенинг қўлингда. Сен Эндрюни қутқаришинг керак, у товус патлари юлинган қарғага ўхшаб қолмаслиги керак, уни алдашларига, ерга уришларига, ботқоққа тиқишларига йўл қўймаслигинг керак, балки уни ким юқорига кўтарган бўлса, ўшанинг ўзи ёмон аҳволга солиши мумкин. Фразеологик бирликларнинг қиёсий характеристикаси саноқ аспектини, яъни конкрет фразеологик бирликлар ўртасидаги аниқ саноқни, уларнинг қиёсий ишлатилишини кўрсатади.

Фразеологик бирликларнинг тиллар ўртасида аспектуал ва функционал маъно жиҳатидан ўрганилиши – бу автоном ҳодисалардир .Улар ёрдамида фразеологик эквивалентларнинг типологияси кўрсатилади ва у қуйидаги ҳолатларда намоён бўлади: cтруктурал – семантик ва функционал маънога эга эквивалентлар . Аспектуал ва функционал маъно жиҳатидан тилларни таҳлил қилганда тиллар ўртасидаги муносабатларнинг қуйидаги турлари пайдо бўлади: 1) мослик, яъни аспектнинг маъно билан тўлиқ мослашуви ; 2) лек с ик вариант ёки структурал синонимия , маъно ва синтактик ясалишнинг бутунлигича мос келиши; 3) идеографик синонимия, яъни ҳар иккала тилдаги фразеологик бирликларнинг ўзига хос семантик белгиларнинг сиг ни фикатив маъносининг мослашуви; 4) гиперо –гипония , яъни қиёсланаётган фразеологик бирликларнинг бирида қўшимча ,конкрет семантик белгиларининг сигнификатив маъно борлиги сабабли мослашуви; 5) c тилистик синонимия, яъни стилистик маъно ўртасидаги фарқнинг борлиги ва шу сабабли уларнинг мослашуви; 6) антонимия ва полисемия, яъни ўрганилаётган маънолар ўртасида фарқнинг катта ёки кичиклиги; 7) энантиосемия, яъни ўрганилаётган фразеологик бирликлар маъноларининг бир-бирига қарама –қаршилиги. Агар фразеологик бирлик кўп маъноли бўлса, у ҳолда ҳар бир фразеосемантик вариант алоҳида ўрганилади . Тиллар ўртасидаги мослашувнинг яна бир аспектларидан бири бу саноқ аспектидир ва у қуйидаги характеристикаларни ўз ичига олади: а) мос фразеологик бирликлар қиёслашнинг ишлатилиши; б) ҳар иккала тилда у ёки бу маъноси аниқловчи эквивалентлар – фразеологик бирликларнинг сони;

с) ўрганилаётган тиллар фразеологик системасидаги фразеологик бирликларнинг сони. Фразеологик бирликлар ҳар хил частотага эга бўлади: юқори ,ўрта ва паст частотали фразеологик бирликлар .Қиёсланаётган тилда ҳар бир фразеологик бирликнинг биттадан тўлиқ структурал – семантик маъноли эквиваленти бўлади. Структурал – семантик нуқтаи назаридан тўлиқ бўлмаган эквивалентлар сони бўлса кўпчиликни ташкил қилади.Агар фразеологик бирликларнинг эквивалентларини ҳисобга олсак , улар киёсланаётган тилдаги эквивалентлар билан қуйидагича таққосланади: 1) битта бир маъноли мослик, яъни битта инглиз фразеологик бирлигига битта аниқ ўзбек фразеологик бирлиги мос тушади. А.В. Кунин уларни “моноэквивалентлилар” [10,8] деб атаган, одатда улар тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган структурал – семантик эквивалентлар ҳисобланади. 2) бир маъноли бўлмаган мослик, бунда битта ёки ҳар иккала тилда тўлиқ структурал – семантик эквивалентдан ташқари яна бошқа параллел эквивалентлар мавжуд бўлади. Бундай мосликлар асосан фразеологизмлар қаторида кўп синонимлар мавжуд бўлганда қўлланилади. 3) Инглиз – ўзбек (ўзбек – инглиз) фразеологик эквивалентлари ўртасида инглиз ва ўзбек фразеологик системаларини қиёслаш катта ўрин эгаллайди. Тилда яна шундай ҳодисалар мавжудки, улар тилдаги эмоционал экспрессив ҳолатларни очиб кўрсатади ва интенсивликхарактерига эга саналади. Интенсивлик ҳиссиёт ва эмоционаллик материализациясининг кўрсатилишидир. Интенсивлик орқали биз ўз ҳиссиётларимизни намоён қиламиз. Бу йўлда улар вербал, вербал бўлмаган ривожланиш босқичидан ўтади. Интенсивлик категорияси масалалари ва уларнинг ҳар хил усуллар ёрдамида тилда намоён бўлиши кўпчилик тадқиқотчиларнинг (Балли 1961, Bolinger 1972, Сепир 1985, Туранский 1990) эътиборини ўзига жалб қилган. Ҳозирги кунда тилшуносликда интенсивлик атамасини қўллаш бўйича умумий концептуал бирлик мавжуд эмас. Бу масала бўйича ўтказилган ўнлаб

тадқиқотлар интенсивлик тушунчасини саноқ тушунчаси маъносида қўллайди. К.М. Суворина (Суворина 1976:3) интенсивлик тушунчасини “саноқ даражасининг кўриниши” маъносида келтиради. Е.И.Шейгалнинг ёзишича, “Интенсивлик даражаси сифатнинг саноқ маъносини англатиб, саноқ даражасининг хусусий кўринишини билдиради ва ноаниқ саноқ сифатида таърифланади”. (Шейгал, 1981:6) Бундай тушунтиришларни кўплаб мисол қилиб кўрсатиш мумкин, ва кўриниб турибдики, бу тушунтиришлар ҳаммаси буюк олим Ш.Баллининг айтишича, “Интенсивлик – бу ҳар хил ўзгаришлар ва тушунчалар бўлиб, саноқ, катталик, қиймат, куч ва бошқа тушунчаларнинг даражаларига бориб тақалади”. Албатта, “интенсивлик” атамасини теварак-атрофдаги предметлар объектив белгисининг саноқ таснифига хос деб ўрганиш мумкин. Интенсивлик реал ҳаётдаги вазн, ранг, ўлчам характерлрида ҳам намоён бўлишини яна бир бор таъкидлаб ўтиш лозим. Экспрессивлик матнида интенсивлик тушунчасини кўпчилик тадқиқотларда (Арнольд 1975, Телия 1996, ва бошқалар) учратиш мумкин. Кўпчилик тадқиқотчилар бу икки тушунча ўртасида синонимик бўлмаса ҳам, инклюзив, яъни ички муносабатларни кўрсатишга ҳаракат қилади. Телиянинг фикрича, “экспрессивлик – бу ҳиссиётнинг эмоционал жараён ёрдмида кучйиши маъносини белгилайди”. (Телия, 1996: 112) И.В.Арнольднинг айтишича, “Экспрессивлик – бу матн ва матн қисми хусусияти бўлиб, маънони кучли интенсивлик орқали намойиш қилади”. (Арнольд, 1975) Экспрессивлик ва интенсивлик хусусиятларини “кучайтириш” тушунчаси орқали аниқлаш мумкин. Интенсивликнинг экспрессивликка бориб тақалиши шуни англатадики, нутқимиздаги экспрессивлик кўпчилик ҳолатларда унинг интенсификациясига бориб тақалади ва стилистик нуқтаи назардан ўрганилаётган бирикмалар асосий ҳолатларда кучайтиришни талаб қилади. (Туранский, 1990) Бундан ташқари, бу икки категория тилшуносликнинг ички категориялари ҳисобланиб, биргаликда улар нутқнинг ифодали ва адабий кўринишга эга бўлиши учун прагматик ҳолат яратади ва ҳар иккаласи

