Инглиз ва ўзбек тилида ФОНЕТИК СТИЛИСТИК методларнинг услубий қулланилиши - Английский язык - Дипломные работы

Инглиз ва ўзбек тилида ФОНЕТИК СТИЛИСТИК методларнинг услубий қулланилиши

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

288 KB

Кириш.................................................................................. I.БОБ. Фонетик стилистик воситалар ва улрнинг услубий хусусияти………………………………………………… 1.1.Фонетика ва стилистиканинг ўзаро алоқалари............... 1.2. Фонетик услубий воситаларнинг бадиий нутқда қўлланиши ( А ллитерация, Анафора, Эпифора , Oномoтопия, Қофия )……… II. БОБ. Cинтактик стилистик воситалар ва усуллар ……………. 2.1. Гап қурилишидаги ўзига хос махсус ўзига хос қўлланишлар ….. 2 . 2 . Нутқнинг оғзаки шакли хусусиятларига асосланган синтактик стилистик воситалар............................................................................. 2.3. Градация, антитеза ва бошқа стилистик воситалар............... 2.4.Боғловчиларга асосланган стилистик синтактик воситаларнинг берилиши............................................................................. 2.5. Структурали маъноларнинг ўзаро муносабатига асосланган стилистик синтактик воситалар................................................... Хулоса..................................................................................... Адабиётлар руйхати.............................................................

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги . Мустақилликка эришганлигининг йигирма тўрт йиллигини тантана қилиб, иқтисодий-ижтимоий, маданий – маънавий ривожнинг янги босқичлига қадам қўйган Ўзбекистон Республикасида фан ҳамда таълим интеграциясини таълимий ва илмий изланишларнинг самарадорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Юртбошимиз бир қатор рисола ва нутқларида фуқаролар дунёқарашининг шаклланишида ижтимоий фанларнинг, хусусан, адабитшунослик ва тилшуносликнинг ўрни алоҳида эканлигини таъкидлаб келмоқдалар. (И.А.Каримов 2009). Ўзбекистон биринчи Президенти И.А.Каримов ўзларининг “ Юксак маънавият – енгилмас куч” асарларида тил таълимининг миллий маънавиятини юксалтиришдаги мавқеи ҳақида қуйидагиларни ёзадилар: “Айни вақтда жамиятимизда тил маданиятини ошириш борасида ҳам кўп иш қилишимиз лозимлигини ҳам унутмаслигимиз керак. Айниқса, расмий доираларда адабий тил қоидаларига риоя қилмаслик, фақат маълум бир ҳудуд доирасида ишлатиладиган шева элементларини қўшиб гапириш холатлари учраб туриши бу масалаларнинг ҳали-ҳануз долзарб бўлиб қолаётганини кўрсатади. Бу ҳақда сўз юритганда бобомиз Алишер Навоийнинг “ Тилга эътиборсиз- элга эътиборсиз” деган сўзларида нақадар чуқур ҳаётий ҳақиқат мужассам эканлигига яна бир бор ишонч ҳосил қиламиз” (И.А.Каримов 2008: 89-90). Дарҳақиқат, мамлакатимизда халқимиз маънавий ривожи учун барча шароитлар яратилаётган бир пайтда, тилшунослик фани ҳам шу мақсад учун хизмат қилмоғи даркор. Мустақил ривожланиш йўлини танлаган миллий тилшунослигимиз ҳозирги пайтда, жаҳон тилшунослигига хос бўлган илғор ғояларни ўзлаштирган ҳолда тилнинг инсон ижтимоий фаолиятида тутган ўрнини аниқлаш, унинг коммуникатив моҳиятини ҳамда антропоцентрик хусусиятларини тадқиқ қилиш йўлидан бормоқда.

Шу жумладан, замонавий тилшуносликнинг муҳим йўналишларидан бўлган лингвистик қарашлар тил бирликларидан нутқий фаолият воситаси сифатида фойдаланиш қонуниятлари ва тамойилларини аниқлаш ҳамда лисоний ҳодисаларнинг реал мулоқот шароитларида воқеланиши билан боғлиқ хусусиятларини белгилаш мақсадини кўзлайди. Ушбу тадқиқотнинг долзарблиги, бир томондан, тил тизими ва унинг асосий бирлиги бўлган сўзнинг семантик–структур хусусиятлари таҳлилига алоҳида эътибор қаратилади. Гап қурилишидаги ўзига хос махсус ўзига хос қўлланишларга, алоҳида гап шаклларини юзага келтирувчи эмоция ифодалаш учун хизмат қилувчи воситаларга, синтактик стилистик воситалар, синтактик бирликларнинг ушбу воситалар ёрдамида махсус ифодалар яратилиб, улар нутқда турлича фаоллашуви кузатилади. Тадқиқотнинг ўрганилиш даражаси. Тилшуносликда стилистиканинг назарияси Л.В.Шчерба, А.В.Бондарко , А.М.Кузнецов, А. И.Ефимов, А.Н.Гвоздев, Шомақсудов А, Расулов И, Қўнғуров P, Рустамов Ӽ . каби жаҳон тилшунослари номи билан боғлик. Гап қурилишидаги ўзига хос махсус ўзига хос қўлланишларга, алоҳида гап шаклларини юзага келтирувчи эмоция ифодалаш учун хизмат қилувчи воситаларга, синтактик стилистик воситалар ва бу воситалар ёрдамида махсус ифодалар яратилиб, улар бетараф синтактик бирликлардан тубдан фарқ қилиш механизими аниқланади. Синтактик стилистик воситаларнинг табиатини тушуниш учун синтактик тил нормаси нима эканлигини англаб олмоқ керак. Тад қ и қ отни нг ме то дологик асоси на тад қ и қ усуллари . Тадкикотнинг методологик асоси нарса ва ходисаларнинг объективлигини, уларнинг доимо у сишда ва ривожланишда эканлигини эътироф этувчи диалектик фалсафадир. Тадкикот структур тилшуносликнинг дифференциал-семантик услуб, тарихий- киёсий услуб, синтактик стилистик услуб, матний тахлил услублари асосида бажарилди. Ишда француз тилшуносларидан В.Потье, В.Г.Гак, немис тилшуноси

Г.Хелбиг, рус тилшуносларидан С.Д.Кацнельсон, В.М.Солнцев, Р.А.Будагов, Д.Н.Шмелов, Ю.Д.Апресян, узбек тилшуносларидан М.М.Миртожиев, Ш.Рахматуллаев, И.Кучкортоев, Р.Расулов, Ш.Искандарова ва бошкаларнинг ишлаш усулларидан фойдаланилди. Т ад қ и қот объект и ва мат е риаллари . XX –Х I аср да яшаб ижод этган инглиз ёзувчи ва шоирларинииг асарларидан олинган мисоллардан иборат. Бундан ташкари, Қарши давлат университетининг библиотекасининг лексикология ва лексикография булими картотекасидан ҳ ам фойдаланилди. Тадқиқот предмети . С тилистик воситаларнинг гап қурилишидаги ўзига хос табиатини тушуниш ва унинг тил нормаларида муайян бир тил ривожининг турли тарихий даврларда, нутқдаги фонетик, морфологик, синтактик, стилистик қоидаларнинг қўлланилишининг очиб бериш. Тадкикотнинг максади. Ушбу малакавий битирув ишининг асосий максади c тилистик воситаларнинг фонетик, морфологик, синтактик, стилистик усуллари, матндаги мазмуний услубини ажратиш унинг таркибий элементларининг мавжуд мазмунни белгилаш, таркибий элементлар мустақил маънога эга бўлган грамматик ва таркибий маъноларини ажратиш, структурали маънолар лексик ҳамда матний маъноларининг шакилланишининг услубий мавқесини аниқлаш. Тадқиқий методлари . Қўйилган вазифаларни ҳал этишда маълум кўринишдаги тадқиқ методларидан фойдаланилди, жумладан: қиёсий- типологик ва қиёсий услубий методлар қўлланилди Умуман олганда, ишда тўпланган материални таҳлил қилиш асосида тил бирликларининг нутқий фаоллашуви қонуниятларини аниқлашни назарга тутадиган индуктив- дедуктив ёндашув методи асос қилиб олинган. Ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президентининг 2012 йил 10-декабрда имзолаган ПҚ-1875-сон “Чет тилларини ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” номли фармойишида чет тилларни ўқитишнинг барча босқичлари учун замонавий ўқув адабиётларини яратиш вазифаси алоҳида таъкидланган. Ўйлаймизки, тадқиқот натижасида эришилган хулосалардан фонетик стилистик методлар ва

фразеологизмни услубий қўллаш таркибли тизими ва грамматик моҳиятини янада чуқурроқ ўрганишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, иш натижалари магистрлик диссертациялари, битирув малакавий ва курс ишларини тайёрлаш жараёнида ҳам фойда келтириши мумкин. Тадкикотнинг илмий янгилиги . Мулоқатда, г ап қурилишида ўзига хос ўзига хос қўлланишларга, алоҳида гап шаклларини юзага келтирувчи эмоция ифодалаш учун хизмат қилувчи воситаларни, синтактик стилистик воситаларни аниқлаш. -Синтактик стилистик воситаларнинг табиатини тушуниш учун синтактик тил нормаси нима эканлигини англаб олмиш. -Синтактик стилистик услубларнинг мавжуд морфологик, синтактик ва стилистик қоидалар асосида яратилиш қонуниятларини аниқлаш. -Стилистик синтактик қурилишлар тилнинг умумий синтактик тури сифатида ўрганилиши. - Норма муайян бир тил ривожининг турли тарихий даврларда, нутқдаги фонетик, морфологик, синтактик, стилистик қоидаларнинг қўлланилиши. - Синтактик стилистик усуллардан яна бири оғзаки нутқда риторик сўроқ гаплар, зид маъноли сўзлар ва бошқалар кўп қўлланиши ва шундай гаплар тузилишидаги ўзгаришлар натижаси сифатида қўшимча маъно пайдо бўлши, оғзаки нутқда эмфаза, эмоционаллик ҳамда таъсирчанликни вужудга келиши. Битирув малакавий ишининг тузилиши ва хажми . Илмий тадкикот кириш, уч боб, умумий хулосалар ва адабиётлар руйхатидан иборат булиб, умумий хажми - 67 сахифа.

I.БОБ. Фонетик стилистик воситалар ва улрнинг услубий хусусияти 1.1.Фонетика ва стилистиканинг ўзаро алоқалари Тилшунослигида бадиий адабиёт тилини ўрганиш билан шуғулланишнинг жиддий тус олганлиги тил бирликларининг бадиий асар тилида намоён бўлиш шаклларини, уларнинг бадиий-эстетик хусусиятларини табора аниқроқ тасаввур қилишимизга, шунингдек уларнинг бадиий адабиёт тилини шакллантириш имкониятлари ва бадиий эстетик таъсирини кенгроқ доирада тушунишимизга ёрдам беради. Гарчи она тилимиздаги барча бирликлар бадиий адабиётда тасвир вазифасини бажарса- да уларнинг фонографик услубий воситалар деб номланувчи катта бир гуруҳининг адабий асардаги лисоний ва бадиий-эстетик вазифасини батафсил таҳлил қилиш ҳали кўплаб тадқиқотларнинг яратилишини тақазо қилади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, с тилистик белги-хусусиятлар тил бирликларининг барчасида маълум даражада мавжуддир. Фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликлар стилистиканинг ҳ ам предмети ҳ исобланади. Бадиий адабиёт тилида услубий вазифани бажаришга хизмат қилувчи тилнинг ифода тасвир воситалари ҳам бадиий услубнинг бошқа функционал услублар орасидаги мавқеини белгиловчи энг муҳим аломатлардан бири саналади. 1 Фонетика ва стилистика тушунчаларига тўхталар эканмиз, аввало, бу терминларга таъриф бериб ўтамиз. Фонетика нутқ органларининг товуш ҳосил қилиш пайтидаги ҳаракати ва ҳолати—артикуляцияни, то вуш ўзгариши қонуниятларини, унинг интонацияси каби масалаларни текширади. Стилистика эса тил бирликларининг экспрессивлик белгиси, уларнинг нутқ услубларига хосланиш даражасини ўрганади. Х.Дониёров ва С.Мирзаевлар «Сўз санъати» деб номланган китобларида берилган таъриф айни шу ўринда ўринлидир: «Тилдаги ўсиш- 1 Каримов С . А. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Самарқанд, 1994

ўзгаришларни ўрганишни ўз олдига вазифа қилиб қўядиган аспект – лингвистик аспект, ёзувчининг умумхалқ тилига бўлган муносабати, тил бойликларидан фойдаланиши, ёзувчи маҳорати, стили ҳақида хулоса чиқарувчи аспект – стилистик аспект». 2 Фонетик стилистика эса товушларнинг бир-бирига боғланишининг экспрессив-стилистик имкониятларини, хуллас, нутқ товушларининг тилнинг таъсирчан воситаси бўлиб хизмат қила олиш усуллари ва қонуниятларини ўрганади. Фонетик стилистика нутқнинг таъсирчанлигини ошириш воси таси сифатида нутқ товушларининг стилистик имкониятларидан фойдаланиш усуллари билан қизиқади. Нутқда товуш ва оҳангдан фойдаланиш, таъсирчанликни кучайтириш турлари хилма-хилдир. Нутқни эмоционал ва ифодали қилишда аллитерация, ассонанс ва товуш такрорлашнинг ранг- баранг кўринишлари муҳим роль ўйнайди. Нарса ва жониворларнинг товушларига тақлид қилиш ҳодисасидан ҳам стилистикада фикрни бўрттириб ифодалаш ва унга экспрессив тус бериш учун кенг фойдаланилади. Нутқни таъсирчан қилишнинг бундай усулларини насрий ва шеърий асарларда, мақол ва маталларда, ҳатто халқ эртаклари ва достонларининг насрий йўл билан ёзилган ўринларида х.ам учратиш мумкин. Унли ва ундош товуш ларнинг фонетик жиҳатдан уйғунлашиб, такрорланиб келиши нутқни оҳангли ва таъсирли қилади, тил фактини эсда сақлаб қолишни осонлаштиради. Нутқни ' оҳангдор қилишнинг хилма-хил шакл ва усуллари ўз табиати ва моҳияти билан асосан шеърий нутқда хосдир. Поэтик нутқ оҳанг жиҳатидан маълум тартибга солинган, ҳис-туйгу ифодаси сифатида вужудга келган ҳаяжонли ритмик нуткдир. Поэзияда нутқни оҳанг жих.атидан маълум тар тибга солувчи воситаларни (масалан, ритм, қофия, радиф, банд-ларни) кенг қўллаш характерлидир. Шунинг учун шеър 2 Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати.-Т:Ўзбекистон, 1962.

тузилиши фонетик стилистиканинг махсус соҳаси сифатида алоҳида ажралиб туради. Интонация сўзлашда оҳангнинг ўзгариши-тоннинг баланд-паст бўлиб ўзгариши-нутқ мелодикасининг ўзгаришидир. Бунга ритмика-урғу ва паузалар ҳақидаги тушунчалар киради. Интонация тушунчаси ўз ичига нутқнинг темпини ҳам олади. Нутқни фонетик жиҳатдан шакллантирадиган, бир бутун қиладиган интонацион воситалар-мелодика, урғу ва паузалар, асосан, синтактик функцияни бажаради. Яъни синтактик ҳолатларни ифодаоайди: гапдаги тугалликни билдириш, гапнинг ичидаги логик- грамматик бўлинишларни, қисмларнинг ўзаро муносабатини кўрсатиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Шунга кўра фонетиканинг интонацияга бағишланган қисми синтактик фонетика деб юритилади. Бадиий матнни таҳлил қилиш жараёнида фонетик бирликларнинг эстетик хусусиятларига ҳам алоҳида эътиборни қаратиш зарур. Шеърий матнда нутқ товушларининг эстетик имкониятлари тез ва қулай идрок этилади. Чунки шеърда ўзига хос жозибадор оҳанг бўлади. Бу оҳангдорликка товушларни услубий қўллаш натижасида эришилади. Шеъриятда асосан, аллитерация (ундошлар такрори), ассонанс (унлилар такрори), геминация (ундошларни қаватлаш) каби фонетик усуллардан фойдаланилади. Насрда унлиларни чўзиш, ундошларни қаватлаш, товушларни такрорлаш, сўзларни нотўғри талаффуз қилиш, товуш орттириш ёки товуш тушириш каби фонетик усуллар ёрдамида экспрессивлик таъминланади. Товушларни услубий қўллаш билан боғлиқ қонуниятларни ёзувда «айнан» ифодалаш имконияти чекланган. Бироқ, талаффуз ва баён мувофиқлигига фонетик воситалар ёрдамида эришиш мумкин. Бадиий асарларда руҳий ҳолатни ёзувда ифодалаш ўзига хос мураккабликни юзага чиқаради. Қаҳрамонлар руҳиятидаги ички ҳаяжон, хурсанд бўлиш, хафа бўлиш, розилик, таажжуб, ялиниш, ҳайратланиш, киноя, пичинг, кесатиқ, олқиш, сўроқ, таъкид, қониқмаслик, норизолик, тилак-истак, қўллаб-қувватлаш каби ҳолатларни айнан беришда ёзувчилар

унли ёки ундошларни бирдан ортиқ ёзиш усули – фонетик воситалардан фойдаланадилар. Фонетик воситалар фоностилистикада ўрганилади. Фоностилистика. Услубшуносликнинг нутқ товушларининг тилнинг таъсирчан воситаси бўлиб хизмат қила олиш усуллари ва қонуниятларини ўрганувчи бўлими. 3 Хулоса қилиб айтганимизда фонетик воситалар адабий асарни шакллантирувчи тил бирликлари ва уларни қўллашнинг узвий қисми сифатида бадиий услубнинг бошқа функционал услублар орасида ўзига хос ўрни борлигини аниқ кўрсатиб тура оладиган лингвоэстетик омиллардан саналади. 1.2. Фонетик услубий воситаларнинг бадиий нутқда қўлланиши Лисоний воситаларнинг нутқимизда воқелантирувчи омиллар яъни, шакллантирадиган, бир бутун қиладиган интонацион воситалар ҳам асосан, синтактик жиҳатдан қаралади. Демак, синтактик бутунликни сақлайди: гапдаги тугалликни билдиради, гапда логик-грамматик, синтагматик бўлинишларни, қисмларнинг ўзаро муносабатини кўрсатувчи восита. Хусусан, шеърий матнда нутқ товушларининг эстетик имкониятлари, матний бирикувчанлик, экспрессивлик ўзига хос жозибадор оҳанг бўлади. Бу оҳангдорликка товушларни услубий қўллаш натижасида эришилади. Шеъриятда асосан, Аллитерация ( alliteration ундошлар такрори), каби фонетик усуллардан фойдаланилади. a) А ллитерация . Бадиий нутқнинг оҳандорлигини ва таъсирчанлигини таъминлашда аллитерациянинг ўрни беқиёсдир. Шеърий нутқда мисралар, ундаги сўзлар ҳамда бўғинлар бошида ёки охирида бир хил ундош товушларнинг такрор қўлланишига аллитерация дейилади. Товушлар замиридаги мусиқийликка асосланган бу усул қадимдан Ғарқ ва Шарқ шеъриятида кенг қўлланилиб келинган. Аллитерация – Қадимги инглиз ш еъриятида ҳамда бўғинлар бошида ёки охирида бир хил ундош товушларнинг такрор қўлланишига аллитерация дейилади. Улар 3 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Т., 2002. 124-б.

фразеологизмлар, иборалар ва маталларда учратамиз.Масалан: : Tit for tat; betwixt and between; neck or nothing; blind as a bat; to rob Peter to pay Paul. Bush: “The world will know our courage, our constancy, and our compassion” – “К” товуши матнда (аллитерация) такрорийлик таъминлайди. Бадиий адабиётда бўғинлар бошида такрор қўлланадиган : “Sense and Sensibility”, “Pride and Prejudice”(Jane Austin), “The School for Scandal”(Sheridan), “A Book of Phase and Fable”(Brewer). S ilken sad uncertain rustling of each purple curtain (E.A.Poe) Шеъриятида бўғинлар бошида ёки охирида бир хил ундош товушларнинг такрор қўлланиши нуқнинг ифодалилигини, равонлигини, таъсирчанлигини таъминлайди: “Deep into the darkness peering, long I stood there wondering, fearing, Doubting, dreaming dreams no mortals ever dared to dream before”. ( E . A . Poe ) “How sweet it were… To lend our hearts and spirits wholly To the music of mild minded melancholy; To muse and blood and live again in memory”. (Tennison  ”The Lotus Eaters”) The furrow followed free . (S.T.Coleridge) The Italian trio tut-tuted their tongues at me. (T.Capote “The possessive instinct never stands still. Through florescence and fend, frosts and fires it follows the laws of progression”.(Galsworthy) Худди шунга ўхшаш руҳиятидаги ички ҳолатланинг фонетик воситалар орқали такрор(Аллитерация) тасвирлашида ўзбек тилида Эркин Воҳидовнинг машҳур «қ» аллитерацияли шеъри кўз олдимизга келади: Қаро қошинг, қалам қошинг, Қийиқ қайрилма қошинг қиз, Қилур қатлимга қасд қайраб – Қилич қотил қарошинг, қиз. Қафасда қалб қушин қийнаб, Қанот қоқмоққа қўймайсан.

Қараб қўйгил қиё, Қалбимни қиздирсин қуёшинг қиз. Бундай усулни шоир Элбек ижодида ҳам кузатиш мумкин: Кўкламда кўкарса кўк кўкатлар, Кўкларга кўмилса катта-катталар, Кўм-кўк кўкариб кўринса кўллар, Кўнгилни кўтарса кўркли гуллар. Ёки, Абдулҳамид Сулаймон Чўлпоннинг машҳур «Халқ денгиздир» деб бошланувчи шеъри ҳам аллитерациянинг гўзал намуналаридан ҳисобланади: Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир, Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир... Насрда бу тарзда жумла тузиш бадиий эффект бермаслиги мумкин. Шунинг учун насрда камдан-кам ҳоллардагина кузатиш мумкин бўлади. Болалар фольклорида аллитерацияга асосланган тез айтиш ҳамда айтишмачоқ ўйинлари бор. Тез айтишлар: Бир туп тут, тутнинг тагида бир туп турп. Тут турпни туртиб турибдими, турп тутни туртиб турибдими? Ғани ғилдиракни ғилдиратди. Оқ чойнакка оқ қопқоқ, Кўк чойнакка кўк қопқоқ. Айтишмачоқда иштирок этувчи болалардан айнан бир хил товуш билан бошланадиган гап тузиш талаб қилинади. Бошқа товуш билан бошланадиган сўз аралаштириб юборган иштирокчи ютқазган ҳисобланади ва ўйиндан чиқади. Масалан: Али: Бугун Баҳодир боққа бормай бобосиникига бордими, бозорга бордими? Вали: Бугун Баҳодир бобосиникигаям бормади, бозогаям бормади. Баҳодир болалар билан биргаликда Боғдодга борди. Али: Баҳодирга Боғдодда бало бормикан? Вали: Бало борми билмадимку, Баҳодир Бағдодга бот-бот борадиган бўлди. Али: Бир балоси бордирки бот-бот Бағдодга боради. Билмадингми? Вали: Билмадим. Болалардан биргина Бобур биларкан.

Али: Бобурдан сўраб кўрчи. Вали: Ютқаздинг! Аллитерациядан халқ мақолларидаги интонацион бутунликни таъминлашда ҳам кенг фойдаланилганлигини кузатишимиз мумкин: Суймаганга суйканма, суйганингдан айрилма. Тулкининг тушига товуқ кирар, Товуқнинг тушига тариқ кирар. Тек турганга шайтон таёқ тутқазар. Халқ ҳукми – ҳақ ҳукми. Абдулла орипов ижодида ҳам бу фонетик воситадан унумли фойдаланган. Масалан: Биринчи аъзо (фаррош аёлга) Бизлар шу фурсат Устингиздан ёзмоқликка айладик қарор. Фаррош аёл Ёз, ёзавер. Масковга ёз, Нью-Йоркка ёз, Маккага ё, Марсга ёз, ҳаммани чақир. Раис Кўп қизишманг, эҳтиросни жиловланг бир оз, Машғулотни эндигина бошладик, ахир. Фаррош аёл Хўш, нима деб ёзмоқчисан? Раис Замон ўзгарди, Сизда эса ташаббус йўқ, ҳа, ҳа, ташаббус. Сизни зарра қизиқтирмас давримиз дарди, Юришингиз ўша-ўша, ўша-ўша тус. (366-б.)

b) Анафора усулида асосан мисралар бошида сўз ёки сўз бирикмаси такрорланиб келади. Антик дунё мутафаккирлари гапнинг доимо бир сўз билан бошланиши нутққа жозиба киритади, унинг тантанаворлигини ва ҳаётийлигини таъминлайди деб ҳисоблаганлар. Шунинг учун анафорага нутқнинг безаги , ташқи белгиси деб эмас, балки маънони кучайтирувчи восита деб ҳам қараш керак. 4 Анафора кўп ҳолларда қадимги ва муқаддас китоблар Библяда сўз ва фразаларнинг нутқдаги таъсирчанлигини кучайтирувчи восита ҳисобланади. Масалан: “O LORD, rebuke me not in thine anger, neither chasten me in thy hot displeasure. Have mercy upon me, O LORD; for I am weak: O LORD, heal me; for my bones are vexed. My soul is also sore vexed: but thou, O LORD, how long?” O Lord, жумласининг мисралар бошида такрорланиб келиши матнда ички рухий ҳисиётларнинг ифодаланишидан дарак. Турмуш тарзидаги кундалик ҳаётдаги ихтиёжларимиз ва уланинг матнда такрорий сўзлар ва фразалар билан қўлланиши кузатилади: “Every day, every night, in every way, I am getting better and better” “My life is my purpose. My life is my goal. My life is my inspiration.” “Buying nappies for the baby, feding the baby, playing with the baby: This is what your life is when you have a baby. “I want my money right now, right here, all right?” Шекспир асарларида ҳам сўз ва сўз бирикмаларда анафора ҳодисаси учрайди: “This blessed plot, this earth, this realm, this England, This nurse, this teming womb of royal kings This land of such dear souls, this dear dear land,” Автор ушбу шеърий мисрасида This сўзи бошқа сўзлар билан алоқага кириб матнда ҳис-ҳаяжонни ифодалаб, ўқувчига Англиянинг нечоғлик қадирли of such dear souls, this dear dear land, ва қимматли эканлилигини исҳор этаяпти. 4 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Самарқанд, 1994. 57-б.

Чарлз Диккенс “A Tale of Two Cities” асарида вақт тизимининг давр ва жараёнга муносабат билдирган : “It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was the season of Darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair.” Худди шундай услуб Вильям Водсвоснинг “Tintern Abbey”, Вильям Блейк “The Tyger” асарида учрайди: “Five years have passed; Five summers, with the length of Five long winters! and again I hear these waters…” “The Tyger” “What the hammer? what the chain? In what furnace was thy brain? What the anvil? what dread grasp Dare its deadly terrors clasp?” II жаҳон урушида сиёсий митингларда аудиторияни жалб қилиш учун: “We shall not flag or fail. We shall go on to the end. We shall fight in France, we shall fight on the seas and oceans, we shall fight with growing confidence and growing strength in the air, we shall defend our island, whatever the cost may be, we shall fight on the beaches, we shall fight on the landing grounds, we shall fight in the fields and in the strets, we shall fight in the hills. We shall never surrender.” Ўзбек халқ оғзаки ижодида ҳам сўз ва сўз бирикмаларда анафора ҳодисаси сўз бошида учрайди. Мисралар бошида сўз ва сўз бирикмаси билан бир қаторда бўғинлар ва товушлар ҳам такрорланиб келгани ва ўзига хос услубий восита вазифасини бажариб келгани учун биз шоир ижодида учрайдиган бу воситага тўхталиб ўтдик: Ҳали кимларнидир мақтамоқ керак, Ҳали худочалар ясамоқ керак, Ҳали пайғамбарлар ясамоқ керак,

Ҳали авлиёлар ясамоқ керак. (81-б.) Ёки Бир қарасам, дўсту ёрдан кўнглим тўқдай, Бир қарасам, атрофимда ҳеч ким йўқдай. Бир қарасам, суянчиқдай болаларим, Бир қарасам, улар синиқ лолаларим. Бир қарасам, бу дунёда бахтим бордай, Бир қарасам, буткул олам менга тордай. Бир қарасам, муродимга етгандайман, Бир қарасам, кўзим очиқ кетгандайман. Бир қарасам, шон-шуҳратга йўғрилганман, Бир қарасам, эндигина туғилганман. (Бир қарасам... 314-б.) Бир товуш билан бошланувчи айнан бир хил сўзларни мисра бошида келтириш шоир ижодида жуда кўп кузатилади: Бир кун фазилатинг олсам қаламга, Бир кун қабиҳлигинг ёйгум оламга. Бир кун кўз ёшларинг қоғозимдадир, Бир кун заҳарханданг овозимдадир. Бир кун ўтмишингдан фарёд солурман, Бир кун иқболингдан ўйга толурман. (60-б.) Ассонанс шеърий матнда унлиларнинг уйғунлик ҳосил қилишидир. c) Эпифора. (Epiphora) Жумла охирида товушларнинг, сўзларнинг, сўз бирикмаларининг такрорланиши эпифорадир. 5 Инглиз тилида шеърий асарларда сўзлар ёки мисралар охирида ифодалиликни кучайтириш учун айрим унли ёки ундош товуш (баъзан бирикма) такрорланади. Бу каби сўз охирида унли ёки ундош товушнинг такрорланишига эпифора ёки товуш endings дейилади. 6 Масалан: 5 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Самарқанд, 1994. 58-б. 6 Винаградов. В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Москва,1969.

“Hourly joys be still upon you! Juno sings her blessings on you. . . . Scarcity and want shall shun you, Ceres’ blessing so is on you.” (The Tempest by William Shakespeare) Юқорида (you) сиз сўзига ишора қилиб матний таъсирчанликни кучайтиради. “Fie, fie, thou shamest thy shape, thy love, thy wit, Which, like a userer, abound’st in all, And uses none in that true sense inded Which should bedeck thy shape, thy love, thy wit.” (Romeo and Juliet by William Shakespeare) If you did know to whom I gave the ring, If you did know for whom I gave the ring And would conceive for what I gave the ring And how unwillingly I left the ring, When nought would be accepted but the ring, Or half her worthiness that gave the ring, Or your own honor to contain the ring, You would not then have parted with the ring.” (Merchant of Venice by William Shakespeare) “Then, since this earth affords no joy to me But to command, to check, to o’erbear such As are of better person than myself, I’ll make my heaven to dream upon the crown; And, whiles I live, to account this world but hell, Until my mis-shap’d trunk that bears this head Be round impaled with a glorious crown. And yet I know not how to get the crown, For many lives stand betwen me and home.” (King Henry VI by William Shakespeare)

“I’m a Pepper, he’s a Pepper, she’s a Pepper, we’re a Pepper. Wouldn’t you like to be a Pepper, too? Dr. Pepper.” Худди шу шеърий мисраларни ўзбек шеъриятида кўзатилади: Ён бошлаб газета варақлайди чол, Тўполон чиқибди завод, Вуздами. Кампири юпатар сурганча хаёл: -Ўйламанг, жанжал ҳам фақат биздами?! Хулоса қилиб айтганимизда фонетик воситалар адабий асарни шакллантирувчи тил бирликлари ва уларни қўллашнинг узвий қисми сифатида бадиий услубнинг бошқа функционал услублар орасида ўзига хос ўрни борлигини аниқ кўрсатиб тура оладиган лингвоэстетик омиллардан саналади. Бу воситалар кўз олдимизда, аввало, она тилимизнинг кенг жабҳадаги семантик услубий ранг-баранглигини бадиий адабиёт орқали намойиш қила оладиган имконият сифатида намоён бўлади. Буни биринчи навбатда, бадиий матнда кўпчилик сўзларнинг кўчма маъноларда қўлланилиб, уларнинг семантик маъносида кенгайиш рўй бера боришида кузатамиз. Яъни, адабий асар тили шу воситалар ёрдамида умумхалқ тилининг энг нозик жиҳатларини ҳам юзага чиқара оладиган майдонга айланиши мумкин. Сўзлар, умуман тил бирликлари бунда ғайриодатий қурилишларда қўлланилиб, масалан, маънолар бир-бирига зид, ёки аксинча, маънолари бир- бирига яқин ифодалар қарама-қарши тарзда ишлатилиб, фавқулодда оригинал тасвирлар ва образлар яратилади. Бу нарса, ўз навбатида, тропларнинг ҳам, услубий фигураларнинг ҳам бадиий услубдаги алоҳида мавқеини белгилайди. Нутқда фонетик воситаларнинг услубий вазифа бажариш мақсадида қўлланилиши, умуман, бадииятдан, қолаверса, шоир ёки ёзувчининг ижодий маҳоратидан келиб чиқадиган зарурат маҳсулидир. Яъни бу воситаларнинг тил бирликларини бадиий-эстетик мақсадга хизмат қилдиришга

бўйсундириши, шу йўлда айримларининг бадиий услубга хосланиши уларнинг бу услубдаги ўрнини яна ҳам мустаҳкамлайди. Инглиз ва Ўзбек бадиияти, хусусан шеъриятида санъатларнинг юзлаб кўринишлари мавжуд бўлиши, биринчидан, бадиий услубининг илдизлари қадимий эканлигидан, унинг шаклланганлигига кўп асрлар ўтганлигидан далолат берса, иккинчидан, улар тилимизнинг, жумладан, бадиий нутқнинг юксак маънавий-бадиий-эстетик фазилатлари, мукаммаллиги ва камолотидан гувоҳлик берувчи омиллардир. d) Oномoтопия Тақлидий товушлар бу турли сўзлар ва ҳар хил товуш бирикмалари воситасида бирор табиий товушга тақлид қилиш йўли билан амалга оширилган товушлардир. Масалан: buzz, bang, cuckoo, tin tinnabulation, to mew, ting-tang, ping-pong, tap. Шунингдек дарёнинг шовуллаши, моторнинг уриши, шамолнинг увиллаши, қўнғироқнинг жаранги. Булар орасига чиқ-чиқ, шарақ-шуруқ, қулт-қулт, ғир-ғир, шилп-шилп кабилар киради. Бундай сўзлар кўпинча бадиий наср матнларида қўлланади: Тракторларнинг тириллаши , тоғ-тоғ ҳарсанг тошлар, тупроқ уюмларининг қулаши , ваҳимали гумбурлашлар – буларнинг ҳаммаси ҳақиқий жанг майдонини эслатарди (Ж.А.). Юқоридаги мисолда, ажратиб кўрсатилган сўзлар ономатопиядир. Ономoтопияни бир нечта гуруҳларга ажратиш мумкин: 1. Ҳаракатни ифодаловчи товушлар, чух-чух, тап-тап, тиқ-тиқ . 2. Одамлар бир-бири билан гаплашганда, суҳбатлашганда чиқарадиган товушлар: вой-войламоқ, шивирламоқ, чийилламоқ, пичирламоқ, пишилламоқ . 3. Ҳайвонлар ва паррандалар товуши какку-какку, қарр-қарр, миёв; г. 4. Металлдан ясалган нарсалар товуши тақир-тақир, тақ-туқ, тақ-тақ . 5. Сувлар товуши: пилчилламоқ, шап-шап, чак-чак ва б.қ. Ономатопик сўзлар икки маъноли бўлади. Масалан, биринчиси асосий, луғавий маъно, иккинчиси кўчма маънодир. “Пирпирамоқ” сўзини олсак, бу ерда икки маъно бор. Биринчиси “кўз илғамас даражада тез-тез ҳаракатланиб,

силкиниб, елпиниб турмоқ, ҳилпирамоқ (байроқ шамолда пирпираб турибди). Иккинчи кўчма маъноси: титрашга ўхшаш ҳаракат қилмоқ, учмоқ. Баъзи ономатопияларни товушли истиоралар деб атасак ҳам бўлади. Улар образ яратадилар, бироқ яратган образ кўринишли эмас, балки товушлидир. “Пирпирайди юлдузлар бари”. Бу гапда “пирпирайди” сўзи истиора бўлиб келади. e) Қофия . Қофия бир турдаги ёки бир-бирига ўхшаш товушли бирикмаларнинг сўз охирида келишидир. Қофиянинг тўлиқ қофия, бўш қофия, унлилар қофияси, ундошлар қофияси каби турлари мавжуд. Қофиянинг аҳамияти жуда катта. Қофия шеърни ташкил этади, яъни уни насрдан фарқлайди ҳамда оҳангдошликни юзага келтириб, шеърий нутқни оҳангдор ва таъсирли қилади. Баъзан шеърда унинг асосини ташкил этувчи сўзлар қофиялашади. Бундай қофия шеърнинг ғоясини ифодалаш воситаси саналади. Кўпгина мақол ва маталлар қофия қўлланилиши асосида ясалгандир. Бу қофиялашган бирикмалар, турли мақсадларда қўлланилади. Инглиз ва ўзбек тилида қофия достонларда, шеъриятда кўп қўлланилади: Лим-лим сувдан узолмайди кўз, Тўлқинларда тирик ҳаяжон. (З.) 2. Ёнади гул, жилмаяр ғунча, Ёллар гир-гир эсиб туради. (З.) 3. Дайди шамол елади хур-хур, Олиб кетар кўздан уйқуни (З.) 4. Йигит апил-тапил очди кўзини, Кўзига кун тушди, лабига кулгу. (З.) 5. Эшик тиқ этса сени Босар эди ваҳима (З). 6. Аёл катакдан чиқиб келаётган товуқларни дон сепиб чақирди: “Бех-бех-бех” (О.). 7. Она уларги (чумчуқларга) бир қаради-ю гўшти қочган қўлини мушт қилиб хотинча кесак отиш аломатини қилди. “Кишт, хира бўлмай ўлинглар!” – деб қўйди. (Ш.) То ғамга ялиниб-ялпоғланиб олдирган ўрис юганини артиб-суртиб солдим-да, ўзим четроқдан туриб кам-кўстини кузатдим (А.Қ.) 2. Қора қашқа. (А.Қ.) 3. Ёшлик бир подшоҳлик. (А.Қ.) 4. Фаровон фароғатда. (А.Қ.) 5. Машҳар ҳаётининг ҳам чегараси бор, Зули занжиридан сўкилар туган. (Ғ.Ғ.)

Шунингдек, шеъриятда мисраларнинг қофияланиши турли сўзнинг услубий қўлланиши кўзатилади: “Олтин эдим, чўян бўлдим, Доно эдим, сомон бўлдим, Қиммат эдим, арзон бўлдим, Ғамга қолган равшан бўлдим”. Бу мисолда чўян, сомон, арзон, равшан сўзлари қофиялашган. Жумладан инглиз тили шеъриятида мисраларнинг қофиялашувини кўрамиз: say, day, play, measure, pleasure. It was many and many a year ago, In a kingdom by the sea, That a maiden there lived whom you may know By the name of Annabel Le; Than to love and be loved by me(E.A.Poe). Swet and low, swet and low, Wind of the western sea, Low, low, breathe and blow, Wind of the western sea Over the rolling waters go (A.Tennyson). While and pondered, Weak and weary, Over many a quaint, And curious volume Of forgotten lore...(A.Poe) Here it comes sparkling, And there it lies darkling… Eddying and whisking, Spouting and frisking, And whizzind and hissing, (…) And rattling and batt;ing,

And gurgling and stuggling,… And bubblingand troubling and doubling, And rushing and flashing and brushing and gushing, And flapping, and rapping and clapping and slapping… And thumpingh and pumping and bumping and jumping, And dashing and flashing and slashing and clashing… All at once and all o’er, with a mighty uproar, And this way the Water comes down at Ladore. (R.Southey) There’s humming in the sky There’s a shining in the sky Silver wings are flashing by Silver wings are shining by Aeroplane Aeroplane Flying – high. Silver wings are shining As it goes gliding by First it zooms And it booms Then it buzzes in the sky Then its song is just a drumming Strumming Strumming The wings are very little things. The silver shine is gone Just a little black speak Away down the sky With a soft little strumming And a far-away humming (R. Southey)

Қофия бир неча ўхшаш товушларнинг тури сўз ва сўз бирикмаларнинг мисралар охирида фоностилистик воситасида мослашишидир. Қофиянинг аҳамиятли томони шундаки, шеърни мазмуний жиҳатини равшанлаштиради, сайқаллаштиради, яъни уни насрдан фарқлайди ҳамда оҳангдошликни юзага келтириб, шеърий нутқни оҳангдор ва таъсирчанлигини оширади. II. БОБ. Cинтактик стилистик воситалар ва усуллар 2.1. Гап қурилишидаги ўзига хос махсус ўзига хос қўлланишлар Гап қурилишидаги ўзига хос махсус ўзига хос қўлланишларга, алоҳида гап шаклларини юзага келтирувчи эмоция ифодалаш учун хизмат қилувчи воситаларга, синтактик стилистик воситалар дейилади. Бу воситалар ёрдамида махсус ифодалар яратилиб, улар бетараф синтактик бирликлардан тубдан фарқ қилади. Ушбу “махсуснинг” оддий “бетарафга” бўлган муносабатини биз қуйида кўриб чиқамиз. Синтактик стилистик воситаларнинг табиатини тушуниш учун синтактик тил нормаси нима эканлигини англаб олмоқ керак. Синтактик стилистик усул деганда мавжуд морфологик, синтактик ва стилистик қоидалардан чекиниш тушунилади, аммо бу чекиниш хато деб

қаралади, балки ўз шахсий мулоҳазасининг юзага келиши деб тушунилади. Стилистик синтактик қурилишлар тилнинг умумий синтактик тури сифатида ўрганилиши мумкин. Норма муайян бир тил ривожининг турли тарихий даврларда, нутқдаги фонетик, морфологик, синтактик, стилистик қоидаларнинг қўлланилишидир. Синтактик қурилишдаги ҳар қандай ўзгариш унинг мазмунига путур етзказмаса, бу ўзгаришга меъёрнинг бир тури деб қараш мумкин. Синтаксис ҳақида гапирар эканмиз, биз доим шакл ва мазмун деган аҳамиятини кўрсатиб беришимиз мумкин: Бен тезар литоб иниятбен. Грамматик маънога эга бўлган сўз туркумларини шакл жиҳатидан ажратамиз: “от” – бен, “феъл” – иниятбен, “равиш” – тезар, “олмош” – литоб. Маъносига кўра, бу сўзлар ҳеч қандай тушунчани англатмайди, лекин гап ҳосил қилишда бу “сўзларнинг” грамматик ва таркибий маънолари аниқ. Шундай қилиб, юқорида айтиб ўтилган фикрларга асосланиб қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: 1) таркибий элементлар мавжуд мазмунни белгилаб келади; 2) таркибий элементлар мустақил маънога эга бўлиб, булар грамматик ва таркибий маънолар деб аталади; 3) структурали маънолар лексик ҳамда матний маъноларга таъсир этиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилганлардан фикрнинг шаклланишида гап турлари муҳим аҳамият касб этишини кўришимиз мумкин. Ҳаммага маълумки, инглиз тилидаги дарак гап қатъий сўз тартибига эга: эга+кесим+тўлдирувчи ва б.қ. Бу сўз тартибининг ўзгариши гап мазмунининг ўзгаришига олиб келади. Инглиз тилин ўрганаётган киши берилган гапдаги қўшимча хабарни англаб олмоғи керак: Away fly the sentences… (A.B.) Affection was what she craved. (Th.D.) Биринчи гапда сўз тартибини ўзгартириш натижасида лирик, романтик туйғу пайдо бўлган. Иккинчи гапла ҳам сўз тартибини ўзгартириш ҳисобига “affeсtion” сўзига қўшимча хабар ҳосил қилинмоқда. Яъни ушбу сўзларни

айтган шахснинг кайфияти ифодаланган. Анъанавий бетараф дарак гап билан солиштирамиз: The sentences fly away. What she craved was affection. Иккинчи гапни қуйидагича талқин қилиш мумкин: Асар қаҳрамони бўлмиш аёлда ҳамма нарса бор, фақат унга “меҳр, севги, эътибор” зарур. Агар гапни анъанавий сўз тартибига кўра ўзгартирсак, стилистик ифодалаш йўқолади. Гапнинг асосий маъноли қисмлари гап бошида ва охирида бўлганлиги туфайли, юқорида кўрсатилган эмфаза вужудга келган. Синтаксис ҳақида гапирар эканмиз, гапнинг ташкил этилишида оҳангнинг аҳамиятини кўрсатиб ўтмоқ керак. Ёзма нутқда муаллифлар фикрнинг оҳангини кўрсатиш мақсадида турли тилга оид бўлган лисоний ва тилга оид бўлмаган паралингвистик воситалардан фойдаланадилар. Биз тўхталиб ўтмоқчи бўлган яна бир нарса бу синтактик стилистик таъсир воситалари бўлиб, улар ўз туб моҳиятига кўра оғзаки нутқ хусусиятларига яқин туради. Таъсирчанликнинг вужудга келишида сўзловчининг ҳаяжонланган ҳолати ҳам муҳим омил бўлиши мумкин. Бундай ҳолатларда сўзловчи гапнинг айрим қисмларини ташлаб кетади. Натижада эллипсис ишлатилади, баъзан бир сўзнинг ўзи қайта-қайта такрорланади (такрор ишлатилади). Сўзловчи ифодалаётган фикрнинг асосий мазмунини ўзгартирмаган ҳолда, гапда сўз тартибини ўзгартириш мумкин (инверсия). Баъзи ҳолларда сўзловчи бирон кимсага бўлиб ўтган воқеанинг пайдо бўлишини сабаб ва оқибатларини бирма-бир санаб, тасвирлаб беради, бу ҳолларда саноқ ва градация ишлатилади. Оғзаки нутқда риторик сўроқ гаплар, зид маъноли сўзлар ва бошқалар кўп қўлланилади. Ана шундай гаплар тузилишидаги ўзгаришлар натижаси сифатида қўшимча маъно пайдо бўлади. Синтактик стилистик усуллардан яна бири кўп боғловчилик (полисингдотон). Кўп боғловчилик ҳам тасвирий восита сифатида кенг қўлланади. Буларнинг ҳаммаси оғзаки нутқда эмфаза, эмоционаллик ҳамда таъсирчанликни вужудга келтиради.

Аммо бу синтактик таъсир воситаларнинг ҳаммаси оғзаки нутқ кўринишидан ёзма нутқ кўринишига ўтганда асосан бадиий наср услубида умумлашади, жипслашади, маълум бир вазифани бажаради, ҳамда стилистик восита ҳолатини эгаллайди. Шундай қилиб, ҳамма синтактик стилистик воситаларни учта катта гуруҳга бўлиш мумкин: I. Нутқ оғзаки шакли хусусиятига асосланган синтактик стилистик воситалар. III. Таркибий маъноларнинг ўзаро муносабатига асосланган синтактик стилистик воситалар. Биринчи гуруҳга инверсия, ажратилмаган тузилмалар, параллел қурилмалар, хиазм, такрор, эллипс, саноқ, градация, антитезалар киради. Маълумки, сўзларнинг тартибининг ўзгариш ҳодисасига инверсия дейилади: Have you done your homework? Where is her house? Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, савол маъносидаги сўз тартибида инверсия ҳодисаси йўқ. Инглиз ва ўзбек тили бадиий ижодида қўлланиладиган инверсия ходисаси гапда сузларнинг алмашиниб келиниши шу билан бирга охангдорликни юзага келтирилиши хисобланади. Худди шу ходисани инглиз тилида учратишимиз кийин. Лекин, катта хажмдаги матнларни таржима килаётганимизда уша қолипнинг ўзига эмас, балки ушбу тилининг уз ички имкониятларидан фойдаланишимиз мумкин: Here comes Meg! Here he comes. Where is my car?» asked John. (OR … John asked) Stylistic inversion. The direct word order in Modern English is a well known fact for everybody. This word order is considered to be neutral and deprived of any stylistic information. But according to the writer’s aim the word order may be changed in the sentence after which the emphasis springs up. The leading stylistic function of inversion is to add emotional colouring to the surface meaning of the/utterence and to add accessory meaning to the narration. It is the

practical realization of potential possibilities of the language. They are realized in the following widely used patterns of stylistic inversion: 1. The object is at the beginning of the sentence: a) a direct object. Eg.: Poems he wanted to enjoy (O.Wilde); b) an indirect object; Eg: On him the cocked hat, gold-laced coat and staff, had all thre descended. (Ch. Dickens); c) the prepositional object stands before the subject: Of her father Gertrude knew even less (S.Leacock). To this question he did not answer (O.Wilde). 2. The attribute is after the word it modifies (postposition of the attributes): He had moccasins enchanted. Magic moccasins of der-skin…(Ch.Dickens). With fingers weary and worn (Th. Hood). 3. The predicative is placed before the subject: And very melancholy work it was; Beautiful those donkeys were (J.Galsworthy). The adverbial modifier is at the beginning of the sentence, the subject becomes especially emphatic: Among them stood tulips (R.Aldington). 5. The modifier and predicate stand before the subject: Off flew the entire roof; Down went the help of struggling men again (H.Wells). In this case we have an emphatic construction, if the word order is traditional the construction is unemphatic. 6. Simple verbal predicate also serves to lay the emphatic stress on the subject: Came frightful days of snow and rain (J.London). 7. In compound sentences emphasis can be expressed when subordinate clauses stand at the beginning of the sentence: From some chimney opposite a thin wreathe of smoke was rising (O.Wilde). In oral spech it is typical to place the emotionally diminating elements at the beginning of the utterance: Flowers. You wouldn’t believe, madam, the flowers he used to bring me (K.Mansfield). Any change of the word order changes the syntactical relations and very often the meaning of the sentence. Compare the following sentences: When a man wants to kill a tiger he calls it sport, when a tiger wants to kill a man it is ferocity. In these sentences there is no stylistic inversion, there is only inverted meaning.

Other changes may cause grammatical and expressive changes: Had I known it? (grammatical meaning); If I had known it (expressive meaning). Compare with neutral: I had known it. The main SF of inversion is to put stress on one the parts of the sentence which is significant. It may be done for the sake of emphasis or logics. In many cases inversion expresses the velocity, the swiftness of the described action. This can be sen in the following examples: Bright the carriage looked, slek the horses looked, gleaming the harness looked (Ch.Dickens); Away went Alice like the wind. She has just begun to dream that she was walking hand in hand with Dinah…when suddenly, thump, down she came upon a heap of sticks and dry leaves and the fall was over (L.Carrol). Inversion is often employed in poetry for the sake of rhyme and rhythm: Bliss was it in that dawn to be alive, But to be young was very heavy (W.Wordsworth). Sometimes when inversion is used in emotive prose it may also produce a certain rhythmic design: Uncertain on the brink I stand like, and turn my wistful eyes backwards, where in the sunlight lies the safe comfortable land. ( E . Vaugh ). 2 . 2 . Нутқнинг оғзаки шакли хусусиятларига асосланган синтактик стилистик воситалар Стилистик инверсия . Ҳозирги замон инглиз тили учун расм бўлиб қолган сўз тартиби билан тузилган гаплар кўпинча синтактик стилистик восита бўла олмайди. Муаллифнинг фикрига кўра баъзан гаплардаги сўзлар ўрнини ўзгартириш мумкин. Натижада бу синтактик қурилма эмфазани ифода этиб, юқори кўтаринки руҳ касб этади. Маълумки, инверсиянинг асосий вазифаси гапдаги ахборотга қўшимча ахборот киритишдир. Бадиий услуб синтаксиси сўз тартибида тескари (субъектив) тартибга кенг йўл қўйилиши билан ифодаланади. Инверсия адабий тил меъёрини бузмайди. У тил имкониятларини амалий ифодалаши бўлиб, тил қўлланилишининг маълум қоидаларига

бўйсунади. Стилистик инверсия инглиз тилида қуйидаги тузилишларда намоён бўлади: 1. Гап бошида тўлдирувчи келганда. 2. Аниқловчи аниқланмишдан сўнг келса. 3. Отли кесимнинг эгадан олдин келса. 4. Гапда ҳол эгадан олдин келса. 5. Кесим эгадан олдин келса. 6. Воситали тўлдирувчи гап бошида келса. 7. Эргашган қўшма гапларда эмфаза эргаш гапнинг бошида келиши ҳисобига ҳосил бўлади. Публицистика услубида қуйидаги инверсиялар кўп учрайди: гапда кесим биринчи ўринда келганда: Says Cambridge University’s Martin Res; “Einstein is the only scientist who has become a cult figure...” Explains University of Texas Physicist John Wheler... Берилган гапларда “says”, “explains” кесимлари гапнинг бошида келган. Бу эса инглиз тили грамматикасига мутлақо хос бўлмаган ҳодисадир. Гапда сўз тартибининг ҳар қандай ўзгариши ундаги синтактик муносабатларни ҳам ўзгартиради ва бу гапнинг мазмунига таъсир этади. Лекин қуйидаги берилган гапларда синтактик ўзгаришлар инверсия эмас, балки семантик инверсия ишлатилган: “Тарих инсонни яратмайди, Инсон тарихни яратади”. Баъзан синтактик муносабатлардаги ў згариш лар грамматик маънога таъсир этади: “ Had I known it? ” . С ўз тартиби ўзгариши натижасида сўроқ гап пайдо бўлган (грамматикадаги инверсия). Инверсиянинг турларини шеърият асарларида кўплаб учратиш мумкин. Масалан, Билмаганни ўрганиб, Одамзод топти камол (Ғ.Ғ.). “Чиқ қоронғи турмушдан, нур ичида жавлон қил” (Ҳ.). Синтактик ўзгаришлар яна бир тури – бу гапда эмфатик мазмуннинг пайдо бўлишидир. Ҳозирги замон инглиз тилида инверсия деганда, мантиқий жиҳатдан гапнинг бир бўлагини, эмоционал жиҳатдан бутун гапни ажратиб кўрсатиш тушунилади. Инверсиянинг асосий стилистик вазифаси муаллиф бутун фикрни сингдирган бўлакни ажратиб кўрсатишдир.

Баъзи ҳолларда инверсия тезлик, чаққонлик, ҳаракатнинг бажарилишини кўрсатиш учун ишлатилади. 1. And we sang a song about a gypsy’s life, and how delightful a gypsy’s life was. (J.K.J) 2. Over the black glittering piano hangs “Solitude” – a dark tragic woman draped in white. (K.M.) 3. …the string would slip down and he would slide on the piano. (J.K.J.) 4. Scattered about the boat, in dreamy and reposeful attitudes, lay five fellows. (J.K.J.) 5. Always will humanity remember the World Congress of Peace held in Moscow. A congress totally unprecedented in the entire struggle of the peoples of the world for peace. (M.N.) 6. Into the society came Sonia van der Merne when her husband had ben thre years in prison. (M.S.) 7. On went her old brown jacket, on went her old brown hat (O.H.). 8. To instruct him was difficult, to have checked him would have ben unthinkable. So Mor continues to be irratated (I.M.) 9. Through the window was visible a small piece of the garden, some tress, and above the tress in the far distance the tower of the school. In front of Demoyte stood a table spread with books and papers. (I.M.) 2. 1. Бир дафтар к ўрсатишда менга, Фарғона водийсида юрганимда бир куни. Уни варақладим-у, қайтиб ололмадим бошимни ундан, ўқиб тугатмагунимча. Муҳаббат уйига, ўхшарди, бу дафтар, чиқиб кетгиси келмасди киши... 2. – Нечагача ишлайсиз? – Э, укам, соатнинг тайини борми бизни ишда? 3. Табиат ва инсон чеҳрасининг гўзал антиқаларига меҳри ва завқига боққан билан тўймайсан киши. 4. Султон аканинг шу гапларига жавоб эди ўтмишдан келтирилган мисоллар. 5. Маъюслиги, соддалиги, туриш-турмуши худди уни эслатади менга (К.Н.) 6. Мен пойингда териб юраман Шамол тўккан табассумингга. Хаёлимга келтира оламан бундан ортиқ такаллумингни (Ж.С.). 7. Парчаланди, зулматларнинг бизни бўққан нафаси (Г.Г.). 8. Ух, қизим, ярамани янгиладинг. Дардим кўп менинг... (К.Н.). 9. Иттифоқо икки бургут келди бақамти, бирисининг кўзларида ёндар эди ўт, Бошқачароқ кўринарди иккинчи бургут (М.Х.).

Detached constructions (DC) are such constructions which are formed by singling out secondary parts of the sentence. This isolation is achieved with the help of stress, commas or dash. In oral spech it is achieved with the help of intonation. From the grammatical point of view these secondary parts are closely connected with the primary parts of the sentence. Thus here appears the clash betwen the structural and semantic aspects of DC. As Prof. I.R.Galperin puts it “detached constructions bridge the norms of written and spoken language” (15, 206). DCs stand close to inversion and ellipsis: He did not answer, and sickly white, she jumped up (W.Thackery). Here are some illustrations: For an instant she apprehended him there pale, awkward, strong; Nightmares troubled him, waking and sleping; They awe us, these strange stars, so cold, so dear (J.K.J.). Different parts of the sentence may be detached. For example: 1) An attribute may be detached from its head noun: Val sought the misty fredom of Gren stret, reckless and depressed. (Galsworthy). The coffe came – hot and good – and a whole ring of cake (D.H.Lawrence). 2. An adverbial modifier can also be detached: Subconsciously, he knew that he looked better than in an ordinary overcoat; I might almost claim to have ben one myself, once long ago (A.Huxley). Academician V.V.Vinogradov says that DCs are peculiar meaningful syntactical wholes inside the sentence which are isolated owing to intonation. As inversion DS breaks the ordinary word order in the English sentence and in this way isolates the secondary parts of the sentences. This isolated part becomes more generalized and may include any shade of meaning of the described object. Writers like to use DCs as they say that such violation helps to bring independence to words and word combinations: She admired her husband, strong, brave and victorious (W.Thackeray). DC as an SD is a typification of the peculiarities of syntactical constructions of oral form of spech (15, 207). The SF of this construction is to bring emphasis to the idea expresses in the detached part and thus, to make the image and description brighter and more emotional.

Ажратилган тузилмалар гапнинг иккинчи даражали бўлагини ажратиш йўли билан ҳосил қилинади. Бу ажратиш урғу ёки вергуль ёрдамида ифодаланади. Оғзаки нутқда эса бу ажратишлар оҳанг ёрдамида белгиланади. Грамматика нуқтаи назаридан гапнинг иккинчи даражали бўлаги бош бўлакка боғланган бўлади. Шундай қилиб, гапдаги таркибий маъно билан умумий мазмун ўртасида тўқнашув юз беради. Бу қурилмалар таъсирида гапнинг иккинчи даражали бўлаклари бош бўлаклардан одатдаги синтактик боғланишлар жиҳатидан ажратилган бўлади. Профессор И.Р.Гальпериннинг фикрича бундай тузилмалар нутқнинг ёзма ва оғзаки турларини бир-бирига яқинлаштиради, бирлаштиради. Ажратилган тузилмалар инверсияга яқин туради ва гапда доимий боғланишларни бузиб, айрим гап бўлакларини ажратиб кўрсатади. Бундай тузилмада гапнинг турли бўлаклари ажратилган бўлиши мумкин: Ватанни, Онани қўмсаяпман! Кеча, туш пайтида, кун авжи қизиган пайтда, ўша ерда эдик. Бу тузилмаларнинг стилистик вазифаси ажратиб кўрсатилган ўша бўлакка махсус эмфаза беришдан иборат. Шундай қилиб ажратилган тузилмалар, оғзаки нутқ синтаксисини умумлаштириш натижасида стилистик восита ҳолига келади. Parallel constructions (PC) are those compositional utterances in which the separate parts are built identically. The structure of the sentence or part of the sentence is repeated in the structure of the other sentence ot its part: Overwhelmed, Frederick could open his mouth but could not speak. And Edna could open her mouth but could not speak (A.Bennett). From the structural point of view PCs may be practical or complete. Here are partial PCs: If she wanted anything somebody was always on the spot to supply it or to soothe her without supplying it. If she got into any trouble somebody was alwayas there to get her out of it (A.Bennett). Complete and partical PCs are acompanied by repetition.

PCs are used in differnt styles with different SF. In belles lettres style it carries an emotive function. Sometimes it is used as a technical means for building up other SDs – antithesis and gradation (se page 114-121). In scientific prose PCs have a special function in the logical successive arrangement of ideas: the technological development arising during scientific research..., unforessen difficulties arising during the experiment, ... unforesen conditions arising during the construction and operation of the pipeline. ... (Science Journal). The SF of PCs may be semantic and structural. The first implies either equal semantic significance or opposition of the repeated parts. The second implies a rhythmical design to the parts of the PC (especially in poetry): Nothing to se but sights, Nothing to quench but thirst, Nothing to have but what we’ve got. Th i s through life we are cursed. (B.J.King) Very often PCs are used in folk songs and nursery rhymes: Work while you work, Play while you play, That’s the way To be happy and gay! Параллел қурилмаларда гап қурилиши, унинг айрим қисмлари бир хилда тузилган бўлади. Бошқача айтганда, бир гапнинг таркиби бошқа гапда такрорланади. Агар бир гап қўшма гап кўринишида бўлса ва иккинчи гап ўша қўшма гапга хос кўринишини, қурилишини такрорласа, ўшанга тузилган бўлса, бундай параллелизмлар тўла параллелизм бўлади: Хўп ажойиб юртимиз бор Ярми пахта, ярми боғ! Ярми ёзу, ярими баҳор, Ярми жаннат, ярми тоғ! Хўп ажойиб юртимиз бор, Ярми ўтлоқ, ярми боғ!

Ярми шарбат, ярми шакар, Ярми қаймоқ, ярми ёғ! Хўп ажойиб юртимиз бор, Ярми гулшан, ярми боғ! (Т.Т.) Тўла параллелизм доим такрор билан бирга келади. Баъзан гапнинг бир қисмигина такрорланади, бу қисман параллелизмдир. Масалан: Қирқ чилтонга сардор эди Гўрўғли, Ҳар ишдан хабардор эди Гўрўғли... (Халқ достонларидан) Параллелизм фақат бадиий нутқ услубида қўлланилиб қолмай, баъзан илмий услубда ва расмий ҳужжатлар услубида ҳам қўлланилади; бироқ унда у тасвирий восита сифатида вазифа бажармайди. Асосан таъкид учун қўлланилади. Параллелизмнинг функционал услубларда қўлланилишига кўра вазифалари турличадир. Бадиий нутқ услубида параллелизм бадиий эмоционал вазифани бажаради. У ифоданинг ритмлилигини ташкил этади ва ўзининг бир хиллиги билан ифодадаги айрим бўлакни эмфатик жиҳатдан ажратиб кўрсатишга ёрдам беради. Илмий услубда параллелизм бутунлай бошқа вазифани бажаради. Яъни бунда параллелизм мантиқий мақсадда ишлатилади. Шундай қилиб, параллел қурилмаларнинг вазифаси семантик ва таркибий бўлиши мумкин. Бунда такрорланаётган сўзлар, бирикмалар, қисмлар мазмуни жиҳатидан қиёсланади. Масалан: шоир Т.Тўла шеърида “боғ” сўзи “пахта”, “ўтлоқ”, “гулшан” сўзлари билан қиёсланган. “Ёз”, “баҳор”, “шарбат”, “шакар”, “қаймоқ”, “ёғ” сўзлари маъно жиҳатидан бир-бирига яқин сўзлардир, чунки булар ҳаммаси ижобий тушунчаларни билдиради. Таркибий параллелизм эса ифодада ритмик тасвир яратади. Масалан, параллелизм (такрор) айниқса халқ қўшиқларида, достонларда кўп ишлатилади: Бинафшалар очилиди, Чакканга тақ, чакканга, Атир ҳиди сочилди,

Чакканга тақ, чакканга. (Халқ қўшиғи) 1. Бу кун ўзгачадир жилвали олам, Бу кун ўзгачадир борлиқда ханда. (Э.В.) 2. Турмуш ташвишлари, Турмуш ташвишлари, Биз сендан баландроқ тура олсайдик, Биз сендан баландроқ юра олсайдик, Балки улғаярди дунё ишлари ... (А.О.) 3. Собиту сайёрада инсон ўзинг, инсон ўзинг, Мулки олам ичра бир ҳоқон ўзинг, султон ўзинг. (Э.В.) 4. Аёлларнинг йиғи ва хитоблари, золимларни қарғишлари йигитларнинг мардона овозлари, баъзи кишиларни чўчитиб олазарак қилди (О.). С hiasmus (Reversed Parallel Constructions). The compositional design of this SD is as follows: two successive sentences are given but the word order of one sentence is reversed. If the first sentence has a direct word order (subject, predicate, object) the second sentence has an indirect word order: adverbial modifier, object, predicate, subject. Eg: They had accepted their failure. Their fate they, couldn’t accept (G.Byron). Thus in chiasmus we have a cross order of words. It can be illu strated in the following scheme: They had accepted their failure Their fate they couldn’t accept Chiasmus has originated from the emphatic expressions of the spoken language. But in the written type of spech it is typified and generalized and thus becomes an SD. The sudden change in the structure helps to lay stress on the second part of the utterance. This sudden change req uires a slight pause before the second part.

Chiasms can appear when there are two successive sentences or coordinate parts of a sentence. The structural design of chiasmus may be different: it appears in a complex sentence, in a compound sentence or in two independent sentences. We must distinguish betwen lexical and syntactical chiasmus. Here is the example of lexical chiasmus: Experience is the child of Thought and Thought is the child of Action (A.Pope). There is no inversion here. Both parts have the same direct word order. Syntactical chiasmus is used to break up parallel constructions which are monotonus. It brings emphasis on the second part, the inverted part of the utterance. Close analysis shows that the first part in chisamus is not completed, the reader anticipates the continuation and this completion of the idea is given in the second part: There is a great deal of difference betwen the eager man who wants to read a book, and the tired man who wants a book to read (G.K.Chesterton). In some cases chiasmus is built on the use of a passive construction which is substituted for the active: Soldiers who never fire a gun and never a shot fired at them. The SF of chiasmus is to attract the reader’s attention to the most important part of the utterance. Хиазм . Хиазмнинг тузилиш тасвири қуйидагича: икки гап кетма-кет келади, аммо бир гапдаги сўз тартиби иккинчи гапдаги сўз тартибининг тескарисидир. Масалан, агар бир гапда сўз тартиби тўғри бўлиб эга, кесим, тўлдирувчи, ҳол келса бошқа гапдаги сўз тартиби биринчисига нисбатан ҳол, тўлдирувчи, кесим, эга билан берилиб тескари бўлади. Масалан: Ҳар кун чиқар ярқираб офтоб, Тонг отадир ўлкада ҳар кун.(Ҳ.О.) Хиазм мисолда кўрсатилганидек, боғловчисиз ҳам вужудга келиши мумкин. Восита сифатида инглиз тилида “and” боғловчиси ишлатилади. Бундай кўринишга эга бўлганда, гапнинг иккинчи бўлаги муҳим маъно касб этади. Хиазм қуйидаги тузилмалар: боғланган қўшма гапларда, эргашган қўшма гапларда, жуфт содда гапларда намоён бўлади.

Хиазм таҳлил қилинганда, унинг лексик ва синтактик турлари фарқланиши лозим. Лексик хиазмлар мавжуд бўлганда ўз-ўзидан ҳеч қандай синтактик инверсия ҳосил бўлмайди. “Тарих инсонни яратмайди, Инсон тарихни яратади”. Мулоҳазанинг иккала қисмида ҳам сўз тартиби тўғридир. Синтактик хиазм параллел тузилмаларни ёки умуман бир хилликни бузиш учун қўлланилади. Синтактик хиазмларда гапларнинг биринчи қисми тугалланмаган бўлади: Баъзилардай эмасман чаққон, Чаққонлик ҳам келмас қўлимдан. (Ў.Х.). Хиазм сўзлашув тилининг эмфатик тузилмаларидан вужудга келади. Ёзма нутқда хиазм ихчамлашади, умумлашади ва шу йўсинда стилистик восита ҳолига келади. Хиазмнинг стилистик вазифаси – диққатни гапнинг катта бир бўлагига жалб этишдир: Лекин Лайли бошига келган Қора кунлар бизга ёт бутун; Бизга ётдир Ширин бахтини Поймол этган у қоп-қора тун.(Ҳ.О.) Repetition as an SD is a typified generalization of essential features of the language means that express emotive, excited state of mind: She shricked loudly: “Where is my baby? But where is my baby? I want to know where is my baby?” (A.Bennett). The repetition of these phrases “Where is my baby?” is not an SD here. It is only a means by which the excited state of mind is shown. The excited spech is always broken, fragmentary illogical and that’s why the repetition of some words, word combinations and parts of the sentence is quite natural. When repetition becomes an SD it brings logical emphasis to a certain part of the utterance in order to attract the reader’s attention. In this case the key words, of the utterance become reiterated. Then she stumbled over some unevenness of the threshold and fell down, and she semed so tiny so minute, so fragile, so

mirculously whole and lovely, against the formidable background of the immense ruin (A.Bennett). Like other SDs repetition has several structural types: I. The repeated word or phrase stands at the beginning of each sentence, clause or phrase. This repetition is called anaphora. Here is the use of anaphorical repetition in the following nursery rhyme: For want of a nail, the shoe was lost, For want of a shoe, the horse was lost, For want of a horse, the rider was lost, For want of a rider, the battle was lost. (From the Book of Nursery Rhymes) 2. Repetition of a final word or word group is called epiphora: When I go into a bank I get rattled. The clerks rattle me. The wickets rattle me, the sight of money rattles me, everything rattles me (S.Leacock). In these cases repetition has the function of creating the background against which the preceding statements become more prominent. 3. Frame repetititon: when the beginning of a syntactical unit, or a paragraph is repeated at the end. Eg: He couldn’t spy on her. If she wanted to kep things from him – she must; he couldn’t spy on her (J.Galsworthy). This structural type of repetition is sometimes called ring repetition; It is expressive in poetry and in singling out a paragraph in prose: Our hands have met; but not our hearts; Our hands will never met again. Friends, if we have ever ben Friends we cannot now remain: I only know I loved you once, I only know I loved in vain. Our hands have met, but not our hearts; Our hands will never met again…(Thomas Hoood) 4. Another model of repetition is linking repetition or anadiplosis. The last word or phrase of an utterance is repeated at the beginning of the next part;

Anadiplosis serves to stress the most important part of the utterance: To Jan it was as though a curtain had ben raised in her mind – a curtain from which she recoiled in horror (D.Cusack). 5. There are cases when the linking device is repeated several times in one utterance. This compositional form of repetition is called chain repetition: But two minutes later the sun vanished behind flying cloudly continents, a relative darkness descended on the summer afternoon, and rain too descended – descended in such soaking overwhrlming quantities that…(I.Murdoch). 6. The next type of repetetion is root repetition: The child smiled the smile and laughed the laughter of contenment…; In the usual order of things he should have lost consciousness at this point, but that mercy was denied him, and he was forced to endure the unendurable (A.Bennett). In these examples not the same word but the same root is repeated. 7. Synonym repetition consists in the reiteration of the same notion by means of various synonyms: The poetry of earth is never dead, the poetry of earth is ceasing never (J.Keats). A horrible despair, and at the same time a sense of release, liberation came over Hermoone; She fondly seized the yelling, wet child, and hugged it and soothed it and comforted it in her encircling beautiful arms (A.Bennett). Pleonasm and tautology stand very close to synonym repetition. Usually it consists in the repetition of a part of the sentence (usually the subject), expressed by a noun, by means of the corresponding pronoun: And the books – they stood on the shelf; The wound, it semed both sore and sad. In some cases tautology is considered to be a fault of style: “He was the only survivior no one was saved”. This device is popular in oratory as it helps the audience to grasp the meaning of the utterance. We distinguish betwen different SF of repetition. One of the leading functions of repetition is to intensify the utterance, to bring emphasis into the narration. However, the overuse of repetition may bring sadness, meditation and thus monotony appears which is considered the lack of style.

In poetry repetition performs the rhythmical function. Among different functions of repetition we distinguish so-called back-ground function. The SF of this type of repetition is to create the background against which the unrepeated words and word combinations become more emphatic and thus more important. Такрор ҳаяжонли ҳолатни ифодалаш мақсадларида қўлланадиган стилистик воситадир. Эмоционал нутқ қисқалиги, мантиқлилиги ва баён қилинаётган фикрнинг айрим бўлаклари такрорланиши билан ажралиб туради. Оғзаки нутқда айрим сўзларнинг ва бутун сўз бирикмаларининг такрорланиши муайяндир: “ Тўхтанглар, тўхтанглар, ўртоқлар ” – ўз фикрини исботламоқчи бўлди инженер. (Ж.А.) Бу мисолда такрор ҳеч қандай стилистик вазифани бажармайди ва сўзловчининг маълум бир психик ҳолатини ифодалаяпти холос. Такрор стилистик восита сифатида ўқувчининг диққатини жалб этиш учун қўлланилади. Масалан: Икки нарса эрур умримда офтоб : Бу шеър, бу яна муҳаббат. Икки нарса эрур умримда азоб : Бу шеър, бу яна муҳаббат. (Г.Н.) Такрор бошқа стилистик воситалар тузилишига кўра қуйидаги кўринишларга ажратилади: Мисра бўлагининг бошида келган такрор анафора деб аталади. Мисол: Мен баҳор қўшиғин куйлайман дадил, Чунки бу – ғалаб a ҳалқнинг сози, Чунки бу – адабий бахтнинг ялласи Чунки бу – сўнмоқчи ҳаёт овози. (У.). 2. Гап охирида келган такрорлар эпифора деб юритилади. Мисоллар: Ер юзи инсонники Мазмун жаҳони билан, Денгиз осмони билан,

Бойлиги, кони билан, Вақти-замони билан, Барча имкони билан. (Ғ.Ғ) 3. Такрорланувчи бирликлар ўзига хос доира ҳосил қилиб, парчанинг бошида ҳам, охирида ҳам келиши мумкин. Бундай такрор халқасимон такрор дейилади: Нафис чайқалади бир туп наъматак Юксакда, шамолнинг беланчагида, Қуёш кўтариб бир сават оқ гул, Виқор-ла ўшшайган қоя лабида Нафис чайқалади бир туп наъматак (Ҳ.О.) 4. Такрорнинг яна бир кўриниши топилма такрор биринчи мисранинг охирида келган бирор сўз иккинчи мисранинг бошида такрорланиб келади (анадиплосис): Бешик болани, бола дунёни тебратар. Атом қуввати пок қалбингизда Ва сиздан кутади тақдирин жаҳон, Жаҳон, замон, халқлар, ватан ва давлат Сизга таянади, сизсиз посбон. (Ғ.Ғ) 5. Тизма такрорлар ҳам мавжуд: Соатлар кунларни, кунлар ҳафтани, Ҳафталар ойларни туғдирганидек, Аълочи номини асло бўшатмай, ... (Ғ.Ғ) 6. Такрорнинг ўзакли такрор деб номланган тури ҳам мавжуд. Унинг моҳияти шундаки, унда сўз айнан такрорланади, бироқ уларнинг биридаги қўшимча қисм такрорланмайди, холос: “Олий фазилатлар менинг ҳавасим, Ҳавас орзусида ёнур нафасим” (Г.Н.) Сўнгги мисолдаги ўзакли (айнан) такрор топилма такрор тури билан бирга келаяпти. Айнан такрор ўзининг стилистик вазифасига кўра сўз

ўйинига яқин туради. Бу усулда ўша сўз айнан ўзи такрорланмай, фақатгина сўзнинг ўаги такрорланади, шунинг учун биз ҳар хил маъноларни англатувчи турли сўзларни учратамиз: Дилдор энди чинакамига дилдор бўлиб кетган эди (С.А.) 7. Такрорнинг навбатдаги тури синонимик такрордир. Синонимик такрорнинг моҳияти шундан иборатки, айнан битта тушунчани ифодалаш учун синонимик воситалар қўлланилади: Инсон қалби билан ўйнашма, Инсон қалби билан сен қилма хазил, Инсон қалби – офтоб акс этган чашма, Гоҳ булутдай енгил, гоҳ тоғдай зил. (Ш.) Бу ерда объектив синонимлар қўлланилиши шарт эмас. Воқеа ва ҳодисаларни образли қиёслаш натижасида ҳам тушунчалар бир-бирига яқинлаштирилиши мумкин. Бунда сўзлар матний маънога эга бўладилар. Жуфт синонимлар ҳам синонимик такрорнинг турли шаклини бера олади: Шундай бир тиниқлик, Шундай аниқлик – Шундай мусаффолик тўлганки.. (Ш.) Синонимик такрор битта, ягона маънони ифодалашда фикрнинг асосий мазмунига қўшимчалар киритади, кенгайтиради, деталлаштиради. Нотиқлар нутқида синонимик такрор нутқнинг кучини ошириш ва ишонтириш, бадиий нутқда деталлаштириш вазифасини бажаради. Синонимикк такрор ҳақида гапирганда плеоназм масаласига ҳам тўхталиб ўтмоқ керак. Плеоназмда фақатгина ўша сўз ёки восита такрорланиб қолмасдан, балки ўша мазмун, маъно ҳам такрорланади. Бу худди ортиқча такрордай нутқда ортиқча қусур сифатида кўринади, эътироф этилган фикрга ҳеч қандай қўшимча маъно бермайди. Плеоназм нутқнинг камчилигидир. Плеоназмлар бадиий-эстетик нуқтаи назардан асосланмаган синонимик такрорлардир. Аммо плеоназм ҳодисаси тилда, айниқса ўзбек тилида бу маънода деярли йўқ ҳодисадир.

Ўзбек тилида плеонастик қўлланиш тарзида баҳоланаётган ўринларда адиблар кейинги воситани бошқа мақсадда қўллайдилар. Бошқача айтганда, ёнма-ён қўлланган сўзлар, шаклларнинг бири бошқа маънони ифодалайди ёки бошқа вазифа бажаради: Масалан. Сизлар сўзида Сиз олмош ҳурмат маъносини ифодалайдиган бўлиб қолгани учун, унга кўпликни ифодаловчи -лар қўшилган (бош-оёқ, сарупо, ўртамиёна қўлланишларида кейинги сўзлар бошқа маънодадир) шунга кўра, плеоназмни аслида юқорида кўриб ўтилган такрордан бошқача ҳодиса сифатида талқин этган маъқулдир. Такрорнинг оддий вазифаларидан бири – таъсир кўрсатишдир. Баъзан иш-ҳаракатнинг изчиллигини, бир хилдалигини ифодалаш. Бу вазифа маром ёрдамида амалга ошади. Такрорнинг яна бир вазифаси гапнинг маъносини кучайтиришдир. Сўзларнинг такрорланиши гапда катта куч саналади. Анафора кўпинча боғловчилик вазифасини ҳам ўтайди. Такрор иш- ҳаракатнинг такрорийлигини ва давомийлигини ифода этиш учун ишлатилади. Такрорланувчи бирликларнинг баъзан гапдаги такрорланмайдиган бирликлардан ажралиб туриши фон ҳисобланади. Баъзи бир бирикмаларнинг ўзгармас ҳолда тез-тез такрорланаверишидан фразеологик бирлик вужудга келади. 2.1. Ғарб ишчиси шарқ ишчисига, шарқ ишчиси ғарб ишчисига салом юборадилар. (А.К.). 2. Лекин мен ўйинни тўхтатмадим, тўхтатиш хотирамга ҳам келмаган эди. (А.К.) 3. Ҳар бир поя, ҳар туп ток, хилма-хил навларнинг ўзига хос хилма-хил эркаликлари, инжиқликлари...ҳар бирининг ўзига яраша талаби ҳам, пишиқчиликка келиб гўзаллиги ҳам бор. (Р.Ф.) 4. Ниҳоят машқ битди. Битди, лекин мени ҳам ўзи билан битирди. (А.К.) 5. Бу симлар қалб тили, ҳисларнинг тили. Руҳ тили, нур тили, ҳаяжон тили, Уй тили, дард тили, кўзларнинг тили. (Ш.) Ellipsis . As have ben mentioned above any SD is based on the use of typical sytactical and lexical features of the language which are generalized and intensified in the spech. From that point of view ellipsis is a typical phenomenon of the spoken language. An elliptical sentence in conversation does not form an

SD. Here it is one of the typical features of spoken language: Got a letter? Enjoy your holiday? My best wishes to your father! In the author’s narrative ellipsis may serve to add emotional colouring or to underline the most important information of the utterance. The most widely used patterns of elliptical constructions are the following: 1) The simple verbal predicate is omitted. In English parallel constructions this omission shows the similar or opposed nature of the phenomena: His face was rather rugged, the cheks thin; She had a turn for narrative, I for analysis. 2) Attributive constructions can also be elliptical: He told her his age, twenty four; his weight – ten stone II, his place of residence, not far away (J.Galsworthy). Ellipsis is a deliberate omission of some parts of the sentence in the written type of spech – especially in belles-lettres style. Very often ellipsis occurs in poetry. It is caused by the melody of poetry: And all men kill the thing they love, By all let this be heard, Some do it with a bitter look, Some with a flattering word, The coward does it with a kiss, The brave man with a sword! (O.Wilde). a) Эллипс. Бу адабий ёзма нут қда бирон бир гап бўлагининг тушириб қолдирилишидр. Эллипсис атамаси тугалланмаган гапга тегишлидир. Мисол: Нур ёғилиб қучоқларимга, Яна тонгни қутладим бугун. Тонг ҳам дея: “Толеинг гулгун”, Шивирлади қулоқларимга Тинглаб бошим кўкларга етди, Яна солди юрагимга чўғ Куйларимга рақс тушиб шўх, Чаманларга етаклаб кетди. (С.Қ.)

Эга тушириб қолдирилиши натижасида стилистик восита – эллипсис ҳосил бўлган. (Мен) яна тонгни қутладим бугун. Эллипсис оғзаки нутқнинг муҳим томонларига асосланган бўлади. Сўзловчи кучли ҳаяжонланган ҳолатда бўлганда ўз-ўзидан гапнинг маълум бир қисмларини тушириб қолдиради. Мисол: “Ҳақиқатан, Ҳайдар танлаган мавзу...Ниҳоятда қалтис муаммо” (О.Ё.). Аммо бунда мантиқий боғланиш бузилмайди, маъно, мазмун тушунарли ҳолда сақланади. Бинобарин, шуни унутмаслик мазмун тушунарли ҳолда сақланади. Бинобарин, шуни унутмаслик керакки, гапдаги ҳар қандай тушириб қолдириш стилистик усул деб саналмайди. Масалан: Нечагача ишлайсиз? Олтигача! Юқорида эслатиб ўтганимиздек, стилистик усул бу доим тилнинг муҳим асосий томонларини жипслаштириш ва умумлаштириш демакдир. Эллипсда ҳам худди шу хусусиятларни кўриш мумкин. Эллипс сўзлашув тилидаги умумий кўринишдир, аммо ёзма нутқда ишлатилар экан, ўзида янги хусусиятларни мужассамлантиради. Эллипс стилистик усул сифатида жипслаштириш ва умумлаштиришдан ташқари ифодага қўшимча бир хусусият киритади. Одатда эллипсда кесим тушириб қолдирилади. Матал ва мақолларда буни айниқса яққол сезиш мумкин: яхшидан – шарофат, ёмондан – касофат; севги – икки кўзда; яхши хордиқ – жонга озиқ; боғли хўжалик – мойли хўжалик. Бир қатор ҳолларда эллипс шеърнинг маром шартларидан келиб чиқади. Эллипс шеъриятда ишлатилганда у шеърнинг оҳанги, қофия ва вазнига асосланган бўлади. 1. Кечқурун. Бўйинлари осмалик саф-саф қизалоқлар ва ўғлонлар маданият саройи ёнидан ўтиб, уй-уйларига тарқалишмоқда. Қувноқ. Қорамағиз. Кўзларда учқун. Уст-бошлари бутун. Янги. Мўрилардан олатроқ осмонга тутун ўрламоқда. Қишлоқни қайроқи буғдой унидан ёпилган, қуёш парчаларидай нон ҳиди ва доғланаётган ёғ, жаз ҳиди тутади. Пода қайтмоқда...Сал ўтмай нон ва доғ ҳидига янги соғилган сут ҳиди қўшилади.

Сал ўтмай оқшом шабадасида янги япроқ ёзаётган ялпиз ва қоқи ҳиди ҳам димоққа уради. (М.) 2. Баҳор. Сувараксойда эди чамамда. Боёстоннинг гирибонидан бўғамиз деб турибмиз...Шу пайт денг, аллақаерда милтиқ варанглаб қолди- ку. Қаерда, ким отди? Пайқаш қийин. Тоғда шундақа, бу жилғада отилган ўқ, нариги жилғада янграйди. Сал ўтмай қасир-қусурга айланди...(Й.Ш.) 3. Қизларни хонадонларга жойлаштиришди. Кун ботган. Ғира-шира пайт. Биз тушган ҳовлида ғозлар ғоқ-ғоқлаб юрибди. Девор тўла таппи. (К.Н.) Enumeration is an SD which is formed when objects, actions or properties are listed one by one. The list may produce different impression on the reader. Sometimes the objects or actions given in the list may have some likeness or similarity. It occurs when these objects belong to one and the same group of notions. For example, Harris grew more cherful. George suggested meat and fruit pies, cold meat, tomatoes, fruit and gren stuff (S.K.J.) All objects enumerated in this sentence belong to the group of notions defining “food”. There are cases when enumeration is based on the dissimilarity of notions. For example: Throw the lumber over, man! Let your boat of life be light, packed with only what ned – a homely home and simple pleasure, one or two friends worth the name, somene to love and someone to love you, a cat, a dog, and a pipe or two, enough drink (J.K.Jerome). From the semantic point of view we distinguish two types of enumerations: homogeneous and heterogeneous. The grouping of quite different notions in one sentence produces much impression on the reader. In the example given above the nouns “home, pleasures, friends, a cat, a dog, pipe, drink” constitute the heterogeneous enumeration. Other parts of spech such as verbs, adjectives, adverbs, participles may easily be used in enumeration. For example, “The situation must easily be used in enumeration. For example, “The situation must be remedied, and the first step towards a remedy was to cry. She cried, she wept, she

sobbed, she shrieked, she kicked, she fought vacancy and silence with her angry fists. No result. No audience” (A.Bennett). In the following example we se the use of different grammatical forms which constitute enumeration. From the semantic point of view they denotic things which belong to different groups of notions: For some time now their small house had ben a scene renovation of siutcases, unfolding of maps and discussion of trains and seat reservation and weather, had gone on without intermission untill Mor had ben obliged to invent excuses for staying in school. (I.Murdoch). The SF of enumeration may be differnt: it may suggest the rapidly changing impressions of the scenery. Sometimes enumeration helps to reveal the state of the charcter’s mind. Санаш стилистик восита сифатида ишлатилганда нарсалар, ҳаракатлар, сифатлар гапда тизилиб ишлатилади. Баъзан бу нарсалар ёки ҳаракатлар бир- бирига ўхшаш ёки яқин, бири иккинчисининг жуфти ҳолатида бўлади. Масалан: “Омон-эсонлик, мол-бош, бола-чақа, овул-уба, қавм-қариндош, улу-кичик соғми?” – деб сўради. (С.А.) Бу гапдаги “бола-чақа”, “овул-уба”, “қавм-қариндош”, “улу-кичик” қўлланишлари ана шундай ҳолатдадир. Қўлланилган сўзларнинг семантикасига кўра, гаплардаги санджлар бир турли бўлмаган гуруҳларга бўлинади. Қуйидагиларни кўриб чиқамиз: Мулкободда энг қари одам, Ҳеч роҳат кўрмаган битта бечора, Чорикор, мардикор, етим, қул, чўпон. (Ҳ.О.) Сайрасам, яйрасам кенг фазоларда, Ер ҳидин исласам хуш ҳаволарда. (С.Аз.). Бир гапда ҳар хил маънога эга бўлган сўзларнинг санаш шаклида ишлатилиши катта экспрессив кучга эга бўлади. Юқорида берилган мисолларда қуйидаги: чорикор, мардикор, етим, қул, чўпон сўзлари санаш шаклида ишлатилган ва ҳар хил маънога эга. Иккинчи мисолда феъллар санаш шаклида берилган: сайрасам, яйрасам, изласам .

Бу усул одатда бадиий услубда кўп қўлланилади. Бу эса юқорида келтирилган мисоллардан аниқ кўриниб турибди. Аммо санаш оммавий матбуот ва илмий услубларда ҳам қўлланилиши мумкин: Масалан, “Отани севмоқ, тинчликни, дўстликни, ёруғликни, ҳаётни севмоқдир” (рўзномадан) гапида уюшиқ бўлакларнинг семантик нуқтаи назардан қараганда ортиқ даражада кенгайиб келишини ҳамда бу уюшиқ бўлаклар нутқнинг экспрессивлиги учун хизмат қилишини кўрамиз. 1. Мен уйланадиган қиз хуснда ҳам, ақлда ҳам, билимда ҳам, рўзғор ишида ҳам яккаю ягона бўлиши керак...! (Р.Қ.) 2. Бундай туйғун, бундай боадаб қиз етти иқлимда ҳам топилмайди. (О.) 3. Бебахтнинг ошига пашша ҳам, кана ҳам, сўна ҳам, қолаверса, шалоплаб олиб мана шунақа азроил ҳам, мункарнакир ҳам тушаверади. (Ҳ.Ҳ) 4. Сойларда тун, саҳроларда тун, Далаларда, водийларда тун, Япроқларда тун ётиб ухлар, Сойликларда тун қотиб ухлар. (Ҳ.О.) 5. Хирмонларда ҳам, уйларда ҳам, кўчаларда ҳам, булоқ бошида ҳам, сой бўйида ҳам шу воқеа тўғрисида гапирар эдилар. (М.И.) Gradation as an SD is a structural unit which is based on the gradual intensification of logical meaning and emphatic expression. The human heart has hidden treasures, In secret kept, in silence sealed, The thoughts, the hopes, the dreams, the pleasures Whose charms were broken if revealed (Ch. Bronte). Each word of this structural unit coming one after the other (the thoughs, the hopes, the dreams, the pleasures) is understood to be more convincing in the revealing the author’s idea. We cannot say we have an objective linguistic criteria to estimate the degre of the importance or signigicance of these units. It is only the analysis of synonym that helps us to fel the increase. We must distinguish thre ways of increasing the significance: logical, emotional and quantitative. Logical gradation is based on the use of a successive unit which is stronger than the preceding one from the point of view of its meaning: “Threaten him, imprison him, torture him, kill him, you will not incude him to betray his country”.

The word “kill” is the strongest in meaning among all these contextual synonyms. The same may be sen in the following example: “Thief, pimp, blackmailer, not to mention murderer” (L.Heartly). Emotional gradation is based on the relative emotional tension produced by words pf emotional meaning: “Your son is very ill – seriously ill – desperately ill”. The emotional meaning is prevailing in the word “desperately”. Compare the dictionary meaning of these words. “Seriously” implies “possible danger” whereas “desperately” implies “extremely serious or dangerous consequence” (Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English). The same we se in the following sentence: “He was in love, and if in love then not just a little in love, but terribly, desperately, nedfully in love” (I.Murdoch). Quantitative gradation presupposes the use of hyperbole or numerals: Farmaer’s wives who had strength, endurance and energy of locomatives and the appetites of dinosaurs...(B.Macdonold). The main syntactical pattern of gradation consists of a clause or sentence based on lexical repetition. The SF of this SD is to show the associate importance of things in the utterance, to show the significance of the things described and to show the dynamic development of the same process. 2.3. Градация, антитеза ва бошқа стилистик воситалар Градация бу стилистик воситада гапдаги ҳар бир берилган ибора ўзидан аввалгига нисбатан кучлироқ, таъсирчанроқ бўлишига айтилади. (таъсирлилиги мантиқий жиҳатдан). Бундай таъриф субъектив, чунки бизда буни таққослаш учун лисоний таъриф йўқ. Градацияда кўпинча синонимлар ишлатилади. Шу синонимларнинг кетма-кет ишлатилиши таъсирчанликни ажратиб беришга ёрдам беради. Қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. “Эҳ-е, озодлик, осудалик ва муҳтожсизлик тоғ ҳавоси ва зилол сувдай нақадар лаззатли , нақадар гўзал , нақадар бебаҳо! ” (В.З.) Бу мисолда “ бебаҳо ”сўзи бошқа сўзларга қараганда (“ лаззатли” , “гўзал” ) – энг кучли маънога эга бўлган сўз, шунинг учун гап охирида ишлатилган.

Градация – мантиқий, эмоционал ҳамда миқдорий бўлиши мумкин. Мантиқий градацияда ҳар бир гап ўзидан аввал келган гапга қараганда мазмун жиҳатдан таъсирлироқ бўлиб боради. Мисол: “ Дарё оқар, вақт оқар, умр оқар пайдар-пай” (О.М.) бу гапдаги барча отлар матний синоним сифатида келмоқда. “У ҳар қандай тўсиқни ҳам енгиб ўтади, улғаяди, вояга етади ” (П.Т.). Берилган мисолда ишлатилган феъллар – енгиб ўтади, улғаяди, вояга етади – мантиқий градацияни ташкил этган. Эмоционал градация – одатда эмоционал сўзлар ёрдамида ифодаланади. Масалан: Мирзакаримбой ҳамма бойлар каби айёр, муғомбир, пухта-пишиқ . (Ойбек.) Келтирилган мисолда градация айёр, муғомбир, пухта-пишиқ сўзларига асосланган. Эмоционал градациянинг асосини ташқил этган сўзлар матний синонимлардир. Бу градацияни ташкил этган сўзларнинг маъносини кўриб чиқайлик: “айёр” – “маккорлик билан иш кўрувчи айёр одам”. Олдинги “айёр” сўзидан кўра эмоционал маъноси кучлироқ. “Пухта” – сўзи эса “ҳар тарафлама ўйлаб иш қиладиган, пишиқ, атрофлича чуқур ўйлаб, асосли ҳаракат қилиб иш тутадиган одам”. Бу сўзнинг маъноси “муғомбир” ва “айёр” сўзлари маъноларидан кучлироқдир. “Пишиқ” – ўз ишига пухта, бировга сўзини бермайдиган, ҳақини олдирмайдиган киши ҳақида. Қуйидаги мисолда эмоционал бўёққа эга бўлган сўзлар яққол кўриниб турибди: “Оҳ маликам”, -деди Мирза: - сиз зотсиз порлоқ , Сиз ҳилолсиз, йўқ қуёшсиз... (А.О.). Эмоционал градация катта қизиқиш уйғотади. Унинг ифодаланиши хилма-хилдир ва синтактик тузилиши муҳим аҳамият касб этади, кўпинча такрор ва параллеллизм билан бирга келади: Бос, душманнинг кўкрагига ; Бос, юрагига ; Бос, қаттиқроқ,

сўлаётган ёв тилагига . (Ҳ.О.) Миқдорий градацияга қуйидаги мисолни келтириш мумкин.: шу супачадан кўриниб турган кенгликларда болалигининг, йигитлигининг, қарилигининг излари қолган. (С.А.) Градация ёрдамида ёрдамида эса бирор ҳодисанинг динамик ўсишини ифода этишимиз мумкин: На ғурбат, на офат, на ғам. Бунда бор: ҳарорат, муҳаббат, шафқат, Ва меҳнат нонини кўрамиз баҳам... (Ғ.Ғ.) Градациянинг стилистик вазифаси хилма-хил бўлиб, баъзан бу қандайдир воқелик ёки ҳолатга нисбатан берилган баҳо бўлиши мумкин. Баъзан эса градация бирор бир жараён ёки ҳодиса ривожланишининг ўсишини тасвирлашга ёрдам беради. 1. Комилжон ҳамон ундан кўзини узмай мулойимгина термулиб тураркан, аллақандай латиф ва ширин бир нарса унинг юрагига қуйилар, бу нарса унинг юрагида тобора ўсиб, улғайиб бораётгандай эди. (С.К.) 2. Биров қўрқсанг, икков кел, икков қўрқсанг ўнов кел, ўнов қўрқсанг баринг кел. (“Ширин билан Шакар” достонидан) 3. Жоним, юрак, қоним, ҳатто шу таним бир бутун ҳолида сеники. (Ғ.Ғ.) 4. Бу кураш даврасинда юксалдик, порладик, яшнадик, ғурурландик. (Ҳ.О.) 5. Сирдош бўлиб қолсам ҳамиша сизга, шу менинг орзуим, шодлигим, бахтим. (С.З.) 6. Менинг жоним, руҳим, қудратим шу ўғлимдир. (Х.О.) 7. Гулсанамим, ўртоқжоним, меҳрибонгинам! Биламан, ўзинг ҳамиша ўлим кутардинг, лекин бизларни ташлаб кетганинг ёмон бўлди. (О.) 8. Гулим, беҳудага безовта бўлма, ўзингни қийнама, ғамларга тўлма. (У.) Antithesis is such an SD which is based on the opposition of concepts. We must distinguish betwen logical and stylistic opposition. Logical opposition

implies the use of dictionary antonyms , i.e. words that are contrary in meaning to another: white-black, day-night, long-short, young-old etc. stylistic opposition is based on relative opposition which arises out of the use of contextual antonyms. It may include objectively contrasting pairs, i.e. dictionary antonyms as well. Let’s se the following example: We are young, friend, like the flowers , You are old, friend, like the tree , What concern have you with ours?- You are dying , we’re to be It is very true, I’m dying , You are roses still in bud... (J. Mansfield) In this poem antithesis is based on the following oppositions: young – old, flowers – tre, dying – to be; only the first opposition “young - old” may be considered as dictionary antonyms, the rest are contextual antonyms, and bring emphasis to the whole poem. The use of antithesis built on the contextual antonyms is clearly sen in the next example: I had walked into the reading-room a happy healthy man. I crawled out a decrepit wreck (J. K. Jerome). In this sentence such word-combinations as “walked into” and “crawled out” and “a happy healthy man” and “decrepit wreck” are used as contextual antonyms. Antithesis often comes with many SDs such as repetition, parallel construction, epigram and others. For example: If there were no bad people , there would be no good lawyers (Ch. Dickens). It’s wiser being good than bad , It’s safer being weak than fierce , It’s fitter being sane than mad (R. Browning). In speaking of antithesis we must not confuse it with contrast. Contrast is usually realized in two or more paragraphs, in a story or a novel. Contrast belongs to literature and antithesis is a linguistic device which is realized within one or two sentences, at least in one paragraph or a poem.

There are a number of word combinations which are built on antonyms, such as: up and down, top and bottom, inside and out. Of course these phrases must not be confused with antithesis. They may be used to build up antithesis but separately they do not constitute antithesis. Among stylistic functions of antithesis we single out the following: making comparison of different objects and notions, division or separation of several concepts, combining various objects and notions. Антитеза. Бир тушунчанинг қарама-қарши хусусиятини билиш мақсадида уни мантиқий қарама-қарши бўлган тушунча билан чоғиштиради. Натижада объектив борлиқ далиллари умумий белгиларига кўра бир-биридан узоқлашади. Масалан: Муҳаббатда тенгдиро Шоҳ билан гадо. Мантиқий ва стилистик қарама-қаршиликни бир-биридан фарқлаш лозим. Булар икки нарсанинг бир-бирига қарама-қарши хусусиятларига асосланган бўлади. Агар хусусиятлар бир-бирига тўла қарама-қаршилик туғдирса, булар луғавий антонимлар ёрдамида ифода қилинади: Сени кеч топгандим, эрта йўқотдим. (Ҳ.О.) Дам ачинасан, дам унинг мунгли ноласига қулоқ бериб, янги фаслнинг қанот ёзаётганига қувонасан киши (Ў.У.). Лекин бундай ҳолатлар кам учрайди. Шунинг учун стилистик қарама- қаршилик асосан матний антонимлар ёрдамида пайдо бўлади: Яхши отга қамчи боссанг, кишнайди. Ёмони-чи, ёл силасанг, тишлайди. Ҳар қанча гап бўлса, дўстинг кўтарар, Душман – чаён, яқинлашсанг нишлайди. (О.Ў.) Бу мисолда антитеза луғавий антонимлар: яхши-ёмон, дўст-душман ва матний антонимлар: кишнайди-тишлайди, кўтарар-нишлайди ёрдамида тузилган. Антитеза – параллелизм, такрор, эпиграмма ва бошқа воситалар асосида вужудга келади ва бунда бир турдаги антонимик жуфтларнинг қиёсланаётгани яққол кўринади: Одам боласи икки пайтда ўз яқинларини ва

севгиларини кўпроқ тилга олади: бири мотам ва мусибат кунлари бўлса, иккинчиси шодлик ва байрам кунларидир. (С.А.) Бу стилистик воситанинг таҳлилида икки тушунчани қарама-қарши қўйиш натижасида сўзлар орасида ҳосил бўлган қатламларни ҳисобга олмоқ керак. Охирги мисолда ишлатилган “мотам” ва “мусибат” сўзларининг қуйидаги маъноларини луғатдан кўриб чиқамиз. “Мотам” сўзи кўчма маънода ишлатилган бўлиб “қаттиқ ташвиш, ғамгинлик, хафагарчиликни” билдиради. “Мусибат” сўзи “мотам” сўзига синоним бўлиб ишлатилган ва “мотамсаро ташвиш, кулфат” деган маънони билдиради. “ Шодлик ” сўзи эса буларга антоним бўлиб ишлатилган ва “бирор нарсадан мамнун бўлиш, хурсандлик, севинч, қувонч” деган маъноларни билдиради. “Байрам” – “шодлик, расмий тантана; бирор муносабат билан қувонч, шодлик, тантана ва ўқин-кулгу билан кутиб олиш, нишонлаш куни” деган маъноларга эга. Бу қарама-қарши қўйилган сўзлар ичида “байрам” ва “мотам”, “мусибат” сўзлари матний антонимлар деб ҳисобланса ҳам бўлади, чунки “мотам” ва “мусибат” сўзларига “хусрандлик”, “севинч”, “қувонч” сўзлари кўпроқ антонимик муносабатда бўлади. Худди шу айтилган фикр қуйидаги мисолда ҳам кўриниб турибди. Биз ишладик қўлни мойларга тиқиб, Энди роҳатини кўришар булар. (Э.В.) “Биз” ва “булар” (улар) сўзларида қарама-қарши луғавий маъно яққол сезилиб, булар гапда матний антоним бўлиб ишлатилган. “Ишладик” сўзига келганда “дам олдик” сўзи антоним бўлади. Лекин бу мисолда “ишламоқ” сўзига “роҳатини кўрмоқ” сўз бирикмаси қарам-қарши қўйилган. Бу антитеза матний антонимлар ёрдамида вужудга келган. Антитеза ҳақида гапирар эканмиз, буни контрастдан фарқлаш керак. Чунки, контраст адабиётшуносликка хос ва кўпинча ҳикояда ёки романда ифодаланади, антитеза эса лисоний усул бўлиб кўпинча битта ёки иккита гапда ва бобларда (қисмларда) ишлатилади.

Тилда кўпгина сўз бирикмалари антонимлар ёрдамида тузилган бўлиб, булар антитеза деб ҳисобланмайди. Паст-баланд, яқин-узоқ, ёш-қари, катта-кичик кабилар. Бу сўз бирикмалари матний антонимлар билан бирга антитеза тузилишига ёрдам беради холос. Антитеза гапларнинг параллел жойлашишига кўра маром ҳосил қилиш, қиёслаш гапдаги айрим бўлакларни бирлаштириш ва баъзи ҳолларда ажратиш вазифаларини бажаради. Масалан: қиёслаш вазифасини юқоридаги Э.Воҳидов шеърида кўришимиз мумкин (биз – булар). Мисоллар. 1. Мен ҳам шу тўғрида ўйлаб, уларнинг айтган нишонларини қора қашқамдан қидириб топсам суюниб, топмасам куйиниб тураман. (А.Қ) 2. Буйруқ қоғози бундан бир йил илгари сандиққа тушишда Охунд домлага қандай умидлар берган бўлса, бугун сандиқдан чиқишда шу даражада умидсизлик туғдирди. (А.Қ.) 3. Кеч яқинлашган сари Қудратнинг қувончи ичига сиғмасди. Эртароқ бориб қайси куйлак, қайси шимини дазмолдан чиқаришни ҳам мўлжаллаб қўйди. Бироқ... Бироқ кичик бир хабар шодиёна умидларига тўла иссиқ қалбини музга айлантиради. (Ж.А.) 4. Эртакка қулоғим гар тутсам секин, бирида гул кўрдим, бирида тикан. (Г.О.) 5. Кекса ва қарилари қилич ясашга, миномет ва бомба ясашга киришди. (Ҳ.О.) 6. Башарият тарихи зулм, ҳақсизлик, талончилик даврини поймол этиб, эрк в адолатнинг нурли асрига ғолибона юраётир. (О.) 2.4.Боғловчиларга асосланган стилистик синтактик воситаларнинг берилиши. Polysendeton is an insistent repetition of a connective betwen words, phrases, clauses, utterances: The day has ben so full of fret and care, and our hearts have ben so full of evil and of bitter thoughts, and the word has semed so hard and wrong to us. (J. K. Jerome). And I looked at the piles of plates and cups, and kettles, and bottles, and jars, and pies and stoves, and cakes, and tomatoes,... (J. K. Jerome). In these utterances conjunction “and” is used as a polysyndeton. It stresses the similar nature or close connection betwen parts of the utterances.

Polysyndeton may express events following in succession: “Why didn’t somebody call me? Oh, this is a shame”. And he flung his watch down, and sprang out of bed, and had a cold bath, and washed himself, and shaved himself in cold water because there was not time to wait for the hot, and then rushed and had another look at the watch, (J. K. Jerome). In this utterance the verbs “sprang out”, “had a cold bath”, “washed”, “dressed”, “shaved”, “rushed”, “had another look” show the succession of actions and polysyndeton helps to achieve this effect. In some cases (se the example above) polysyndeton is used together with enumeration. Кўп боғловчилик , ифодага асосий мазмундан ташқари қўшимча мазмун ва бўёқ бериш мақсадида гапда бир хил таркибий қисмлар олдида боғловчи ёки боғловчи вазифасидаги сўзнинг такрорланишидир. Кўп боғловчилик доим гапдаги уюшиқ бўлакларни таъкидлаш билан боғлиқ бўлиб, гап бўлакларини бирлаштириш ёки ажратиш вазифасини бажаради. Масалан: Шаҳарда хайр сўровчилар кўпайган эди. Улар хайр сўраб чўзган қўллари билан дўконларни ҳам, косибларни ҳам, хонадонларни ҳам, йўловчиларни ҳам,бозорчиларни ҳам, бозордаги чойҳўрларни ҳам безор қиладилар. (П.Т. Маълумки, кўп боғловчилик силистик восита саноқ билан бирга қўшилиб келади. Боғловчиларнинг ва боғловчи вазифасидаги сўзларнинг такрорланиши гапда маром уюшганлик кашф этади. Баъзан кўп боғловчилик натижасида пайдо бўлган маром боғловчиларининг шеърий қўлланилишига яқинлашади ва урғусиз ҳамда урғули бўғинларнинг алмашинишига олиб келади. Кўп боғловчилик шунингдек, иш-ҳаракатнинг кетма-кетлигини ифодалашда қўлланилади. Suspense is a deliberate delay in the completion of the idea . It is such an SD where the main idea of the sentence, syntactical whole or paragraph is kept till the end. The less important parts are placed at the beginning of the utterance. In this way the reader’s interest is kept up: Well, you don’t look for much of a voice in a comic song. You don’t expect correct phrasing or vocalization. You don’t mind if a man does find out, when in the middle of a note, that he is too high, and comes

down with a jerk. You don’t bother about time. You don’t mind a man being two bars in front of the accompaniment, and easing up in the middle of a line to argue it out with the pianist, and then starting the verse afresh, But you do expect the words. (J. K. Jerome). We must not neglect the role of intonation in usually framed in one sentence, because of intonation but the sentence may have different clauses expressing condition, supposition, time, and the like. All these clauses hold back the conclusion of the utterance. Here is an example of suspense in Keat’s “Sonnet”: When I have fears that I may cease to be Before my pen has glean’d my teming brain Before high-piled books, in charactery Hold like rich garners the fall ripen’d grain When I behold, upon the night’s starr’d face Huge cloudy symbols of a high romance, And think that I may never live to trace Their shadows, with the magic hand of chance, And when I fel, fair creature of an hour, That I shall never look upon the more Never have relish in the feary power Of unreflecting lovк – then on the shore Of the wide world I stand alone, and think Till Love and Fame to nothingness do sink. Sometimes the conclusion of the suspendid utterance goes contrary to the expectation and then this SD is used for humorous effect: But, when I had paid for about a dozen chickens that he (the dog) had killed; and had dragged him, growling on and kicking, by the scruff of his neck, out of a hundred and fourten stret fights; and had had a dead cat brought round for my inspection by an irate female who called me a murderer, and had ben summoned by the man next door

but one for having a ferocious dog at large, that had kept him pinned up in his own tool-shed, afraid to venture his nose outside the door for over two hours on a cold night; and had learned that the gardener, unknown to myself, had won thirty shillings by backing him to kill rats against time, then I began to think that may be they’d let him remain on earth for a bit longer, after all (J. K. Jerome). Ретардация композицион воситалардан бири бўлиб, гапдаги асосий фикрнинг атайлаб кечиктирилиб берилишидир. Алоҳида аҳамиятга эга бўлмаган фикрлар гап бошида келади, шу йўсинда ўқувчининг диққати шу гапга жалб қилинади: “Тоза севгим сўнмасин десанг, Десанг кўнглим ёнмасин ғамда, Умримга доғ қўнмасин десанг, Сен ёстиқдош, сирдош танлашда, Бериб фақат ўзига оро, Чиройига мағрурлардан кеч”. (С.Қ.) Юқорида келтирилган мисоллардан биз стилистик воситалар конвергенциясини кўряпмиз: Бир қатор истиоралар (сўнмасин, ёнмасин, қўнмасин) берилган. Бундан ташқари, топилма такрор: “десанг – Десанг”; қофия; “ғамда” – “танлашда”. Аммо берилган мисолдаги асосий стилистик восита ретардациядир. Ретардация пайдо бўлишида оҳангнинг аҳамияти каттадир. Бу усулда одатда кучли ҳис-ҳаяжон сўндирилади, осойишталикка ундалади. Ретардация доим битта гапда амалга оширилади. Йигитлар сен учун жангга кирганда, Ботирлар осмонда берганида жон, Кўзимдан қон оққан ёвни кўрганда, Сенинг енгишингга келтирдим имон.(Ҳ.О.) Яна кимки, ватан учун жанг қилса, Яна кимки, ёв ҳолини танг қилса, Яна кимки, ёвни қувса ватандан, Менинг чеҳрам кўринади ўшандан.(Ҳ.О.)

2.5. Структурали маъноларнинг ўзаро муносабатига асосланган стилистик синтактик воситалар Биз қуйида кўриб ўтадиган стилистик воситалар лексик стилистик воситалардан фарқли ўлароқ, турли таркибий маъноларнинг ўзаро муносабати асосида вужудга келади. Бу стилистик воситалар қаторига риторик сўроқ ва литота киради. Уларнинг ҳар бирини батафсил кўриб чиқамиз. Риторик сўроқ. Бу стилистик восита сўроқ шаклида тасдиқни ифодалаб туради ва ифодага кучли, ёрқинлик, таъсирчанлик бахш этади. Бошқача айтганда, риторик сўроқ гапларда ифодаланган фикр мазмун жиҳатдан соф сўроқ бўлмайди, аммо гап сўроқ шаклида бўлади. Бунда икки таркибий мазмуннинг тўқнашуви юз беради: сўроқ гап ва тасдиқ гап. Шуниси муҳимки, иккала таркибий мазмун бир вақтнинг ўзида ифодаланади. Масалан: “Токай, кўкси қалқон душман тиғига, Кулбаси ватандир йиғи-сиғига? Токай, қуламайди чириган дарахт, Шохлари учидан қуриган дарахт? Токай, эл яшамас осойиш ва тинч, Токай, синмас зулм кўтарган қилич?”(Б.Б) Маълумки, сўроқ гап тасдиқ ёки инкорга қараганда доим ҳис- ҳаяжонлироқдир. Шунга кўра, сўроқ шаклидаги тасдиқ гапларда фикр кўтаринки руҳда кучли ҳиссиёт билан ифодаланади. Риторик сўроқ гапларда сўроқ ичида унинг жавоби ҳам англашилиб туради. Риторик сўроқ гап турли хил тузилишларда ифодаланади. 1. Умумий ва махсус сўроқ гапларда: Йигит учун мардлик, қаҳрамонликдан ўзга улуғроқ, олийроқ бир фазилат борми? (О.) 2. Дарак гап ёрдамида ифодаланади: “Кошки бошқа амирлар ҳам авомнинг тилини билса?” (У.И.С) 3. Сўроқ-инкор тузилишларида:

“Наҳотки, еримиз чаппа айланиб, Наҳотки, дарёлар оқар бетиним, Наҳотки, одамлар кезар дарбадар...” (О.М.) Риторик сўроқ кўпинча публицистик услубда, оғзаки нутқда ва нотиқлар нутқида ишлатилади: Бундай қийинчиликларни фақат шу йилгагина хос дейиш нотўғри. Ахир қайси йил деҳқон учун енгил келган? Қайси йил осонлик билан юқори ҳосил кўтарилган? (Рўзномадан) Риторик сўроқлар наср ва назмда кўп қўлланилади: Не излаб қолди экан яна тинмагур инсон? (О.М.) Курашади икки тўлқин, қараб турайми? Ёш тарихнинг темир қўлин четга бурайми? (О) 1. Розимисан, қора кипригим, сочларингга тароқ айласам. Розимисан, юрак қонимдан Кўзларимга хино бойласам? 2. Ё изҳор этайми ошкор тил билан, ё йўлга чиқайми даста гул билан? 3. Севганимдан йиғласам айбми? Жавоб бергин, эй ёноғи гул? 4. Унинг дуркин қаддига ер остидан ҳавас билан қараб: “Наҳотки, бу қиз ҳам ёшлар ахлоқи ҳақида Марат билан ҳамфикр бўлса” деб ғалатироқ разм солиб... (Ас. М.) 5. Бу ҳаётни окопларда, землянкаларда, қорда, бўронда, ўт ва ўлим гирдобида, хастахоналарда бағри хун бўлиб соғинмаганмиди? (О.) 6. Униси маҳалладан уялса, буниси маҳалладан уялса унда нима бўлади? (С.З.) 7. Бу тушми, ё хаёл, бу на турли куй. Қаердан бу қушлар сайраши? Ўрмон шамолимас, жанглар дудимас. Қайдан райҳон ҳиди, ернинг яйраши? (З.) Litotes is an utterance where an affirmative meaning is expressed in the negative form. It is used to diminish the positive meaning. Instead of “He is a clever man” we say “He is not a silly man”. In this case we have intentional restrain which produces a stylistic effect. In litotes the negative particle “not” stands before the word with a negative meaning: “Her figure was evidently not bad” means “It was good”; “She did not

dislike a bit of scandal – means” “She liked it”; “She is not without taste” means “she has taste” . It is an SD where two meanings are materialized simultaneously: the direct meaning (negative) and transferred meaning (affirmative): He had mitigated the tyranny; but he had also ben to a large extent its instrument and had not infrequently enjoyed its fruits (I. Murdoch). In litotes we have two meanings of quality – positive and negative. The positive meaning is in opposition to the negative meaning. The negative part is under double stress. This double stress helps to overestimate the whole construction. In usual negative constructions we do not have double stress and emphasis. Litotes as an SD must not be mixed up with logical negation. Sometimes litotes serves to make a negative statement less categorical: I’ve received your letter the terms of which not a little surpised me. Litotes is used in different styles of spech but official and scientific prose. In the same way as words can be used with transferred lexical meanings some syntactical structures may be used with different structural meanings. It is clearly sen in the function of these constructions. Among these SDs stand out two syntactical SDs – rhetorical questions and litotes. The rhetorical question is an SD which alters the grammatical meaning of the interrogative sentence. As the result of this alteration the affirmative statement is embodied in an interrogative form and that’s why we can se here the interaction of two structural meanings: that of the question and, of the statement (15, 248). Both meanings are materialized simultaneously: His thought began again upon the old round. Had he misled Rain totally concerning the nature of his marriage? Did Rain love him anyway? Would her attachment to him endure? Supposing he were to destroy everything in order to be with her, would it turn out in the end to be a disaster? Was he not simply criminal to contemplate a union with so young a girl? (I. Murdoch). In this case a rhetorical question is not intended to draw an answer, and is used for rhetorical effect within the frame of represented spech.

Rhetorical questions are realized in different constructions: 1) Interrogative sentences (general and special questions): is there such a thing as a happy life? And if there is, would it be the most desirable life? (R. Aldington). What can any woman mean to a man in comparison with his mother? (R. Aldington). 2) Interrogative-negative constructions: Who has not seen a woman hide the dullness of a stupid husband? Have I not had to wrestle with my lot? (W. Thackeray). 3) A rhetorical question contains the modal verb “should” + “but”: Whom should they light but Rebecca and her husband? 4) Declarative sentences: So it was wicked, like being smutty, to feel happy when you looked at things and read Keats? (R. Aldington). 5) Infinitive constructions take part in the building of rhetorical questions to express indignation: A man like Matthew Brodie to return home at the childish hour of ten o’clock? (A. Cronin). The SF of rhetorical questions is to express doubt, assertion or suggestion. Rhetorical questions are often used in publicistic style. They are most popular in poetry: They come shaking in triumph their long, gren hair: They come out of the sea and run shouting by the shore. My heart, have you no wisdom this to despair? My love, my love, my love, why have left me alone? (J. Joyce)

Умумий хулоса. Лисоний бирликларининг бадиий асар тилида намоён бўлиш шаклларини, уларнинг бадиий-эстетик хусусиятларини табора аниқроқ тасаввур қилишимизга, шунингдек уларнинг бадиий адабиёт тилини шакллантириш имкониятлари ва бадиий эстетик таъсирини кенгроқ доирада тушунишимизга ёрдам беради. Тил бирликлар бадиий адабиётда тасвир вазифасини бажарса- да уларнинг фонетик услубий воситалар деб номланувчи катта бир гуруҳининг адабий асардаги лисоний ва бадиий-эстетик таҳлил қилинди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, с тилистик белги-хусусиятлар тил бирликларининг барчасида маълум даражада мавжуддир. Фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликлар стилистиканинг ҳ ам предмети ҳ исобланади. Бадиий адабиёт тилида услубий вазифани бажаришга хизмат қилувчи тилнинг ифода тасвир воситалари ҳам бадиий услубнинг бошқа функционал услублар орасидаги мавқеини белгиловчи энг муҳим аломатлари аниқланди. Фонетика ва стилистика тушунчаларига тўхталиб, аввало, бу терминларга таъриф бериб, фонетика нутқ органларининг товуш ҳосил қилиш пайтидаги ҳаракати ва ҳолати—артикуляцияни, то вуш ўзгариши қонуниятларини, унинг интонацияси каби масалаларни текширилди. Стилистика эса тил бирликларининг экспрессивлик белгиси, уларнинг нутқ услубларига хосланиш даражасини ўрганилди.

Тилдаги ўсиш-ўзгаришларни ўрганишни ўз олдига вазифа қилиб қўядиган аспект – лингвистик аспект, ёзувчининг умумхалқ тилига бўлган муносабати, тил бойликларидан фойдаланиши, ёзувчи маҳорати, стили ҳақида фикрва мулоҳазалар тавсифланд Фонетик стилистика эса товушларнинг бир-бирига боғланишининг экспрессив-стилистик имкониятларини, хуллас, нутқ товушларининг тилнинг таъсирчан воситаси бўлиб хизмат қила олиш усуллари ва қонуниятларини ўрганилди. Фонетик стилистика нутқнинг таъсирчанлигини ошириш воси таси сифатида нутқ товушларининг стилистик имкониятларидан фойдаланиш усуллари билан қизиқилди. Нутқда товуш ва оҳангдан фойдаланиш, таъсирчанликни кучайтириш турлари хилма-хилдир. Нутқни эмоционал ва ифодали қилишда аллитерация, ассонанс ва товуш такрорлашнинг ранг- баранг кўринишлари муҳим роль ўйнайди ва нарса ва жониворларнинг товушларига тақлид қилиш ҳодисасидан ҳам стилистикада фикрни бўрттириб ифодалаш ва унга экспрессив тус бериш учун кенг фойдаланилади. Нутқни таъсирчан қилишнинг бундай усулларини насрий ва шеърий асарларда, мақол ва маталларда, ҳатто халқ эртаклари ва достонларининг насрий йўл билан ёзилган ўринларида ҳам учратиш мумкин. Унли ва ундош товуш ларнинг фонетик жиҳатдан уйғунлашиб, такрорланиб келиши нутқни оҳангли ва таъсирли қилади, тил фактини эсда сақлаб қолишни осонлаштиради. Нутқни оҳангдор қилишнинг хилма-хил шакл ва усуллари ўз табиати ва моҳияти билан асосан шеърий нутқда хосдир. Поэтик нутқ оҳанг жиҳатидан маълум тартибга солинган, ҳис-туйгу ифодаси сифатида вужудга келган ҳаяжонли ритмик нуткдир. Поэзияда нутқни оҳанг жих.атидан маълум тар тибга солувчи воситаларни (масалан, ритм, қофия, радиф, банд-ларни) кенг қўллаш характерлидир. Шунинг учун шеър тузилиши фонетик стилистиканинг махсус соҳаси сифатида алоҳида ажралиб туради. Интонация сўзлашда оҳангнинг ўзгариши-тоннинг баланд-паст бўлиб ўзгариши-нутқ мелодикасининг ўзгаришидир. Бунга ритмика-урғу ва

паузалар ҳақидаги тушунчалар киради. Интонация тушунчаси ўз ичига нутқнинг темпини ҳам олади. Нутқни фонетик жиҳатдан шакллантирадиган, бир бутун қиладиган интонацион воситалар-мелодика, урғу ва паузалар, асосан, синтактик функцияни бажаради. Яъни синтактик ҳолатларни ифодаоайди: гапдаги тугалликни билдириш, гапнинг ичидаги логик- грамматик бўлинишларни, қисмларнинг ўзаро муносабатини кўрсатиш ва бошқалар шулар жумласидандир. Шунга кўра фонетиканинг интонацияга бағишланган қисми синтактик фонетика деб юритилади. Бадиий матнни таҳлил қилиш жараёнида фонетик бирликларнинг эстетик хусусиятларига ҳам алоҳида эътиборни қаратиш зарур. Шеърий матнда нутқ товушларининг эстетик имкониятлари тез ва қулай идрок этилади. Чунки шеърда ўзига хос жозибадор оҳанг бўлади. Бу оҳангдорликка товушларни услубий қўллаш натижасида эришилади. Шеъриятда асосан, аллитерация (ундошлар такрори), ассонанс (унлилар такрори), геминация (ундошларни қаватлаш) каби фонетик усуллардан фойдаланилади. Насрда унлиларни чўзиш, ундошларни қаватлаш, товушларни такрорлаш, сўзларни нотўғри талаффуз қилиш, товуш орттириш ёки товуш тушириш каби фонетик усуллар ёрдамида экспрессивлик таъминланади. Товушларни услубий қўллаш билан боғлиқ қонуниятларни ёзувда «айнан» ифодалаш имконияти чекланган. Бироқ, талаффуз ва баён мувофиқлигига фонетик воситалар ёрдамида эришади. Хулоса қилиб айтганимизда фонетик воситалар адабий асарни шакллантирувчи тил бирликлари ва уларни қўллашнинг узвий қисми сифатида бадиий услубнинг бошқа функционал услублар орасида ўзига хос ўрни борлигини аниқ кўрсатиб тура оладиган лингвоэстетик омиллардан саналади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. А. И.Каримов Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. ЎзР Олий Мажлиси 1Х сессиясида сўзланган нутқ, 1997 йил 29 август. – Тошкент, 1997, 4-бет. 2. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши.-Т: «Фан», 1983. 3. Аничков И.Е. Труды по языкознанию. - СПб: Наука, 2006- 209с. 4. Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Морозова Н.Н. Лексикология английского зыка: учеб. пособие для студентов. - М.: Дрофа, 1999-377с. 5. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. - М.: Наука, 1988. - 338с. 6. Васильев Л.М. Семантика русского глагола. - М.: Высш. школа, 2005. - 325с. 7. Гальперин И.Р. Стилистика английского языка. - М.: 1981-416с. 8. Ефимов А. И. Стилистика художественной речи. -М.:Изд. МГУ, 2004 - 300с. 9. Ильиш Б. А. Современный английский язык. Изд-во лит-ры на иностранных языках, М: Дело, 2005-416с. 10. Каримов С., Жўраев Т . Ўзбек тили услубияти ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд, 2001. 11. Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Самарқанд, 1994. 57-б.

12. Наур В.Л. Конспект лекций по стилистике английского языка. М., 2005. - 207с. 13. 10. Носуленко В.Н. Психология слухового восприятия. - М.: Просвещение, 2004. - 214 с. 14. 11. Смирницкий А.И. Лексиколо г ияини тақозо этади. 15 Қўнғуров Р., Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд, 1984; 16. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. Т., 2002. 124-б. 17. Орипов А. Танланган асарлар. Иккинчи жилд. Тошкент, 2001. 18.Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. Тошкент, 1977. 132- 132-бетлар. 19. Тоғай Мурод. Отамдан қолган далалар. Т., «Шарқ», 1994

Похожие

Инглиз ва ўзбек тилида юкламалар пресуппозицияси

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар

Инглиз ва Ўзбек тилларида инфинитив конструкцияларининг ишлатилиши

Инглиз тилидаги компаратив (қиёсий) фразеологик бирликларнинг грамматик таҳлили ва уларнинг таржимада берилиши

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши