logo

Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликларнинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.3291015625 KB
Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликлар нинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши Режа Кириш………………………………………………………………………… I -Боб: Компаратив фразеологик бирликларнинг мазмун ва моҳияти 1.1. Инглиз тилидаги фразеологик бирликларнинг ўрганиш тарихи........... 1.2. Компаратив фразеологик бирликларнинг ўзига хос хусусиятлари….. II -Боб: Компаратив фразеологик бирликларнинг таржима қилиш муаммоси ва грамматик тахлили. 2.1. Компаратив фразеологик бирликларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари ва грамматик таҳлили................ 2.2. Компаратив фразеологик таржима қилиш усуллари Умумий хулоса……………………………………………………………… Фойдаланилган адабиётлар руйхати………………………………………. 1 К И Р И Ш Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган улкан ўзгаришлар ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маънавий ва маданий соҳаларда мамлакат аҳолиси ҳаётига оламшумул янгиликларни олиб кирмоқдаки, одамларни бу улкан воқеаларга тайёрлаш, уларнинг жамият ижтимоий ҳаётида фаол қатнашувини таъминлашда зиёлиларнинг роли каттадир. Мамлакатимизнинг жаҳон ҳамжамиятига фаол кириб бориши ва ҳалқаро ташкилотларда иштирок доирасининг кенгайиши тилшунослар, таржимонлар олдига катта вазифалар юкламоқдаки, ушбу вазифаларни бажариш учун тайёрланаётган кадрлар жаҳон андозаларига жавоб бера оладиган даражада билимли, касбий жиҳатдан етук ва илғор информацион технологиялардан фойдалана оладиган профессионаллар даражасида билмоқлар керак. Ў збекистон Республикасида олиб борилаётган тил сиёсати тилшунослик фани тараққиётининг назарий асосини белгилаб беради. Мамлакатимизда расмий давлат тил бўлиши ўзбек тили мамлакатлараро муом а ла тили бўлмиш рус тили, Е вропа тиллари ҳамда О сиё тилларини ўрганиш кенг йўлга қўйилганки, бу жараён учун назарий асос яратиш, тилшунослик тараққиётини янги босқичга олиб чиқиш катта аҳамият касб этади. Битирув малакавий иш мана шу умумий йўналишнинг таҳлилини амалга ошириш кўзда тутилади. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов «Халқнинг миллий маданияти ва ўзига хослигини ифода этувчи восита бўлмиш ўзбек тилини ривожлантириш, бу тилнинг давлат мақомини изчил ва тўлиқ руёбга чиқариш» 1 1 . Давлат иши ахамиятига 1 1. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод колсин» Тошкент Узб.1996й 2 молик эканлигини таъкидлаган эди. Дарҳақиқат, тил соҳасида ҳам миллий руҳ ва миллий имкониятларни тиклаш учун ҳаракат кучайди. Битирув малакавий ишнинг ма қсади : Ҳозирги замонда нафақат хорижий тилларни ўрганишда балки уларнинг фразеологик мажмуасини хам илмий ўрганишга катта аҳамият берилмоқда яъни хорижий тилларни идиомалари, маталлари ва ибораларини ўрганиш кенг тарқалган . Шундай назардаги фразеологизмлар таржимаси энг мураккаб назарий ва амалий муаммолардан бири ҳисобланади. Менинг ушбу битирув малакавий ишимнинг мақсади хам шунга қаратилган, яъни инглиз тилидаги компаратив фразеологик бирликларнинг таржима тахлили ҳамда грамматик қурилишини аниқлашдан иборат. Битирув малакавий ишнинг объекти Малакавий ишнинг объекти сифатида қ иёсланадиган тиллар фразеологияси олинган. Битирув малакавий ишнинг предмети сифатида инглизча компаратив фразеологик бирликларнинг таржимаси қў лланилиши масаласида т ў хталдик. Битирув малакавий ишнинг назарий аҳамияти. Ушбу битирув малакавий ишни тилшуносликка кириш, лексикология, стилистика каби фанларда маълумот сифатида фойдаланса бўлади. Битирув малакавий ишнинг амалий аҳамияти. Битирув малакавий иш келажакдаги илмиу ишлар учун асос бўла олиши мумкин. Бундан ташқари инглиз тилини ўрганувчиларга компаратив фразеология хақида бошланғич ёки керакли манба бўлади деб хисоблайман. Битирув малакавий ишнинг методи Фразеологизмларнинг шаклланиш масалаларнинг тадқиқ этиш , моддий дунё сир- асрорларини билиш ва ижтимоий қонуниятларни очиш йўлида турли фанлар яратилган. Илмий тадкикот методлари бўлмаган бирорта фан йўқ. Малакавий ишни ёзишда биз таржимавий- тахлилий, қиёсий- типологик ва индуктив тасвирлаш методларидан фойдаландик. 3 Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги. Фразеология сохаси билан бир қанча олимлар иш олиб боришган. Энг машҳур фразелогик олимлар сифатида Шарл Балли, В.Виноградов, М.Арнольд, А.Кунин, ўзбеклардан Ш.Раҳматуллаев ва Қ.Мусаевларни айтиб ўтиш мумкин. Мен хам ушбу битирув малакавий ишимда компаратив фразеологик бирликларнинг нафақат инглиз -ўзбек таржимасини балки грамматик тузилишини хам кўриб чиқишга харакат қилдим. Битирув малакавий ишнинг воситалари. Ушбу малакавий ишимизда қуйидаги тилшуносларнинг адабиётларидан фойдаландик. Ғ . Саломов « Тил ва таржима», А.В Кунин « Анго- русский фразеологический словарь», Ш. Рахматуллаев « Ў збек тилининг қ ис қ ача фразеологик лу ғ ати». Битирув малакавий ишнинг таркибий жихати. Битирув малакавий ишимиз кириш, асосий қисм, хулосалар, фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат. 4 1.1. Инглиз тили фразеологик бирликларнинг ўрганилиши тарихи. Фразеология лингвистик фан сифатида биринчи бўлиб профессор Е.Д.Поливанов томонидан фанга киритилди. Поливанов бу масалага бир неча бор қайтади ва лексик сўзларининг индивидуал ўзига хос маъносини, морфология сўзининг шаклий маъносини, синтаксис сўз бирикмаларини шаклий маъносини ўрганишини таъкидлайди. Поливановнинг айтишича фрезология келажакда лингвистик адабиётида мустаҳкам ўрнини топади ва бунда бизнинг фанимиз турли хил масалаларни ечишда бир қатор камчиликлардан ҳоли бўлган бўлади. Бугунги кунда Поливановнинг кашфиёти амалга ошмоқда. В.Виноградов ҳам фр а зология бўйича турли хил тилларда адабиётлар яратди. Бундай тартибга солинган далилларнинг пайдо бўлиши фр а зологиянинг лингвистик фан сифатида пайдо бўлишига асос бўлади. Фразеология ҳақидаги саволни энг аввало биринчилардан бўлиб, Б.А.Ларин сўнгра Д.Поливанов ва В.Виноградовлар кўриб чиқишди. Фразеология тадқиқотлари ёзилган илмий ишлар сони билан эмас, балки уларнинг характери билан таърифланади. Улар ичида монографиялар, докторлик ва кандидатлик диссертациялари, фр а зология бўйича тўпламлар, фразеологик луғатлар, библиографик кўрсаткичлар бор. Ҳақиқатан ҳам фр а зология фақатгина битта бўлимгина эмас, балки мустақил тадқиқотлар олиб бориладиган лингвистик фанга айланди. Тилшуносликда фр а з е ологизмларни илмий тадқиқ қилувчи соҳаси бу фр а з е ология бўлиб, грекча phrases -«ибора», logos -«фан» сўзидан олинган. Фр а з е ология тилнинг алоҳида бирлиги бўлиб, тузилишига кўра эркин боғланма ёки гапга тенг, 5 тўлиқ ёки қисман семантик қайта шаклланган, образли, тўғри сўз бирикмаларини ўз ичига олади. Фразеологик иборалардан ҳоли бўлган тил қуруқ, нурсиз, ширасиз ва зерикарли бўлиб, фразеологик иборалар тилга «жон» киритади, унинг образлилигини, жозибадорлигини оширади. У ўз ҳолатига, юриш-туришига бефарқ қарамаганидек, ўз тилига нисбатан ҳам бефарқ эмас, инсон нутқига зебу-зийнат бахш этадиган, унинг ширадорлигини таъминлайдиган асосий омиллардан бири эса тилдаги фразеологик бирликдир. Фразеологик бирликлар ҳар куни тилимизда хар хил мавзуда учрайди. Ҳар бир миллий тилнинг бойиши, сайқаланиши асосан ўша тилни ташкил этган ички ресурслар ҳисобига содир бўлади. Ҳар бир миллий тил ўзининг луғат таркиби ва грамматик тузилишига эга бўлиб, асосан ўзининг ички тараққиёт асосида ривожланади, бойийди ва тўхтовсиз равишда камолотга интилади. Тилнинг луғат состави унинг асосий қурилиш материали ҳисобланиб, тилнинг ривожланиши, бойиши шу луғат составининг ривожланишига ва кенгайишига боғлиқдир. Луғат составининг ривожланиши, бойиши ва кенгайиши фақатгина ундаги лексик бирликларнинг фан ва техника тараққиёти натижасида узлуксиз равишда янги ва янги маъно касб эта бориши ёки фан ва техника тараққиёти натижаларидан янги ва янги терминларнинг тилда пайдо бўлиши туфайлигина содир бўлмасдан, балки тилда янги фразеологик бирикмаларнинг пайдо бўлиши, мавжуд бирликларнинг эса қўшимча маъно касб этиши ва ҳоказоларга боғлиқдир. Бизнинг асосий текшириш объектимиз бўлган инглиз тили ҳам ўзбек тили ҳам ниҳоятда бой фразеологик хазинага эга бўлиб, бу иборалар ўзларига тааллуқли бўлган тилларнинг безаги, чиройи ва бадиийлиги ҳисобланади. Уларнинг кўпчилигида ўзлари тааллуқли бўлган халқларнинг миллий маданияти, одоб-аҳлоқи, дунёқараши, орзу-умидлари, ўз ватанига муҳаббати ва шу каби кўп хислатлар мужассамдирки, бу кишилик жамияти доим интилиб келаётган энг юксак омиллардир. 6 Кўпчилик олимлар академик В.В.Виноградов мақолларни фразеологизмларга киритмаганлиги учун унга эргашганлари ҳолда мақолларни фразеологизмлардан ташқарида тасаввур қиладилар. Мақолларни, баъзан эса маталларни ҳам фразеологизмлар таркибига киритмайдиган олимларнинг кўпчилиги ўз фикрларининг далили сифатида уларни ид и омага, яъни академик В.В.Виноградов классификациясига қиёс қилганда фразеологик чатишмаларга таққослайди ва уларни ид и омалар, яъни чатишмалар талабига жавоб бермайди деган ҳолда умуман фразеологизмлар таркибига киритмайди. Масалан, мақол ва маталларни фразеологизмлар таркибига киритиш ёки киритмаслик тўғрисида гап кетганда аввало олимлар томонидан фразеологизмларга берилган та ъ рифни сўнгра уларнинг мавжуд классификациясини назарда тутиш керак. Қиёс қилганда ҳам мақол ва маталларни фразеологизмларнинг фақат биттагина (айни ҳолда ид и омаларга, янги чатишмаларга) турига қиёс қилмасдан, бошқа турларига ҳам қиёс қилиб кўриш керак. Чунки битта тур талабига жавоб бермаслик-бутун гуруҳ талабига жавоб бермаслик эмас. А.В.Кунин мақолларнинг ид и омалардан фарқини уларнинг ид и омалар талабига жавоб бера олмаслигини пунктма- пункт кўрсатиб берадию, лекин уларни умуман фразеологизмлар талабига жавоб бера олмайди деган хулосага келмайди. У кейинги ишларидан мақолларни фразеологик ибораларнинг бошқа бир тури фразеологик бутунликларга киритади. Академик В.В.Виноградов фразеологизмларни уч турга: 1. Фразеологик қўшилмаларга, 2. Фразеологик бутунликларга ва 3. Фразеологик чатишмаларга бўлган бўлса Н.Н.Шанский фразеологизмларни тўрт турга, 1. Фразеологик чатишмаларга, 2. Фразеологик бутунликларга, 3. Фразеологик қўшимчаларга ва 4. Фразеологик ибораларга бўлиб текширади. 7 Н.Н.Шанский классификацияси В.В.Виноградов классификациясидан мукаммалроқ бўлиб, бу классификациясига кўра мақоллар тўртинчи тур фразеологик иборалар таркибига киритилади. Проф. И.Р.Гальперин ҳам мақол ва маталларни фразеологик бирликлар составига киритиш тўғрисида бундай деди: «Фразелогик бирликлап таркибига яъни эмоционал характерга эга б ўлганларига мақол ва маталлар хам киради. » 2 Илмий адабиётларда фразеологик бирликларнинг турғун сўз бирикмалар эканлиги, уларнинг нутқ жараёнида янгидан яратилмасдан балки, доимо тайёр ҳолда бир хил составда қўлланилиши олимлар томонидан бир эмас, бир неча марталаб таъкидланган. Шундай экан мақолларни фразеологизмлар составига киритмаслик мумкин эмас, чунки мақолларда ҳам юқорида келтирилган хислатларнинг ҳаммаси мужассамдир. 3 Фразеологизмлар маълум маъно ва стилистик функцияларнинг ифода этиш учун ўзлари тааллуқли бўлган халқ вакиллари томонидан мустақил равишда яратилганликлари ҳам шу маъно ва стилистик функцияларнинг ифодаси учун бошқа халқ вакиллари томонидан яратилган фразеологизмларнинг кўп ҳолларда лексик составлари фарқ қиладилар. Бундай иборалар муқобил вариантлар дейилади. Муқобил вариантларнинг тарихи эса юқорида берилган эди. Масалан, «шароитга мослаш» маъносини ифодалаш учун инглиз тилида: « When in Rome , do as the Romans do » фразеологик ибораси қўлланилган экан. Ўзбек тилида ҳам шу маънонинг ифодаси учун «қ ў шнинг кўр бўлса, к ў зингни қис» иборалари қўлланиладики, бу иборалар бир-бирларидан лексик состав жиҳатидан мутлақо фарқ қиладилар. Яъни, улар бир-бирларига муқобил вариантдирлар . 2 И.Р.Гальпирин. Очерки по стилистике английского языка. Москва, 1958. стр. 171 3 . Логан.П. Смит Фразеология английского языка. Москва 1959 стр 172 8 1.2 . Компаратив фразеологик бирликларнинг ўзига хос хусусиятлари Ҳар бир миллий тилда бадиий нутқнинг ҳиссий таъсирчанлиги ва образлилигини юзага келтирувчи шундай барқарор сўз бирикмалари тез-тез учраб турадики, уларнинг пайдо бўлиши халқларнинг табиат ва жамиятдаги нарса ва воқеа-ҳодисаларга нисбатан қарашлари, муносабатлари билан боғлиқдир: одамлар нарса ва ҳодисалар дунёсига нисбатан ўз муносабатларни образли, ҳиссий-таъсирчан ҳаяжонли тарзда ифода этиш мақсадида турли- туман муқоясага асосланган лисоний воситалардан фойдаланадилар. Тасвирланаётган шахс, нарса, хислат-хусусият, воқеа-ҳодиса ва табиат манзаралари кўпинча муболағали тарзда китобхонга яхши таниш образлар билан муқояса қилинади. Натижада тасвир янада ойдинлашади, ифоданинг образлийлиги ошади, юқори таъсирчанлик ва ҳиссий туйғу юзага келади. Маълумки, бадиий муқояса одатда муқояса субъекти, муқояса объекти ҳамда муқоясини вужудга келтирувчи белги ва аломатлар асосида яратилади. Бошқача айтганда, муқояса субъекти, муқояса объекти ҳамда муқоясани вужудга келтирувчи белги ва аломатлар асосида яратилади. Бошқача айтганда муқоясанинг сифат туркумига кирувчи биринчи компонентни одатда ўзининг асосий марказий маъносида қўлланиб, муқоясага асосланадиган белги ёки аломатни англатади. От туркумига кирувчи иккинчи компоненти эса инсон ёки муайян нарса ва ҳодиса нимага қиёсланаётганини образли тарзда жозибадор оҳангда ифода этади. Илмий адабиётда бадиий муқояса асосида пайдо бўлган барқарор бўлган сўз бирикмаларини компаратив фразелогик бирликлар деб аташади. Бундай барқарор воситалар инглиз тилида асосан “ as ”, “ such as ”, “ as if ”, “ as though ”, “ like ”, “ seem ”, ўзбек тилида «худди», «каби», «бамисоли», «гуёки», «сингари», «га» ўхшаб каби боғловчилар ҳолида бирликларнинг образли асосларига бирикиб келадиган «дай», «дек» қўшимчалари ёрдамида ҳосил бўлади. 9 Кишиларнинг табиат ва жамиятдаги нарса ва воқеа-ҳодисаларни ҳайвонот олами, ўсимликлар дунёси, табиат ҳодисаларини ҳайвонот олами, ўсимликлар дунёси табиат ҳодисалар билан муқояса қилишлари яъни қиёслашлари натижасида юзага келган турғун бирикмаларига образли асослари аксарият ҳолларда тимсоли сифатида муайян бир ҳайвон ёки паррандани танлар эканлар, бундай пайтда улар, шубҳасиз ўша жониворнинг хулқ-атвори, ташқи кўриниши ва ҳатти-харакатига асосланадилар. Шу тариқа муайян шахс ёки нарса ва ҳодисанинг ўзига хос анъанавий сифат, харакат ва ҳолати тавсифи яратилади. Турли тиллар инсоний воситаларининг ўхшаш жиҳатлари мавжудлиги эса халқлар турмуш тарзидаги яқинликнинг улар тилларида ўз аксини топганлиги билан изоҳланади. Бинобарин, ҳар бир тил ўзигагина хос бадиий- тасвирий воситаларига эса, дейилганда нафақат ўзгачалик, балки тиллараро синонимия ҳам мансуб бўлиши мумкин. Демак, таржимада аслиятнинг бадиий-эстетик қимматини қайта яратиш масъулиятини тиллараро муштараклик ва ўзига хослик хусусиятларини ҳисобга олиб иш кўриниши талаб қилади. Кўпгина нарса ва ҳодисалар ғайриинсоний омиллар туфайли қатор халқлар лафзида бир хил воқеа-ҳодисалар тимсоли сифатида учрайди. Бунинг сабаби шундан иборатки, табиий (инсоний) тиллар шаклий тузилиши ва сематик тузилиши жиҳатларидан кўп ҳолларда бир-бирларидан фарқ қилсалар, кўп жиҳатлари билан ўзаро ўхшашдирлар. Яъни, кўпгина тиллар инсоний воситалари жонли мулоқотда бир хил образли тасаввур яратиш учун хизмат қиладилар. Бу ҳар қандай тил ифода тизимида умуминсоний тажриба натижалар ўз аксини топиши билан боғлиқдир. Масалан: «оқ» деярли барча халқлар лафзида софлик, ростгуйлик, «қора» -ғам-ғусса, ўлим, «бўри» -ваҳшийлик ва ёвузлик, очлик, «тулки»- айёрлик, муғомбирлик, «илон» ва «чаён» -зараркунандалик ва бадхуйлик тимсоллари сифатида қабул қилинган. 10 Компаратив фразеологик бирликлар объектлари бўлиши тимсолларнинг бу тариқа ўзаро мослиги тилларда муқоясавий умумийликнинг мавжудлигидан далолат беради. Бинобарин, бадиий муқояса асосида ҳосил бўлган инглиз ва ўзбек тиллари фразеологик бирликларига назар ташлар эканмиз, уларнинг кўпчилиги муқояса асосида ҳосил бўлган объектларнинг ўхшашлигига гувоҳ бўламиз. Жумладан, инглизлар ҳам, ўзбеклар ҳам хом-семиз кишиларга салбий назар билан қараганлари ҳолда, уларни ч ў чқа г а қиёслай дилар: « as fat as a pig »-«Ч ў чқадай семиз». “Kurt’s wife is as fat as a pig”- said Mustafa. (C.G.F. p 160) «Куртнинг рафи қ аси ч ў чкадай семиз»- деди Мустафа. Натижада тезлик тимсоли икки тилда ҳам «яхшидир»: « as quick ( swift ) as lightning »-«яшиндай тез». Маълумки, халқларининг турли табиий, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий шароитларда яшашлари натижаси уларнинг онгида дунёқараши ва аҳлоқида гоҳо бир-биридан фарқ қиладиган турли туман ўзига хос тушунча ва қарашлар шаклланадики, улар сўзсиз ўша халқларнинг тилларида ўз аксини топади. Шунга кўра айрим нарса ва ҳодисалар ҳамма тилларда бир хил тимсолий мазмун касб этавермайди. Бир тилда муайян хислат ёки сифат тимсоли бўлган нарса ёхуд воқеа-ҳодиса бошқа бир тилда ўша хусусиятнинг рамзи бўла олмаслиги мумкин. Масалан, тропик иқлим шароитда яшовчи халқлар қорнинг нималигини кўз олдига келтира олмаган бир пайтда, уларнинг тилларда ижобий баҳоланаётган бир нарсанинг иттифоқо «қор» га қиёсланса зарурий образли ифодани ярата олмайди. Бинобарин, эслатилган тушунчалар асосида қарор топган бирликларни ўзгача шароитларда истиқомат қиладиган халқлар тилларига ў гириш таржимон олдига қатор амалий қийинчиликларни кундаланг қилиб қў яди. Ўзбек тилида тим қора, яъни чиройли, жозибадор кўзнинг чаросга қиёсланса фикрни образли ифода этишнинг анъанавий қиёсланиши фикрни образли ифода этишнинг анъанавий усули бўлиб, рус тилида бундай вазифа «қора смародина» (черная смородина) зиммасига юклатилади. Шу асосда 11 мазкур тилларда «Чаросдай қоп-қора кўзлар» ва «Глаза как чёрная смородина» компаратив фразелогик бирликлари ҳосил бўлганки, таржимада эквивалентлар сифатида тан олиб, биринчи, иккинчиси орқали талқин этиш прагматик адекватликни юзага келтиради. Бирликлар таркибидаги «смородина» ва «чарос» сўзлари англатадиган тушунчалар маҳаллий хусусиятга эга эканликлари туфайли мазкур сўз бирикмаларини калька усули воситасида угириб бўлмайди. Зеро, «смородина» ўзбек китобхони, «чарос» рус китобхони кўз олдида «чиройли қора кўзлар» образини жонлантирувчи лисоний воситалар эмас. Бундай ўзига хослик инглиз ва ўзбек тиллари компаратив фразелогик бирликлари муқояси объектлари мисолида ҳам кўзга ташланади. Масалан, ижобий таърифланаётган дилбар қизнинг юзи инглизлар назарида «гилос» га миқояса қилинади – « As red as a cherry ( rose )»-«Олмадай қизил» . Her face was as red as a cherry . ( L.G.B p 72) Унинг юзи олмадай кизил эди. Инглиз тилида беозорлик тимсоли сифатида «кабутар» , ўзбек тилида «мусича» қабул қилинган. « as harmless as a dove »-«Мусичадек беозор». Енгиллик тимсоли инглиз тилида «пар» бўлса, ўзбек тилида «қ у ш» дир; « as light as a feather »-«Қушдай енгил». Tom looked as harmless as a dove. ( J.C.C.S p 86) Том мусичадек беозор к ў ринарди. Жисмоний бақувват кишиларни инглизлар «от» га муқояса қилинса, ўзбеклар филга ўхшатадилар: « as strong as a horse »-«Филдай бақувват». Тиллар ифода воситалари орасида бундай тафовут, сўзсиз, таржимавий душворликларни келтириб чиқаради. Тажрибали санъаткорлар дуч келинган қийинчиликларни кўпинча икки тил лисоний воситаларининг вазифавий уйғунликларини юзага келтириш орқали ҳал қиладилар. Хулоса килиб айтганда ,бадиий асар таркибида қў лланиладиган фразеологик бирликлар муайян услубий вазифа ифодаси учун қў лланилар эканлар, таржимада уларнинг мазмуний х у сусиятлардан таш қ ари муаллиф 12 назарда тутган услубий ма қ саднинг хам қ айта яратиши ифоданинг т ў ла қ онлигини ифодалайди. Компаратив фразеологик бирликлар одатда ў зларининг муайян лексик таркиблари ва қ абул қ илинган анъанавий шаклларида маълум маъно ва услубий вазифа иф о даси учун қў лланилар экан, она тилида улар таржимаси учун танланган эквивалент ёки му қ обил вариант хам шундай х у сусият ли б ў лиши табиий жарангдорликни юзага келтиради. Икки тил му қ обил вариантларининг таянч компонентлари ў заро мазмунан ёки бир хил тушунча ифодаси учун қў лланилган б ў лсалар , бундай компаратив фразеологик бирликлар таржимада бирликларни маъно ва услубий в а зифа жи ҳ атларидан т ў ла алмаштира оладилар. Таянч компонентлари мазмунан фарқ қиладиган муқобил вариантлар эса маъно белгиларига кўра тафовут қилиб аслиятда назарда тутилган фикрнинг ўзгача талқинига олиб келиши мумкин. 13 2.1. Компаратив фразеологик бирликларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари ва грамматик тахлили. Таржимавий мушкулотлар муштарак адабиий анъаналарга эга бўлмаган халқлар тилларидан таржима қилганда яна ҳам кўпроқ кўзга ташланади. Халқларнинг истиқомат манзили узоқ бўлса - да , улар ўртасида адабий - тарихий яқинлик , ўхшашлик ёки аксинча , улар яқин масофада яшашлари ва ҳатто генетик жиҳатдан қардош тилларда сўзлашганларида ҳам улар ўртасида тарихан таркиб топган муштарак адабий жараён мавжуд бўлмаслиги мумкинки , бу ҳол муайян таржимавий қийинчиликларини келтириб чиқаради . Ўз - ўзидан маълумки , муқояса асоси « гул » дан иборат бўлиб , шарқ мумтоз адабиётда кенг куламда қўлланилган барқарор ибораларни абадий музликлар шароитда яшаётган , бинобарин бундай муқояса воситасидан фойдаланиш анъанасига эга бўлмаган халқлар тилларига таржима қилиш жиддий муаммоларга сабаб бўлади . Компаратив фразеологик бирликларни таржима қилиш жараёнида таожимон олдида кўпинча аслиятда қўлланилган фразеологик бирликлар образли асосларини айнан сақлаш лозимми ёки уларни бошқа лексик воситалар билан алмаштириш керакми, бу усулларнинг қайси бири адекватликка эриштирадию, қайсиси хар ф хўрликка олиб келади ёки бундай бирликларни нокомпаратив барқарор бирикмалар ёки алоҳида лексик воситалар орқали беравериш лозимми, каби саволлар кўндаланг бўлиб туради. Бу ва бунга ўхшаш қатор саволларга тўғри жавоб топиш учун аввало таржима амалиётининг ўзига мурожаат қилиш, с ў нгра таржима назарияси ва танқидчилиги қўлга киритган ютуқлардан хабардор бўлиш ва улардан мазкур воситаларини таржима қилиш жараёнида унумли фойдаланиш ҳамда улар асосида таржимонлар учун фойдали таклифлар тизимини яратиб бериш зарур. Компаратив фразеологик бирликларни талқин этишда она тилида шундай бадиий тасвирий воситалар танлаш зарурки, токи улар аслият тилини билмайдиган ларга аслият ўз китобхонида ҳосил қилиши мумкин бўлган 14 даражадаги таъсирчанликни уйғота олсин. Зеро, бундай лисоний воситалар ёрдамида муаллиф яратган ҳиссий таъсирчан ва образли воситалар услубий вазифаларни таржимада тиклаш аслиятнинг поэтик жилосига хос услубий хусусиятларни ва турли-туман рамзий образларни китобхонга етказиб бериш имкониятни яратди. Ўзбек таржимачилигида компаратив фразеологик бирликларни ў гириш бўйича тузуккина тажриба тўпланган; таржимон лар адекватликка эришишнинг турли-туман йўл ва имкониятларини қидириб топмоқдалар. Шундай қилиб, бадиий сўз санъаткорлари ўз асарларида бошқа лисоний- услубий воситалар қатори бадиий муқояса асосида вужудга келган барқарор сўз бирикмаларидан ҳам унумли фойдаланадилар. Жонли нутқда бундай лисоний бирликлардан гоҳо бир нечтасининг бир жумла таркибига уюшиб келишига гувоҳ бўламиз. Бирликлар таркибларида жониворларнинг уч тилда ҳам бир хил хулқ-атворни жонлантира олишлари уларни моддий жиҳатдан аниқ таржима қилиш, аниқроғи, уларни тайёр эквивалентлари билан алмаштириш имкониятини берган. Ўзбекча таржимада маккорлик анъанавий «тулки» эмас, балки «кал» образи орқали жонлантирилган экан, ушбу ҳолатда аслиятнинг давр хусусияти тўғри яратиб берилган. Ҳозирги пайтда маккорлик ва муғомбирликнинг тулки феъл-атворига бадиий муқояса этилар эди. Инсониятнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, моддий ва маън а вий ҳаёти тил материалларида ўз аксини топади. Шунга кўра, ҳар қайси тил соҳиби муайян нарса ёки воқеа ҳодисага ўз муносабатини билдиришда, тилда қабул қилинган лисоний анъаналарда келиб чиқади. Бинобарин, инглиз тилида « To work like a slave » (қулдай ишламоқ), « To work like a nigger » (негрдай ишламоқ) комп а ратив фразеологик бирликларнинг пайдо бўлиши тил жамоаси ҳаётий-мантиқий мушоҳадаси маҳсули сифатида кузга ташланса, мазкур тил бирликлари ифода этадиган мазмуний-услубий хусусиятини акс эттирадиган ва ўзбек тил и даги муқоясавий барқарор лисоний воситалар таркибидаги муқояса объектлари ўз эквивалентлариникдан ўзгача предметлар 15 номлари эканликлари билан фарқ қиладилар. Бундай тафовут, ўз навбатида таржимани чалғитиб, уни харфх ў рлик сари етаклаши мумкин. Масалан, оғир юмушни адо этувчи шахс меҳнати инглиз тилида образли тарзда «қул» ёки «негр» меҳнатига русчада «от», ўзбек тилида «эшак» меҳнатига муқояса қилинади. ўхшатилса, Жек Лондоннинг «Мартин Иден» романида келтирилган қуйидаги мисол таржималарида ҳар қайси тил имкониятларидан келиб чиқилгани таржимонларга аслиятнинг маъно ва услубий вазифаларини ўз тилларида ҳаққоний акс эттириш имкониятини берган. But when I`ve been worken` like a slave all week, I just get to bowl up. (J.L.M.E p 171) Лекин бир ҳафта мобайнида эшакдай ишлаганимдан кейин , бир тўйиб ичмасам бўлмайди - да . Кузатиш компаратив фразеологик бирликларни ўзбек тилига турли- туман усуллар воситасида талқин этиш мумкинлигини кўрсатади. Таржимавий мушкулотлар адабий анаъналарга эга б ў лмаган хал қ лар тилларидан таржима қ илганда хам к ў про қ к ў зга ташланади. Хал қ ларнинг исти қ омат манзили узо қ б ў лса-да, улар ў ртасида адабий-тарихий я қ инлик, ў хшашлик сезилиши ёки аксинча улар я қ ин масофада яшашлари ва хатто генетик жихатидан қ ардош тилларда с ў злашганларида хам улар ў ртасида тарихан таркиб топган муштарак адабий жараён мавжуд б ў лмаслиги мумкин, бу ҳ ол муайян таржимавий қ ийинчиликларни келтириб чи қ арди. Ў з- ў зидан маълумки, қиёслаш асоси «гул»дан иборат булиб, шар қ мумтоз адабиётида кенг к ў ламда қў лл а нилган бар қ арор ибораларни абадий музликлар шароитида яшаётган, бинобарин, бундай му қ ояса воситасидан фойдаланиш анъанасига эга бўлмаган халқлар тилларига таржима жиддий муаммоларга сабаб бўлади. Генетик жиҳатдан қардош ва ҳудудий яқин халқлар тиллари ифода воситалари ўртасида ҳам гоҳо қатор тафовутлар кузга ташланади. Бу мазкур халқларнинг тарихий шароити ва такомили жараёнидаги номувофиқликлар билан белгиланади. Зеро, халқларни ўраб турган табиий, уларнинг иқтисодий 16 ва ижтимоий-сиёсий шароити хусусиятлари тилларида ҳам ўз аксини топади. Компаратив фразеологик бирликларни таржима қилиш жараёнида таржимон олдида кўпинча аслиятда, қўлланилган фразеологик бирликлар образи асосларини айнан сақлаш лозимми ёки уларни бошқа лексик воситалар билан алмаштириш керакми, бу усулларнинг қайси бири адекватликка эриштиради- ю, қайсиси харфхурликка олиб келади ёки бундай бирликларни нокомпаратив бирикмалар ёки алоҳида лексик воситалар орқали беравериш лозимми, каби саволлар к ў ндаланг бўлиб туради. Бу ва бунга ўхшаш қатор саволларга тўғри жавоб топиш учун аввало таржима амалиётининг ўзига мурожаат қилиш с ў нгра таржима назарияси ва танқидчилиги қўлга киритган ютуқлардан хабардор бўлиш ва улардан мазкур воситаларни таржима қилиш жараёнида унумли фойдаланиш ҳамда улар асосида таржимонлар учун фойдали таклифлар тизимини яратиб бериш зарур. Таржима амалиёти пайдо бўлибдики, она тилига қандай ў гириш лозим сўзма-сўзми ёки эркин тарздами деган масала таржимонлар олдида к ў ндаланг турган муаммо саналади. Айрим шахслар, масалан ХХ асрнинг бошларида ижод қилган таржимон лар сўзма-сўз таржимани ёқлаб чиққанлари ҳолда амалий фаолиятларида шу усулдан кўпроқ фойдаланиб келган бўлмасалар, кўпчилик ижодкорлар эркин таржимани афзал кўриб, санъаткор аслиятнинг харфини эмас, руҳини, сўзини эмас мазмунини, шаклини эмас, унга мужассамлашган ахборотни бера билиши керак деган нуқтаи назарни олға сурган. Сўзма-сўз таржима-муаллиф матнини хижжалаб ў гириш орқали унинг мазмуний-вазифавий уйғунлигини сохталаштирадиган ҳиссий-таъсирчанлик хусусиятини, бадиий-обазли асосини хиралаштирадиган, таржима тили меъёри ва маданиятини барбод этадиган, аслиятнинг тугал адекват таржимаси сифатида қабул қилиб бўлмайдиган иккиламчи матнга айтилади. Бу таржима турида аслият таркибидаги сўз бирикмалар, барқарор иборалар, грамматик қурилиш, сўз тартиби аксарият ҳолларда таржима тили қонуниятларига мослаштирилмайди. Кўпчилик лисоний воситалар матний 17 ҳолатларига, вазифавий жиҳатларига, даврий ва миллий хусусиятларига қараб эмас, балки луғавий маънолари асосида ў чирилади. Дарҳақиқат, сўзма-сўз амалга оширилган таржима адабий асар миллийлиги ва б а диийлигини ташкил этадиган барча унсурларни жуда хира талқин этади: асар яратилган давр буёғи, унинг мусиқийлиги ва ритми, ҳиссий-образли воситалари, персонажлари нутқи тасвири, муваффақиятли қўлланилганлиги туфайли ифоданинг жозиба кучини оширадиган янги тил бирликлари, ёзувчининг индивидуал-ижодий услуби буларнинг ҳаммаси деярли йўққа чиқарилади. Демак, сўзма-сўз таржимага мамлакатимизда илгари хорижий тилларни пухта эгалланган ижодий зиёлиларнинг етишмаганлиги туфайли ноилож мурожаат қилинган, ҳозир эса ўзга тилларни мукаммал эгаллашнинг ижодкорнинг борган сари кўплаб етишиб чиқаётганлиги туфайли унга амалий фаолиятдан бемалол сиқиб чиқариши лозим бўлган иллатли усул сифатида қаралади. Эркин таржима-таржима амалиётнинг иллатли усулларидан бўлмиш бу турига ўтган асрнинг ўрталаригача тез-тез мурожаат қилиб турилган. Бунда таржимон аслиятнинг шаклини тўла эътибордан юқий этгани ҳолда, мазмунини ўз сўзлари билан содда ва қисқа ҳикоя қилиб берган. Онда-сонда диалогик нутқ-намуналари таржимада берилган бўлсада, персонажлар нутқи тасвирини тиклашга эътибор қилмаган. Натижада муаллиф яратган сиқиқ, образли, ҳиссий таъсирчан ифодалар нурсиз баён даражасига тушиб қолган. Гоҳо масала шу даражага бориб етганки, таржимонлар парчалар мазмунини, персонажлар хусусиятларини ўзларича ўзгартирганлар, бутун бошли тасвирларни ўзларидан қўшганлар, асардаги айрим тажрималарни тушириб қолдирилган. Бу таржима турида муаллифнинг индивидуал ижодига хос тарздаги тасвирни юзага келтирган лисоний воситалар беасос образли иборалар, ҳис- туйғуни ифода этадиган сўзлар, баланд парвоз бирикмалар билан алмаштириб 18 угирилади. Натижада муаллиф тасвири меъёри бузилиб, муддатга зид ўзгача услуби матни юзага келади.  He slept like a dog . ( L.G.B p 34 ) У тошдек котиб ухлади . Тўғри, муаллиф ижоди ҳам ўз-ўзидан ҳиссий таъсирчан сўз ва иборалар, образли ташбеҳлар билан тўлиб-тошган бўлиши мумкин. Бу ёзувчининг воқеликни бадиий эстетик жиҳатдан баркамол тасвирлашга интилиши билан боғлиқ бўлиб, айни саъйи-ҳаракат ҳеч қачон меъёрдан ошиб кетмайди. Образлаштирилган таржимада эса барча ҳаракатлар асар образлийлигини кучайтириш учун атайлаб амалга оширилиши туфайли умумий образлийлик ҳаддан зиёд олиб ғайритабиий хусусият касб этади. Бундай таржима муаллиф розилиги билан амалга оширилади. Ўз асарининг юқори бадиий эстетик қийматга эга эмаслигини ҳис этган, бинобарин унинг ўзга тил китобхони томонидан юқори баҳоланишига кўзи етмаган имони суст шуҳратпараст муаллиф асари тақдирини ўзига нисбатан тажрибалироқ туюлган адиб таржимон қўлига топширади. Натижада таржима асл нусхага нисбатан мукаммаллик касб этади. Бунда таржимон асар мазмунини асосан сақлаб қолсада, адекват таржима яратиш тамойилига зид тарзда ўз олдига қўйилган талабларни эътибордан соқит қилиб, асарнинг айрим ўринларини олиб ташлаш, уни қисқартириш ёки унга ўзидан янги парча ёки бутунли бошли боблар қўшиш, муаллифнинг ўзига хосдир ва услубини эътиборсиз қолдириб, асарни ўз услубига буйсундириш йўли билан таржима қилади. Оқибатда янги, ўз аслидан тубдан фарқ қиладиган асар вужудга келади. Аслият ва унинг таржимаси билан алоҳида-алоҳида танишган икки тил билимдони уларни бир мавзуга бағишланган икки асар экан, деган хулосага келиш ҳеч гап эмас.  Keep still as still as a mouse till we’ve right at sea. (G.V. G p86) Очик денгизга чи ққ унимизча , инидаги сичконга ў хшаб жим ётинг . Таржима вақти ҳам аслиятнинг шакл ва мазмун бирлигини тўла - тўкис сақлаган ҳолда амалга оширилавермайди . Гоҳо таржимонлар таълим мақсадини назарда тутган ҳолда талаблар савиясидан келиб чиқиб, одатда 19 мумтоз адабиёт намуналарини ҳозирги замон тилига қисқа, содда ва тушунарли тарзда, аксарият, назмни насрий йўл билан баён этиб берадилар. Демак, таржима бир тил доирасида амалга оширилади.  It was as different as chalk from cheese. ( L.G.B p 273) У бутунлай бошкача эди. Аммо шуни қайд қилиш лозимки, таржима қилинаётган асарларнинг ҳаммаси ҳам тўғридан-тўғри аслиятдан исталган тилга таржима қилинаяпти деб бўлмайди. Уларнинг кўпчилиги иккинчи, ҳатто, баъзан учинчи воситачи тил орқали угирилаяпти. Ўзбек тилига қилинаётган таржималарга келсак, қатор ҳамдўстлик республикалари ва кўпчилик ҳорижий халқларидан ў гирилаётган асарларнинг аксарияти асосан рус тили орқали амалга оширилган. Шунингдек, ўзбек адабиёти намоёндаларининг асарлари ҳам жаҳоннинг кўпчилик тилларига воситачи кўпроқ рус тили орқали таржима қилинган. Кўп ҳолларда саҳна асарлари, персонажлари номлари маҳаллий халқ вакиллари номлари билан алмаштирилган саҳнада намойиш қилинган туй- томоша ва бошқа тадбирлар ўзбекона усулга яқинлаштириб талқин этилган. Инглиз тили фразеологиясининг интенсивлиги тўғрисида Логан П Смитнинг “Инглиз идиомалари” асарида ёритилган. У ўзининг асарида 23 та компаратив фразелогик бирликларнинг мазмунини ёритган. Масалан as cool as cucumber, as dull as ditch water ва ҳоказо. Қуйида бир қанча мисолларни кўриб чиқамиз: As bald as a cue ball - totally useless ўзбек тилига на хамир на патир иборасига мос келиши мумкин. As gentle as a lamb - this idiom described characteristics of people who are kind and peaceful person. Бу фразеологик бирликни қўйдек ювош деб таржима қилишимиз мумкин. As blind as a bat - it is humorous idiom and every word here gives its own meaning. And this idiom expresses the condition of very blind. 20  Look at Mrs. Penterland, smiling at nothing. The point is, of course, she's obviously as blind as a bat and won't wear specs. (J. B. Priestley, ‘Three Men in New Suits’, ch. 5)  ‘You're being too independent,’ Quartermain complained. ‘And you're as blind as a bat if you can't see that I'm a close friend of the Minister's.’ (J. Aldridge, ‘The Last Exile’, ch. XXIII) As poor as a church mouse - extremely poor , бу фразеологик бирикма жуда камбағал маъносида ишлатилади.  ‘They haven't anything, have they?’ ‘No,’ returned Jessica, ‘They're poor as church mice.’ (Th. Dreiser, ‘Sister Carrie’, ch. IX) As ugly as sin ёки As ugly as a scarecrow. - very ugly. There, we can use an idiom miserable as sin when used to emphasize that smb is very unhappy or ugly. Бу иборани қовоғидан қор ёғмоқ ибораси билан қисман ёндаштирамиз. Bright as a button - intelligent. We use this idiom for people who are quick to understand. Бу ердаги button сўзи компютер қурилмасидаги тугмача сўзидан олинган бўлиб ҳалқ орасида жуда ақлли инсонларни калласи компютер деб айтамиз. Иккинчи маъносини топ тоза, чиннидек дейишимиз мумкин.  The good Irishwoman has made our place bright as a new pin (R. Greenwood, ‘The True History of a little Rugamuffin’, ch. II)  How could the fellow talk like this, and look as bright and pink as a new penny? (J. Galsworthy, ‘The White Monkey’, part III, ch. VII) Clean as a whistle - perfectly clean. This idiom gives us information about cleanliness. Бу иборанинг ўзбек тилида эквиваленти бўлиб, ёғ тушса ялагудек деб таржима қиламиз.  And whatever you do with your ink, I can't think, for you're as clean as a whistle after it. (Ch. Dickens, ‘Our Mutual Friend’, part I, ch. XV)  Each driller works in his own drift. There's never any muck comes down in these drifts... clean as a whistle all the time. (D. Carter, ‘Fatherless Sons’, part I, ch. 6) 21  Just as she entered the water, clean as a whistle, I plunged in, too... (R. P. Warren, ‘All the King's Men’, ch. VII) Common as an old shoe = low class. Бу ибора хам халқ оғзаки ижодида мавжуд бўлиб зоти паст, таги паст маъноларини беради. Cool as a cucumber- very calm, ушбу ибора эса пинагини хам бузмайди, тепса тебранмас, дунёни сув босса тўпиғига чиқмайди каби ибораларига эквивалент бўлиши мумкин.  John: "...I wouldn't for a moment suggest that there'll be anything between you, but it's inevitable that ordinary persons should think there was." Constance (as cool as a cucumber): "I've always thought that ordinary... persons had more sense than the clever ones are ready to credit them with." (W. S. Maugham, ‘The Constant Wife’, act 3)  This morning they were all back on their jobs, the Chinese cook and all. There they were, as cool as cucumbers; you would have thought they owned the place. (W. S. Maugham, ‘Complete Short Stories’, ‘The Outstation’)  ‘...I saw the Monster's head.’ ‘Weren't you terribly thrilled?’ ‘Not a bit. I was as cool as a cucumber.’ (C. Mackenzie, ‘Hunting the Fairies’, ch. 3) Look like mutton dressed as lamb бу ибора ёши катта бўлса ҳам ўзини ёшдек тутадиган одамларга қаратилган.  ‘They are popular in the neighborhood, I gather.’ ‘Some of the old cats don't like 'em,’ said General Grant. ‘A good deal of mutton dressed as lamb round here.’ (A. Christie, ‘The Labours of Hercules’, ‘The Horses of Diomedes’)  You should be settin' these lasses an example as the lives they lead. Instead you're a length or two in front with a lot of bloody nonsense, mutton dressed up as lamb... (S. Chaplin, ‘The Watchers and the Watched’, ch. 7) Right as a rain бу ибора бирор бир инсонни соғлиги аъло даражада эканлигини кўрсатишда ишлатилади, масалан отдек бақувват.  ‘I hope you are well, sir.’ ‘Right as a trivet, sir,’ replied Bob Sawyer. (Ch. Dickens, ‘Pickwick Papers’, ch. L) 22  ‘There!’ said Mr. Bailey. ‘He's all right now... He's righter than a trivet!’ (Ch. Dickens, ‘Martin Chuzzlewit’, ch. XXVIII)  She was horrified to see that he had a bandage round his head... ‘Landy! Landy! Are you all right?’ He jumped from the train before it had stopped. ‘Right as a bank.’ (D. Cusack, ‘Southern Steel’, ch. XXXI) Sour as vinegar қалапирдай захар, оғзидан захар томади маъноларини беради. White as a sheet бу фразани докадек ок деб таржима қиламиз масалан бирор бир инсон қўрқувдан докадек оқариб кетиши мумкин, инлиз тилидаги sheet сўзи ўзбек тилидаги дока сўзи билан муқобиллаштирилган.  Mr Creackle cuts a joke before he beats him, and we laugh at it - miserable little dogs, we laugh with our visages as white as ashes, and our hearts sinking into our boots. (Ch. Dickens, ‘David Copperfield’, ch. VII)  He was as white as the driven snow; easy meat, I thought. (S. Chaplin, ‘The Day of the Sardine’, ch. X)  The effect on him was ghastly, he fell back in his chair and went as white as death. (W. S. Maugham, ‘Complete Short Stories’, ‘Footprints in the Jungle’) As if there no tomorrow бу иборани кўп ишлатамиз, шошилган одамга қарата худди эртага кун йўқдек, Худони куни бир кун эмас кабилар халқ оғзаки нутқида учрайди.  I ate as if there was no tomorrow As luck may have it – by chance, luckily , омад кулиб боқди, бошига бахт қуши қўнди As the wind blows ибораси шамол бўлмаса дарахтни учи қимирламайди маъносини беради. To be like a fish out of water рус тилда быть не в своей тарелке деб таржима қилинади. Come down on smb like a ton of bricks = to hit or punish smb уришиб ташламоқ ёқасидан олмоқ маънолари мос келиши мумкин. 23  Sweedle: "They come down on you like a cartload of bricks, flatten you out, and when you don't swell up again they complain of it." (J. Galsworthy, ‘Justice’, act IV)  When I expressed my disapproval of her she came down on me like a thousand of bricks. (W. S. Maugham, ‘Complete Short Stories’, ‘Virtue’) drink like a fish - хаддан зиёд алкогол истеъмол қилиш  ...Perkins and Cooper had fallen upon evil days: Cooper drank like a fish and... the linendrapers filed their petition in bankruptcy. (W. S. Maugham, ‘Of Human Bondage’, ch. 15) fight like cat and dog ит мушук бўлиб урушмоқ, яшамоқ маъноларини беради. get on like a house on fire тез тил топишиб кетмоқ маънода ишлатилади.  It was a perfect marriage. They got on like a house on fire. (W. S. Maugham, ‘Complete Short Stories’, ‘Virtue’)  ‘How did you got on with Martha?..’ Jones said. ‘We got on like a house on fire.’ (Gr. Greene, ‘The Comedians’, part III, ch. III)  Higgins: "...I've a sort of bet on that I'll pass her off as a duchess in six months. I started on her some month ago; and she's getting on like a hous on fire. I shall win my bet." (B. Shaw, ‘Pygmalion’, act III) grin like a Cheshire cat- Cheshire cat is a fictional cat which is about a character mainly associated with Alice’s adventures in wonderland written by Lewis Carrol and known for its distinctive grin and so far it has been used. Бу ибора иршайиб кулмоқ маъносини беради, баъзан халқ ичида куйдирилган калла деб ишлатилади.  ‘Please, would you tell me,’ said Alice a little timidly... ‘why your cat grins like that?’ ‘It's a Cheshire cat,’ said the Duchess, ‘and that's why.’ (L. Carroll, ‘Alice's Adventures in Wonderland’, ch. VI)  Mamma is smiling with all her might. In fact Mr. Newcome says... ‘That woman grins like a Cheshire cat.’ Who was the naturalist who first discovered that peculiarity of the cats in Cheshire? (W. Thackeray, ‘The Newcomes’, part I, ch. XXIV) 24  Mary: "...What were you two grinning about like Cheshire cats when you came in? What was the joke?" (E. O'Neill, ‘Long Day's Journey into Night’, act I) Have a face like thunder қовоғидан қор ёғмоқ деб таржима қилинади. Lie like a rig / gas-meter. = tell lies shamelessly уялмасдан ёлғон гапирмоқ Don't pay attention to anything he says; he lies like a gas-meter. Like chalk and cheese - two people or things different although they are alike Like mother like daughter баъзан Like father, like son хам бўлиши мумкин. Онасини кўриб қизини ол , олма дарахти тагига олма тушади деган ўзбек мақолларига мос келади Like water off a duck’s back хеч қандай харакатсиз, парвои палак, дунёни сув босса ўрдакка не ғам маъносини беради.  Flattery fell off him like water from a duck's back. (W. S. Maugham, ‘Complete Short Stories’, ‘Neil Macadam’)  Many people showed him they didn't like what he was doing, but their disapproval passed off him like water off a duck's back. (DAI) Work like a beaver/horse/mule/slave - work very hard қаттиқ ишламоқ, кўп ишламоқ I've been working like a beaver all day — мен кун буйи эшакдей ишладим (оғзаки нутқда халқ ичида ишлатилади)  Why should you stay here working like a galley slave in the dust and heat, when you could come with me and live like a princess? (K. S. Prichard, ‘The Roaring Nineties’, ch. 37)  ...she had to work like a nigger but she was happy. (A. J. Cronin, ‘The Stars Look Down’, book III, ch. IV) Know like the back of one’s hand бировни ёки бирор нарсани беш қўлдек билмоқ Like shelling peas - very easy иборасига like pulling teeth ибораси антоним бўлади. Ўзбек тилига хамирдан қил суғургандек деб таржима қилинади. As like as peas икки томчи сувдек, қуйиб қуйгандек бир бирига ўхшаш 25  From their cruel jaws to their bushy tails they were as like as peas in their likeness to timber-wolves. (J. London, ‘Burning Daylight’, part I, ch. III)  Holland: "But look here, I remember seeing the Archduke described as a very handsome man." Jack Straw: "Spare my blushes, dear friend. We are as like as two peas." (W. S. Maugham, ‘Jack Straw’, act II)  Your father was as like you are now as twa [= two] peas in a pod. (A. J. Cronin, ‘Hatter's Castle’, book III, ch. 2) talk to smb. like a Dutch uncle гап ўргатмоқ, уқтирмоқ  Tomorrow I will talk to them like a Dutch uncle... I could count the real sailors amongst them on the fingers of one hand. (J. Conrad, ‘The Nigger of the Narcissus’, ch. IV)  He says he's had to talk to them like a Dutch uncle, but it's no use this time. (J. Conroy, ‘The Disinherited’, part III, ch. VI)  They were never silly or light-headed, but cautious and conservative; and he could, on occasion, talk to them like a Dutch uncle. (Th. Dreiser, ‘The Financier’, ch. XII) Make like a banana and split ( tree and leave) юлдузи юлдузига тўғри келмаслик маъносини беради Sell like hot cakes- sell quickly, the idiom to sell hot cakes comes from USA where the term hotcake was carried in the 19 th century. It is a simply synonym for a pancake. It must be bought in mass quantities with little effort on the part of the seller, usually so much so that it is hard to keep up with demand. Ўзбек тилига ушбу ибора бозори чаққон деб таржима қилинади. И.И. Туранский компаратив фразеологик бирликларни уч принцип асосида классификация қилади: 1. Семантик мазмуни жиҳатидан 4 гуруҳга бўлади. А) қиёслаш учун асосий манбаа бўлган жонсиз предметлар: as light as gossamer Б) компаратив структура , табиат ҳодисалари асосий манбаа бўлган: as fuel as the wind 26  В) Фауна билан боғлиқ компаратив фразеологик бирликлар : As slow as a tortoise As obstinate/ stubborn as a mule Г) Инжил, мифологик сюжет ва тарихий шахслар билан боғлиқ аллюзиялар. 2. Қиёсий компаратив фразеологияда аллитерациянинг мавжудлиги ва мавжуд эмаслиги А) структурасида аллитерация мавжуд бўлган компаратив фразеологик бирликлар As blind as a bat As pleased as Punch As thick as thieves Б) структурасида аллитерация мавжуд бўлмаган компаратив фразеологик бирликлар As happy as a lark As black as sin As like as two peas 3 . Компаратив фразеологик бирликнинг таржимасида тўғри келиш ёки келмаслик ҳолатдан 3 гуруҳга бўлиниши: 1) таққослаш тилидаги таржиманинг тўлиқ мос келиши (to work like crazy) 2) қисман мос келиши (as soft as butter) 3) таржима қилинаётган тилдаги муқобил таржимаси бўлиши (as dull as ditch water) Идиомаларни ўрганишда улардан фойдаланиш ўрганувчилар учун бироз қийинчиликлар келтириши мумкин. Уларни яхши ўрганишда грамматик структурасини кўриб чикиш керак. Идиомалар сифатлардан, отдан ва предлоглардан таркиб топади. 1. Идиома отдан ясалганда About as useful as a chocolate teapot As bald as a cue ball As luck may have it 27 As day is long To be like fish out of water 2. Сифатдан таркиб топган идиомалар As cool as cucumber Clean as a whistle Right as rain Sour as vinegar White as a sheet As poor as church mouse Bright as a button 3. Феъл билан боғланган идиомалар Feel like a million Fight like a cat and a dog Drink like a fish Know like the back of one’s hand Grin like a Cheshire cat Юқоридаги грамматик тахлилда кўриниб турибдики, компаратив фразеологик бирликлар кўпинча албаттаки сифат ва отдан ясалади. Шунингдек, as, like, as if кабилар орқали ясалади. 28 2.2. Компаратив фразеологик таржима қилиш усуллари Кузатишлар компаратив фразеологик бирликларни ўзбек тилига турли- туман усуллар воситасида талқин этиш мумкинлигини кўрсатади. Компаратив фразеологик бирликлар таржимала муқояса объектлари бир хил семантикага эга «тўла эквивалентлари» билан алмаштирилади. Халқларнинг табиат ва жамиятдаги кўпгина нарса, воқеа-ҳодиса ҳам ҳислат хусусиятларга нисбатан қарашлари, муносабатларнинг аксарият ҳолларда бир-бириларига ўхшашлиги, уларнинг тилларда кўпгина нарса ва воқеа-ҳодисаларнинг бир хил тимсолли мазмуни касб этишларига сабаб бўлган. Бу ҳол ўша нарса ҳамда воқеа ҳодисалар табиатига, хусусиятларига, ўтайдиган вазифаларига, ташқи кўриниш ва ички мазмунларга асосланади. Жаҳоннинг кўпчилик тилларида, жумладан инглиз, рус ва ўзбек тилларида ҳам «гул» ижобий таъриф объекти бўлган аёл ёки қиз бола гузаллигини, унинг қалбан поклигини тимсолий жонлантирар экан, бу муқояса мазкур тилларда анъанавий хусусият касб этади. Модомики, мазкур қиёс тилларда барқарорлик касб этиб, ҳам семантик ҳам услубий жиҳатдан ўзаро мос келар экан, таржимада бундай лисоний воситаларни ўзаро алмаштиришгина таъриф меъёрининг муаллиф тасвирлаган даражадаги талқинини, таржимавий матннинг ўзбекона жарангдорлигини таъминлайди: Do you know how she seems to me ? She seems fresh like a flower. (G.G.T. A. p 112) Фуонгни қандай тасаввур этишимни биласизми ? Худди гулдек . Турли тиллардаги кўпгина компаратив фразеологик бирликлар ранг- баранг нарса ҳамда воқеа ҳодисаларнинг хар хил ҳаётий муносабатлар, тасаввур ва хусусиятларга бадиий муқояса этилиши асосида вужудга келади. Масалан: ит билан мушук, мушук билан сичқон, ит билан бўри ўртасидаги азалий адоватнинг барча халқларга бирдай маълум бўлганлиги туфайли айрим шахслар ўртасидаги давомли келишмовчиликнинг ит билан 29 мушук ўртасидаги муносабатга муқояса этилиши асосида ҳосил бўлган фразеологик бирликларнинг ҳам аслиятда, ҳам таржима тилида учратиш табиий ҳол бўлиб, таржима жараёнида мавжуд эквивалентликдан фойдаланиш сўзсиз адеквантликни юзага келтиради. Ушбу лавҳа таржималари бундан гувоҳлик беради. It`s a most extroardinary thing that you two never can keep from sparring like a cat and dog. ( E. V. G. p 93) Тавба, Галиннинг жонига тегмай ҳеч ўтира олмайсизда! Ит-мушук-а. Муайяан услубий мақсадга эришиш ниятида ёзувчилар гоҳо компаратив фразеологик бирликларни бироз ўзгартирган, янгилаган ҳолда қўллайдилар. Эквивалент компаратив бирликлар ёрдамига мурожаат қилиш жараёнида таржимонлар ҳам тилда мавжуд анъанавий воситаларни ўзгачароқ шаклда қўллаш йўли билан тенг қимматли таъсирчарлигини юзага келтирадилар. Гоҳо чиройли йигит-қизлар ижобий таърифланар эканлар, юзларини оқлиги беғуборликни, г ў залликни жонлантира оладиган «сут» иштирокида тасвирланади: -«сутга чайилгандай» тасаввур этадилар. Таржима амалиётининг иллатли усулларидан бўлмиш бу турига ўтган асрнинг ўрталарига тез-тез мурожаат қилиб турилган. Бу таржимон аслиятнинг шаклини тўла эътибордан соқит этгани ҳолда, мазмунини ўз сўзлари билан содда ва қисқа ҳикоя қилиб берган. Онда-сонда, персонажлар нутқи тасвирини тиклашга эътибор қилинмаган. Услубий приёмлар ва бадиий-тасвирий воситалар вазифаларини қайта яратишга деярли ҳаракат қилинмаган. Натижада муаллиф яратган сиқиқ, образли ҳиссий таъсирчан ифодалар нурсиз баён даражасига тушиб қолган. Гоҳо масала шу даражага бориб етганки, таржимонлар парчалар мазмунини, персонажлар хусусиятларини ўз-ўзларича ўзгартирганлар. Бутун бошли тасвирларни ўзларидан қўшганлар, асардаги айрим тасвирларни таржимада тушириб қолдирган. Турли халқлар фразеологик бирликларнинг ҳар жиҳатдан ўхшашлиги аксарият ҳолларда халқлар турмуш шароитлари, урф-одатлари ва мантиқий 30 мушоҳадаларидаги муштараклик билан изоҳланади. Зеро, бошқа тил воситалари сингари фразеологизмлар ҳам турли-туман умуминсони фикр баён қилиш меъёрлари ва ҳаётий кузатишлар асосида вужудга келадилар. Натижада турли тиллар барқарор сўз бирикмалари бир хил образли асосдан иборат бўлиб қоладилар. Ҳам моддий, ҳам маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан ўзаро мос айрим фразеологик эквивалентлар таркибидаги баъзи предметлар номлари бир-бирларидан сон шакллари жиҳатларидан фарқ қиладиларки, таржима жараёнида ушбу тафовутли ҳолатга илмий ижодий ёндошиш адекват воситаси яратишнинг бир-бирининг гарови саналади. Маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан мос айрим фразеологик эквивалентлар лексик таркиб жиҳатдан бир-бирларидан бир ёки икки компонентга расман тафовут қилсаларда, мантиқан уларнинг лексик таркиблари ўртасида фарқ йўқ. Жумладан, ўзбекча «қандай шамол учирди?», «бармоқ билан санарли» фразеологизмларнинг инглизча эквивалентлари бўлмиш « what wind blows you here ?», « Can be counted on the fingers of one hand » бирликлари таркибидаги компонентлар ўзбекча бирликларникидан иккитадан компонентга ортиқ. Таржима жараёнида аслиятдаги лисоний бирликларни моддий жиҳатдан аниқ акс эттиришга уринмасдан, уларни маъно ва услубий вазифаларни биринчи ўринга қўйиб, таржима тилининг ўзига хос воситаларига мурожаат қилишгина пр а гматик адекватликни юзага келтиради. Бинобарин, қуйидаги инглизча мисол ва унинг русча таржимасида бирор нарса ёки воқеа ҳодисасининг яхши аёнлиги образини «кундуз куни» ёруғлик яратган бўлса, ўзбекча таржимада бу вазифанинг «ойна»га юклатилганлиги ҳар қайси тил имкониятидан ўринли фойдаланиш натижаси сифатида адекват жарангдорликни юзага келтирган. -It`s as clear as daylight . Pyle knows I smoke a few pipes before bed, and doesn`t want to disturb me. ( R . L . T . I . p 98) -Ҳамма нарса ойнадек равшан . Пайл ухлаш олдидан бир неча марта трубка чекиб олишимни безовта қилгиси келмагандир. 31 As cool as cucumber – совукконликни йукотмайдиган .тепса-тебранма с Thought it was his first great venture, he was now as cool as cucumber. ( R . L . T . I . p 145) Гарчи унинг биринчи таваккал (хатарли )б ў лишига қ арамай у зи ғ ирча хам хавотир ланмади . Drop like hot potato-тезда зудлик билан қутулмок-алоқаларни муносабатларни шартта тўхтатмок-бировдан қочмоқ Has she said anithing to you Tong Croom? She laughed and said he had dropped her like a hot potato. ( I.L.T. 56) As welcome as flowers in May.- узо қ инти қ кутилган айни исталган нарса холат As firm as a rock- темирдай мустахкам . йулдан оздириш б ў лмаган . алдовга учмайдиган одамларга нисбатан қў лланилса ў збекч а, т ошдай каттик ибораси тўғри келади . Ў та кетган хасис бир с ў мини жойдан тугадиган одамларга нисбатан айтилади . It was a break bracing morning :the frosty road was hard as iron ,and I felt as light as a cork(T.H.L.R.156p ) - Хали эрталаб булутли ва сову қ эди . Мен ў зимни одатдан таш қ ари енгил ва дадил хис килдим. Одатда бир тилдаги ибораларни иккинчи тилга эквивалентлар ёрдамида таржима қилиш адекват таржима яратишнинг энг фойдали йўли ҳисобланади. Чунки эквивалентларда иборалар маъноларидан ташқари уларнинг образли асослари ҳам бир-бирлариникига ўхшайди. Бу эса ибораларнинг стилистик функция жиҳатидан ҳам бир-бирларига, кўпроқ тўла мос бўлишларини таъминлайди. Шунинг учун ҳам тажрибали таржимонлар ўз фаолиятларида таржима амалиётининг шу йўлидан иложи борича кўпроқ фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Қуйида , энди биз бир - бирларига эквивалент инглизча ва ўзбекча фразеологик ибораларни классификация қиламиз қиламиз ва шу классификация асосида инглиз тили тилидан ўзбек тилига таржима қилинган 32 асарлардан йиғилган фразеологик иборалар таржимаси хақида гапирамиз . Ўз классификациямизга икки тил фразеологик ибораларнинг грамматик тузилиши ва семантик белгиларни асос қилиб оламиз. Бу белгилар инглиз ва ўзбек тиллари фразеологикларнинг маънолари,стилистик функциялари,лексик составлари,сўз тартиблари ва тартиблардаги компонентларнинг сон категориясидир. But I’ve been working like a slave all week I just get to bowl up. ( M. E.M. 271p) I’ve been working like a slave. Бу хил класификация,бизнинг фикримизча,инглиз тили фразеологик ибораларнинг лингвистик табиатини чуққурроқ ўрганишига ва уларни ўзбек тили фразеологик иборалари билан қиёслашга, шу йул билан икки тил ибораларнинг стилистик функцияларни ўзлаштиришга хамда қиёсий стилистик планда умумлашган хулосалар чиқаришга ёрдам берадики ,бу хулосалар бадиий таржима назариясининг бойишига сўзсиз таъсир курсатади. Шуни айтиш керакки,бу хилдаги бир бирларига хар томанлама мос инглизча ва ўзбекча эквивалент оз миқдорда учрайди. Тилнинг эквавалентлари аксарияти бир бирларига ҳар қандай ҳолатда хам мос келавермайди,зарур бўлганда хар доим ягона эквивалентлар ҳисобланади. Бундан эквивалентлар феъли ҳар қандай образлийлик , эмоционаллик ва бадиий ифодадан ҳоли бўлиб , ўзлари тааллуқли бўлган тилларнинг тур ғ ун штампларига айланиб келган . Шунинг учун уларнинг бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш , агар иккинчи тилда эквивалентлари бўлса таржимон учун ҳеч қандай мушкулот ту ғ дирмайди . Бинобарин , бундай ибораларни бир тилдан иккинчи тилга таржима қилишда , таржимондан ҳеч қандай махсус маҳорат талаб қилинмайди . Таржимончилик амалиёти учун бу усулнинг аҳамияти катта эмас . As though all blood had been drawn from him … ( R.W.U.T. p 24) Худди ундан қ онини суриб олгандек… 33 Бу хил, бошқа жиҳатлардан бир-бирларига мос бўлиб, фақат сўз тартибидагина фарқ қиладиган инглизча ва ўзбекча эквивалентлар анчагина бор. Уларнинг фа қ ат сўз тартибининг ўзида бир - бирларидан фар қ қ илишининг ўзи ҳам баъзан таржимон олдига маълум қ ийинчиликлари қ ўйиши мумкин . Баъзан тажрибасиз таржимон оргиналидаги ибора структурасини ўз тилига шундайлигича к ў чириб қ ўйиш ҳам мумкин . Бир - бирига маъно , лексик таркиб ва стилистик функция жиҳатларидан мос бўлиб , сўз тартиби ва сон жиҳатларидан фарқ қиладиган эквивалентлар : -to stretch one`s legs according to the coverlet- кўрпага қ араб оё қ узатмо қ. -to pone one`s nose into smb`s affairs – бировнинг ишига бурнини су қ мо қ. Юқоридагилардан бошқа жиҳатлардан бир - бирларига мос бўлиб , фақат сўз тартибининг ўзидагина фарқ қиладиган эквивалентларни бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш ҳам баъзан таржимон олдига маълум қийинчиликлар қўйиши мумкин эканлиги ҳақида гапирдик . Ушбуда эквивалентлар яна сон жиҳатидан ҳам бир - бирларидан фарқ қиладилар . Бинобарин , бундай эквивалентларини бир тилдан иккинчи тилга таржима қилиш жараёнида баъзи хато ва камчиликларнинг содир бўлиши табиийдир . Бир - бирларига маъно , стилистик функция ва сон жиҳатидан мос бўлиб ( сўз таркиби жиҳатидан деярлик , ҳар доим фарқ қилади ) лексик состав жиҳатидан битта , баъзан иккитадан компонентлар фарқ қиладиган эквивалентлар :  As red as a cherry- олмадай қ изил  As light as a feather-қ ушдай енгил  As harmless as a dove- мусичадай беозор . Кўриниб турибдики , бу хил эквивалентларнинг кўпчилиги ўзлари тааллуқли бўлган халқ тимсоллари билан бо ғ лиқдир . Шунинг учун ҳам уларни бир тилдан иккинчи тилда таржима қилишда ҳарфх ў рликка йўл қўйиш , асар таржиманинг қилинаётган тил нормасининг таржимаси нотў ғ ри талқин қилинишга олиб келиши мумкин . Бир - бирларига маъно , стилистик 34 функция ва сон жиҳатларидан мос бўлиб ( сўз тартиби камдан - кам мос келади ), состав жиҳатидан биттадан компонентлари фарқ қиладиган эквивалентлар :  To throw up one`s cap (hat)- дупписини осмонга отмоқ . Бу мисолда қўлланилган (a cap) ( шапка ) ёки «a hat» ( шляпа ) ўзбек воқелигни билдиради . Баъзан вариантдорлик ҳам таржимавий мушкулотларни келтириб чиқаради. Вариантдорлик тилнинг барча даражаларига мос бўлиб, у кўпроқ фразеологик бирликлар таркибида кўпроқ учрайди. Фразеологизм компонентлари таркибида кўзга ташланадиган ўзгачалик одатда иборанинг янгиланишига олиб келмайди. Балки, унинг тилда мавжуд вариантга нисбатан семантик жиҳатдан янада аҳамиятлироқ, салмоқдорроқ қилади. As sick as a dog My friend was as sick as a dog when he left the restaurant last night. ( S.B.D.A. p 308) Д ў стим кеча кеч қ урун ресторандан чикиб, кетганда ў лаксадек касал эди. Сохта фразеологик эквивалентлар ва таржима лексик таркиб жиҳатдан бир-бирларига мос икки тил фразеологик бирликлари гоҳо маъно ва услубий жиҳатларидан фарқ қиладилар. Бу ҳол бир халқнинг моддий ҳаётида учраб ва юз бериб турадиган нарса ва воқеа-ҳодисаларга мустақил, ўзга тиллар таъсири ва тазйиқсиз ёндошиши, баҳо бериши билан изоҳланади. Шунга кўра, халқларнинг ҳаёт тарзи ҳамда мулоҳаза ва мушоҳадаларида айрим номуштаракликлар тафовутлар намоён бўлиб турадики, ушбу омиллар уларнинг она тили заҳираларидан фойдаланишларида ҳам кўпроқ кўзга ташланади. Муайян халқ вакиллари муайян ҳаракат муомала муносабат ва юриш-туришда бир хислат ва хусусиятни кўра олсалар, ушбу жиҳатларга бошқа халқ фарзандлари ўзгача баҳо берадилар. Натижада муайян халқ вакиллари томонидан маълум нарса ёки воқеа-ҳодиса мажозий баҳо объекти бўлганларида бир тушунчани ифодаласа, ўзга халқ фарзандлари лафзида у бўлакча баҳо касб этади, оқибатда лексик таркиб жиҳатидан бир-бирларига мос икки тил фразеологик бирликлари ҳар-хил маъно ва услубий вазифалар 35 ифодаси учун хизмат қилади. Чунончи, инглизча “ As firm as a rock ” компаратив фразеологик бирлиги пулатдай мустакам, йўлдан оздириб бўлмайдган, алдовга учмайдиган кишиларга нисбатан мажозий қўлланилса, унга лексик таркиб жиҳатидан айнан ўхшаш ўзбекча «тошдай қаттиқ» компаратив фразеологик бирлиги бирор предметнинг ортиқ даражада қаттиқлигини ҳамда бирор шахснинг ўта хасислигини образли ифода этади. Одатда бир тилдаги фразеологик бирликларни иккинчи тилга эквивалентларни ёрдамида таржима қилишда иложи бўлмаганда, яъни таржима тилида оригиналдаги ибораларга мос эквивалентлар топилмаган тақдирда, таржимонлар муқобил вариантлар ёрдамида таржима қилишда қилиш ҳам синалган самарали йўллардан бири ҳисобланади. Муқобил вариантлар ёрдамида таржима қилганда, эквивалентлар ёрдамида таржима қилгандагина нисбатан ҳам кўпроқ эҳтиёт бўлиш зарур. Чунки икки тил иборалари юзаки қараганда, баъзан бир-бирларига муқобил бўлиб кўринсаларда, аслида улар маъно ва стилистик функция жиҳатларидан бир-бирларидан фарқ қилишлари, яъни бир-бирларига сохта муқобил вариантлар бўлишлари мумкин. Баъзан улар бир хил маънони англатсаларда, ситилистик функция жиҳатидан бир-бирларидан фарқ қилишлари мумкин. Бу, албатта кўпроқ уларнинг бир-бирларидан лексик таркиб жиҳатидан фарқ қилишлари билан боғлиқ. Бундан ташқари, қайси тилга назар ташлайлик, унда кўпгина синонимик фразеологик ибораларни учратганмизки, улар маъно ёки (фразеологик) стилистик функция жиҳатларидан бир-бирларидан фарқ қиладилар. Таржимоннинг қийинчилиги шундан иборатки, у асил нусхадаги иборани тўғри таржима қилиш учун таржима тилида мавжуд бўлган синонимик иборалардан энг мосини танлаб олиш зарур. Fight like cats and dogs The two children were fighting like cats and dogs when we entered the room. ( M.K.D. p 125) Биз хонага кирганимизда иккита бола ит-мушукдек жанжалашаётган эдилар. 36 Бундан ташқари , хар хил контекстларда иборалар хар-хил қўшимча маъно ва маъно отенкалари касб этишлари ҳам мумкинки, бу нарсаларнинг доимий ҳисобга олиши, адекват таржима яратишининг бирор-бир шароитидир. Фақат лексик бирликлар эмас, балки кўпчилик фразеологик бирликлар ҳам кўп маъноли бўладилар. Бундан ташқари, баъзилари ҳар-хил контекстларда қўшимча маънолар, янги маъно отенкалари касб этдилар. У ёки бу фразеологик бирликларнинг қандай маъно ва стилистик функциясини ўтаб келаётганлигини аниқлаш учун контекстга мурожаат қилиш керак. Масалан, А.В.Куниннинг « И нглизча-русча фразеологик луғат»ига мурожаат қилсак, луғатда « to break fresh ground » иборасининг тўрт хил маъноси берилган. 1. ер очмоқ (чопиш ёки ҳайдаш йўли билан); 2. окоп қаза бошламоқ; 3. бирор янги ишни биринчи бўлиб бошламоқ; 4. замин тайёрламоқ ёки инглизча ( to hold one ` s tongue ) ибораси ҳам хар хил контекстларда хар хил маънолари касб этган бўлиб, бу иборани ўз тилларига таржима қилишда рус ва ўзбек таржимонлари ўз тилларида мавжуд бўлган хар хил лексик ва фразеологик бирликлардан фойдаланиш шарт. а. Бир-бирларига маъно, стилистик функция жиҳатларидан мос бўлиб, бир тилдаги нейтрал (асл нусхадаги) иккинчи тилдагисининг (таржима тилидагисининг) составида ўзи тааллуқли бўлган халқ воқелигини акс эттирадиган компонент мавжуд бўлган муқобил вариантлар: «т he cobbler ` s ( shoemaker ` s ) wife is the worst shod » ибораси таркибида инглиз халқи воқеликни акс эттирадиган компонентлар бўлмагани ҳолда унинг муқобил вариант ўзбекча «б ў зчи белбоққа ёлчимас» иборасини таркибида «белбоғ» сўзи ўзбек воқелигини акс эттиради. Келтирилган инглизча иборани ўзбекча ибора орқали таржима қилиш, инглиз белига ўзбек белбоғини боғлаб қўйишга, яъни оригиналдаги иборани миллийлаштиришга олиб келади. Чунки, бу иборалар фразеологик чатишмалар эмас, балки фразеологик бутунликларга тааллуқлидирлар. Фразеологик бутунликлар маънолари эса 37 таркибларидаги компонентлар маъноларига асосланишлари туфайли уларни талаффуз қилганда алоҳида компонентлари ҳам жамланиб барҳаёт бўлиб туради. б. Бир-бирларига маъно, стилистик функция жиҳатларидан мос бўлиб, ҳар қайсининг таркибида ўзи тааллуқли бўлган халқ воқелигини акс эттирадиган компонентлар мавжуд бўлган муқобил вариантлар « give him an inch and he ` ll take an ell » иборасининг ўзбек тилида «салласини (д ў пписини) ол деса, калласини олмоқ» муқобил варианти мавжуд бўлиб, биринчи иборада « inch » (2,5 см), « ell » (113), таржима жараёнида бу хил вариантларнинг бирини иккинчи билан алмаштириб таржима қилиши, агар иборалар фразеологик чатишларига балки, фразеологик бутунликларга тааллуқли бўлса, худди юқоридаги «а» пунктда айтиб ўтганимизда, оригиналдаги иборани миллийлаштириб қўйишга олиб келади. Таржима тилида аклиятда қўлланилган фразеологик бирликка эквивалент фразеологизм топилмаган тақдирда, адекватда кўп ҳолларда муқобил вариантлар ёрдамида амалга оширилади. Маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан мос икки тил фразеологик бирликлари қатор ҳолларда бир- бирларидан лексик таркибида ёки бутунлай, ёки таянч компонентларидан бошқа унсурларидан фарқ қиладилар. Бундай фразеологик бирликлари ўзаро муқобиллик муносабатида бўлади. Муқобил вариантлар таржимада бир-бирларии бемалол алмаштираверадилар. Чунки, мазкур бирликлар таркибида уларнинг ўзаро алмашинувларига ҳалал берадиган миллий хусусиятли сўзлар учрамайди. Аммо таржимонлар гоҳо ўз тилларида мавжуд имкониятдан унумли фойдалана олмасдан, ифоданинг ноадекват талқинига йўл қуядилар. Масалан, «бирор нарса тўғрисида яхши ахборотга эга бўлмоқ» маъносини образли ифодаси учун « To have something at one ` s finger - ends (бирор нарса панжасини учида бўлмоқ)» фразеологик бирлиги қўлланилган бўлиб, у ўзбек тилига « Беш қўлдек билмоқ » муқобил варианти орқали адеквант ў гирилган. Ваҳоланки, аслиятдаги гап Мартиннинг ўзига таниш касб-денгизчилик устида 38 шунчаки гапиргани ҳақида эмас, балки унинг ушбу касбини «сув қилиб ичиб юборгани», унинг бу иқтидори эса мистер Мортнинг уни юқори кўтариб мақтагани тўғрисида бормоқда. Демак, аслият мазмунига кўра, мистер Морозни Мартиннинг билимдонлигига қойил қолдирган бўлса, таржимон матнига кўра уни қаҳрамоннинг денгизчилик касби билан шунчаки танишлиги каби кишини қойил қолдиришига асос бўла олмайдиган оддий маълумот ҳайратга солади. «. . . they talked about the sea as a career a subject which Martin had at his finger-ends ». ( J.L.M.E. p 99) «Суҳбат Мартин учун жуда ҳам таниш касб устида-денгизчилик касби устида борди». Таржимон ҳар бир ҳолатда матн мазмунига жиддий кириб бориб, муаллиф мақсадини тушуниб етиб нутқий вариантларнинг энг мосини танлайди. Гоҳо таржима тили тизимида аслиятда қўлланилган фразеологизм маъно ва услубий вазифасини қоплайдиган тайёр муқобил вариант топилмаган тақдирда, аслияга контектуал мос образли ёки ҳис-ҳаяжон ифодаси учун қўлланиладиган восита қидириб топилади. Бундай пайтларда мазмуний ва вазифавий ўз а ро тенг қийматли бўлмаган, анъанавий хар хил мулоқот вазиятлари таркибида фойдаланиладиган икки тил воситалари констекстуал муқобиллик касб этади. As drunk as a shunk The man was a drunk as a shunk when he walked into the restaurant. ( I . J . T . S . p 254) Эркак ресторанга кирганда ғ ирт маст эди. Work like a horse My grandpa worked like a horse when he was a young man. ( K . M . B . p 176) Бобом ёшлигида эшакдай ишлаган. Бу ҳолда таржима қилганимизда бироз қўполроқ чикади. Шу сабабли ушбу компаратив фразеологик бирликни жуда кўп қаттиқ ишлаган деб тиржима қиламиз. 39 Юкоридаги компартив фразеологик бирикмадаги horse сўзи ўзбек тилидаги эшак с ўзи билан муқобил вариантини топиб алмаштирган. As hugry as a bear I was as hungry as a bear when I arrived home from work. ( W.S.T.G.p 326) Мен уйга ишдан келганимда итдек оч эдим. Бу юкоридаги иборада bear айиқ сўзи ит билан алмаштирилган. As quite as a mouse I was as quite as a mouse when I left the house early this morning. ( K.M.B. p 178) Мен бугун эрталаб уйдан чикканимда жуда осойишта эдим. Бу компаратив фразеологик бирикма осойишта с ў зи билан алмаштирилган. Сўзма-сўз таржима натижасида ҳосил бўлган фразеология хусусиятига эга бўлиб, асосидаги мажоз таржима тили вакилларига яхши тушунарли эканлиги туфайли аслиятда назарда тутилган маъно ва услубий вазифани айнан акс эттира олади. Масалан, сувда сузиб юрган балиқни қўл билан тутиб олишнинг ниҳоятда мушкуллиги русларга ҳам, ўзбекларга ҳам маълум бўлганлиги сабабли, Войничнинг «С ў на» романи персонажи Мартини нутқидаги муқоясига асосланган фразеологизмнинг ( As slippery as an eel ) калька усулида амалга оширилган таржимаси натижасида ҳосил бўлган бирикмалар, барқарор лисоний воситалар сингари таркибий жаранглайди. Бинобарин, ўзбекча бирикманинг тилда турғунлик касб этиб, умумхалқ тили бойлигига айланишига тўла асос бор. Масалан :  The man`s as slippery as an eel ; I don`t trust him. Балиққа ўхшаш сирғанчиқ , мен унга ишонмайман. А s slippery as an eel Маънони ойдинлаштирувчи сўзлар қўшиб компонентлар таркибини кенгайтириш йўли билан калька қилиш, баъзан таржимонлар аслиятдаги фразеологик бирикмаларнинг сўзма-сўз таржималари натижасида ҳосил 40 бўлган бирикмаларни зарурий маъно ва услубий таъсирчанликни яратишга ожизлик қилади, деган фикрга бориб, уларга маънони ойдинлаштирган, мантиқан тўлдирган сўзлар қўшадилар. Масалан, Keep as still as a mouse till we ` re right at sea , бирликнинг русча калькаси аслиятдаги бирликка лексик таркиб жиҳатдан тўла мос бўлса, ўзбекча калькаси таркибида маънони ойдинлаштирган қўшимча «ин» сўзи мавжуд. Зеро, инидаги сичқоннигина одам ёки мушук хавфидан қ ў рқиб инида ётиш табиий ҳол. очиқ денгизга чиққинимизча, инидаги сичқонга ўхшаб жим ётинг . Бу усулга мурожаат қилиш ҳамма вақт ҳам ўзини оқлайвермайди. Гоҳо таржимондан ушбу усулни суъний истеъмол қилиб, сиқиқ ҳолда фразеологик бирликлар сўзма-сўз таржималарга ортиқча изоҳлар бериш йўли билан уларнинг метафарик образлигини услубий бетараф ҳолга келтириб қўядилар. Чунки, фразеологик бирликлар хос ихчам ва лунда ифодаларнинг барбод бўлиши одатда улар ёрдамида юзага келтириладиган услубий таъсирчанлиги ҳам йўққа чиқарилади. Бирликнин гўзига хос сиқиқ шаклларини таржимада сақлаш йўли билангина улар такрибида мужассамлашган образли умумлашмаларни қайта яратиш мумкин. Компарати в фразеологик бирлиги сиқиқ ҳолда инсоний сабот- матонатлилиги, бардошлилиги каби ҳислатларни образли ифода этса, унинг ўзбек тилидаги ҳижжалаб батафсил талқини натижасида ҳосил бўлган «жони мушукникидан ҳам қаттиқ бўлади» сўз бирикмаси компаратив фразеологик бирликларга хос маъно ва услубий вазифага эга ихчам барқарор восита сифатида кўзга ташланмайди. Бундан ташқари, «мушук» ўзбек тилида яшовчанлик образини жонлантирадиган жонивор эмас. Бундай вазиятда ўзбек «жони қирқта» сўз бирикмасидан фойдаланишни маъқул кўради. Cat`s has nine lives. Хотин кишининг жони мушукникидан қаттиқ бўлади бунда таржима усулларидан фойдаланиш мумкин бўлишига қарамасдан , калька усулига мурожаат қилиш . 41 Бу усул кўпинча таржима тили лексик синтактик меъёри қабул қила олмайдиган сўз бирикмаларининг пайдо бўлишига олиб келади . Ҳосил қилинган бундай ифода воситалари , ўз навбатида аслиятнинг мазмуний жиҳатини меъёрий акс эттира олмасдан , мулоқот жараёнига халал беради . Таржиманинг аслиятига бундай номувофиқ келишининг сабаби шундан иборатки , таржимонлар аслиятдаги компаратив фразеологик бирлик мазмуний - услубий ва прогматик вазифаларга чуқур кириб бормасдан иш тутадилар , натижада уларнинг назаридан фразеологик бирликлар компонентларнинг семантик кўриниши четда қол а д и . Таржима амалиёти фразеологик бирликларни ўзбек тилига калька усулида қуйидаги йўлларига эътиборимизни тортамиз: а) аслиятдаги бирликларга лексик таркиб ва услубий вазифа жиҳатларидан тўла мос калькалар (икки тил ифодаларининг грамматик қурилишлари гоҳо бир-бирларидан фарқ қилишлари мумкин). Агар аслиятда қўлланилган бирликда мужассамлашган образ ҳаётий кўрсаткичларга ҳамда барчага маълум ва машҳур табиат ҳодисаларга асосланган, шу билан бирга таржима тили соҳибларига яхши таниш воқеа-ҳодисалар заминида вужудга келган бўлса-ю, ибора таркибидаги унсурлар орасида мантиқий боғланиш кўзга яққол ташланиб турса, бунда фразеологик бирликларнинг ҳижжалаб қилинган таржимаси аслиятдаги бирлик мазмуни услубини ва прагматик вазифасини қайта яратади. Ўзбек тилида ҳосил сўз бирикмаси четдан киритилгандай тил тизими учун бегонадай туюлмайди. Масалан, «туяни думи калталиги туфайли, ерга тегмаслиги, ҳ ў кизнинг туғмаслиги, таканинг сут бермаслиги» айни ҳақиқат. Шу асосда «ҳеч қачон» тушунчасининг образли ифодаси учун ўзбек тилида «туянинг думи ерга текканида», «ҳ ў киз туққанда» фразеологик бирликлари барпо этилган. Модомики, олдиндагилари қатори кейинги ибора асосида ётган ҳаёт ҳақиқати ҳам таржима тили соҳибларига яхши тушунарлилиги туфайли мазкур иборанинг ҳижжалаб қилинган таржимаси аслиятда мужассамлашган маъно ва услубий хусусиятини қайта яратган. 42 Ҳосил бўлган «такадан сут таъма қилмоқ» сўз бирикмаси анъанавий барқарор ибора сифатида қабул қилинади. Ҳар қайси тилнинг образлийлик яратиш тизими, умумий қоидадан ташқари ўзига хос хусусиятга ҳам эга бўлиши туфайли аслият тилидаги аташ, англатиш белги ва аломатлари кўп ҳолларда таржима тилига хос бўлмайди. Масалан, ўзбек тилида одатда «от» соғломлик, «фил» бақувватлик тимсоллари. Ҳеч ким қ ў рқитиб юрагингизни олиб қўйган эмас, буқадек соғломсиз. Аммо, айрим калькалар асосларида мужассамлашган образ таржима тили соҳибларига тушунарли ва муқобил бўлса-да, гоҳо таржима тилида анъанавий хусусиятга эга эмаслиги туфайл ғайритабиийдай туюлади. Лекин, аста-секин улар нутқда меъёрий қўлланилиш имкониятини қўлга киритадилар. Муайян фразеологик бирликни гоҳо на эквивалент, на муқобил вариант, на калька ёрдамида ў гиришнинг имкони топилади. Бундай ҳолларда санъаткорлар ноилож таржима амалиётининг тасвирий усулига мурожаат қиладиларки, мазкур усул ёрдамида бирликлар маънолари эркин маънодаги сўз ёки сўз бирикмалари воситасида тушунтириб қуя қолинади. Ушбу ҳолатларда аслиятдаги фразеологик бирликлар таркибида мужассамлашган услубий вазифаларнинг қайта яратилиши ҳақида сўз бўлиши мумкин эмас. Ушбу ҳолатларда баён этилган фикрнинг таъсир кучи пасаяди, аниқ ва сиқиқлиги йўқолади. Бу эса ўз навбатида аслият матни бадиий қийматининг пасайишига олиб келади. Чунончи « To make a mountain out of a mohehill » бирлиги ўзининг синоними « To exaggerate » сўзидан, « Silent as the grave » бирлиги « Silen » сўзидан ўзларининг образликлари билан фарқ қиладилар. Бас шунай экан, инглизча « To exaggerate » сўзини ўзбек тилига луғавий эквиваленти «бўртириб юбормоқ», « Silent »ни «жим» сўзлари орқали таржима қилиш мумкин бўлгани ҳолда, юқорида келтирилган фразеологик бирликларни «б ў ртириб юбормоқ», «жим» каби услубий бетараф сўзлар 43 воситасида таржима қилиш инглизча бирликларда мужассамлашган образликнинг сунишига олиб келади. Мазкур ибораларни «нинадай нарсани, туядай қилмоқ» муқобил варианти ҳамда «қабрдай жим» калькаси орқаси таржими қилишгина вазифавий адекватликни юзага келтиради. Баъзан аслиятда яратилган қўшимча маълумотни таржимада тасвирий йўл билан ҳам қисман тиклаш имконияти мавжуд. Бу, бир томондан, бадиий нутқ таркибида деярли барча маънодор лисоний воситаларнинг эстетик-таъсирчанлик касб этиши билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан кўп қўлланиш оқибатида айрим фразеологик бирликлар образли таъсирчанлик хусусиятнинг маълум даражада нурсизланиб қолишига вобастадир. Таржимонлар айрим ҳолларда компаратив фразеологик бирликларни тасвирий йўл билан угириш орқали китобхонларга сўндириб, ифодани услубий жиҳатдан бетараф қилиб қўядилар. Ваҳоланки, бадиий ижод соҳиблари ўз персонажлари фикрини бошқа бадиий-тасвирий воситалар қатори, бадиий муқояса ҳам фойдаланадиларки, таржимада адекватликка эришишда бирдан бир шу услубий воситалар вазифаларини қайта яратишдан иборатдир. Акс ҳолда муаллиф мақсади рўёбга чиқмай матн нурсизланиб қолади . Why it was a stonishing, the way I felt as light as a feather right straight off. ( S.P.G.A. p 328) Ажабо, шундай деб уйладиму, дилим анча енгиллади. Асл нусха ва унинг русча таржимасида образлилик персонаж аҳволининг «пар» енгиллигига муқояса этилиши воситасида ҳосил қилинган бўлса, ўзбек матн таржимасида тилда мавжуд «қушдай енгил» мувофиқ компаратив фразеологик бирликлардан фойдаланмасдан, тасвирий йўлга мурожаат қилиши оқибатида обрали хусусиятдан маҳрум бўлган. Балиқ гўштининг образли тарзда «қор»га муқояса этилиши бола нутқи хусусиятини яратиб берганки, ҳосил бўлган компаратив бирикмаларнинг рус тилига моддий жиҳатдан аниқ угирилиши аслият образлилигини сақлаб қолиш билан бирга бола нутқининг ўзига хослигини ҳам тўғри талқин этган 44 бўлса, бирикма муқояса объектининг ўзбекча таржима таржимадан тушиб қолиши таржимани образли хусусиятдан маҳрум этишдан ташқари, персонаж нутқи тасвирини ҳам йўққа чиқарган. They peddle out such a fish as that by the pound in the market house there`, ererybody buys some of him`; his meat`s as white as show and makes a good fry. Бунақа балиқларни бозорда қадоқлаб сотишади , кўп одамлар олади ҳам , лаққа балиқларни гўшти оппоқ бўлади , қовуришга ҳам яхши . As brown as a berry -жуда хам тук, бутунлай кўйган, қуёш урган.  There were besides the catteger ansd his wife and three young sturay children, as brown as a berries. C тол атрофида кариядан ташкарида хожа билан унинг рафи қ аси ва офтобдан к у йган ( қ орамагиз ) уч болакай ў тиришарди .  Quake like an aspen leaf – кузги япро қ мисоли титрамок .  As the tree, so the fruit – чаёндан - чаён , илондан - илон , атисан қ атисан асл зотинга тортасан , онаси қ андай б ў лса , қ изи шундай . Компаратив фразеологик бирликлар муқояса объектининг таржимада маънони кучайтирувчи лексик восита билан образлилигининг бирмунча нурсиз тарзда талқин этилишига, балки муаллиф матнининг ўзгача маъно белгиси касб этишига ҳам олиб келади. Масалан, оғир турмуш тарзи, ҳаёт ташвишлари жонига теккан. То меҳнати оғирлигини д ў зах азобига қиёс этиш ( work like hell ) йўли билан нафақат суҳбатдоши балки китобхонда ҳам ўзига нисбатан зўр ачиниш ҳисси уйғотган бўлса, бадиий муқояса натижасида ҳосил бўлган компаратив фразеологик бирликлар ўзбек тилига услубий бетараф «иш жуда оғир» бирикмаси орқали берилиши персонаж меҳнат хусусиятини, яъни меҳнатнинг ачиниш даражасида оғирлигини анча юмшатиб, ифодани ҳис-ҳаяжон оҳангидан маҳрум этган. But work like hell, the other added . Лекин иш жуда оғир-деб қушиб қўйди Жо. 45 Компаратив фразеологик бирликлар таржимада муқояса объектлари ва жамиятдаги нарса, воқеа-ҳодиса ҳамда хислатнинг хусусиятларига нисбатан қарашлар қатор ҳолларда бир-бирларидан фарқ қилади. Бундан ташқари, уларни ўраб олган муҳит ва шароит, ундан фойдаланадиган, истеъмол этадиган буюмлар ҳудудларида учрайдиган жониворлар ҳам гоҳо бир- бирларидан тафовут қиладилар, рангу-мазалар, хулқ-атворлари билан турли халқ назарида турлича тушунчалар тимсоллари сифатида намоён бўлиб, хилма-хил муқоясавий ибораларнинг образли асослари тарзида намоён бўладилар. Бу, ўз навбатида турли халқларнинг маъно ва услубий вазифа жиҳатларидан ўзаро мос компаратив фразеологик бирликлари образли асосларида бир-бирларидан фарқ қилишларига олиб келади. Масалан, кўпгина оқ рангли нарсаларда, рус тилидаги сингари, ўзбек тилида ҳм образли тарзда «қор»га муқояса этилиши нутқий анъанага айланган бўлишига қарамасдан, ижобий таърифланаётган оппоқ тишлар «қор»га эмас, балки қимматбаҳо «садаф»га қиёс этилади. Таржима жараёнида умумхалқ тилида одатланилган фикр баён қилиш усулига мурожаат қилиш муаллиф фикрининг нутқий меъёр даражасидаги талқинини вужудга келтиради: -йўқ, хорь шаҳарга кетган деди йигит кулимсираб, садафдек оппоқ тишларини кўрсатиб. Қадди-қомати келишган, хушбичим кишиларни инглиз ва руслар тик ўсадиган «кедр»га, ўзбеклар эса «сарв» дарахтига образли муқояса қилар экан, объектлари бундай дарахтлар номларидан иборат компаратив фразеологик бирликлар таржималар бир-бирларини бемалол алмаштираверадилар: His frame , which had once been fall and errect like the cedar , was how binding under the pressure of more than a century . Бир замонлар сарвдай тик , хушбичим қадди бир асрлар ҳаёт машаққатлари юки остида букилиб дол бўлганди. Муқояса белгисининг аслиятдаги бирлик таъсиридан зўрма-зўрлик билан таржима тилидаги ифода таркибига киритилиши эса таржима тили меъёрининг бузилишига олиб келади. Масалан, Э.Хемингуэйн «Алвидо 46 қ у р ол» асарида муқояса белгиси сифатида тасаввур қилинган «бақувват» сўзи ўзининг ортиқчалик билан нафақат умумхалқ тили меъёрини бузган, балки персонаж назарда тутган фикрни ўзгартириб юборган. Чунки аслиятдаги « healthy » ва унинг русча таржимасидаги яъни аслиятдаги «здоровь» сўзлари « as a goat » ва «как бык» бирикмаларига қўшилиб мазкур контекстда ва умуман муқоясавий бирлик таркибидан ўзбекча «отдай бақувват» бирикмаси ифода этишидек бақувватлик эмас, балки соғломликни, касалдан фориғлигини билдиради: Let me see the plates yes yes That`s it you look healthy as a goat. ( E.H.F.T. p 72) Қани суратларни кўрсатингчи, хуш, хуш буни қаранг-а, отдай бақувват экансиз. Гоҳо таржима тилида аслият таркибида қўлланилган айрим компаратив фразеологик бирлик маъно ва услубий вазифаларни ифода этадиган муқобил вариантлар топиш қийин кечади. Бундай бирликни муқояса объектларини лексик эквивалентлари билан алмаштириш эса зарурий образли ифодани вужудга келтирмайди. Чунки мазкур эквивалент воситалар барқарор муқоясавий бирикмалар таркибидан муайян хислат-хусусият ифодаси учун қўлланилган предметлар номлари таржима тили вакилларига тушунарли эмас. Башарти унинг мантиқан тушунарли бўлган тақдирда ҳам, муқояса заминида мужассамлашган образли умумлашмани китобхонга етказиб беришга ожизлик қиладилар. Бу ҳол таржимонни ўз тилида мувофиқ контектуал муқобил вариант қидиришга даъват этади. Қуйидаги лавҳа таржимасида аслият компанатив фразеологик бирлиги образли асоси сифатида хизмат қилиб, кенг воситага таржимада «Суяксиз гўшт» барқарор бирикмасининг муқобил вариант сифатида танлаши айни муддао бўлган. It was a shame I know, the Gadfly ans wered. And you swallowed everything whole, just as if it had been an oyster. ( E.V.T.G. p 265) Бу ишим яхши бўлмаган, биламан, биламан-деди. Жаноблари эса ҳаммасини суяксиз гўштдай ютаверади . 47 Айрим ўзаро муқобил икки тил компаратив фразеологик бирликларининг муқояса объекти барча ҳолатлардан бир-бирларига мос келавермайдилар. Бирининг орасида мазмуний ва услубий номувофиқлик юзага келган пайтларда айрим малакали таржимонлар адекватликка эришишнинг хилма-хил усулига мурожаат қилиш билан бир қаторда ўз тилларининг контекстуал мос лисоний воситалар қидириб топиш йўли билан вазифавий уйғунликни вужудга келтирадилар. Жумладан, унинг таржима матнига турли-туман мослаштирувчи, маънони ойдинлаштирувчи воситалар қўшиш йўли билан одатланган бошқа-бошқа маъно ва услубий вазифа ифодаси учун фойдаланилган икки тил компаратив фразеологик бирликларни ўзаро контекстуал уйғунлатирадилар. Компаратив фразеологик бирликлари бир компонентли муқояса объектига таржима қилишда баъзан бутун бошли фразеологик бирлиги мос келади. Бирликлар муқояса объектларининг моддий мантиқий маъноларидан ишлатилмасдан, ҳиссий-таъсирчанликни яратувчи воситалар сифатида қўлланишлари туфайли алоҳида лексик бирликлар таржимада фразеологик бирлик билан алмаштирилиши номутаносибликни юзага келтирмайди. Айрим компаратив фразеологик бирликлар асар персонажларининг ҳаяжонли ҳолатда атрофдаги нарса ва воқеа-ҳодисаларга нисбатан салбий муносабат билдиришларидан қўлланилади. Бундай пайтда бирликлар таркибидаги муқояса унсурлари орасидаги мантиқий боғланиш хиралашиб, деярли ёки умуман кўзга ташланмайди. Бирликлар кўпроқ персонажларнинг асабий ҳолатини, уларнинг муайян нарса ва воқеа-ҳодисаларга нисбатан ноҳарихох муносабатини акс эттирганлари ҳолда, персонажлар нутқига ҳаяжонли оҳанг бахш этади, холос. Бундай бирликлар ўзбек тилига асосан қуйидагича таржима қилинади. 1) Икки тил компаратив фразеологик бирликларининг бадиий муқоясани вужудга келтирувчи объектлари бир хил образларан лексик- семантик эквивалентлардан ташкил топади: drink like a fish 48 -Бизлар мардикорлармиз, фақат бир нарсанигина билишади- чучқадай ичиб маст бўлиш. Бу ерда икки тил фразеологик бирликлари предметларнинг «балиқ» ва «чўчқа»га муқояса этишлари орқали объектлар хусусиятларини образли акс эттирувчи воситалар сифатида қўлланилмайди, балки сўзловчиларнинг мазкур предметларларга нисбатан салбий муносабатларини ортиқ даражада бўрттириб ифода этишларини кўрсатади. 2) Икки тил бирликлари муқояса объектлари турли маънони лексик бирликларидан иборат бўлади.  Ever noticed thot chooks drink like a hell ? – an pakers too? I t`s the work. (J.L.M.E. p 171) Ошпазларнинг новвойларнинг ҳам молдай ичишини ҳамма билади. Иш ўзи шунақа.  2. After I’ve been working like hell all week I just got to bole up. (J.L.M.E. p 171) Бир ҳафта итдай ишлагандан кейин ноилож қовоқхонага борасан-да. Иборалар муқояса унсурлари орасидаги мантиқий номутаносиблик ифоданинг умумий салбий оҳанги соясида кўзга ташланмайди. Бу ерда ҳар қайси тилнинг ўзига хос фикр баён қилиш анъанаси муҳим аҳамият касб этади. Аслиятдаи муқоясавий бирликлар образли асосларига ўзбек тилида гоҳо такрорий (қип-қизил), айрим ҳолларда эса ифода маъносини кучайтирувчи алоҳида сўз (ўлгудай, ғирт) муқобил бўлиб келади . Баъзан компаратив фразеологик бирликлар таркибидаги муқояса унсурлари орасидаги мантиқий боғланиш, субъектни объект билан бирлаштириб турадиган белги ва аломатларнинг ҳозирги давр нуқтаи назаридан объектга хос ҳақиқий хусусиятлар эмаслиги туфайли, дарҳол кўзга ташланмайди. Бундай компаратив фразеологик бирликларини таржима тилида эквивалент ёки муқобил вариантларини топиш хийла мушкул. Уларни калька 49 усулидан ў гириш ҳақида эса сўз бўлиши мумкин эмас. Чунки улар одатда ўзлари мансуб бўлган халқ миллий-тарихий тушунча ва тасаввурлари асосида вужудга келган бўладилар. Бирликнинг кўпроқ персонажлар нутқида ҳаяжон билан талаффуз этилиб, персонажлар нутқига ҳиссий таъсирчанлик бахш этишлари туфайли уларнинг вазифалари аксарият ҳолларда маъно кучайтирувчи сўзлар ёрдамида талқин этилади. Масалан, Н.В.Гоголнинг «Ўлик жонлар» номли асарида Чичиковнинг ўз хизматкори Селиф ана берган танбеҳи ифодага маънони кучайтириб, унга ҳис-ҳаяжон оҳанги бахш этувчи «ғирт» сўзини қўшиш ёрдамида адекват жаранглаган.  -Y о u are drunk as shunk -said Chichikov.  -сен ғирт мастга ўхшайсан-ку! – деди Чичиков. Муқояса объектлари алоҳида лексик бирликларидан эмас, балки бутун бошли фразеологизмлардан ташкил топган компаратив фразеологик бирликлар ёрдамида угирилади. Бундай пайтларда таржимонни асосан образларини юзага келтириш учун фойдаланилган фразеологизмни ўзгача услубий вазифа ( кўпро қ ҳис - ҳаяжон оҳанги ) яратадиган инсоний восита билан алмаштириб қ ўйиш ёки аксинча , ҳис - ҳаяжон ифодаси учун ишлатилган воситани образликни юзага келтирадиган фразеологик бири ёрдамида угириб қ уйиш , ёинки аслиятда акс этган услубий ма қ садни таржимада меъёридан ошириб юбориш ёки кўп қ ўлланиш о қ ибатида сий қ аси чи қ ибро қ қ олган бирликдан фойдаланиш натижасида унинг образлилигини бир мунча сўндириб қ ўйиш хавфи кутади . Шунга кўра , персонажнинг муайян нарса ёки во қ еа - ҳодисага нисбатан ижобий ёки салбий муносабати меъёрининг бузиб қ ўйилиши эҳтимоли пайдо бўлади . Адекватлик моддий жиҳатдан аниқ таржимага ифода маъносини ойдинлаштирувчи сўз қўшиш йўли билан вужудга келтирилади . Сичқоннинг одам ёки мушук хавфидан ваҳимага тушиб , инида жимгина пусиб ётишининг барча тилларда бадиий муқояса объекти бўла олиши туфайли Мирзакалон Исмоилийнинг аслиятдаги бирлик калькасига маънони ойдинлаштирувчи 50 « ин » сўзии қўшиши ҳам « пусиб » сўзини киритиши ҳам аслиятга монанд ифодаларни вужудга келтирган . Keep as still as a mouse till me`re right out of sea. I let you know when to come out. Очиқ денгизга чиққунимизча , инидаги сичқонча ўхшаб жим ётинг . Чиқадиган пайтингни ўзим айтаман . and he was always sure to be as silent as a mouse when any such was present. Ана шундай одамлар келиб қолганда у сичқондай пусиб, жимгина ўтиради. Баъзан таржимонлар моддий жиҳатдан аниқ таржимага ҳожатсиз маънони ойдинлаштирувчи сўз қўшиш йўли билан муқоясанинг сиқиқлик – фразеологик бирликларга хос шаклини бузиб, унинг фикри образли ифода этиш лаёқатини сўндириб қўядилар. Сув билан балиқнинг «бир жон-бир тан»лиги маълум ҳақиқат. Образли тарзда «сув» билан «балиқ» муносабатига муқояса қилган экан, ўз-ўзидан маълумки, гап тотувлик тўғрисида боради. Ўзбекча матнга «тотув» сўзининг киритилиши эса таржимоннинг ортиқча ҳаракати сифатида кўзга ташланади. Бинобарин, унинг фойдасидан кўра зарари кўпроқ, ч ў зилиб кетган тасвир ифодани фразеологизмга хос ихчамлик хусусиятидан, демак образлилик яратиш имкониятидан маҳрум этган. Гоҳо таржимонлар ихчам компаратив фразеологик бирликнинг моддий жиҳатдан аниқ таржимасига муфассал изоҳий сўзлар қўшиш йўли билан уларда акс этган образлиликни сўндириб қўядилар. Чунки, фразеологик бирликларга хос ихчамлик, сиқиқлик каби зарурий мезонлар бузилиши сўзсиз фразеологизм воситаси ифода этиладиган услубий мақсадда барбод бўлишига олиб келади. Зеро, шаклнинг ўзига хос тарда талқин этилишигина мазмун ва вазифа тўлақонлигини таъмин этади. « As rare as comets » компаратив фразеологик бирлиги ў збекча таржимадаги « улар думли юлдузлар сингари жуда сийрак учрайди» каби 51 узундан-узоқ жумла эса муаллиф назарда тутган қўшимча услубий вазифани акс эттирадиган барқарор лисоний вазифаси сифатида қабул қилина олмайди: There was a great critic, but they are as rare as comets . (E.V.T.G. p 276) Албатта , буюк танқидчилар ҳам бор , аммо улар думли юлдузлар сингари жуда сийрак учрайди . Баъзан таржимонлар адекватликка эришишнинг бошқа усулларига мурожаат қилиш имконияти бўлишига қарамасдан, компаратив фразеологик бирликларни зўрма-зўракилик билан моддий жиҳатдан аниқ угириб, таржима тили фикр баён қилиш меъёри қабул қила олмайди. Тутмоқ бирикмалар ҳосил қиладилар. Бу воситалар сунъий қурилиши, ғализ ва ғайритабиий нутқ маданияти даражасидаги образли таъсирчан ифодасини юзага келтиришга ожизлик қилади. Масалан, кабутарнинг ўзбек тилида инглиз ва бошқа тилларидагидек «ювошлик» эмас, балки «тинчлик» тимсоли эканлиги, ўзбек тилида эса ювошлик тимсоли сифатида қуй қабул қилинганлиги туфайли қуйидаги мисол таркибидаги компаратив фразеологик бирликнинг моддий жиҳатдан аниқ «каптардай ювош» тарзидаги таржимаси харфхурликка олиб келган. Ҳосил бўлган бирикма китобхон онгида зарурий услубий таъсурот ва таъсирчанлик уйғота олмайди. Бинобарин, у ўзбек тили фикр баён қилиш қоидаси талабларига ҳам жавоб бермайди. So was her sister, miss Sophia, but it was a different kind. She was gentle and sweet like a dove . ( A.H.F. p 354) Унинг синглиси мисс София ҳам чиройли эди , аммо унинг гузаллиги бошқача эди . Ўзи худди каптардай ювош эди . Инглиз, рус ва ўзбек тилларида «бўри»нинг очлик образини образини жонлантиришдан ташқари, яна инглиз тилида «овчи» (As hungry as a hunter) шу вазифани ўзбекча одатда образли асоси «бўри» (оч бўридай, бўридай оч) бўлган компаратив фразеологик бирлик ёрдамида ўгирилади. Аммо таржимонлар ҳамиша ҳам бундай компаратив фразеологик бирликларнинг 52 ўзбек тилида мавжуд муқобил вариантларига мурожаат қилавермасдан, уларни моддий аниқ ўчириш орқали ноанъанвий, ғайритабиий ифода воситалари ҳосил қилиб қўядилар. Компаратив фразеологик бирликлар, фразеологизмларнинг бошқа турлари сингари, фақат мантиқий асосда ва сиқиқ ҳолда бунёд этилганлари билангина эмас, балки кўп ҳолларда компонентларнинг ўзаро оҳангдошлиги, қофиядошлиги билан ҳам ажралиб туради. Уларни моддий жиҳатдан аниқ таржима қилишга киришишларида бирликларни шу жаҳатларини ҳам назарда тутиш лозим. Чунки ифодаларнинг адекват жаранглашлари кўпинча улардаги мазкур хусусиятларни ҳам қайта яратилишига боғлиқ. Марк Твеннинг «Том Сойернинг бошидан кечирганлари» романида ҳикоя қилинишича, қорни очган Бекнига Том ч ў нтагидан бир бурда пирог чиқариб беради ва « I wish it was as big as barrel , for it ` s all we ` re got (213)» дейди. Том нутқида «жуда катта» тушунчасининг образли ифодаси учун қўлланилган. « As big as barrel » компаратиф фразеологик бирлигини ўзбек таржимонлари моддий жиҳатдан аниқ «бочкадек каттакон» тарзида талқин этиш йўли билан ўз тилларида ифодани фразеологик хусусиятдан маҳрум этиб, муаллиф томонидан яратилган катталик образини барбод этган, уни оддий қиёс даражасига айлантириб қўйган: Мен шу сомсанинг бир бочкадек каттакон бўлишини ҳоҳлар эдим. Негаки, шундан бошқа ҳеч нарса йўқ. Том пирогнинг айнан бочкадек катта бўлишини эмас, балки жуда катта бўлиб кетишини истагани муболағадор қилиб, образли баён этган эди. Яъни, « barrel » матнда катталик образини яратувчи воситадир. Катталик образини ярата оладиган бошқа бирор сўзнинг эмас балки « barrel »нинг инглизча бирлик компоненти сифатида танлашининг сабаби эса, унинг фразеологизмнинг муқояси субъекти бўлмиш « big » сўзига оҳангдошлигидир. Таржималарда қўлланилган сўз бирикмалари эса фразеологик бирликлар хусусиятига эга эмасликлари туфайли эслатилган фикрни шакл ва мазмун уйғунлигида ифода этиш имкониятига эга эмаслар. 53 Гоҳо таржимонлар компаратив фразеологик бирликлар маъно ва услубий вазифаларини зарурий даражада ўзлаштириб олмасдан, хусусан улар таркибидаги компонентлар, семантик имкониятларини ҳамда ушбу унсурлари эквивалентларнинг касб этиши мумкин бўлган маъно ва услубий вазифаларни етарлича баҳоламасдан, уларни калька усулида таржима қилишга киришадилар, бу ҳол қатор хато ва камчиликларни содир бўлишига олиб келади. Масалан, “ As true as steel ” компаратив фразеологик бирлиги воситасида образли ифода этади. Ўзбек таржимони буни бирлик муқояси объекти бўлмиш «пўлат» сўзи вазифасини аслиятдагидек «меҳр» ва «садоқат» тимсоли сифатида тушунмасдан, уни ўзбек тилида бу сўз одатда қўлланилиб келадиган «мустаҳкамлик», «сир сақлай билиш», «оғзи маҳкамлик» тимсоли сифатида ишлатилаяпти, деб ўйлагани ҳолда, уни моддий жиҳатдан аниқ таржима қилиш орқали муаллиф мақсадни нотўғри талқин этиб қўйган. 54  Хулоса . Хулоса қ илиб айтганда хал қ лар тафаккур й ў налишининг хаёт тажрибасинингш асосан уй ғ унлиги, уларнинг турли туман хулк - атвор ва хислат- х у сусиятларига нисбатан муносабатлари аксарият ҳ олларда ў хшашлиги турли тилларда к ў пчилик компаратив фразеологик бирликларнинг бир хил образли асосга эга б ў либ қ олишларига олиб келганки , бу ,албатта таржима жараёнини енгиллаштиради. Аммо хал қ лар муайян фикрини образли тарзда ёхуд хис – хаяжон тасирида ифода этишларида қ атор ҳ олларда ў зларинг минта қ авий шарт шароитларидан, турли хил таса в вур ва қ арашларидан келиб чи қ ишлари сабабли , баъзан улар фойдаланадиган компаратив фразеологик бирликларнинг му қ ояса обеъктлари бир – бириларникидан фар қ қ илади.Ушбу хол таржимон олд и га бундай бирликлар мазмуний- услубий х у сусиятларни му қ обил лисоний воситаларини топиш й ў ли билан қ айта яратиш маъсулиятини қў яди. Аслиятда қў лланилган компаратив фразеологик бирликлар таркибидаги бадиий му қ оясалар умуминсоний ха қ иқат, маълум в а машхур тарихий далиллар таржима тили вакилларига яхши таниш нарса ва во қ еа – ходисалар асосида юзага келган б ў лсалар,устига му қ ояса унсурлари орасидаги манти қ ий бо ғ ланиши к ў зга я ққ ол ташланиб турса ,бундай компаратив фразеологик бирликларни калька усулида таржима килиш аксарият холларда адекватликни юзага келтиради. Компаратив фразеологик бирликларни тасвирий йул билан тал қ ин қ илиш,уларнинг маъноларинигина етказиб беради, услубий вазифаларини с ў ндириб, иф о даларини бадиий тасвирий хусусиятдан махрум этади. Компаратив фразеологик бирликларни таржима қилиш жараёнида санъаткор олдида кўпинча аслиятда қўлланилган фразеологик бирликлар образли асосларини айнан сақлаш лозимми ёки уларни бошқа лексик воситалар билан алмаштириш керакми, бу усулларнинг қайси бири 55 адекватликка эриштирадию, қайсиси хар ф хўрликка олиб келади ёки бундай бирликларни нокомпаратив барқарор бирикмалар ёки алоҳида лексик воситалар орқали беравериш лозимми, каби саволлар кўндаланг бўлиб туради. Бу ва бунга ўхшаш қатор саволларга тўғри жавоб топиш учун аввало таржима амалиётининг ўзига мурожаат қилиш, с ў нгра таржима назарияси ва танқидчилиги қўлга киритган ютуқлардан хабардор бўлиш ва улардан мазкур воситаларини таржима қилиш жараёнида унумли фойдаланиш ҳамда улар асосида таржимонлар учун фойдали таклифлар тизимини яратиб бериш керак. Таржимонлар айрим ҳолларда компаратив фразеологик бирликларни тасвирий йўл билан угириш орқали китобхонларга сўндириб , ифодани услубий жиҳатдан бетараф қилиб қўядилар . Ваҳоланки , бадиий ижод соҳиблари ўз персонажлари фикрини бошқа бадиий - тасвирий воситалар қатори , бадиий муқояса ҳам фойдаланадиларки , таржимада адекватликка эришишда бирдан бир шу услубий воситалар вазифаларини қайта яратишдан иборатдир . Акс ҳолда муаллиф мақсади рўёбга чиқмай матн нурсизланиб қолади . Шу сабабли таржима жараёнида шу муаммоларни бартараф этиш учун мен компаратив фразеологик бирликларини турли , ў зига хос й ў ллари билан таржима килишга харакат қ илдим . Хамда битирув малакавий ишимда компаратив фразеологик бирликларни нг таржимада берилиши ва грамматик тахлил қилишга харакат қ илдим . 56 Фойдаланилган адабиётлар руйхати. 1. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX-сессиясида сўзланган нутқ.- Тошкент: “Шарқ” , 1998.- 312б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI-асрга интилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XIV сессиясида сўзланган нутқи.- Тошкент: “Ўзбекистон” ,-48 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Тошкент, 19991 -684 в. 4. Амосова. Н.Н. Основы английской фразеологии. Л., 1963. 208 стр 5. Актуальные проблемы русской фразеологии/. Под. ред. В.П.Жукова. Л., 1983. 246стр 6. Ахманова О. С. Очерки об общей и русской лексикологии. М., 1957. 209стр 7. Балли Ш. Французкая стилистика. М., Изд-во иностр. литературы, 1961. 394 стр 8. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // академик А. А. Шахматов. М. -Л., 1974 стр 21-28 9. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания. 1953. стр 90-130 10. Вопросы фразеологии // Труды СамГУ им А. Навои. Ташкент , 1965 стр 5- 10 11. Исаев М.И. О классификации фразеологических единиц // Вопросы фразеологии и составления фразеологических словарей. Баку, 1968. стр 9- 15 12. Кунин. А.В Некоторые вопросы английской фразеологии. Англо-русский фразеологический словарь. М., 1955. стр 1451-1455 13. Кунин.А.В. Английская фразеология ( теоретический курс). М., 1970. 344 стр 57 14. Кунин А.В. Фразеологическая вариантность и структурная синонимия в современном английском языке // Проблемы фразеологии и задачи ее изучения в высшей и средней школе. Вологда, 1967. 1229 стр 15. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. М., 1972. 345 стр 16. Проблемы фразеологии ( исследования и материалы) / под ред. А.М Бабкина. М.- Л., 1964. 205 стр 17. Рахматуллаев Ш. Основные грамматические особенности об разных глагольных фразеологических единиц в современном узбекском языке // дис… канд. фил. наук. Ташкент. 1952. 305стр 18. Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг фразеологик лугати. Тошкент.1992. 380 бет 19. Ройзензон Л.И., Бушуй А.М. Материалы к общей библиографии по вопросам фразеологии.// Под ред. М.М Копыленко. Самарканд. 1970. 224 стр 20. Сидоренко М.И. О фразеологических омонимах // Ученые записки МОПИ им Н. Крупской. Т. 160. 1966. стр 10-14 21. Солнцев В.И. Язык как системно-структурное образование. М., 1977. 214стр 22. Телия В.Н. Что такое фразеология? М.,1966. 302 стр 23. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка: Учебное пособие для вузов. 3-е изд. испр. и доп. М.: Высшая школа. 1985. 160 стр 58 Хорижий адабиётлар руйхати. 1. D . K . T . D . Dean Koontz . “ The door to December ”. Signet , American Library . USA . 1 994. 510p 2. T.H.S.W. Tami Hoag. “Still waters”. Bahtam Books. NY Toronto. 1999. 446p 3. S.B.T.S. Sandra Brown. “The Switch”. A time Warner company, USA 2000. 550p 4. R.E.B.T.R. Robert Elmer. “Beyond the river”. Bethany House Publishers, Minneapolis, Minnesota. 1994. 176p 5. M.H.T.B. Max Hennessy. “The bright blue sky”. Bahtam Books. NY. Toronto. 1994. p250 6. R.A.Y. Ronald Argo. “Year of the monkey”. Bethany House Publishers, Minneapolis, Minnesota. 1986. 383p 7. L. H.T.B. Layne Heath. “The blue deep”. William Morrow & Company, Inc. New York. 1989. 382p 8.J.P.B. Jay Parini. “Bay of arrows”. Henry Holt & company. New York. 1992. 380p 9. W.S.T.G. William Stevenson. “The ghosts of Africa”. New York & London. 1976. 400p 10. H.K.I.S. Harold Keating. “Is skin- deep is fatal”. E.P. Dutton & Co. Inc. New York. 1965. 256p 11.I.J.T.S. Iris Johansen. “The Search”. Bahtam Books. NY Toronto.2000. 328p 12. M.K.D. M.M. Kaye. “Death in Zanzibar”. St. Martin’s Press. New York. 1983. 270p 13.S.B.D.A . Sally Beauman. “Dark angel”. Bahtam Books. NY Toronto. 1990. 786p 14. S.P.G.A. Sarah Paretsky. “Guardian angel”. Bahtam Books. NY Toronto. 1993. 417p 15. M.L.T.O. Mark Lovell. “The only good apple in a barrel of spies”. Doubleday & Company, Inc 1984.185p 16. K.M.B. Keith Miles. “Bullet hole”. Fawcett Crest. New York.1986.230p 59 17.L.G.B. Leonard Ganfield. “Brainwaves”. Penguin Books. London. 2002. 403p 18.J.C.C.S. Jack Canfield. Mark Victor Hansen. “Chicken soup for the soul”. Health communications Inc. Florida. 1993. 307p 19. C.G.F. Catherine Gaskin. “Family Affairs”. USA. 1990. 521p 20. M.A.M. Martin Amis. “Money”. Viking Press. USA.1985.364p 21.E.L.L. Elmore Leonard. “La Brava”. Arbor house. New York. 1993.284p 24.AHF. Mark Twen. «The Adventures of Huckleberry Fin». 25. FA. Ernest Himingway «A Farewell to Arms». 26.HLR. J.Greenwood. «History of a Little Ragamuffin.» 27 G . E.L.Voynich «The Gadfly» 28.L.M F.Kooper. «The last of the Mohicans» 29.Q.A. Graham Greene. « The Quite American » . 30.T.L. R.L.Stevenson. «Treasure Island». 60