ҳам фақатгина маҳлумот бериш вазифасини бажарибгина қолмай, яна иккинчи томондаги суҳбатдошга кучли таъсир кўрсатади. Экспрессивлик ва интенсивликнинг формал аспектлари ҳм бир-бирига мос келади. Ҳар иккала категорияда ҳам эмоционаллик ва баҳолаш кўрсаткичлари мавжуд. Интенсивликни намойиш қилиш учун тил ҳар хил усулларга таянади ва фонетика, морфология, лексикология, синтаксис каби аспектлар билан чамбарчас боғланади. Бундай ҳолатда интенсификация асосан лексик бирликлар билан қўлланилади. Амалиётда кўриб чиқилганда, шу нарса намоён бўлдики, интенсификаторлар асосан равиш, феъл ва сифат сўз туркумлари сифатида қўлланилади. Интенсификаторларнинг хусусиятларини ўрганиш мақсадида олимлар томонидан жуда кўп тадқиқотлар ўтказилган. Лекин тадқиқотларнинг асосий қисми кучайтиришнинг фразеологик усулига қаратилган. Яна шуни айтиб ўтиш жоизки, фразеологияда интенсивлик категорияси фақатгина фразеологик бирликларнинг структур-семантик ўзгаришларига қаратилган ва шу орқали бу бирликларнинг маъноси кучайтирилган. (Кунин, 1986; Артемова, 1991) Бундан ташқари яна шуни айтиб ўтиш керакки, фразеологик бирликларнинг бундай қатлми фразеология фан сифатида ривожланаётган пайтда илмий нуқтаи назардан ўрганилмаган. Биринчи навбатда кўрсаткич белгиси ҳисобланган фразеологик интенсификаторлр экспрессив ишлаб чиқаришга учраб, кўп ҳолатларда ўзининг асл маъносини йўқотган. Ва натижада фразеологизмлар яхлит интенсив маънога эга бўлган, масалан, like a shot, like one o’clock - тез, бирданига, as anything. A s blazes, as hell - даҳшатли, as they come, as they make them - фавқулотда, фақатгина. Шу семантик боғлиқлик фразеологик интенсификаторларнинг тадқиқ қилинишига қийинчилик яратган ва бундай фразеологик интенсификаторлар ўша пайтларда ўрганилмай қолган. Тил ўзининг бутун эволюцияси давомида амалиётда бўлган эҳтиёжи остида ривожланиб келган ва ҳали ҳам ривожланиб келмоқда, авввлига фақат ҳиссиётлар орқали, кейинчалик эса тушунча ва фикрлар орқали ривожланиб

келган. Тил билан бирга ривожланиб кучайиш ўз материализацияси учун ҳар хил усул ва йўналишларни ишлаб чиққан. Лексика даражасида – бу фақатгина махсус, стилистик белгиланган усуллар бўлибгина қолмай, яна субъектив ташқи дунё баҳолари, яъни сўз белгиларидир (жуда яхши – ёмон, жуда кўп - кам); синтаксис даражасида синтактик белгиларнинг символик, аллегорик, ҳис-туйғули ва стилистик ишлатилишидир. Тил ҳиссиёти, яъни экспрессия, инсоннинг эмоционал ҳолатини кўрсатиш учун коммуникативлик усулини тавсия этади. Коммуникативлик усули одамларнинг бир-бири билан мулоқотининг энг қадимий ва энг кўп қўлланиладиган усули бўлиб, ўз ичига 20га яқин калит тушунчаларни олади, ва бу тушунчалар кўп ҳолат ва натижалар ҳаракатига умумий баҳо беради ва бу йўл билан инсон миясида бўлган маълумотларни осонлаштириб ва қайта ишлашини енгиллаштиради. [5,50] Шунинг учун ҳиссиёт тили ҳар хил миллатлардаги одамларнинг бир-бири билан бўлган мулоқотига, она ва боланинг биринчи кунлардан бошлаб қиладиган мулоқотига катта ёрдам беради. Баъзида бўлса бу усул инсонларнинг бир-бири билан фақатгина оддий сўз бирликлари орқали, ёки сўзлар эшитилмаганда бир-бири билан қилган мулоқотига катта ҳисса қўшади. Шунинг учун эмоционал тил инсоннинг эмоционал ҳолатини сўзсиз кўрсатишга ёрдам беради. Яна шундай масала мавжудки, инсон ҳақида биринчи таасурот экспрессив таасурот орқали намоён бўлади. “Суҳбатдошнинг эмоционал ҳолатини тушуниш, ва эмоционал коммуникацияни аниқлашнинг асосий элементидир”. [ 9, 23 ] Коммуникатив ҳиссиёт (лингвистик) коммуникатив бўлмаган ҳиссиётдан (биологик) фарқли равишда тушунчавий характерга эга. Инсон сўз билан ифодаланган ҳиссиётни бошқача қабул қилади, яъни уларни ситуатив, социал ва бошқа тозалаш органлари орқали ўтказади, бундай ҳолатларда битта ҳиссиёт бир неча хил лексик-семантик ифодаловчилар орқали ифодаланиши мумкин, эмоционал тушунча бўлса тил ва товуш бирлигининг маъноли компоненти ҳисобланади. [26,71] Суҳбат

давомида гапирувчи мулоқот қиладиган суҳбатдошига фақат тушунарли сўзларни ва тилда мавжуд воситаларни қўллайди. Ўзининг ҳиссиётлари ва тушунчасига таяниб, суҳбатдошнинг тушунчаси ва онгига таъсир қилиш учун тил материаллридан синтагматик қаторлар ясйди ва уларни ўз хоҳишига қараб керакли кучайтирувчи интонациялар билан бойитади. [10,18] Тилнинг луғат бойлигидаги эмоционал маънодаги лексикаларни ажратиш ҳақидаги саволни қўйиб, биз шу хулосага келамизки, эмоционал маънолар худди нейтрал маънолар каби тил ривожланиш жараёнининг табиий ривожланишига дуч келади. Бир қанча вақт олдин нейтрал ҳисобланган сўзлар эмоционал кучайтирувчи сўзлар таркибидан жой олиши мумкин эди ва ҳатто шунингдек эмоционал кучайтирувчи сўзлар бўлса, замонавий тил нуқтаи назаридан нейтрал сўзларга айланиши мумкин. Тил кучайтирувчиларининг ҳолатига унинг нутқда фаол, яъни тўхтовсиз ишлатилиши хосдир, ишлатилишнинг тарихий ўзгариши, ва интенсив воситаларнинг кўп ва узоқ ишлтилиши сабабли улар ўзининг кучайтирувчилик кучини йўқотади, ва шу билан бирга ўзининг эмоционал характерини ҳам йўқотади. Умумий кўп ишлатиладиган воситалар кейинчалик кучлилигини йўқотиб, қуйидагича модификация қилинади: 1) тузилиши бўйича: There is I think time 4 you to go (интенсификатор графаси) ; 10X = Thanks; 2) лексик таркиби бўйича: peppery tyrannical glance; to tear wolfishly (about food); hurricane activity; 3) структурал тузилиши бўйича: Dog my cats ! 4) янги формулалар ясалиши бўйича: a good many of guests; ocean anxiety; to have the beauty of a devil, etc. Масалан, Чоссер асарларида “full” сўзи кўпинча кучайтирувчи сифатида қўлланилган. Шекспир асарлрида бўлса “full” камроқ ишлатилган, янги инглиз тилида бўлса “full” сўзи кучайтирувчи сифатида умуман қўлланилмаган. XVI асрга келиб, “full” сўзининг ўрнига “very” кучайтирувчи сўзи кириб келади.

He is the veriest man. Кейинчалик вақт ўтиши билан “very” сўзининг ўрнига бошқа кучайтирувчи сўзлар ишлатила бошланади. Замонлар ўзгариши билан кучайтирувчи воситалар заҳираси кўпайиб ёки камайиб боради, ва янги интенсификаторлар ўз системтик статусини эгаллаб олгунга қадар интенсификатор-сўзларнинг систематик тузилиши бузилади, ва эски интенсификаторлар ўрнини янги интенсификаторлар эгаллай бошлайди. Масалан, француз тилидан олинган “vrai” сўзи XIII асрга келиб сифатга айланади ва “ҳақиқий, ҳаққоний” маъноларини англатди ва XIV асрга келиб бу сўздан инглиз тилида “very-verily” равиши пайдо бўлади ва аста-секинлик билан –ly суффикси йўқолади. Биринчилардан бўлиб, “very” сифатини интенсификатор сифатида XIV асрда Ж.Чоссер ўз асарларида қўллай бошлайди. Балким, бу интенсификатор аслида адабиётга қараганда халқ орасида интенсив ҳолатда қўлланилгандир. XV асрга келиб, “very” равиш сифатида ўз кучини йўқота бошлайди ва у фақатгина белгининг юқори даражасини кўрстишда ривожлана бошлайди. “very” равиши тилда кучайтирувчи сифатида турларга бўлина бошлайди. “very” равишининг ифодаланиши секин-аста кенгайиб, у энди фақатгина сифатлар билан эмас, балки яна равишлар билан ҳам қўлланила бошлайди: very beautiful, very cheerfully. “to do” ёрдамчи феълига келсак, бу феъл XVII асрнинг охирларидан бошлаб дарак гапларда қўлланилмай қолди, лекин баъзи пайтларда кучайтирувчи сўз сифатида ишлатилар эди. Лекин XVIII асрнинг бошларида “to do” ёрдамчи феъли инкор гапларда тўлалигича қўлланила бошлади, ўша пайтда адабий назмда ҳали ҳам иккиланишлар давом этар эди. Шунинг учун ”lives” сўзи ўрнига шеъриятда “doth live” бирикмасини учратиш мумкин. Шуни айтиб ўтиш лозимки, ўша пайтда “doth” сўзи эмфатик маънога эга эмас эди, у фақатгина “liveth” сўзининг стилистик варианти эди.

Дарак гапларда “do” сўзини Байрон жуда кўп ишлатган. Кўп ҳолларда “do” функцияси унинг асарларида кучайтирувчи маъно касб этиб, ҳозирги ва ўтган замонлар архаик ясамаларида акс этган. He seized his harp, which he at times could string, And strike, albeit with untaught melody, When deemed he no strange ear was listening: And now his fingers over it he did fling And tuned his farewell in the dim twilight. [Byron, Pilgrimage 1,13] Бу ерда “he did fling” гапида унча кучли бўлмаса ҳам, қандайдир кучайтирувчи ранг бор, айниқса and tuned қаторида келган ўтган замон ноаналитик форма билан таққосланганда, бу нарса яққол кўринади. “do” сўзли кучайтирувчи конструкцияни яна “and now” сўзлари қўллаб- қувватлайди. Ўрта инглиз даврида “to do” ёрдамчи феъл сифатида қўлланила бошлайди. Ёрдамчи феъл функциясида “to do” феъли дарак гапларда кучайтирувчи сўз сифатида қўлланила бошланди. “to do” феъли кучайтирувчи маъносини ҳам олдин, ҳам кечроқ ёзилган асарларда кўрина бошлади, айниқса улар ҳар хил динларда (1) ва ҳуқуқий ҳужжатларда (2) ўз аксини топа бошлади: 1) And grant that all that do confess the Holy Name may agree in truth on Holy word [11,71] 2) I, said Notary, do hereby certify… Секин аста замонлар ўтиши билан бу кучайтирувчи сўзлар ҳам ўз кучини йўқота бошлади, ва уларнинг ўрнига янги кучайтирувчи сўзлар тилга кириб кела бошлади. Демак шундан кўриниб турибдики , қиёсланаётган фразеологик бирликларнинг аниқ функционал – маъновий таснифга нисбатан аниқ фразеологик структура таснифи кенгроқ яратилган ва қўлланилади .

II. БОБ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ БАДИИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ 2.1. Публицистик услубдаги фразеология Публицистик услуб нутқнинг функционал тури бўлиб, жамиятдаги муносабатларнинг, яъни маданий, спорт, сиёсий ва бошқа муносабатларнинг кенг оламини ўрганади. Бундан ташқари публицистик услуб асосан газета ва сиёсий журналларда ўз аксини топади ва жамият орасида газета, матбуот тили деб ҳам аталади. [10,35] Жамият фикри ва дунёқарашини тасвирловчи ва шакллантирувчи асосий восита бу оммавий ахборот воситалари саналади. Оммавий ахборот воситалари тилни ҳар томонлама, яъни лексик, фразеологик, грамматик, стилистик манбалар ёрдамида бойитади ва тилнинг мураккаблашишига, фикрни чиройли қилиб етказишга ёрдам беради. Публицистик услубга икки асосий функция хос. Бу икки функция яхлитлигича қўлланилиб, информацион ва таъсир этувчи функциялардан иборат. журналист фактлар ҳақида гапиради ва уларга баҳо беради. Мана шу иккита функция публицистикада сўзларнинг қўлланилишини аниқлайди. Бошқа функционал услубларга нисбатан (бадиий ва сўзлашув услубларидан ташқари) экспрессив нуқтаи назардан олиб қаралганда, публицистик услуб юқори поғонада туради. Шунинг учун публицистик услубни асосан махсус экспрессив воситалар ёрдамида тасвирлашади. Маълумот бериш услубида асосан нейтрал, умумуслубий сўз бирликлари қўлланилади ва бу услубда асосан сиёсий, иқтисодий, концептуал лексика биринчи поғонада туради. Масалан, қуйидаги сўз атамалар: маркетинг, менежмент, бозор иқтисодиёти, бизнес, ғоя, валюта курси, давлатлараро, миллатлараро газета ва журналларда доимо учрайдиган лексемаларга айланди. Экспрессив функция газета публицистик услубнинг энг асосий қисми бўлиб, публицистикага хос воситаларга бўлган эҳтиёжни билдиради. Шунинг

учун публицистика адабий тилдан экспрессив маъно касб этувчи ҳамма воситаларни ажратиб олади. Шу икки асосий публицистик функция асосида Д.Э.Розенталь газета тилининг қуйидаги фарқли чизиқларини ажратиб кўрсатди: [16,41-43] - информатив манбаларда қисқа баён, яъни тил воситаларининг тежаб қўлланилиши; - тил воситаларининг ҳар томонлама ўрганилиб, танланиши; -публицистик мақсадда бошқа услубдаги лексиканинг қўлланилиши, сиёсий лексика ва фразеологизмларнинг мавжудлиги; - клише ва шунга ўхшаш нутқ стереотипларининг қўлланилиши; - мавзу ва жанрлар хилма хиллиги ва уларнинг тилда қўлланилиши; -ҳар хил мавзудаги жанрларнинг таққосланиши; -тасвирий воситаларнинг қўлланилиши. Қуйидаги чизиқлар газета публицистикасини ҳар томонлама ёрқин рангларда кўрсатади. Газета кўпчилик ва ҳар хил қизиқишдаги ўқувчилар учун мўлжалланган бўлиб, ундаги мавзуларнинг тематикасини жуда кенг, ва шунинг учун бу услуб ҳар хил кўзга кўринарли услубларни талаб қилади. Ва мана шу воситалар асосан газета сарлавҳалари учун кенг қўлланилади. Матбуот материалларидаги сарлавҳалар унинг асосий бирликларидан бири саналади. Уларнинг характери ва безаги нашриётнинг юзи саналади. Сарлавҳа ўқувчиларга материал учун керакли маълумотни беришга ҳаракат қилади ва ўқувчилар сарлавҳалар ёрдамида материалларнинг қизиқарлилиги, ўқишга арзигулигини англаб етиши мумкин. Газета материалининг самарали ва таъсирли чиқиши асосан унинг сарлавҳасига боғлиқ, яъни руҳшуносларнинг фикрича, 80% ўқувчилар асосан газета сарлавҳаларига эътибор беришади. [18,3] Газета материалининг сарлавҳаси газетадаги маълумотларни очиб кўрсатади. Унинг асосий мақсади ўқувчининг фикрини муҳим ва қизиқарли маълумотларга қаратишдир. Сарлавҳа материални охиригача очиб бермайди, лекин ўқувчини шу материални ўқишга даъват этади.

Шундай қилиб, ўзининг асосий вазифасини бажариш мақсадида, яъни китобхон ва ўқувчиларни қизиқтириш учун сарлавҳа кўзга кўринарли ва эсда қоларли бўлиши лозим. Кўзга кўринарли қилиб кўрсатиш мақсадида муаллифлар асосан фразеологик бирликлардан фойдаланишади. Инглиз тили нуқтаи назаридан сарлавҳа газета услубининг асосий қисми бўлиб, китобхон бу мақолани ўқиш ёки ўқимаслигини белгилайди. Сарлавҳанинг ёзилишига қараб, бу қандай газета эканлиги ҳам маълум бўлади. “The Independent” бу Англиянинг машҳур газеталаридан биридир. Маълумки, бундай газеталар учун мақоланинг маъносидан кўра сарлавҳанинг танланиши муҳимдир. Чунки сарлавҳа бу газетанинг китобхонларга берадиган қизиқишини ҳал қилади. Амалиётда сарлавҳанинг қуйидаги турлари қўлланилади: -Матнга таалуқли бўлмаган сарлавҳалар, яъни берилаётган матн материаллари билан боғлиқ бўлмаган, аммо китобхонни ўзига жалб қиладиган сарлавҳалар; -Нашр қилинаётган материалнинг бир неча мавзуларини очиб берувчи сарлавҳалар, яъни фақатгина берилаётган материални тасвирламасдан, яна бир неча деталлар билан диққатни жалб қилувчи сарлавҳалар; -Аниқ фактларни кўрсатиб берувчи сарлавҳалар. Фразеология нутққа куч, ранг баранглик, образлиликни беради, нутқни тирилтиради ва уни эмоционал жиҳатдан кучлироқ қилади. Лекин бу тавсифлар асосан бадиий адабиётда ўз аксини топади. Муаллифлар ўз асарларини ҳар томонлама бойитиш, қаҳрамонларнинг ролини очиб кўрсатиш, воқеа ва ҳодисаларни чиройли рангларда кўрсатиш учун ҳам фразеологизмлардан фойдаланишади. Лекин улар бир хилликдан қочиш мақсадида бу турғун бирикмаларга ўзгартиришлар киритишади. Фразеологизмларнинг ўзгартирилиши журналистларга бир хил бирикмаларнинг ишлатилмаслигига, фразеологизмларга экспрессив хусусиятларнинг киритилишига туртки бўлади. [3;10]

Фразеологизм таркибидаги номаълум компонент китобхоннинг фикрини ўзига жалб қилади. Қуйидаги инглиз сарлавҳасига эътибор берамиз: “David Cameron says don’t bash the banks as RBS fat cat is set to scoop, 2,5 million bonus”, – бу сарлавҳа машҳур инглиз газетаси “The Independent” га таалуқлидир. Авваламбор бу ерда “fat cat” ва “to be set to scoop” каби фразеологизмлар қўлланилганлигини таъкидлаб ўтишимиз лозим. Fat cat ибораси “бошлиқ, хўжайин” маъноларини англатади ва қуйидаги сарлавҳада банк бошлиғи Стефен Хэстерга нисбатан қўлланилган. RBS қисқартмаси Royal Bank of Scotland, яъни Шотландия Қироллик Банкини англатади. Бу фразеологизмлар оддий нутқ услубидан олинган фразеологик бирликлар саналади. Сарлавҳа ўқувчига материалнинг қандай эканлигидан хабар берувчи омил саналади. Фразеологизмларнинг ўзгартирилиши сарлавҳанинг экспрессив ҳолатини ўзгартиришга қаратилган. Тадқиқот давомида шу нарсани англаб етдикки, нутқий иборалардан фарқлаш учун фразеологизмлар таркибига ўзгартиришлар киритилади ва шу орқали журналистлар газета ўқувчиларининг ҳиссиёт ва қизиқишларини оширишади. “Фразеологизмлар ўзгартирилганда уранинг стилистик бўёғи ўзгаради ва ибораларда экспрессивлик ошади”. [30,42] Ва бу ўзгаришлар сарлавҳанинг кўзга кўринарли, ёрқин, диққатни жалб қиладиган бўлишини таъминлайди. 2.2 Тилда фразеологизмларнинг муаллифлар томонидан қўлланилиши Олдин айтиб ўтканимиздек, турғун иборалар трансформацияси публицистикада кенг қўлланилади. Фразеологик бирликнинг бир хиллиги, уларнинг фақат ўз шаклида фойдаланилиши бу ибораларнинг образлилиги ва ёрқинлигини йўқотади. Журналистлар шунинг учун ҳам бир хилликдан йироқ юришади ва фразеологик бирликлар трансформациясига мурожаат қилишади. Биз ўз тадқиқотимизда “The Independent” нашрий газеталарида чоп этилган бир қанча сарлавҳаларни ўрганиб чиқдик.

«A stiff upper lip helped them to build an empire and to survive two world wars, but it seems the English have finally lost their reputation for stifling their emotions»[The Independent, June 22, 2013]. «Vicky Price is keeping a stiff upper lip during her first week in Holloway Prison, according to her brother» [«The Independent», January 25, 2013]. «А stiff upper lip» фразеологик бирлиги “қўрқмаслик, мардона туриб бермоқ, қаттиққўл бўлмоқ” маъноларини англатади. Анъанага кўра, британияликлар қийин пайтларда ҳеч қачон ўз ҳиссиётларини кўрсатишмайди. Ва мана шу маъно юқоридаги иккита сарлавҳада ўз аксини топган. How the Italians are facing up to austerity with a stiff upper lip. “ The Villagers life is terminated, but the killing and the poaching goes on ” [The Independent, December 2, 2013] “to go on = to continue” – давом этмоқ, илгариламоқ; “from all over the world” бутун дунёдан (топмоқ, йиғмоқ) «The Government answer to global warming? Cold feet » [«The Independent», October 13, 2013]. « С old feet» - “қўрқиш, бас кела олмаслик” маъноларини англатади ва асосан to get, to have феъллари билан қўлланилади. Бу ибора аслида Америка оғзаки нутқида пайдо бўлган. «With the cost of living on all our minds , I can see why it might seem that dirty energy is a necessary evil and that cleaning up our fuel supplies is a luxury we can’t afford in these austere times» [The Independent, October 13, 2013]. «to live on others» - бошқа бировнинг ҳисобидан яшамоқ , «to live on ones minds» - бировнинг фикри билан иш тутмоқ, ўз фикрига эга бўлмаслик . «BBC bosses are all at sea in the ocean of self-regard» [The Independent, September 9, 2013]. «to be all at sea» - ўзини йўқотиб қўймоқ, боши берк кўчада бўлмоқ (кўпинча to be феъли билан қўлланилади ). On many matters he was still at sea and knew that he needed more reading and experience . Кўпчилик саволларга жавоб

беришга Дойл тайёр эмас эди, шунинг учун у боши берк кўчага кириб қолгандай бўлди. «Even if it is a housing bubble , it can bring benefits. The story is more complex than whether or not we are entering a bubble» [The Independent, September 17, 2013]. « а bubble» - «bubble and squeak» бирикмасининг қисқартирилган шакли бўлиб, “ҳовливиш, тараддуд” маъноларини англатади. And there in the dusk of it he was sitting when they came, full of bubble and squeak. Улар ҳовлиқиб кириб келганда, у қоронғиликда ўтирган эди. «Campbell obviously has tungsten resolve - he gave up all those years ago simply by going cold turkey - so the occasional glass does not necessarily come from a bottle of Chateau Slippery Slope , but I dont think this would work for me» [The Independent, September 11, 2013]. «cold turkey» - америкаликлар томонидан қўлланиладиган фразеологик ибора бўлиб, “ўйламасдан, тайёргарликсиз, огоҳлантиришсиз” маъноларини англатади. He had been kicked out of NCO School point blank, cold turkey. Уни ҳеч қандай огоҳлантиришсиз, сержантлар мактабидан ҳайдашди. «be slippery on a slop» - бирикмаси ҳам адабиётда ва публицистикада кўп қўлланилади ва “хавфли, хатарли, нохуш” маъноларини англатади. I should not use that guess method if I were you. It is slippery on a slope. Сизнинг ўрнингизда бўлганимда ўйламасдан иш тутмас эдим. Бу жуда ҳам хавфли. «The Michael Le Vell verdict is in, but all the lessons are still to learn » [The Independent, September 11, 2013]. «the lessons are still to learn» - қисқа вақт ичида яхши дарс бўлмоқ, бирор фойда олмоқ . But he had learned his lesson . Never since then had he speculated. Бу нарса унга фойдали дарс бўлди. Ўшандан бери у биржада ўйнамади. «Instead Prime Minister Cameron, alongside President Obama, has made it clear that any military strikes will not be aimed at removing the Assad regime or afford the rebels any meaningful victory - but that strikes would be punitive in

their nature and give, at most, the Assad regime a bloody nose» [The Independent, September 12, 2013]. «a bloody nose» - асосан оғзаки нутқда қўлланилиб, “мағлубият, тор мор этмоқ” маъноларини англатади. Health has tried to hold down wages by bashing trade unionists into submission and received a bloody nose. Хит ойликларни музлатиб уларни қўрқитмоқчи бўлди. Аммо ўзи мағлубиятга учради. «Im in favour of anything that keeps the world of Harry Potter alive and well» [The Independent, September 12, 2013]. «in favour of (smb/smth)» - 1) “ҳимоя, бировни ёки бирор нарсани ҳимоя қилмоқ, бировни қўллаб қувватламоқ, бировнинг фойдасига” маъноларини англатади. The present rules may be revised by each congress, provided that two- thirds of delegates present are in favour of such revision. 2/3 қатнашчи аъзолар қўллаб қуватлашса, бу қоидалар ҳар мажлисда кўриб чиқилиши режалаштирилган. It speaks in his favour. Бу унинг фойдасига бажарилаяпти ; 2) (smb) – бировнинг фойдасига, бировнинг номига ( яна In smbs favour) – I’ll give you enough to live on and Ill make a will in your favour. Мен сенга яшашга етарли маблағни тўлайман. Бундан ташқари, мен сенинг фойдангни кўзлаб васият қилмоқчиман. « Out of touch ? As peers vote on gay marriage. Lobbya Lord bridges the gap» [«The Independent», June 4, 2013]. «out of touch» - “алоқани йўқотган, биров билан мулоқот қилмайдиган” маъноларини англатади ( асосан to be феъли билан бирга қўлланилади ). He regards me as a stupid, obstinate old man, out of touch with realities, unable or unwilling to see any point of view but his own. Джереми мени қайсар, тушунмайдиган, ҳаётдан безган, бошқаларнинг фикрини тушунмайдиган ва улар билан мулоқот қилишни ёқтирмайдиган қария деб ўйлайди. «While the House of Lords reforms continue to sit on the shelf, a simple website, built by people who just want to get married, has shown that it is possible

to inject a bit of new life and relevancy into a dated and stuffy institution» [«The Independent», June 4, 2013]. «to sit on the shelf = to be on the shelf «- (of smb ) бирикмаси тилда кўп ҳолатларда қўлланилади ва “ишлардан четлаштирилмоқ” маъносини англатади. to lay (put) on the shelf - 1) (smb ) бировни ҳисобдан чиқариб ташламоқ, четлаштирмоқ ; 2) ( smth ) бирор нарсани ташлаб юбормоқ, кераксиз нарса. He arrived at a Peace Conference which had laid all his Fourteen Points on the shelf. Президент Вильсон Парижга қайтиб келди ….. Тинчлик конференцияси у вақтда ҳамма 14 пунктдаги вазифаларни кўриб чиқиб, кераксизга чиқариб бўлишган эди. «I always thought that frantic gum-chewing was a sigh of controlled violence, for you have to be a bully, a nasty piece of work , an obsessive, deluded, a workaholic, a maniac, short-tempered, vindictive, grudge-holding and, perhaps most of all , cunning and clever to be successful football manager» [«The Independent», May 8, 2013]. «a piece of work» - 1) муракакаб иш, қийин масала. It’s quite a piece of work to make him do it. Бу ишни бажаришга уни кўндириш жуда қийин масала . 2) (оғзаки нутқда) шовқин, жанжал; 3) асосан a nasty piece of work шаклида қўлланилиб, “ нафратли, жирканч шахс ” маъноларини англатади. «Christie is a nasty piece of work», - he said at last. « Кристи жирканч шахс », - деди ниҳоят Пирс. «most of all» - бирикмаси бўлса оғзаки нутқимизда жуда кўп қўлланиладиган фразеологик бирикма бўлиб, “кўпинча, кўп ҳолатларда” маъноларини англатади. «Decisions made now will tie the hands of the next government too» [«The Independent», May 28, 2013]. «tie smbs hands = the hand of smb» - бирикмаси ҳозирда кенг маънода қўлланиладиган ибора бўлиб, асосан “бировнинг қўлларини боғламоқ” маъносини англатади . In this country goes in, its hands will be tied at a time when it needs maximum freedom to arrange a foreign trade policy to suit itself.

Агар бизнинг давлатимиз “Умумий бозор”га қўшилса, у ҳолда ташқи сиёсатни ривожлантириш учун керак бўладиган озодлик бўлмайди ва унинг қўллари боғлиқ бўлади . «These spending cuts go to the heart of what sort of society we want to be» [«The Independent», May 28, 2013]. «to the heart of = at the heart of» - бирикмаси икки шаклда ҳам ишлатилади ва ўзбек тилида “бирор нарсанинг асосида бўлмоқ” маъносини англатади. And yet these questions … are at the heart of all domestic problems of Britain … with which both conferences sought in vain to grapple. Ва бу ҳамма масалалар … Англия ички муаммоларининг асосини ташкил этади ... ва бу ҳар иккала йиғилишди ҳам кўриб чиқилди, лекин ҳеч қандай ўзгариш бўлмади. «Western military intervention has not, therefore, been averted and is still a probable scenario; and it can still make an important contribution to the Syrian conflict, as well as beyond» [«The Independent», September 12, 2013]. «as well as beyond» - 1) худди шундай, муваффақият билан ( баъзида as good). It’s nothing very secret, but it’s always as well to keep quiet about these things. Бунда ҳеч қандай сир йўқ, иложи борича бу масала борасида суҳбатлашмасак ҳам бўлади; 2) бундан ташқари, қўшимча тарзда , шу билан бир қаторда ва бу бирикма асосан as well as бирикмаси ўрнида ҳам қўлланилиши мумкин . He learns English as well as French. Инглиз тили билан бирга у француз тилини ҳам ўрганмоқда. «Crazy in love with fizzy drinks: Why sugar tax (or a burping Beyoncé) is needed to break the addiction» [«The Independent», January 31, 2013]. «to be in love with» - бировга ёки бирор нарсага ишқи тушмоқ; «first of all» - авваламбор, биринчи навбатда; «at first sight» - (blush ёки glance, at the first blush ёки glance) – бир қарашда, дарров …. the thing, at the first blush, was undiscoverable. … бир кўришда, нима содир бўлганлигини англаш қийиндай эди. 2.3. Фразеологик неологизмлар

Журналистлар, ёзувчилар ва шоирлар томонидан ўзгартирилган фразеологизмларни алоҳида окказионал фразеологик неологизмлар қаторига киритиш мумкин. Чунки бундай фразеологик бирликлар ҳозирги пайтда кенг қўлланиладиган турғун бирикмалар қаторига киради. Худди лексик неологизмлар каби, фразеологик неологизмлар ҳам гапда тропларга яқин туриб, экспрессив вазифани бажаради: Камтарлик ва тўғрисўзлик ҳаммага ярашади. Ҳозирги кунда жуда ҳам машҳур иборалардан бири бу “Басман суди” фразеологик ибораси бўлиб, “олдиндан белгиланган суд” маъносини англатади. Бу фразеологизм оғзаки нутққа яқиндагина кириб келди ва “виждонсиз, нооқилона” маънони билдиради. ОАВларида бу ибора ҳозирги кунда жуда кўп қўлланиладиган иборалар қаторига киритилади. “Кассацион шикоят” фразеологик бирикмаси ҳам бизнинг нутқимизга охирги 10 йилликда кириб келишига қарамасдан, бизнинг давримизда жуда долзарб бирикмалардан бири саналади. Фразеология соҳасида олим ва тадқиқотчиларнинг фикри бир хил эмас, ва бу албатта, табиийдир. Лекин шунга қарамасдан, фразеология соҳасида тадқиқот олиб борувчи олимлар бир ёқадан бош чиқариб, фразеология назарияси ва чет тилларни ўқитиш амалиётида нуқталар кесишувини аниқлашлари лозим. Тадқиқотимизда ўрганилиб чиқилган фразеологик бирликлар нафақат инглиз тили хазинасидаги иборалар эмас, балки ҳозирги ҳаётимизда долзарб бўлган, янги инновацион технологиялар билан боғлиқ иборалар ҳам киритилган. Буюк Британияда илм фанга эътибор дунёдаги бир қатор давлатлардан илгарилаб бормоқда. Бу ерда жуда кўп илмий тадқиқотлар устида улкан ишлар олиб борилмоқда ва жуда кўп ихтиролар шу давлатга хосдир. Буюк Британиядаги илмий ташкилотларнинг сони 200га яқиндир. Уларнинг илмий ишлари ва ихтиролари бутун дунё олимлари томонидан тан олинади. Бу ташкилотларнинг кўпчилиги ўзининг илмий журнал ва даврий нашрларига эгадир. Бундай даврий нашрларнинг сони Англияда 400дан ортиқдир. Буюк Британия илмий журналларининг асосийлари “The Nature”, “Британия

медицина журнали”, ”The Lancet” саналади. Шунинг учун ҳам ҳозирги кунда кундалик ҳаётимизда учрайдиган фразеологик неологизмларнинг кўпчилиги шу соҳа билан боғлиқдир. Масалан: 1. Hold the wire - «тармоқда бўлмоқ» ёки «тармоқда бўлиб тур» маъноларини англатади. Чунки « wire » сўзи инглиз тилида телефон коммуникациялари соҳасидан олинган бўлиб, “телеграф тармоғи” маъносини англатади. Бу иборани қўллаган одам, суҳбатлашаётган суҳбатдошидан бир нафас кутиб туриши лозимлигини билдиради. («Haaretz» Wednesday, June 15, 2012). 2. Garbage in, garbage out (сўзма сўз таржима қилинганда «ичкари ва ташқи қисми тўла ахлат» маъносини билдиради). Бу ибора компьютер тилида компьютер системасига нисбатан қўлланилади. Бирор нарса нотўғри йўлга қўйилган бўлса, натижаси ҳам худди шундай бўлади. («Nature» Tuesday, November 26, 2011). 3. Rocket science – бу ибора асосан «It's not a rocket science» (сўзма сўз таржима қилинганда «бу ракета соҳаси эмас») фразеологик бирлиги таркибида ишлатилади. Шундай қилиб, бу фразеологик бирлик салбий ёки инкор маънодаги матнларда қўлланилиб, мураккаб бўлмаган, оддий бир нарсани англатади. 4. Hit the airwaves - (сўзма сўз «эфир вақтига етмоқ») – бу ибора асосан бирор маълумотни етказиш учун радио ёки телевидениега чиққан шахсга нисбатан қўлланилади. («The Lancet» Tuesday, June 29, 2011). Буюк британия ҳаётининг яна бир муҳим томонларидан бири бу сиёсатдир. Давлатнинг сиёсий ҳаёти ўз аксини доимо оғзаки нутқда топади. Шу давлатда яшайдиган ҳар бир фуқаро сиёсат ҳақида гап кетганда, ўзини четга олмайди ва бу суҳбатга қизқин қўшилишга ҳаракат қилади. Чунки давлат сиёсатида юз берадиган воқеа ҳодисаларнинг ҳаммаси халқ ҳаётида ўз аксини топади. Тилда шундай фразеологик бирликлар мавжудки, унда инсон ҳаётининг ажралмас қисми акс эттирилган. Мана шу фразеологик

бирликларда сиёсатга нисбатан бўлган қизиқиш ва муносабат акс эттирилган. Масалан, 1. A political football – сиёсий ўйинлар. Сўзма сўз таржима қилинганда бу бирикма “сиёсий футбол” маъносини англатади. Шу нарса қизиқки, сиёсатчилар ўртасидаги муносабатларни ткўрсатиш учун айнан футбол сўзи қўлланилади. Чунки фақатгина шу ўйинда майдонда ва майдондан ташқарида ўйин бўлиши мумкин. Бундан ташқари, бу спорт ва сиёсат ўртасидаги боғлиқликни ҳам намойиш этади. 2. A dark horse – тўқ рангли от. Бу фразеологик бирикма асосан нуқтаи назари бунчалик аниқ ва равшан бўлмаган сиёсат арбобига нисбатан қўлланилади. Ўзбек тилида бу бирикманинг эквиваленти сифатида “қоронғи хона” ибораси қўлланилади ва аниқ равшан бўлмаган ҳолатларни акс эттиради. Ўрганилиши мўлжалланган яна бир соҳалардан бири бу уруш, қурол аслаҳа ва жанговар йўналишдаги фразеологик бирликлардир. Жанговар руҳ мввзуси инглизлар ҳаётига шу даражада кириб борганки, у ҳозирги кунгача жуда долзарб мавзулардан бири саналади. Ўтган асрда бу ҳалокат Ер куррасининг ҳар бир бурчагигача етиб борган эди. Шунинг учун ҳам бу мавзудаги фразеологик бирликлар халқ орасида жуда оммабоп саналади. 1) Cold war – Совуқ Уруш. Бу бирикма ҳозирда нафақат инглиз тилида, балки барча тилларда кенг қўлланиладиган бирикмалар қаторига киритилади ва бу салбий характерга эга бирикма саналади. 2) Great guns – Тезкор, кучли. Бу бирикма ҳам бирор бир ҳаракатнинг яшин тезлигида бажарилишини билдиради. 3) Stick to one's guns – ҳолатни ушлаб турмоқ, таслим бўлмаслик. Бу бирикма ҳеч қачон таслим бўлмайдиган, ўз фикрини қўллаб қувватайдиган шахсга нисбатан қўлланилади. Қоидага биноан ҳар бир инсон саломатлик ва тиббиёт мавзулари билан рўпарў бўлади. Нафақат Британия тиббиёти, балки бизнинг халқимиз тиббиёти ҳам узоқ тарих ва ажойиб анъаналарга эга. Буюк Британияда Жорж Паркинсон, Томас Аддисон, Жорж Даун каби олимларни айтиб ўтаётганда,

ўзимизнинг бубк бобокалонимиз, медицина соҳасига катта ҳисса қўшган Абу Али ибн Синонинг номини эслатиб ўтишимиз лозим. Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилотининг берган маълумотларига кўра, Британия тиббиёти унинг ривожланганлик борасида европа бўйича 15 ўринда бўлса, дунёда бўлса 18 ўринда туради. Ҳозирги кунда тиббий соҳанинг ривожланиши, инновацион технологияларнинг шиддат билан кириб келиши Буюк Британия тиббиётини янада юқори поғоналарга чиқаришга туртки бўлмоқда. Шунинг учун ҳам бу соҳага оид фразеолгик бирликлар нутқда кенг қўлланилади. 1) Catch a cold – шамолламоқ, касал бўлмоқ. Бу бирикма инглиз тилида кўп қўлланиладиган биркмалардан бири бўлиб, бетоб инсонга нисбатан қўлланилади. 2) Just what the doctor ordered – врач ёзиб берган, доктор маслаҳат берган; бунинг сўзма сўз таржимаси эквиваленти билан мос тушади. Бу бирикма асосан ўша ҳолатга мос вазятда қўлланилад. 3) Fit as a fiddle – ҳўкиздай бақувват, сўзма сўз таржимаси бўлса, “скрипкадай бақувват”дир. Англияда скрипка нозик мусиқа асбоби саналади ва бирор нуқсони бўлса, у ҳолда бу асбобда умуман чалиб бўлмаслигини ҳисобга олсак, у ҳолда бирикма бунинг акси бўлиб чиқади. Ўзбек тилида бўлса, бу иборада ҳўкиз сўзи қўлланилади, чунки ҳўкиз бақувват, меҳнаткаш жонзот ҳисобланади. Ҳар бир инсон яшаш жойи ва муҳити, ёши ва жинсидан қатъий назар, спортга қизиқади. Агар ҳаттоки биз бирор бир спорт тури билан шуғулланмасакда, барибир қайсидир жамоа ёки спиртчини қўллаб қувватлашга ҳаракат қиламиз, ёки ҳаттоки бирор спорт тури билан назарий жиҳатдан қизиқамиз. Шунинг учун ҳам ҳар бир тилда бу соҳани ёритувчи турғун бирикмалар мавжуд. Буюк Британия масаласига келсак, бу давлат кўпчилик спорт турларининг айдо бўлишига сабабчи ҳисобланади. Масалан, футбол, регби, крикет, гольф, теннис, бадминтон, сквош, хоккей, бокс, снукер, бильярд ва кёрлинг. Бундан ташқари бу давлат елканли спорт ва формула 1 спортининг пайдо бўлишига ҳам ўз ҳиссасини қўшган. Кўпчилик

беллашувларда буюк Британиянинг барча давлатлари, яъни Англия, Шотландия, Уэльс ва Шимолий Ирландия алоҳида тарзда ўйин олиб боришади. Лекин Олимпия ўйинларида бу тўрт давлат бирлашиб, Буюк Британия учун беллашув олиб боришади. Ҳаттоки лондон Олимпия ўйинларини уч марта ўтказиб берган давлат саналади. Шунинг учун ҳам бу давлатнинг тилида бир тнеча турғун бирикмалар мавжудки, улар оғзаки нутқда қўлланилади. Масалан, Foul play – сўзма сўз таржима қилинганда, “ғирром ўйин” маъносини англатади. Албатта, бу бирикма ғироомлик қилиб ўйнайдиган жамоаларга нисбатан қўлланилган. Шунинг учун ҳам бу бирикма асосан футбол ва волейбол ўйинлари давомида қўлланиладиган турғун бирикма саналади. No sweat – бу бирикма сўзма сўз таржима қилинганда “чарчамасдан, терламасдан ўйнаш” маъноларини англатади. Маълумки, ҳамма жисмоний машқлар тананинг меҳнатива ҳаракати орқали бажарилади ва шу сабабли инсон чарчаб қолиши мумкин. Агарда бундай ҳодиса юз бермаса, демак, ғалаба енгил бўлган ва спортчилар кўп вақтини ғалаба учун кетказишмаган. Ўзбек тилида ҳам “озгина терлашга тўғри келади” деган ибора кўп қўлланилади. Албатта, бу бирикма фақатгина спорт соҳасида қўлланилмайди, аммо, фразеологик бирликларни қиёслашда биз инсоннинг жисмоний тузулишини эслатиб ўтамиз. Get your skates on – бу бирикманинг сўзма сўз таржимаси “ўз чанғиларингни кийиб ол” саналади. Бу фразеологик бирикма бирор шахсни шошилтираётган пайтда қўлланилади. Бу фразеологизмнинг қўлланилиш сабаби шундаки, чанғида бўлган шахс пиёда юргандан кўра тезроқ ҳаракатланади. Шунинг учун ҳам инглиз тили фразеологиясида айнан шу атама қўлланилади.

Хулоса Ҳар бир халқнинг фразеологик сўз бойлиги тарихда, ҳаётда, халқнинг моддий ва маънавий ҳаётида намоён бўлади. Фразеологик бирликларнинг ўзига хос миллий ва маданий жиҳати асосан икки тилнинг бир бири билан қиёсланишида ўз аксини топади. Бизнинг тадқиқотимизда икки буюк тил, яъни инглиз ва ўзбек тилларининг фразеологик бирикмалари, уларнинг қўлланилиши мукаммал ўрганилди. Сўзма сўз таржима қилинмасдан, маъно жиҳатидан тушуниб етиш мумкин бўлган бирикмалар ва турғун бирликлар ёрдамида тилнинг эстетик томони очиб кўрсатилади. Худди ҳар хил ранглар ёрмадида кўрсатилгани каби, ибора ва фразеологтк бирликлар, тилнинг информацион томонлари ҳиссий интуитив тавсифлар ёрдамида бойитилади. Бизлар томондан ўтказилган инглиз ва ўзбек фразеологик бирликларининг қиёсий таҳлили улар ўртасидаги ўхшашликлар ва фарқли томонларини очиб кўрсатди. Ўзбек тилида фразеологик бирликлар ва турғун бирикмалар асосан предикатив характерга эга саналади. Ўз тузилиши жиҳатидан фразеологизмлар кўп қиррали бирликлар саналади ва уларнинг асосида ўзига хос структура ётади. Мана шу структурани қўллаган ҳолда мустақил бирикмалар ва гаплар тузиш мумкин. Инглиз тилида бўлса, фразеологизмлар интенсив бўлмаган характерга эга ва асосан ёрдамчи сўзлар ёрдамида тилда берилади. Инглиз ва ўзбек тилларида ўз тузилиши жиҳатидан фразеологик иборалар асосан коммуникатив характерга эга ва тузилиши жиҳатидан қисман предикатив формада берилади.шунинг учун ҳам ҳар иккала тилда мақолларнинг турғун бирикмалар қаторига ўтиши кузатилган. Яна тилда шундай ҳолатлар юз берадики, унда турғун бирикмалар секин аста тилда эскиради ва ишлатилишдан чиқарилади. Замоннинг шиддат билан тўзгариши, инновацион технологияларнинг ҳаётимизга кириб келиши билан бир қаторда, тилда ҳам замонавий бирикма ва иборалар пайдо бўлмоқда ва оғзаки нутқда қўлланилмоқда.

Инглиз ва ўзбек даврий нашрларида фразеологик бирликлар тез тез учраб туради. Улар тилнинг образли чиқиши ва ранг баранг бўлишига ёрдам беради. Публицистикада фразеологизмларнинг журналистлар томонидан қўлланилганлигини таҳлил қилганимизда, шунга амин бўлдикки, улар тилда ва материалларда ўзларининг қуйидаги хусусиятларига эга: 1) бир ёки бир неча компонентнинг алмаштирилиши; 2) фразеологизмларнинг сиёсий ижтимоий соҳада қўлланилиши; 3) фразеологизмларни публицистика тили билан солиштириб, шу соҳага оид ибора ва турғун бирикмалар ўрдамида етказиш; 4) жанрлар тематикасининг кўп қирралилиги. Инглиз тили фразеологиясида қўлланиладиган фразеологик бирликлар кўпчиликни ташкил этишини ва улар ўзига хос бадиий хусусиятларга эга эканлигини биз ўтказган тадқиқотимиз орқали билиб олдик. Фразеологик бирликларнинг ва ибораларнинг таҳлили уларнинг семантик майдондаги ўрнини аниқлаб берди десак, муболаға бўлмайди. Фразеологик бирликларнинг структурал тузилиши шуни кўрсатдики, улар орасида субстантив, вербал ва адъектив фразеологизмлар мавжуд ва ҳар бир фразеологик бирлик ўзига хос характерга ва ишлатилиш хусусиятига хосдир. Фразеологик бирликлар семантикасини ўрганиш фразеология даражасида изоморфизмларни аниқлашга оид кўплаб қўлланмаларни ўрганишга туртки бўлди. Бу ерда асосий муаммо фразеологизмларнинг қайта ясалиши ва сўзнинг семантик ўзгаришларга дуч келишидир. Бу тадқиқотимиз шуни кўрсатдики, фразеологик бирликлар семантик ўзгаришнинг кўплаб ҳар хил йўлларини намойиш қилади. Бу ерда асосий ролни метафора ўйнайди. Ҳамма ўрганилган фразеологик бирликлар сифат ва баҳолаш характеристикасини, инсоннинг жисмоний ва руҳий ҳолатини, инсон фаолиятидаги амалий ҳаракатларни тавсифлайди. Кўпчилик фразеологик бирликлар асосан инсонларнинг ташқи ва ички дунёсини тасвирлаб бериш учун ишлатилди ва ҳар бир фразеологик бирликка маъносига мос равишда

инглиз ва Америка адабиёти намояндаларининг асарларидан олинган мисоллар ва асосан публицистикада қўлланилган мисоллар билан бойитилди. Мисолларнинг асосий қисми Буюк Британияда чоп этиладиган газета ва журналлардан олинган.Бу таҳлилни ўтказганимиздан кейин шу нарсага амин бўлдикки, бундай фразеологик бирликлар инглиз тили фразеологик қурилмасида катта роль ўйнайди. Тадқиқотимизни ўтказиш жараёнида кириш қисмида олдимизга қўйилган талабни ҳар томонлама ўрганишга ҳаракат қилик. Мавзунинг долзарблигини, мақсад ва вазифаларини ҳар томонлама очиб кўрсатишга ҳаракат қилдик. Иш вазифалари эса қуйидагилардан иборат эди: 1.Инглиз тилидаги фразелогик бирликларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари билан таққосланиши; 2. Фразеологик бирликларнинг бадиий таҳлили ва семантикасини кўриб, ўрганиб чиқиш; 3. Фразеологик бирликларнинг асл ва кўчма маьноларини аниқлаш. Мақсад ва вазифаларнинг ҳар томонлама очиб таҳлил қилиниши тадқиқотимизнинг сермаҳсул чиқишиги ҳар томонлама ёрдам берди, десак муболаға бўлмайди. Бундан ташқари асосий қисмда ҳам олдимизга қўйилган масалалар атрофлича ўрганилди ва фразеологик бирликларнинг асосий вазифалари очиб кўрсатилди. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, фразеологик бирликлар нафақат инглиз тилида, балки бошқа тилларда ҳам кенг қўлланилади. Тадқиқот ўтказиш давомида биз шу нарсага амин бўлдикки, фразеологик бирликлар инглиз тилида қуйидаги асос бўйича таҳлил қилинади: 1. Фразеологик бирликларнинг сонига нисбатан бошқа тиллар билан қиёсланиши; 2. Аспектуал ва функционал мосликка нисбатан таққослаш; 3. Стилистик бўёққа эгалиги нуқтаи назаридан.

Бу нуқтаи назар орқали ўрганилган фразеологик бирликларда ҳамма стилистик қатламларга мос фразеологик бирликлар мавжудлиги ҳам ўрганилди. Бундан ташқари биз таҳлил қилган фразеологик бирликларнинг асосий қисми инсон характери, унинг ички ва ташқи дунёсини очиб таҳлил қилувчи фразеосемантик гуруҳга мансуб фразеологик бирликлардир. Уларда эмоционал-экспрессив бўёқ, ишлатилишнинг стилистик хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар тилнинг маданий хусусиятларини очиб беради ва бу бирликларда миллий бўёқ, ўрганилаётган тилнинг ёрқинлиги ва ҳис-ҳаяжони аниқ ва равон акс эттирилган. Фразеологик бирликлар семантикасини ўрганиш фразеология даражасида изоморфизмларни аниқлашга оид кўплаб қўлланмаларни ўрганишга туртки бўлди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. 1. Ислом Каримов. "Юксак маънавият -йенгилмас куч". Тошкент "Маънавият" бет .305-327 2. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистан тараққиётининг пойдевори. Т., 2001 3. Алехина А.И. Фразеологическая единица и сло во. - Минск, 1991. - 235с. 4. Алефиренко, Н. Ф. Фразеология в свете современных лингвистических парадигм : монография. М.: Эллипс, 2008. –С.45-47 5 . Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.: ЛГУ, 1963. – 208с. 6. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.: ЛГУ, 1989. – 245с. 7. Аракин В. Д. Сравнительная типология английского и русского языков. Л.: Просвещение, 1979. - 205с. 8. Арнольд И. В. Лексикология современного английского языка. – М.: Изд-во литературы на иностранных языках, 1959. – 352с. 9. Балли Ш. Французская стилистика. –М.: Эдиториал УРРС, 2001. - 510с. 10. Балли Ш. Французская стилистика. М., 1961. С. 10 - 11 11. Бондаренко А. В. Грамматическое значение и смысл. – Л., ЛГУ, 1978. С. 50 – 54 12. Будагов Р. А. Язык, история и современность. – М.: МГУ, 1971. – 299с. 13. Бушуй А. М. Текст как лингвистический объект. // Преподавание языка и литературы. – Ташкент, 2003. - №4. – С. 12 – 16 14. Бушуй А. М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Тексты лекций. – Самарканд: СамГИИЯ, 2004, - 90с. 15. Бушуй А. М. Язык и действительность. – Ташкент. Фан, 2005.

– 150 с. 16. Вакуров В.Н. Фразеологический каламбур в современной публицистике. // Русская речь, 1994, №6. -340 с. 17. Валгина Н.С., Розенталь Д.Э., Фомина М.И. Современный русский язык, под ред. Н.С. Валгиной, - М.: Учебник для вузов, изд. 6-е, доп. и перераб. Логос, 2006. -С. 317-319 18. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Виноградов В.В. Лексикология и лексикография, Избр. Тр. - М.: Наука, 1986. -С. 256 19. Виноградов В. В. Русский язык. (Грамматическое учение о слове) 2- ое изд. – М.:ВШ, 1972, - 614с. 20. Гак В. Г. К типологии лингвистических номинаций // языковая номинация: /Общие вопросы/. – М., 1977. -С. 230 – 234 21. Гальперин И.Р. Стилистика английского языка. Учебник, 3-е изд. - М.: Высшая школа, 1981 г. - 361 c . 22. Гвоздарев Ю.А. Современный русский язык. Лексикология и фразеология. - Ростов-на-Дану. Изд. центр Март, 2008. -258 c . 23. Гусейнова Т.С. Трансформация фразеологических единиц как способ реализации газетной экспрессии. - Махачкала, 1997. -132 c . 24. Добровольский Д. О. Национально – культурная специфика во фразеологии // Вопросы языкознания. – 1997. - №6. – C . 37 – 48 25. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. - М.: 1990. - 145 с. 26. Жуков В.П, Жуков А.В. Школьный фразеологический словарь русского языка. Изд. 2-е. М., 1989. – 650 с. 27. Захарова М.А. Стратегия речевого использования образных фразеологизмов английского языка. - М., 1999. -230 с. 28. Каплуненко А.М. Историко-функциональный аспект идиоматики (на материале фразеологии английского языка). - М.: 1992. -150 с. 29. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. - М., 2011. -С.382

30. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии: проблемы, методы, опыты. Воронеж. Изд-во Воронежского университета, 1990. -С. 459. 31. Крикунов Ю.А. Сила газетного слова. Алма-Ата: Казахстан, 1980. - C . 23-24 32. Кумачева Т.Н. Фразеологические сочетания как часть словарного состава. «Иностранные языки в школе». - М.: 1953. –С.35-38 33. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. 3-е изд., стереотип. - М.: Русский язык, 2001. -680 с. 34. Кунин А. В. Английская фразеология. – М.: ВШ, 1970. – 344с. 35. Кунин А. В. Фразеология современного английского языка. М.: Международные отношения, 1972. -287с. 36. Кунин А. В. Курс фразеологии современного английского языка. Учебник для студентов институтов и факультетов иностранных языков. – 2- ое изд., перер. / А. В. Кунин. – М.: Высшая школа, Дубна: Изд. центр «Феникс», 1996. – 381с. 37. Кухаренко В. А. Интерпретация текста / В. А. Кухаренко. – Л.: Просвещение, 1988. – 192с. 38. Лазарева Э.А. Заголовок в газете. Свердловск, 1989.-С. 25-33 39. Ларин Б. А. Очерки по фразеологии. – Уч. зап. ЛГУ; №198. «Очерки по лексикологии, стилистики и фразеологии». Л., 1956. -С. 200 – 201. 40. Ларин Б. А. История русского языка и общее языкознание. М.: Просвещение, 1977. – 224с. 41. Литвинов П.П. Фразеология. - М.: Примстрой-М, 2001. –С. 45-50 42. Литвинов П.П. Англо-русский фразеологический словарь с тематической классификацией. - М.: Яхонт, 2000. -650 с. 43. Райхштейн А. Д. О сопоставлении фразеологических систем // Иностранные языки в школе. – 1960. - №4. –С. 8 – 15

44. Ройзензон Л. И., Авалиани Ю. Ю. современные аспекты изучения фразеологии // Проблемы фразеологии и задачи её изучения в высшей и средней школе. – Вологда, 1967. –С. 60 – 64 45. Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык, 8-е изд. - М.: Айрис - пресс, 2006. -302с. 46. Сазонова И.К. Лексика и фразеология современного русского литературного языка. - М.: Русский язык, 1996. -270 с. 47. Смирницкий А. И. Лексикология английского языка. М., 1956. -С. 5, 208 – 210 48. Смирницкий А. И. Синтаксис английского языка. М., 1957. -С. 53 49. Соссюр Ф. Труды по языкознанию / Ф. Соссюр. – М.: Прогресс, 1977. – 695 с. 50. Степанова М. Д., Чернышева И. И. Лексикология современного немецкого языка. М.: Высшая школа, 1986. -280 с. 51.Телия В.Н. Метафора как модель смысла произведения и ее экспрессивно-оценочная функция.- М.: Наука, 1988. // Телия В.Н. Русская фразеология. Что такое фразеология? - М.: Наука, 1986. Третьякова Т.П. Английские речевые стереотипы. Указ соч. СПб, 1995. –С 145-149 52. Федуленкова Т.Н. Английская фразеология. Курс лекций. - Архангельск, 2000. -104 с. 53. Чернышева И. И. Некоторые вопросы теории лексикона сегодня и учебный теоретический курс лексикологии. // Филологические науки. – М.. 1999. - №4. – С. 87 – 93 54. Черная А. М. Фразеосемантическое поле и фразеологический ряд // Фразеологическая система английского языка. – Челябинск: ЧГПИ, 1985. – С. 18 – 20 55. Шанский Н. М. Фразеология современного русского языка. М.: Высшая школа, 1985. -230с. 56. Юсупов А. В. Английская фразеология. – М.: ВШ, 1970. – 344с. Луғатлар:

1. Большой англо - русский словарь. Под об щим руководством И. Р. Гальперина. М.: СЭ. 1972. 1 – 822с., 2 – 863с. 2. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. / О.С. Ахманова. 2 – ое изд. – М., 1969. – 607с. 3. АРФС. – Кунин А. В. Англо – русский фразеологический словарь. – М.: Русский язык, 1984. – 944с. 4. Литвинов П.П. Англо-русский фразеологический словарь с тематической классификацией. - М.: Яхонт, 2000. -689 с. 5 . Collins V. H. Third Book of English Idioms. / V. H. Collins. – London: Longman, 1960. – 205p. 6. Oxford Dictionary of Current English. – Oxford: University Press, 4 th edition, 2006. – 1081p. 7. Longman Dictionary of English Idioms.L., 1981. -1045 р .

Похожие

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Инглиз ва Ўзбек тилларида инфинитив конструкцияларининг ишлатилиши

Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликларнинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши

Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига талқин этиш

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси