Инглиз тилидаги эганинг функционал-семантик характеристикаси ва унинг ўзбек тилига таржима қилиш методикаси - Английский язык - Дипломные работы

Инглиз тилидаги эганинг функционал-семантик характеристикаси ва унинг ўзбек тилига таржима қилиш методикаси

Загружено в:

26.09.2019

Скачано:

0

Размер:

422.5 KB

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА Ў РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ИНГЛИЗ ТИЛИ ВА АДАБИЁТИ КАФЕДРАСИ Ниёзов Акбарнинг “5 1 20100 филология(инглиз тили)” таълим йуналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун Инглиз тилидаги эганинг функционал-семантик характеристикаси ва унинг ўзбек тилига таржима қ илиш методикаси мавзусида ёзган БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ Қарши – 2016Иш кўриб чи қ илди ва ҳ имояга рухсат берилди кафедра мудири А. Назаров ____________________ «____» ___________2016й. Илмий ра ҳ бар: Ў қ. Алимов Т.

МУНДАРИЖА Кириш ……………………………………………………………………………3 I боб. Тилда гап б ў лакларига ало қ адор назарий масалаларнинг та ҳ лили …………………………………………………………………17 §1. Гап бўлакларининг гапдаги структуравий функцияси муаммолари…………………………………………………………………6 §2. Инглиз ва ўзбек тилида эганинг структуравий ва семантик турлари.…… ……………………………………………………………….17 §3. Инглиз ва ўзбек тилларида эганинг гапдаги ўрни ва унинг гап структурасига таъсири …………………………………………………..42 II боб. Тиллараро эквивалентлик, интерференция ва фасилитация ҳодисаларининг эгада кузатилиши .…………………………………61 §1. Эгада тиллараро эквивалентликнинг намоён бўлиши ……………….61 § 2 . Эга соҳасида тиллараро фасилитация ва интерференциянинг намоён бўлиши ………………………………………………………… …………..78 § 3 . Эга нинг ўзбек тилига таржима қилиш йуллари…………...……….81 ХУЛОСА ………………………………………………………………………..90 АДАБИЁТЛАР ……………………………………………………………93-96 2

КИРИШ Республикамиз мустақилликка эришгач, чет элларининг тутган ўрни мислсиз ошиб кетди. Бунинг сабаби республикамизнинг хорижий мамлакатлар билан сиёсий кетиши, ёки бир сўз билан айтганда унинг дунёга юз тутиши бўлди. Бугунги кунда халқимизга, айниқса, ёшларга, чет тилини ўргатиш давлат аҳамияти даражасига кўтарилди. Шу муносабат билан президентимиз И.А. Каримов бундай дейд и : “ В ностоящие время у нас в стране придется большое изучению и преподавлению иностранных языков. И это, конечно, не спорят. Сегодня для нашей страны, стремящейся занять достойное место в мировом сообществе, трудно переоценить знаеные совершенного знания иностранных языков нашими людми, ведь народ наш видить своё великое будущее в согласии, сотрудничестве с иностранными партнерами ” (Каримов 1998, 8-9 ) . Чет тилларининг ўқитиш методикасини яратиш муҳим эканлиги ҳақида у яна бундай дейди: « Нам надо быстрее подготовить мутодику ускоренному изучению в стране иностранных языков основанную на национальных особенностях » ( Каримов, қаранг ўша бет ). Бундай шароитда ўзбек тили билан ўрналиётган чет тилини қиёсий ўрганиш муҳим аҳамият касб этади, чунки қиёсий тилшунослик (айниқса, конграстив тилшунослик) хусусий тил ўқитиш методикасининг лингвистик асосини ташкил этади. У тил ўрганишдаги асосий типик қийинчиликларни интерференция тушунчаси остида очиб беради. «Изучение разного и иностранного языков дает возможность разрешить многие методические проблемы; 1) проблему диагностирования трудностей фонологического, слогового, морфемного, морфологического и синтаксического уровней, трудностей, с которыми учащийся неизбежно сталкивается» которые ему придется преодолевать в процессе овладения иностранным языком, 2) проблему отбора необходимого языкового и речевого материала с учётом особенностей структуры обоих языков и определения последовательности расположения учетного материала; 3) проблему методического прогнозирование и последующей разработки 3

эффективной системы методических приемов для более доходчивого объяснения учебного материала, для создания системы рациональных упражнений, для закрепления дальнейшей автоматизации и разработки системы контроля значений, умений и навыков, 4) проблему создания научной обоснованной системы учебников практических курсов по иностранным языком (Аракин 1979, 254). Шуни айтиб ўтиш керакки, кейинги ўттиз йил давомида тилларни қиёсий ўрганишда эътибор жуда кучайди. Европа мамлакатларида ва АҚШда маълум тил қиёслаш марказлари ва проектлари тузилди ва Европадаги деярли барча тиллар бир-бирлари билан қиёсланади. Бу ҳаракатларнинг натижасида тил ўрганишни яхшилаш вазифасига хизмат қилди. Айниқса, собиқ СССРда ўзбек олимлари ҳам катта ҳисса қўшдилар. Профессорлар Ж. Бўронов (1973), А. Абдуазизов (1974), У. Юсупов (1980), М. Абдураззоқовлар (1974) тилларини қиёслаш учун янги назарияларни ишлаб чиқдилар ва уларнинг шогирдлари бу назариялар асосида ўзбек тилини чет тиллари билан қиёслашга ҳаракат қилдилар. Ўзбек ва инглиз тилини қиёслашда анча ишлар қилинганига қарамай ҳали ҳам бу тилларни структураси тўла қиёсланмаган. Айниқса, ўзбек тили ва инглиз тиллари синтакисини қиёслаш орқада қолган. Бизга бу соҳада атиги 5 та иш маълум (Юсупов 1972, Умурзоқов 1988, Абдувалиев 1989, Хошимов 2002). Бизнинг битирув малакавий иши мавзуси бўлган эга умуман қиёсланмаган. Тўғри, эганинг айрим хусусиятлари Г. Сатимовнинг «Типология безличных предложений» китобида (Т. 1987) йўл-йўлакай тилга олинган. Лекин шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, қиёсий планда ёзилмаган ўзбек ва инглиз тили грамматикаларида эга тўғрисида талайгина материал берилган. Битирув малакавий иши мавзусининг долзарблиги – республикамизда чет тилларини ўрганиш давлат аҳамиятига эга эканлиги, қиёсий тилшуносликнинг чет тилини ўрганишдаги аҳамияти ва мавзунинг мутлақо ўрганилмаганлигидир. 4

Битирув малакавий ишининг мақсади ва предмети инглиз ва ўзбек тилларида эга ўртасидаги фикрлар ва ўхшашликлардир. Мақсадни амалга оширишда қуйидаги вазифалар қўйилди : 1. Гапда эга, тема, субъект муносабатларини янада ёритиш; 2. Эганинг инглиз ва ўзбек тилидаги турларини ёритиш; 3. Эганинг ифодалаш воситаларини аниқлаш; 4. Эганинг гапдаги ўрни масаласини иккала тилда кўриш; 5. Кесимнинг эга билан мослашиши инглиз тилида ўзбек тилидагига нисбатан анча ривожланганлик сабабини аниқлаш; 6. Эга соҳасида тиллараро эквивалентларини, интерференция ва фасилитацияларни аниқлаш; 7. Инглиз тили ўқитувчиларига тавсиялар бериш; Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундаки, биз биринчи марта инглиз ва ўзбек тилидаги эгани қиёсладик, улар ўртасида мавжуд бўлган турлича фикрларни ва ўхшашликларни аниқладик, тиллараро эквивалентларни, интерференцияларни ва фасилитацияларни очиб бердик. Ишимизнинг амалий аҳамияти шундаки, унинг натижаларини қиёсий типология фанида ва амалий грамматика дарсларида қўллаш мумкин. Тил материали сифатида дарсликлардаги мисоллардан, инглиз, америка ва ўзбек ёзувчиларининг асарларидан, президентимиз И.А. Каримовнинг ўзбек ва инглиз тилидаги асарларидан ва анкетали таржимаи материалларидан фойдаландик. Информантлар ролини бакалаврлар ўйнади. Илмий ишимизни амалга оширишда асосан қиёсий ва кузатиш методларидан фойдаландик. Битирув малакавий иши Кириш, 2 та боб, Хулоса ва Адабиётлар рўйха тидан иборат. 5

I БОБ . ТИЛДА ГАП БЎЛАКЛАРИГА АЛО Қ АДОР НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ Тил, нутқ орқали кишилар ўз фикрларини, мақсадларини ҳис- ҳаяжонларини ифодалайдилар. Тил кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатни юзага келтирувчи қурол вазифасини ҳам ўтайди, у кишилар ўртасидаги энг муҳим алоқа воситаси. Фикр турли гап типлари орқали ифодаланади, фикр содда ёки қўшма гаплар орқали, дарак, сўроқ, буйруқ, ундов гаплар орқали, икки составли ёки бир составли гаплар орқали, тўлиқ ёки тўлиқсиз гаплар орқали ифодаланиши мумкин. §1. ГАП БЎЛАКЛАРИНИНГ ГАПДАГИ ФУНКЦИЯСИ МУАММОЛАРИ Маълумки, гап сўз ёки сўзлардан ташкил топади. Гапдаги сўзлар бир- бири билан ўзаро боғланган бўлиб, бу сўзларнинг ҳар бири ёки биргаликда гап таркибида бирор функцияни бажаради. Масалан, «Мен кеча қизиқ фильм кўрдим» гапида “мен” (олмош) эга вазифасида “кўрдим” (феъл) – кесим вазифасида, “қизиқ” (сифат) аниқловчи вазифасида, “фильм” (от) – тўлдирувчи вазифасида, “кеча” (равиш) ҳол вазифасида келган. Демак, гап бўлаклари синтактик категория бўлиб, гап таркибидаги элементларнинг (сўзларнинг) ўзаро муносабатини ва характерини кўрсатади. Эга ва кесим гапнинг икки уюштирувчи маркази бўлиб, улар ўзаро предикатив алоқо орқали боғланган бўлади. Бу предикатив ядро, конструктив марказ икки таркибли гапнинг асосидир ва шунинг учун ҳам улар бош бўлаклар ҳисобланади. Бош бўлаклар кўпинча фикрнинг асосини, гапнинг асосий мундарижасини ифодалайди. Иккинчи даражали бўлаклар (аниқловчи, тўлдирувчи ва ҳол) одатда гапнинг икки марказидан бирига боғланади: эгага ёки кесимга, шунингдек, 6

бир иккинчи даражали бўлак бошқа иккинчи даражали бўлакка боғланиши ҳам мумкин. А. Ғуломов ва М. Асқаровларнинг фикрича (1961-1940) айрим иккинчи даражали бўлаклар, ўрнига қараб, бутун гапга қарашли ҳам мумкин. Бош бўлакларнинг иккинчи даражали бўлаклардан устунлигини шундан ҳам кўриш мумкинки, улар ёлғиз ўзи мустақил гап ҳосил қилиши мумкин: У ёзяпти – He is writing; Машина янги – The car is new . Ҳар бир гап бўлаги, шу жумладан эга ҳам ўз лексик – морфологик хусусиятига ва маъно доирасига эга. Турк, герман, роман, словян ва бошқа қатор тилларда эга бош келишикда ( номенатив келишикда ) бўлади. Шунинг учун бу тилларни номенатив тиллар деб аталади. Гап бўлаклари тўғрисида гапирар эканмиз, айрим олимлар аниқловчи иккинчи даражали бўлаклар ичида энг паст табақани ташкил қилади дейишади. Бу тўғ рисида И.П. Иванов, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почендов бундай дейдилар: Видимо, будет правильным при установлении системы членов предложения исходя из роли членов предложения в образовании предложения и из характера их взаимных отношений. В этом случае можно выделить по основные группировки членов предложения. В первую составляет подлежащее и сказуемого. Статус подлежащего и сказуемого особенный сравнительные членами предложения. Лишь подлежащее и сказуемое взаимно связаны друг с другом и независимо по отношению к любому другому члену предложения, тогда как все другие могут быть возведены на основе связей зависимости к подлежащему и сказуемому как главенствующим элементам. Вторую группу составляет дополнения и обстоятельства. Дополнения и обстоятельства являю тся неизм енно зависимыми членам и предложения. Они могут быть (и даже преимущественно являются) глагольно-ориентированными, т.е. синтаксически обычно зависят от глагола (Дополнения может зависеть и от прилагательного, но опять- таки характерно! ) , от прилагатель в предикативной позиции; I am very bad at refusing people who ask me for help . Дополнения и обстоятельства могут быть Эш 7

элементами, необходимы для структурно-сергантической завершенности элементарного предложения. Ср. невозможность опущения обоих этих членов предложения в предложении She treated Daddy like a child . В третью группу б ы ть выделены определения. Постоянно зависимые, п о д р о б н о д о п о л н е н и я м и о б с т о я т е л ь с т в а м , о п р е д е л е н и я в о т л и ч и е о т названных ленов предложения синтаксически связаны лишь с существи- тельными. Их неглагольная синтаксическая ориентированность определяет их принадлежность к иному срезу в членении предложения. В отличие от всех этих элементов определение не входит в структурную схему предложения (Иванов и др. 1981, 187-188) . Биз юқорида эга ва кесимни бош бўлаклар эканлигини қайд қилдик. Аммо бу ерда шуни ҳам айтиш керакки, эга ва кесимнинг бош бўлак эканлиги уларнинг гап тузишдаги муҳим ўрнидан келиб чиқади. Агар гапда ифодаланган ахборотнинг муҳимлигидан келиб чиқадиган бўлсак, иккинчи даражали бўлаклар ифодаланган маъно энг муҳим бўлиши мумкин. Масалан, қуйидаги гапларда асосий керакли ахборот ҳол, тўлдирувчи, аниқловчилар томонидан ифодаланган: У кеча келди. У машина олди. Мен оқ кўйлакни ёқтираман. Гап бўлакларининг ҳокимлиги ёки тобелиги тўғрисида олимлар фикри ҳар хил. Иккинчи даражали бўлакларнинг тобеликларини ҳамма тан олади, аммо бош бўлакларга келганда эга, фикрлар ҳар хил. Қатор олимлар эгани кесимга ҳам ҳоким деб биладилар. Масалан, А. Ғуломов ва М. Асқаровлар бу ҳақида қуйидаги гапларни айтадилар “Эга икки составли гапнинг бош бўлакларидан биридир; у гапнинг ҳоким составининг грамматик маркази бўлиб, шу составдаги сўзларга, шунингдек, тобе составдаги бош бўлакка кесимга ҳам ҳокимдир. Эга гапни ташкил этувчи маркази бўлиб, у абсолют ҳоким ҳолатидаги бўлакдир” (Ғуломов, асқаров 1961, 69). Шундай фикрни ҳозирги ўзбек адабий тили китобида, А.Н. Конон овнинг «Грамматика современного узбекского магистратурного языка» китобида ( 1960, 329 ) учра тиш мумкин. “ Эга бош бўлак бўлиб, ҳеч қандай бошқа бўлакка тобе 8

бўлмайди, бошқа бўлакларни ўзига тобе этиб келади ” – дейилади. “Ҳозирги ўзбек адабий тили” грамматикасида (Ҳуат 1960, 60). Бу фикр тарафдорлари ўз позицияларини кесимни эга билан мослашиши ҳодисаси билан исботламоқчи бўладилар. И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Поченцов ва бошқалар эга ва кесимни ўзаро тобе гап бўлаклари деб қарашади. ( Иванова и др. 1981, 191 ). Л.С. Бархударовнинг фикрича, инглиз тилидаги эга ва кесим ўртасидаги муносабатни мослашиш ( соглосование ) эмас, балки корреспонденциядир. «Можно сказать, что в предложениях типа The family were in bed ? Elizabeth and George were very young , etc и подлежащее, и сказуемое выражают множественность, но подлежащем эта множественность выражена лексико-семантическим, а в сказуемом грамматическим (морфологическим) способом. Иначе говоря, между подлежащим и сказуемым нет формального согласования, но есть связь, выраженная особым, специфическим способом, такую связь мы в отличие от согласования, назовем корреспонденцией ( correspondence ). Корреспонденцию, стало быть, можно определить как соответствие формы числа и лица глагола-сказуемого семантике числа и лица, выраженной в подлежащемуем» деб ёзади Л. Бархударов (1966, 170). Яна бир гуруҳ олимлар фикрига кўра, эга ва кесим муносабатида кесим ҳокимдир. Масалан, Н. Махмудов, А. Нурмоновлар бу тўғрисида қуйидаги фикрни баён қиладилар: Кесимнинг субъект (агенс) валентлигини тўлдирувчи ва у билан мослашув муносабатида бўлувчи бош келишикдаги синтатик шакл эга ҳисобланади. Эга вазияти кесимга қараб белгиланади. Шунинг учун гап таркибида ҳар қандай бош келишикдаги синтактик шакл эга саналавермайди. Фақат кесим билан тобе муносабатда бўлган бош келишикдаги синтактик шаклгина эга вазиятида кела олади. Эга ҳақидаги ахборот кесим шакли орқали олдиндан билиниб туради. Шунинг учун кўпинча унинг бевосита ифодаланиши шарт бўлмайди. Бу эса эганинг иккинчи даражали бўлаклардан юқорироқ, кесимдан эга кейин турувчи 9

иккинчи бош бўлак эканлигини кўрсатади. ( Махмудов, Нурмонов 1995. 77- 78 ). Бу масаланинг абхаз-адигей тилларида кўрган И.О. Геуадзе бундай дейди: В абхазско – адыгейских языках, как и в болшинстве других родственных иберийско – кавказских языках, структура простого предложения. Здесть глагол выступает в качестве основного, стрежневого компонента, которому принадлежит ведущая роль организации предложения (Геуадзе 1972, 97). Биз бу малакани ечишда икки нарсани ҳисобга олиш керак деб ҳисоблаймиз. Кесимнинг эга билан мослашуви кесимнинг эгага тобелигини кўрсатади, аммо гапнинг номенатив структурасидан келиб чиқсак кесим вазифасидаги феъл ўзининг валентлигига асосан аргументларига (эга ва тўлдирувчиларга) жой (ваканция) очади. Масалан, “югирмоқ” феъли битта аргументга, яъни эгага жой очади: У югуряпти. “Сотмоқ” феъли учта аргументга (эга ва иккита тўлдирувчига) жой очади: Мен унга машинамни сотдим. Кўринадики эга грамматик жиҳатдан кесимга ҳоким, гапнинг номинатив структураси бўйича эса ҳоким, кесимдир. Демак, умуман олганда эга ва кесим бир – бирига ўзаро тобедир. Гап бўлаклари тўғрисида гапирганда яна бир муаммони тилга олмасликни иложи йўқ. Ўтган асрнинг иккинчи ярмида олимлар ўртасида гап бўлакларининг илмийлиги, уларнинг гапда объективлиги ҳақида шубҳалар пайдо бўлди. Масалан, инглиз олими К. Пак “ гап бўлаклари ” тушунчасини “ тагема ” тушунчаси билан алмаштирмоқчи бўлди ( Қаранг : Pike 1964). Тагема К. Пайкка кўра гапнинг минимал функционал бўлаги. Тагемани гап бўлагига нисбатан анча ноаниқлиги сабабли уни тилшунослар эътироф этмадилар. Трансформацион грамматика оқими тарафдорлари ҳам гап бўлаклари тушунчаларини “ от гуруҳи ” ( noon phrase ), феъл гуруҳи ( verb phrase ) тушунчалари билан алмашдилар, ( Қаранг : Chomsky 1965). Бу тушунчалар ҳам мутлоқ кўпчилик олимлар томонидан тан олинмади. Трансформацион грамматика оқимини йўқ бўлиб кетиши билан бу тушунчалар ҳам йўқ бўлиб кетди. 10

Синтаксеми можно определить как элементарные единицы глубинной структуры предложения, содержание которых сводится к совокупности синтаксимо-симантеческих признаков. Среды этих содержательных признаков синтаксемы может быть один из трех категориальных (субстанциональный, квалификативный или процессуальный) и один или более некатегориальных синтаксиско-симантеческих признаков. Формальные же особенности синтаксем заключаются как в средствах их выражения, так и признаках, к числу которых относятся и их позиционные возможности, и их местоположения в предложении, и их и другими синтаксемами (Мухин 1980, 291). А.М. Мухиннинг синтаксемалари ҳаддан ташқари мавҳум бўлгани учун, синтаксемалар сони аниқ эмаслиги учун ( улар 70 тадан кўп ) бу назария ни мактаб ва олий ўқув юртларидаги амалий илмий грамматикалардагина б ир йўналиш бўлиб қолиши мумкин. Гап бўлаклари тушунчасидан воз кечишнинг сабаблари қуйидагилар. Гапдаги ҳамма синтактик бўлакларни фақатгина бешта тушунча, яъни эга, кесим, аниқловчи, тўлдирувчи, ҳол тушунчалари орқали изоҳлашнинг қийинлиги, ҳар бир гап бўлагини янада чуқур ўрганилмагани, ҳол ва аниқловчи гап бўлакларини ичида янада кўпроқ кичик турларни таклиф қилинмаётганлиги ва ниҳоят айрим тўлдирувчиларни ҳолдан ва ҳолни аниқловчидан ажратишнинг ғоятда қийинлигидир. Мана шунинг учун кўпчилик тилшунослар гап бўлакларидан воз кечмаган ҳолда унинг назариясини ривожлантиришни талаб қилмоқдарлар (Қаранг: Никитин 1969; Илия 1958; Головин 1977; Иванова 1981). Гап бўлаклари тўғрисида гапирар эканмиз, бизга гапнинг структураси ҳақида гапиришга тўғри келади. Кўп олимлар қатори биз ҳам гап структурасида учта қатлам бор деб ҳисоблаймиз. Булар гапнинг синтактик структураси, коммуникатив структураси ва номинатив структураси. Гапнинг синтактик структураси гап бўлакларидан ташкил топади, яъни эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳолдан ташкил топади, албатта бунда уларнинг бешталови бўлиши шарт 11

эмас; 1) Куз 2) Куз келди 3) Мен велосипед олдим 4) Мен кўк велосипед олдим 5) Кеча мен кўк велосипед Гапнинг коммуникатив структураси тема ва рема бўлаклардан ташкил топади. Эга Кесим тема рема Аҳмад келди. Иккинчи гапда эса эга ремага, кесим темага тўғри келди. эга кесим рема тема Аҳмад келди. Диологларда кўпинча тема туширилиб рема қолади. Масалан: 1) Ким келди – Аҳмад (келди), 2) Қаерга бординг? Театрга ( бордим ). Демак, диалогик нутқда темалар ишлатилмаслиги мумкин. Гап структурасидаги учинчи қатламга келсак, яъни номинатив структурасига келсак, бу қатлам ҳали етарли назарияга эга эмас. Бу қатлам вазиятни (ситуация) акс эттиради. Маълумки, онгимиздан ташқаридаги вазият элементлардан иборат бўлади. Бу эелемнтлар тилда Л. Теньер (1988) фикрича, ҳаракат ва унда қатнашувчилар (актантлар) сифатида акс этади. Аммо Л. Тенъер актантларни функцияларни ўрганмайди ва уларга функцияси бўйича ном бермайди. Файласуфлар ҳам шунга яқин фикр билдириб, вазият элементлари тилда аргументлар ва предикатлар сифатида акс этади дейдилар. Бироқ улар ҳам аргументларни функциясини ўрганмайдилар. Бир гуруҳ олимлар Л. 12

Теньердан олдинга кетиб вазият элементларини тилдаги ифодаланишини агенс, патиенд фактитив аргумент, локатив способ венифисант каби тушунчаларда акс эттирдилар (Қаранг: Иванова и др. 1981; Багданов 1977; Гак 1985; Сусов 1973 ва ҳоказо). Бугунги кунда гапнинг номинатив структураси янада чуқур ўрганилмоқда. Биз умид қиламизки, бу ҳаракатлар яқин йилларда ўз ҳосилини беради. Гап структурасининг учала қатлами бир-бири билан боғлиқ, шунинг учун бир қатлам тўғрисида гапирганда бошқа қатламларга ҳам мурожаат қилишга тўғри келади. БМИ биз эга масаласини кўрар эканмиз, бизга кўпроқ гапнинг синтактик структурасини ҳосил қилувчи гап бўлаклари ҳақида кўпроқ гапиришимизга тўғри келади. Энди гап бўлаларининг шакли, тузилиши ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқчимиз. Маълумки, ҳар қандай гап бўлаги шаклий жиҳатдан моддий асос бўлган морфологик шаклга таянади. Морфологик шакл синтактик вужудга келиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Лекин морфологик шакл асосида ҳосил бўлган синтактик шакл сифат жиҳатидан тамоман фарқли бўлган янги ва унга нисбатан юқори шаклдир. Бир морфологик шакл бир нечта синтактик шаклга асос бўлганидан бир неча морфологик шакл бир синтактик шаклга асос бўлиши ҳам мумкин. Масалан, “Тошкент – гўзал шаҳар” гапида бир хил морфологик шаклдаги отлар (Тошкент, шаҳар иккалови ҳам бош келишикда, бирликда) икки хил синтактик вазифада келяпти: Тошкент – эга, шаҳар – кесим. Синтактик шакл морфологик шакл асосида вужудга келган юқорироқ бирлик экан, синтаксис учун синтактик шакл белгиловчи роль ўйнайди. Морфологик шакл эса муайян синтактик шаклнинг ички томонини кўрсатади. Синтактик шакл бирлаштирувчилик, морфологик шакл эса фикрловчилик хусусиятига эга. Яъни маълум синтактик шакл бир неча морфологик шаклларни бирлаштириш асосида майдонга келади. Айни пайтда шу синтактик шаклнинг ички фарқли белгиларини аниқлашда унинг 13

қандай морфологик шаклга таянганига асосланади: “Синтактик шакл морфологик шакл асосида вужудга келганлиги учун морфологик шакл синтактик шаклнинг ички мундарижасини белгилайди (Махмудов, Нурмонов 1995, 61)”. Морфологик шакл синтактик шакл ичида ўзининг вазифасини бажаради. Демак, морфологик шаклнинг вазифа олиш шароити синтактик шаклдир. Маълум синтактик ҳолатда ҳар қандай морфологик шакллар эмас, балки шу ҳолатга мувофиқ келувчи морфологик шакллар тизими мавжуд бўлади. Масалан, эга синтактик ҳолатда бош келишикдаги от, отлашган сифат, сон, олмош ва бошқа морфологик шакллар сифатида кела олади. Бу морфологик шакллар тизимидан (парадигмасидан) бири маълум синтактик ҳолат учун кўпроқ ҳосланган бўлади. Хусусан, эганинг морфологик шакллар тизимидан бош келишикдаги от эга синтактик ҳолати учун кўпроқ ҳослангандир. Биз бу ҳақда ишимизнинг эганинг ифодаланиши ҳақидаги қисмида батафсил тўхтаймиз. Гап бўлаги мазмуний жиҳатдан ҳам бир неча элементлардан ташкил топган мураккаб бутунликдир. У бир томондан, оралиқдаги муносабатларни акс эттиради, иккинчи томондан, гап таркибида иштирок этиб, бошқа маъно муносабатида бўлади. Бу маънолар турли муаллифлар томонидан турлича номланади. Масалан, биринчи маъно денотить маъно (Уфимцева), субстанционал (Л. Эльмелев), категориал маъно (Смирницкий), морфологик маъно (Махмудов, Нурмонов), иккинчи маъно эса функционал маъно (Нелагов, Бошмонов); синтактик маъно (Мухин, Зилотова, Махмудов, Нурмоновлар) сингари терминлар билан ифодаланади. Гап бўлакларининг биринчи маъноси объектив борлиқ билан боғланса, объектив борлиқ элементларнинг ва бу элементлар ўртасидаги муносабатнинг инсон онгида акс этишини кўрсатса, иккинчи маъноси гап (жумла)нинг маъно элементлари муносабати занжирида унинг қайси вазифада келишини акс эттиради. Синтактик маъно морфологик маънолар асосида вужудга келади. 14

М орфологик маъно синтактик маънонинг мундарижасини белгилайди. Синтактик маъно эса жумла таркибида бошқа синтактик маъно билан муносабатда вужудга келади. Масалан, синтактик маъно ҳисобланган предикат маъноси субъект, объект (патиенс) маъноларига нисбатан белгиланади ва у турли морфология маъноларни ўзида бирлаштиради: ҳаракат маъноси (меҳмон келди), белги маъноси (китоб яхши), ҳолат маъноси (у уҳлоқ), миқдор маъноси (китоблар ўнта) ва бошқалар. Натижада предикат мундарижасини белгиловчи морфологик маънолар парадигмаси вужудга келади. Морфологик маънолар парадигмасидан биттаси синтактик маъно учун кўпроқ хосланган бўлади. Масалан, юқоридаги морфологик маънолар парадигмасидан ҳаракат, ҳолат маънолари предикат кўпроқ хосланган. Н. Махмудов ва Нурмоновлар фикрига кўра синтактик маъно билан морфологик маъно ўзаро боғлиқ, бири иккинчисиз яшай олмаса ҳам, лекин улар бу ҳодисанинг икки томони бўлганлигидн ҳар қайсиси бутун ичида маълум мустақилликка эга бўлади. Шунинг учун ҳам бу икки маъно ўртасида қарама-қаршилик мавжуд бўлади. Синтактик маъно морфологик маънога нисбатан умумий (инвариант) бўлса, морфологик маъно синтактик маънога нисбатан хусусийдир (вариант) бўлади. Инвариант вариантлар орқали намоён бўлганидек, синтактик маъно морфологик маънолар орқали намоён бўлади. Аксинча, синтактик маъно инвариант сифатида морфологик маъноларни (вариант) ларни ўзида бирлаштиради. Шу билан бирга, сўз туркуми маъносининг ўзи ҳам қарама-қарши маънолар бирлигидан ташкил топади. Сўз туркумининг умумий категориал маъноси шу туркумга мансуб сўзларнинг хусусий маъноларини билаштириш асосида вужудга келади. Бу эса сўз туркумларининг умумий категориал маъноси билан хусусий маъноси ўртасидаги зиддиятнинг мавжудлигини кўрсатади. Масалан, “стол” сўзида “предметлик” маъноси икки марта такрорланади: а) унинг маълум сўз категориясига мансублигида (от туркумига мансублигида); б) унинг хусусий маъносида (аниқ предмет маъносини ифодалашда). 15

“Стол” сўзининг умумий категориал маъноси билан хусусий маъноси ўртасида мувофиқлик бор. Лекин “юриш” сўзининг бу икки маъноси ўртасида зиддият бор сўзнинг хусусий маъноси предметни эмас, балки ҳаракатни ифодалайди. Шунинг учун у от шакли орқали ифодаланади ва шакл жиҳатидан отнинг боғланишини сақлаб қолади. Синтактик учун морфологик маъноларни бирлаштирувчи маъно бўлган синтактик маъно муҳим ҳисобланади. Морфологик маъно эса синтактик маъноларнинг фарқли белгиларини кўрсатишда катта аҳамиятга эга бўлади. Гап бўлакларининг шакл ва мазмуни ўртасидаги муносабат асосида синтактик шакл ва синтактик маъно ўртасидаги муносабатдир. Гап бўлакларининг бу икки томони ўзаро узвий боғланиб, бир бутунликни ташкил қилади. Шу билан бирга, уларнинг ҳар қайсиси маълум мустақилликка эга. Шунинг учун ҳам бу икки қурилиш бирликлари ўртасида маълум хосланиш бўлиши билан бирга (субъектнинг – агенснинг эга учун, предикатнинг кесим учун объектнинг – патиенснинг тўлдирувчи учун ва ҳаказо хосланиши) номунофиқлик ҳолатлари ҳам кузатилади. Масалан, субъект – агенс маъноси эга синтактик шакл орқали (мен келдим), аниқловчи синтактик шакли орқали (менинг келишим) ифодаланиши мумкин. Бу шакл ва мазмун ўртасидаги қарама-қаршилик бирлигининг гап бўлаклари орқали намоён бўлишини кўрсатади. Демак, эга гапнинг шунақа бўлагики, у ифодаланган нарсага кесимда бирор ҳаракат, белги, муносабат қайд қилинади. Бошқача қилиб айтганда, унга нисбатан кесимда предикативлик акс этади. Предикативлик тасдиқ – инкор, замон, майл, шахс ва сон маъноларини ҳам ўз ичига олади. Масалан, “У ўқийди” гапида эга ифодалаган нарсага (ҳолатда шахсга) кесимда ҳаракат қайд этилган (припсан). Ҳаракат тасдиқланган, ўтган замонда содир бўлган, реал бўлган, уни учинчи шахс бажарган, у бир киши бўлган. Эга гапнинг ядро қисмини ҳосил қилувчи ва кесим олган ваканцияларидан бирини тўлдирувчи муҳим гап бўлагидир. Бир хил тилларда, масалан инглиз тилида гапларни эгасиз фараз қилиш қийин. Бу тилларда маълум истиснолардан 16

ташқари эга гапда албатта ишлатилади. Эга кесимга қараб белгиланади. §2. ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ ЭГАНИНГ СТРУКТУРАВИЙ ВА СЕМАНТИК ТУЛАРИ Эга турлари ҳақида кўп фикрлар бор. Масалан, В.Э. Аракин (1979, 186- 189) инглиз ва рус тилида эгани иккита структурал-семантик турга бўлади: 1) бўлакли (однокомпонетный) эга, 2) икки бўлакли (двухкомпонентный) эга. Б ир бўлакли эга фақат бита сўз туркуми билан ифодаланади. М асалан: Jane is running. She is young Бу бир бўлакли эга иккита кўринишга а) кесим мослашадиган эга ( Ножницы лежат на столе ) б ) кесим мослашмайдиган эга ( Washing is a good thing to see is to believe ). Икки гап бўлакли эга иккита алоҳида – алоҳида қисм ( аъзо ) дан иборат бўлади ва қисмлар бир - бирисиз вазифа бажаролмайди . М асалан : There was a book on the table. It is impossible to go . Н . Кобрина , Е . Корнеевлар эгани маъносига кўра шахсли (personal) ва шахссиз (impersonal) турларга бўладилар . Шахсли эгалар кенг маънода шахсни ёки нарсани билдиради. Улар шахсли эгаларни А.И. Смирницкий каби беш турчаларга бўлади: 1) Ҳақиқий шахс ёки нарса ифодаловчи эгалар; They finish the meal in silence, when it was over the two ladies got up and took their work (Mangham). 2) Шахси ноаниқ эга ( умумлашган шахсни ёки ноаниқ бир гуруҳни билдиради ) ; One can see a lot of pictures there. You can see lot of pictures there. They say he has gone to London. 17

3) Кўрсатиш эгаси ( предикат от ифодаланган шахсни ёки нарсани кўрсатади ). What’s that ? Cried Mrs. Michel in horror (Maugham) It was James who saved the situation (Galsworthy) 4) Бўлишсиз эга ( ҳамма гапни бўлишсиз қилади ) . No one has danced … (Maugham) Nothing can move him (Maugham) 5) Сўроқ эга ( сўроқ гапда келади ) ; What has happened? Who did it? Шахссиз эгалар, Н. Корбина Е. Корнееваларга кўра, на шахсни, на нарсани ифодалайди. Бундай эга фақат гапнинг структурал элементидир. It was nearly bed - time ( Maugham ) It is a pleasure to be in the open air. Бизнингча , бу грамматисларнинг фикрича эгани шахсли ва шахссиз бўлиши тўғри , аммо шахсий гаплардаги учинчи , тўртинчи ва бешинчи ( кўрсатиш , бўлишсиз , сўроқ эгалар ) турчалар грамматик аҳамиятга эга эмас. Аҳамиятлиларга биринчи ва иккинчи турдаги эгалар киради. Биз уларнинг номини бироз ўзгартирган ҳолда ишимизда ишлатамиз. Инглиз грамматикасини ёзган кўпчилик олимлар эганинг турларини ўрганмайдилар, аммо гапларни эга мазмунига, характерига кўра турини аниқлашга қарайдилар (Қаранг: Ganshina, Vasilevskaya 1953, Смирницкий 1957). Биз бу ҳақда кейинроқ батафсил гапирамиз. Ўзбек тилшунослигида эга турлари умуман ўрганилмаган. Биз эга турлари ҳақидаги мавжуд фикрларни ҳисобга олган ҳолда ўзимизнинг қуйидаги классификациямизни таклиф этамиз. Эга структурасига кўра инглиз тилида беш турга бўлинади: 1) содда эга; 2) қўшма эга; 3) мураккаб эга; 4) предикацияли эга; 5) мураккаб предикацияли эга. Содда эга бир сўз ёки юкламадан бир сўз билан ифодаланади. Масалан , He is young 18

To see is to believe Содда эгани объектив дунёдаги бирор нарсани акс эттиришига кўра , содда формал ва содда реал эгага бўлинишини тавсия қиламиз. Содда формал эга объектив борлиқдаги бир нарсани акс эттирмайди, у фақат гапни шакллантириш учун хизмат қилади. У “ it ” олмоши билан ифодаланади . Масалан , It is cold It is raining It is 5 o’clock Содда формал эгаси бўлган гапларда оби-ҳаво ҳолати, вақт ёки масофа ифодаланади. It often rains in spring It is stuffy in here It is cold in winter It is five minutes past six It is morning already It is 15 kilometres to Moscow It is late It is snowing It is hailing It is freezing Содда реал эга объектив дунёдаги бирор нарсани ёки киши образини акс эттиради. Масалан, От ҳайвондир. Қуёш нур сочмоқда. Дев қаттиқ ухлаб ётган эди. Нуқтда , асосан, содда реал эга учрайди. Қўшма эга бир бутунликни ифодаловчи сўз бирикмаси билан ифодаланади. М асалан , The United States of America is a great country. The United Nations Organization has adopted a resolution. 19

Бундай эгани олдида аниқловчиси бўлган содда эгадан фарқлаш керак. Қ иёсланг: Қизил қалам стол устида ( содда эга ). Совет иттифоқи парчаланиб кетди. Мураккаб эга уч кўринишда бўлиб, биринчиси формал эга ва реал эгадан ташкил топади. Формал қисми “ it ” олмоши билан, реал қисми эса инфинитив, герундий гапдан ташкил топади. Мисоллар: 1) it was curious to observe that child 2) it was no use diagnosing facts 3) it is impossible that he should come Мураккаб эганинг иккинчи тури от билан ифодаланган эгалар ва “there” юкламасидан ташкил топади. There are books in my bag There is a man in the room There was a heavy frost last night Мураккаб эганинг учинчи турида эганинг биринчи қисми от билан ёки олмош, иккинчи қисми эга инфинитив ёки герундий билан ифодаланади . К есим “to see”, “to say”, “to report”, “to announce”, “to believe” фуълларининг пассив шаклида бўлади : He is said to have moved to London. He was seen going to school. He was reported to have arrived on Monday. He is believed to be an honest man. Предикацияли эга гап ( clause ) билан ифодаланади. What he says is wrong. That he will come is certain. Who broke the glass remains unknown? How he managed to do it in more than I can tell. 20

Гап бундай ҳолларда эга бўлиб келгани учун уни эга эргаш гап деб юритилади. Эга эргаш гаплар that, whether, is боғловчилари, who, what, which боғловчи олмошлари, when, where, how, why боғловчи равишлари билан келади (Ganshina, Vasilevskaya 1953, 326). Предикацияли эгалар бир предикацияли ёки кўп предикацияли бўлиши мумкин. Масалан, юқоридаги мисолларда эга бир предикациялик-дир, чунки эга битта гап билан ифодаланган қуйидаги ҳолатда эса эга бирдан ортиқ гап билан, яъни эргашган қўшма гап билан ифодаланган: That he will come if he has time surprised everybody. Биз кўп предикацияли эгалар алоҳида тадқиқотларни талаб қилади деб ўйлаймиз. Мураккаб предикацияли эга формал эга ва ҳақиқий (реал) эгадан ташкил топиб, формал эга “it” олмоши билан ифодаланади. Ҳақиқий эга эса гап билан ифодаланади ва у эга эргашган ҳисобланади. М асалан : It was necessary that the child’s history should be known to none (Trollope). It desirable that she should marry this earnest, well to do and respectable man (Hardy). It is better for these young men that they should not remain here (Dickens). Бундай гаплардаги от-кесимнинг қисми (предикатив) кўпинча “necessary”, “important”, “right”, “strange”, “odd”, “requested”, “recommended”, “obligatory”, “better/best”, “desirable”, “of vital importance” ва ҳоказо сўзлари билан ифодаланади. Эганинг ўзбек тилидаги турларига келсак, бу мисол ҳеч қайси ўзбек тилшуноси томонидан кўрилмаган эга бу тилда тўрт хилдир: 1) содда эга; 2) қўшма эга; 3) предикацияли эга; 4) мураккаб предикацияли эга. Содда эга инглиз тилидек бирор сўз билан, қўшма эга бир-бутунликни ифодаловчи сўз бирикма билан, предикацияли эга гап билан ифодаланади. Мураккаб предикацияли формал ва ҳақиқий (реал) эгадан ташкил топади, формал эга “шуниси” олмоши билан, реал эга эса гап билан ифодаланади. 1) Болалар ўрмондан кечқурун қайтдилар 21

Карим укам бўлади. Мажлис соат ўн бирларда тугади. Оқ туника жуда узоққа чидайди. 2) Жанубий Африка Республикаси Африка қитъасида жойлашган. Икки карра икки тўрт. 3) Ким бировга чуқур қазиса , унга ўзи йиқилади (мақол). Кимки ватанпарварлик ишқи билан ёнса , у албатта мақсадига эришади (Ойбек). Фақат шу эсидаки , эртаси куни кўзини очганда Собиржон йўқ эди (Асқад Мухтор). 4) Шуниси қизиқки, у ерда умуман бўлмаган . Шуниси маълумки, улар ўша вақтда бирга бўлмаган . Икки тил ўртасидаги эганинг тури бўйича фарқ шундаки, ўзбек тилида эганинг мураккаб тури йўқ. Бундан ташқари, яна содда эга ўзбек тилида инглиз тилидагидек содда формал эга бўлолмайди. Бошқача айтганда, ўзбек тилида it is dark, it is impossible to go there, there is a picture on the wall гаплар йўқ. Умумий тилшуносликда ҳам, хусусий тилшуносликда ҳам тилшунослар эга ифодаланган маъноликни санаб кўрсатишдан қочадилар, кўпчилик асарларда эга маънолари ҳақида бирор ахборот тополмадик. Бу масала ҳақида озми-кўпми ахборотни фақатгина Н. Махмудов, А. Нурмоновларнинг “Ўзбек тилининг назарий грамматикаси” асаридан топдик. Улар эганинг етита маъноси борлиги ҳақида гапирадилар. Улар қуйидагилар: 1) Ҳаракатни юзага келтирувчи, субъект (агенс): Уста келди. ( The master has come ) 2) Ҳолат субъект: Бола ухлади ( The child fell asleep ) 3) Белги танувчи субъект: Отам сахий ( My father is gracious ) 4) Миқдор субъект: 22

Болалар тўртта ( The children are four ) 5) Эгалик қилувчи субъект: Унда ордер бор (He has an order) 6) Мавжудлик субъекти. Китоблар бор (There are books) 7) Қиёсланувчи субъект. Акаси укасидан эслироқ ( He is cleverer that his little brother ) Бу маънолар олдига яна қуйидаги маъноларни қўшишни тавсия қиламиз . 8) Ҳаракат йўналтирилган объект (патиент). Хат кеча ёзилди (The letter was written yesterday) 9) Ҳаракат агенси ва патиентси ( объект ) ( бир вақтда ) У ювинди ( He washed ) 10) Каузатор : У мени ишлатди ( He made me work ) У сув олиб келтирди ( He has brought some water ) 11) Фақат грамматик функция бажарувчи субъект It is dark It is raining It is hot Бу эга ўзбек тилда йўқ . 12) Кауззация объекти (патиенси) У институтдан хайдаттирилди. 13) Истироб субъекти У қийналяпти ( He is stiffening ) У қўрқаяпти ( He is afraid ) 14) Ижобий ҳисиёт субъекти . У роҳатланяпти ( He is enjoying himself ) Эганинг яна кўпгина маънолари бўлиши мумкин , аммо бу масала ҳам янги тадқиқотлар ўтказишни тақозо қилади . 23

Бу масала деярли кўпчилик ишларида озми-кўпми кўрилган (қаранг: Ғуломов, Асқарова 1961; Бархударов, Штеминг 1973; Жигедло ва бошқалар 1951; Кононов 1960; Пемеров 1961; ХУАТ 1996; ЎТГ 1976; Ганшина Василевская 1953; Каншансрай 1963; Корбина, Корнеева 1965). Биз бирга фикрларни умумлаштирган ҳолда шундай хулосага келдикки, содда эга қиёсланаётган тилларда қуйидагилар ёрдамида ифодаланади. 1) От билан. Бунда отнинг ҳамма тури эга вазифасида келиши мумкин. a) Атоқли отлар: Отабек девор ёнига яқинлашиб қулоқ солди. Тошкент Ўзбекистоннинг маркази . Mr. Bravin is a businessman. London is the capital of Great Britain. б) Турдош отлар: Завод 2004 йилда ишга тушади. Бу йил пахта барвақт очилди. Dinner will be ready in 10 minutes. The door is open. в ) антропонимлар : Э ркин шу ерда. Ха л илов бугун келмади. Rich is absent. Helen is not in. г) Мавҳум отлар: Ҳаёт ширин нарса. Илм инсон учун керакли нарса. Independence was a great dream of our Nation (I. Karimov). д) Якка отлар: Д арахт қуриб қолди. Расм деворда. The book is on table. 24

The window is open. е ) Жамловчи отлар : Халқ хиёбонларга йиғилди. Армия бизнинг қўриқчимиз. Crowd is a great power. My family is sitting in the hall. ё) Жонли нарсаларни ифодаловчи отлар: Д иректор кеча Москвадан қайтди. Заргар кейинги кўчада туради. The lecture is in room 10. Baby is crying. ж ) Жонсиз отлар: Олма ерга тушди. Қор ёғяпти. The cup has broken. Rains makes grass green and helps the plants grow. з) Саналадиган отлар: А втобус тўхтади. Дўстларим шу ерда. The cat is under the bed. The room is cold. и ) М одда ифодловчи отлар: Темир металдир. Нефт бизда кўп. This fabric does’t shrinks. Silver is a metal. й ) Шахс ифоловчи отлар : Қиз қичқириб юборди. Хоним шу ердамилар? The teacher is there. 25

The waitress is coming. к ) Шахс ифодаламайдиган отлар : К рават менга кичкиналик қилди. Кўйлак ёмон тикилган экан. The pencil is long. The ball is Nick’s. л) Эркак жинсини билдирадиган отлар: Хўроз сўйилди. Шох вафот этди. Father has just come. The cock is in the cage. м) Аёл жинсини билдирувчи отлар: Қиз унинг қўлидан китобни олди. Товуқ тухум қўйди. My sister is in England. The Queen is in Paris. н) Фақат бирликда келувчи отлар: Сариёғ эскиб қолибди. Кофе унча яхши эмас экан. Time is money. The information is from London. о) Фақат кўпликда келадиган отлар. Отнинг бу тури ўзбек тилида йўқ. The trousers are too short for me. The scissors are on the table. 2. Эга олмош билан ифодаланиши мумкин. Бунда олмошннинг қуйидаги турлари ишлатилиши мумкин. а) кишилик олмоши ҳамма шахсда; Мен ёздим I have written Сен ёздинг You have written У ёзди He (she) it has written 26

Биз ёздик We have written Сиз ( лар ) ёздинги з You have written Улар ёзди They have written б) Ҳамма шахсдаги абсолют эгалик олмошлар. Меники Mine Сеники Yours Уники His [hers] its Бизники Ours Сизники Yours Уларники Theirs Эга “it” олмоши билан ифодаланганда қуйидаги нарсаларни фарқ қилишимиз керак. 1) У бирор нарса воқеа ўрнида ишлатилиши мумкин. I have a pen. It is my bag. The door opened. It was opened by a young girl of thirteen or fourteen (Dickens). He cried over the ice cream. It made me anger. 2) Бирор шахсни ёки нарсани кўрсатади . It is John It was a large room with a great window (Dickens). 3) Ҳеч қандай лексик маъно билдирмай формал эга бўлиб келади. It is warm It is getting dark It is snowing It is quitet in the street It is morning It is 5 o’clock It is a long way to the station. 4) Ҳақиқий э г ани гапга киритади. It is strange to stay here 27

It was necessary to help him It is no use crying over spilt mulk (Proverb). 5) Ремани кўрсатади ( Баъзилар унинг бу вазифасини кучайтирувчи ( эмфатик ) вазифа деб билади ) . It was Winifred who went up to him (Galsworthy) It was he who had brought George to Amelia (The Karey) It was in Samarkand that it happened. 6) эга ҳамма шахсдаги (мустақил) эгалик олмошлари билан ифодаланиши мумкин. Меники Mine Сеники Yours Уники His/hers/its Бизники Ours Сизники Yours Уларники Theirs 7) Ҳамма шахсдаги ўзлик олмошлари ўзбек тилида эга бўлиб кела олади. Инглиз тилида ўзлик олмошлари ( myself, yourself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves ) эга вазифасида кела олмайдилар. Бу ишни ўзинг қилдинг. Бу нарсага ўзинг айбдорсан. Ўзи нима қиляпти? Ўзимиз унга бўш қарадик. Ўзларингиз ҳам бу ишда қатнашингизлар. Бу гапни ўзлари айтган эди. 8 ) Кўрсатиш олмошлари. Бу яхши фикр. Булар менинг ручкам эмас. Шу мен гапирмоқчи бўлган фикр. Ўша сизнинг китобингиз эди. Анави сенинг ручканг. 28

Манави меники. This is my camer. That is an apple. There are books, those are copy-books. The same is here. Инглиз тилидаги “ such ” кўрс а тиш олмоши эга вазифасида кела олмайди. У аниқловчи вазифасида келади. 9 ) Сўроқ олмошлари who, what, which, ким, нима? Ким келди? Ким сизнинг ишингизга қарши чиқяпти? Эртага нималар жўнатилади? Who is coming? Who is absent? What is wrong? What is that? 10 ) Белгилаш олмошларида ҳар ким , ҳамма , everybody, everything, everyone, both, all, each. Ҳамма шу ерда. Ҳар ким ўз ишини билиб қилсин. Ҳамма бу ишни кўриб турибди. All are present. Everybody has done the assignment. Everything is ready. Has everyone finished their drinks? I stayed at work after everyone had gone home. Both seamed to implore something to shelter them from reality (Hardy) Each agreed that the other had not modified his habits to secure his society a little longer (Galsworthy). 11) Гумон олмошлари : аллаким , алланима , кимдир , кимки , кимда - ким , нимадир , someone, somebody, anybody, anyone, something, anything. 29

Кимдир келди. Аллаким уни сўкаётган эди. Алланималар рўй берди. Нимадир менинг кўнглимни ғаш қиляпти. Кимда- ким бу масалани сиёсатдан ажратиб қараса, у боши берк кўчага кириб қолади. Кимки буни унутса, у дўст эмас. Will someone help me? Anybody can see it? I’m the next house someone playing the piano. Something was burning in the kitchen. Is anybody in the room? Anything wound do Some say the world will end in fire. Some say is ice (frost) One can see a lot of pictures there. ж ) Бўлишсиз олмошлар: ҳеч ким, ҳеч нима, nothing, nobody, no one, none, neither. Шийпонда ҳеч ким кўринмади. У ерда ҳеч нима йўқ эди. Nothing can stop him. No one has come to the party. Nobody steam roll to know him well. Neither was wise enough to be sure of the mind of the other (Dreiser) Is all his man present? None present. Содда эга феълнинг инфинитив (to run, чопмоқ ) герундий (running, чопиш ) формалари билан ҳам ифодаланади. Ишламоқ иштаҳа очар (мақол). Чопиш фойдали. Дам олмоқ – соғликни мустаҳкамламоқ. Бақириш бу ерда фойда бермайди. To doubt is almost to insult (Ch. Brante) 30

Smoking is prohibited here. Jogging is useful for health. To see is to believe. Бу ерда шуни айтиб ўтиш керакки, ҳозирги замон ўзбек тилида инфинитив деярли ишлатилмайди, унинг ўрнини герундий эгаллайди. Шунинг учун инфинитив билан ифодаланиш эга бугунги ўзбек тилида фақат бадиий асарларда ва мақолларда учраши мумкин. Инфинитив ва герундийда отлик ва феъллик белгиларининг мавжудлиги (айниқса, герундийда отлик белгиси кучли) феълнинг бу турларини эга сифатида ифодалаш имкониятини беради. Маълумки, тилда отланиш ҳодисаси бор. Б у ҳодиса ҳамма тилларда содир бўлади. Бунда сифат, сон, равиш, боғловчи, артикль, кўмакчи, юкламалар, ундовлар, сифатдош отга тўла ёки қисман айланиши мумкин. Бундай ҳодиса уларнинг эга вазифасида келиши натижасида содир бўлади. Сўзловчи ҳар қандай сўз туркумини эга позициясига қўйиши мумкин. Масалан: Сенинг оҳ-воҳларинг жонимга тегди. “The” – артикль. Касал шу ерда. Қаҳрамонлик – равиш. Учун – кўмакчи. “ми” юклама. “ Oh ” is interjection. “A” is an article. The poor are not here. The wounded are here. Ten is a numeral. “And” is a conjunction. “Well” is an adverb. “On” is a preposition. 31

“Even” is a particle. Бундан келиб чиқадики, сифат, сон, равиш, боғловчи, артикль, кўмакчи, юклама, ва ундовлар отлашганда эга вазифасида кела олади. Отлашиш бир тилда кўпроқ, бошқа тилда камроқ содир бўлиши мумкин. Айниқса, ўзбек тилида кенг тарқалган. Қўшма эга, айтиб ўтилганидек, бутунликни ифодаловчи сўз бирикмаси билан ифодаланади. Қизил яримой жамияти инсонпарвар жамиятидир. Бирлашган Қиролликлар Амирлиги мусулмон давлатидир. Жанубий Африка Республикаси ҳозирда демократия сари қадам ташлади. Европа Иқтисодий Кенгаши яқинда ташкил топган. The United Kingdom is a highly developed country. The North Atlantic Treaty Organization is enhancing. Мураккаб эганинг ( у фақат инглиз тилида бор ), предикацияли эганинг ифодаланиши тўғрисида §2 да айтилганлиги учун биз бу ерда бунинг устида тўхтамаймиз. Фақат хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, иккала тилда эга от, олмош, инфинитив, герундий, сўз бирикмаси, гап ва отлашган сифат, сон, сифатдош, ҳол, боғловчи, артикль, юклама, кўмакчи, ундалмалар билан ифодаланиши мумкин. Гапларнинг эга характерига қараб турларга бўлиш кўп тарқалганлиги ҳақида айтилган эди. Энди биз бу ҳақида батафсилроқ тўхтаймиз. Эганинг бор-йўқлигига қараб гапларни эгаси бор гапларга ва эгаси йўқ гапларга бўлган маъқул деб ўйлаймиз. 1) М ен кеча келдим. ( эгаси бор ) I wrote a letter ( эгаси бор ) 2) Мажлисга борилди. (эгаси йўқ) Come here. (эгаси йўқ) Эгаси йўқ гаплар ўз навбатида икки турга бўлинади. 1) эгаси 32

топиладиган эгасиз гаплар, 2) эгаси топилмайдиган эгасиз гаплар (Расулов 1973, 38). Масалан, Кеча келдим гапида эга йўқ, лекин уни топиш мумкин: Кеча келдим – Мен кеча келдим. Эгасини топиш мумкин бўлган эгасиз гаплар ўзбек тилида кенг тарқалган бўлиб, бунинг сабаби ўзбек тилида феълда шахс ва сон категориясини жуда юқори ривожланганидадир. Қиёсланг: Ўзбек Инглиз Мен и ш ладим I worked Сен ишладинг You worked У ишлади He worked Биз ишладик We worked Сиз ишладингиз You worked Улар ишладилар They worked Мисоллардан кўриниб турибдики, инглиз тилидаги ўтган замон формаси ҳамма шахслар учун битта формага эга, ўзбек тилида эса ҳар бир шахс ўз формасига эга. Ўзбек тилида ҳар бир шахс ўз формасига эга бўлгани учун олмош билан ифодаланган эга гапда тушиб қолдирилиши мумкин: Мен ишладим – Ишладим Сен ишладинг – Ишладинг У ишлади – Ишлади Биз ишладик – Ишладик Сиз ишладингиз – Ишладингиз Улар ишлади – Ишлади Инглиз тилида ҳар бир шахс ўтган замонда ўз қўшимчаларига эга бўлмаслиги учун эгани тушириб бўлмайди. I worked – Worked You worked – Worked He worked – Worked She worked – Worked 33

It worked – Worked We worked – Worked They worked – Worked Инлиз тилида эгасини топиш мумкин бўлган эгасиз гапларга буйруқ гапларни киргизиш мумкин. Кел ( Сен кел ) Китобни олиб келсин ( У китобни олиб келсин ). Бу гапларда эгани бемалол топиш мумкин. Бу қонун барча тилларга хос бўлса керак деб ўйлайман. Чунки, буйруқни кимга йўналтирилганлиги нутқ вазиятидан маълум. Қизиқ жойи шундаки, ўзбек тилидаги эргашган қўшма гапларнинг бош ва эргаш қисмларида бир хил эга ишлатиб бўлмайди. Агар мен у ерга борсам унга ёрдам бераман. Ўзбек тилларида мисоллар икки марта “ мен ” ни ишлатиш мумкин эмас: иккинчиси албатта туширилиши керак. Ўзбек тилидаги атов гаплар эгаси бор гаплардир. Буни парадигма орқали исботлаш мумкин. Қиш. Қиш эди. Қиш бўлди. Па радигмадан кўринадики, ноль морфемали атов гап (қиш) ҳозирги замонни билдиради. Ўтган замондаги кесим “эди”, келаси замондаги кесим “бўлади”. Қиш бир вақтнинг ўзида ҳам эга, ҳам ремадир. Кесим ноль морфемасига тўғри келади. Эгасини топиб бўлмайдиган эгасиз гаплар ўзбек тилига хос. Мисоллар: Хоразмга Амударё орқали борилади ( Ғуломов ) Театрга қачон кетилади? Бу асарда бадиий маҳорат ва тил масаласига анчагина тўхталган. Урушдан илгариги йиллардаёқ пласмассадан муқовачилик ишларида 34

фойдаланишга уриниб кўрилган эди. (Муждабоев) Бу жамода техникадан унумли фойдаланилади. Андижондан Бухорога борилди. Эгасини топиб бўлмайдиган эгасиз гаплардаги қуйидаги турдаги гапларни ҳам кириш мумкин. Китобни келтирилди. Мажлисни очилди. Телеграммани юборилди. Кнопкани босилган эди. Бир хил олимлар бундай гапларни хато гап деб ҳисоблайдилар (Фердаус 1950). Бошқалар бундай гапларни оғзаки тилда ишлатилиши мумкин дейдилар (Ғуломов 1954, 59). Якубовнинг гапига қараганда бундай гаплар ҳато гаплар эмас: У бу ҳақда шундай дейди. «В современном узбекском языке намечается тенденция к постепенному отмиранию винительного объекта при страдательных глаголах, что позволило некотором исследователям считать конструкцию вышеизложенного типа нелитературной (Якубов 1954) X. Ёқубова гапида давом этиб яна шу шундай дейди: в староузбекском языке объекта употреблялись оба падежа ( именительный и винительный) на роз с современном узбекском, вероятно , под влиянием русских страдательных конструкций, в роли объекта все чаще употребляется основной падеже М. Муждабаев, Бу фикрларни ўрганиб ва қиёслаб қуйидаги тўғри фикрни билдиради . «Наше исследование, правда тоже неглубокое, показывает, что положение с употреблением указанной конструкций как староузбекском, так и с современном узбекском языках в количественном отношении остается примерно одинаковым, что не дает повода говорить об отмирании конструкция употребляется довольно часто, но вопроса не решает труд стиль одного только автора. Мало, по сравнению о современным, такой конструкции у Навои «Говорить об тенденции отмирания, не изучая статистически памятников узбекского языка, а так же частотность употребления в современном языка, мы не можем. Здесь нужно 35

еще учесть то обстоятельство, что безличное употребление всех видов страдательной конструкции по сравнению с личными действительными конструкциями вообще не такое частое явления в узбекском языке» (Муждабаев 1960, 25). Юқорида айтганимиздек, айрим олимлар гапни эганинг маъносига кўра турлари бўладилар. А.И. Смирнцкий бу принципга кўра гапларни шахсли ва шахссиз гапларга бўлади. Шахсли гапларда субъектив маълум даражада аниқлаш мумкин, шахссиз гапларда эга субъектив аниқлаб бўлмайди ( Смирницкий 1957, 157 ). Шахссиз гапларда ҳар доим эга бўлади, лекин у ҳеч ҳақиқий субъектни ифодаламайди; (Смирницкий 1957, 157). Инглиз ва ўзбек тилларида шахссиз гапларни ўрганиб Ғ. Сатимов шахссиз гап деганда у субъекти эга билан ифодаланмаган ёки умуман сўзда ифодаланмаган гапни тушунади (Сатимов 1987, 22). У шахссиз гапларни учга бўлади. 1) Абсолют – шахссиз гаплар; It rains It is dark It is late It is blowing It is pouring It is cold It is windy 2) Окказионал – шахссиз гаплар; It is necessary to go It is difficult to going there It is a pity that he should lull ill It is necessary for you to leave us It is useless for you to stay 3) Квази – шахссиз гаплар. Бу гаплар шакл жиҳатдан шахссиз, а мазмуни бўйича гап структурасидан четлатилган шахснинг ҳаракатини 36

ифодалайди. Бу типдаги гаплар шахсли ҳам, шахссиз ҳам эмас (Сатимов 1987, 67). It is said that we’ll have summer. It was announced that Great had been evacuated. It was reported that the plane would arrive at 5 o’lock. It was hoped that he would help them. It is supposed that he went abroad. Бизнинг фикримзча ҳақиқатдан ҳам It rains, it is darle ҳакозо шахссиз гаплардир, аммо иккинчи ва учинчи типдаги гапларни биз шахсли гап деб биламиз. Масалан, it is necessary to go гапида “it” олмошининг деногати “to go” феъли орқали акс эттирилган, буни трансформация қилиб бўлмайди, аммо “it” нинг деногатини феълдан кейинги элемент (гап) ифодалаётганини эгага савол бериш билан исботлаш мумкин. What was reported? – it was reported that the plane would. Демак, бизнингча шахссиз гаплар биринчи турдаги гаплардир. Ўзбек тилида бундай гапларга “Мажлисга борилди”, “Кравотга ётилди” каби гаплар киради. Уларнинг структураси инглиз шахссиз гапларидан мутлақо фарқ қилади. Инглиз тилидаги шахссиз гапларда “I” олмоши билан ифодаланган эга бўлади. Унинг модели қуйидагича: It is + Adv; It + Vp Ўзбек тилидаги шахссиз гапларда эга бўлмайди ва у қуйидагича модел асосида ясалади: N + V + N + V + N + V. Шахсли гапларда субъектни маълум даражада аниқлаш мумкин ( Смирницкий 1957, 157 ). Шахсли гаплар иккала тилда ҳам учга бўлинади. Улар қуйидагилар: 1. Шахси аниқ гаплар. Инглиз тилидаги шахси аниқ гаплар эгага эга бўладилар, фақатгина бундан буйруқ гаплар истиснодир. Лекин, биз юқорида айтгандек, буйруқ гапларнинг эгасини осонгина топишимиз мумкин. Grey conveyed some of his love to the beautiful to Gowperwood (Dreiser). 37

The listeners noted something beyond the unusual in his voice (Galsworthy). The sun was getting warmer (Abrahams). They went side by side, hand in, silently toward the hedge, where the May flower, both pink a white, was in bloom (Galsworthy). May is a spring month. The night was warm. Gas is escaping. Read the new words (You read the new word). Ўзбек тилида ҳам кўпчилик шахси аниқ гапларда эга бўлади. Рустам туйнукдан қараб ўзига таниш қалъа сатхининг ой ёруғида ваҳималилигидан, тўпларнинг парчаланиб ётишидан, мурдаларнинг хунук кўринишидан, ағанаб тушган дарахтлардан танимагандек бўлди (Шуҳрат). Улар машинадан марказга кираверишда тушдилар (Шуҳрат) . Тун ярмидан оққанда госпитал сал тинчигандек бўлди (Шуҳрат) . Бу егиллик уни аллалаб, кўзини юмдирди, лекин ҳаёлига яна ўғли келиб, кўзи очилиб кетди, мижжа қоқмади (Шуҳрат). Шу вақт ўқлар тарсиллаб, ҳалиги совуқ автоматга чучиб тушди (Шуҳрат). Сув ёруғлик. Отишма қизиб кетди (Шуҳрат). У ҳам дуч келган томонга эмаклаб кетди ( Шуҳрат ). Қишлоғимизга газ келди. Шахси аниқ гапларда олмош билан ифодаланиши мумкин бўлган эга тушириб қолдирилади. Бугун театрга бораман ( мен бугун театрга бораман ). Яхши ухладингизми? (Сиз яхши ухладингизми?) Кетма-кет келган гапларда субъект бир шахснинг ўзи бўлганда биринчи гапда эга ишлатилиши мумкин, қолган гапларда эса эгани тушириш шарт. ( Мен ) студентман. Уч боланинг отасиман. 38

Ўзбек тилида инглиз тилидагидек буйруқ гап шаклидаги шахси аниқ гапларда одатда эга бўлмайди, аммо уни осонгина топиб жойига қўйиш мумкин. Хавотир олмай боравер ( Сен хавотир олмай боравер ) ( Шухрат ). Ҳовлини супуриб қўйсин ( У ҳовлини супуриб қўйсин ). Бунинг сочини текислаб қўй ( Сен бунинг сочини текислаб қўй ) ( Шухрат ). Шахси аниқ гапларда эгаси кимдир, нимадир, бир нима, бир киши, бир нарса, аллаким, алланима, somebody, something, someone a man, a woman сўзлари билан ифодаланган гаплар ҳам киради. Кимдир сизни чақиряпти. Узоқдан нимадир кўриняпти. Бир одам сизни чақиряпти. Унга бир нима бўлди. Аллаким сизни сўраяпти. У ерда алланималар бўляпти. Somebody wants to see you. Something is wrong with my watch. A man is calling you. A woman is coming here. 2. Ш ахси номаълум гаплар . Инглиз тилида бундай гаплар “ They say ” структурасига эга бўлади. Бундан маълум бўладики, инглиз тилидаги шахси номаълум гапларда эга мавжуд. У “they” олмоши билан ифодаланади. Кесим эса “say” феъли билан ифодаланади. They say he was a little old Frenchman, with soft kind eyes and a pleasant smile, half trader and half seaman (Maugham). They say he lives out of the town (Maugham). Ўзбек тилидаги шахси номаълум гапларда эга бўлмайди. Бу типдаги кесимлар одатда учинчи шахс формасидаги феъллардан бўлади. Лекин шунга 39

қарамай, бажарувчи шахс кесимдан аниқлашилган ҳаракатнинг бажарувчиси аниқ бўлмайди. Д емак, бунда грамматик шахс аниқ бўлса ҳам, у ко н крет шахсни англатмайди. Шахси номаълум гапнинг кесими: 1) Одатда учинчи шахснинг кўплик формасидаги феъллардан бўлади. Ма салан: Овқат олдидан қўл ю вадилар ( ҲЎАТ ) . Ўзидан каттани кўрганда салом берадилар (ҲЎАТ). Яхшини мақтайдилар, ёмонни уялтирадилар (мақол). Жўжани кузда санайдилар (мақол). Ўлимдан қўрқмаганни мард дерлар (мақол). 2) Кўплик маъносини билдирадиган, биргалик формасидаги феъл билан ифодаланади. Масалан: Унинг отасини Ҳошим хўроз дейишади (Ғуломов). Уни университетга қабул қилишди. Уни Москвага кетган дейишяпти. Директорни соат 10 ларда бўлишини айтишди. 3) Баъзан III шахснинг бирлик формасидаги феъл билан ифодаланади. Масалан: Ҳозир пахтани машина билан теради. (Ғуломов). Шахси номаълум гапларнинг катта гуруҳининг кесими айтмоқ, демоқ, маълумот бермоқ каби феъллар билан ифодаланади ва асосий фикр бошқа шахс ёки шахсларда тааллуқли бўлади. Шунинг учун ҳам бу хил гапларни ярим ўзлашган кўчирма гаплар деб аташ мумкин (ҲЎАТ 1966, 196). Салимни эрталаб мактабда учратиш мумкин дейишди. Шахси номаълум гапларда бажарувчи шахс эмас, балки ишнинг ўзи биринчи ўринда туради, асосий диққат шунга қаратилган бўлади. Шунинг учун сўзловчи бу фактни констатация қилиш билан ифодаланади: бажарувчи унга кенг маънода маълум бўлган ҳолларда ҳам уни эътиборсиз қолдиради ёки бажарувчи умуман номаълум бўлади. Масалан: 40

Яқинда бизнинг кўчага асфальт ётқизишди. Яқинда катта стадион қуришди. 3. Шахси умумлашган гаплар. Бундай гаплар инглиз тилида one, you, we билан ифодаланган эгага эга бўладилар ёки эга ишлатилмай кесими буйруқ майлидаги феъл билан ифодаланади. Уларнинг яна бир қисми “They say” бирикма билан бошланади . We must not allow children always to do what they please (Ganshim). They say we’ll have a warm spring these years. They say he has bought a car. They say Mr. Johnson moved to London. The more you read the more knowledge you obtain. If you run after hares, you will catch neither. If you dance you must pay the fiddler. Ўзбек тилида шахси умумлашган гаплар тўғрисида қизиқарли фикрларни А . Ғ уломов ва Асқаровларнинг ҳозирги ўзбек тили ( Синтаксис ) асаридан топишимиз мумкин. Уларнинг фикрича, бундай кесими аниқ, шахсни кўрсатиб турса ҳам бу шахс мазмун жиҳатидан умумлашган бўлади ва бундай гаплар одатда эгасиз бўлади. Нима эксанг, шуни ўрасан (мақол). Бундай ўринларда кесимнинг шахс-сонига қараб, одатда шунга мос олмошни эга қилиб келтириб бўлмайди: гапнинг характери, типи бошқача бўлиб кетади, яъни шахси аниқ гапга айланиб қолади (Ғуломов, Асқаров 1961, 139). Шахси умумлашган гаплар кўпинча мақолларда учрайди, чунки мақолларнинг мазмун характери шуни талаб қилади. Мисоллар: Ер ҳайдасанг куз ҳайда, куз ҳайдамасанг юз ҳайда. Деҳқон бўлсанг шудгор қил. Мисоллардан кўринадики, бундай гапларда кесим турли формадаги феъл билан ифодаланади. Бу феъл 1) кўпинча буйруқ майлда бўлиб, одатда иккинчи шахснинг бирлик формасида бўлади: бугунги ишни эртага қўйма. Айрим ҳолларда (жонли тилда) шу шахснинг кўплик формасида ҳам, 41

шунингдек, биринчи шахс формасида қўлланади; 2) аниқлик майли формасида келади: бир кун бурун сочсанг бир хафта бурун оласан; 3) ҳозирги келаси замонни кўрсатади. Гапнинг бу тури турмуш тажрибасидан келиб чиққан хулосаларни, маълум, одатдаги ходисаларни умумлаштирган формада беради, шунга кўра унинг мазмуни насиҳат, маслаҳат, бирор ишни бажарилишидаги зарурлик ёки зарур эмасликни билдириш каби характерга эга бўлади. Мазмуни умумлик характерга эга бўлган бундай гаплар баъзан киши, одам, ҳар ким каби сўзлар билан ифодаланган эгани ўз ичига олган бўлади. Масалан: Бундай мақолларда киши нима қилишини билмайди. Бундай ярамасликларни кўрганингда томошабин бўлиб туролмайсан киши. Бундай вазиятларда одам нима қилишини билмай қолади. Ҳар кимки вафо қилса, вафо топғусидир, Ҳар кимки жафо қилса, жафо топғусидир. § 3. ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЭГАНИНГ ГАПДАГИ ЎРНИ ВА УНИНГ ГАП СТРУКТУРАСИГА ТАЪСИРИ Ўзбек тилида эга ва кесимдан иборат гапларда аввал одатда эга кейин кесим келади: Карим келди. У йиқилди. Темир – металл. Витаминлар фойдали. Вали ухлаяпти. Саид Бухорода. Қўй сўйилди. Газеталар бор. 42

Бу ҳолни биз гапнинг ҳамма коммуникатив турларида кўришимиз мумкин: 1) Аҳмад келди. ( дарак гап ) 2) Аҳмад келдими ? ( сўроқ гап ) Аҳмад қани? Вали ухлаяптими? Қўй сўйилдими? Газеталар борми? Саид Бухородами? 3) Аҳмад кетма! Сен қол! 4) Аҳмад келди! ( ундов гап ) Инглиз тилидаги эга ва кесимли гапларда эганинг ўрни гапнинг коммуникатив турларига боғлиқ. Д арак гапларда ўзбек тилидек аввал содда эга кейин кесим келади. Karim has come. Iron is a metal. Vitamins are useful. Vali is slipping. Said is in Bukhar. The sheep has been slaughtered. Агар эга бирикмал и бўлса, аввал формал эга ёки there биринчи келади, кейин кесим келади ва охирида ҳақиқий эга келади: 1) It is necessary to study. 2) There are pencils . Бу гаплардаги эга, кесим тартибини қуйидагича кўрсатиш мумкин: ЭГА КЕСИМ Инглиз тилида умумий сўроқ гапларда эга кесимнинг орасига қўйилади: 43

Did Karim come? Has he fallen? Is iron a metal? Are vitamins useful? Is Vali slipping? Is Said in Bukhara? Has the sheep been slaughtered? Бу гаплардаги эга – кесим тартибини қуйидагича ифодалаш мумкин: КЕСИМ ЭГА Савол хусусий бўлса, кесим олдинга, эга орқага ўтади. What are you? Who are you? Where is he? Эга , кесим , тўлдирувчили гапларга келсак , бу гапларда сўз тартиби гапнинг тема – рема структурасига ( иккали тилда ) ва гапнинг коммуникатив турларига ( инглиз тилида ) боғлиқ. Рема эгага тўғри келмаса, ўзбек тилида одатда аввал эга, кейин тўлдирувчи ва охирида кесим келади. яъни S.O.V инглиз тилида эса аввал эга, кейин кесим ва охирида тўлдирувчи келади: яъни S.O.V Аҳмад хат ёзди. Ahmad wrote a letter. Жон бўрини ўлдирди . John killed the wolf. 44ЭГА КЕСИМТЎЛДИРУВЧИ ЭГА ТУЛДИРУВЧИКЕСИМ

У филм кўрди. He sо a film. Бу гапларнинг ҳаммасига эга тема бўлиб келган, қолган қисми эса рема. Агар рема эга бўладиган бўлса, ўзбек тилида эга бевосита кесимнинг олдиган ўтади. Яъни биринчи тўлдирувчи, кейин эга ва охирида кесим келади. Хатни Аҳмад ёзди. Ahmad wrote the letter. Бўрини Жон ўлдирди . John killed the wolf. Филмни у кўрди. He sо a film. Шундай тема – рематик вазиятда ё эгага каттик урғу берилади, ёки кучайтирувчи конструкция ишлатилади. “Ahmad wrote the letter” or “It is Ahmad who wrote the letter” “John killed the wolf” or “It was John who killed the wolf” “He sо the film” or “It was he who ”. Инглиз тилидаги эга , кесим , тўлдирувчили сўроқ гапларда юқорида айтилган , яъни кесимли гаплардаги қоида хукм суради . Эга кесим орасида жойланади: Did Ahmad write a letter? What did Ahmad write? What did John kill? Бу фикрлар тўлдирувчили гапларга ҳам тегишли: Аҳмад Каримга хат ёзди. Каримга хатни Аҳмад ёзди. Аҳмад хатни Каримга ёзди. 45

Турк тилларида, хусусан ўзбек тилида рема бевосита кесим олдига қўйилади. Маълумки, эганинг аниқловчиси мумкин от, сифат, олмош сифатдош билан ифодаланган аниқловчилар ҳар иккала тилда эга олддан жой оладилар: Қизил галстук қани? Where is the red tie? Кўчада иккита машина бор. There are two cars in the street. Олтин соат йўқолди. The gold watch has been lost. Бу китоб меники. This book is mine. Чопаётган бола менинг укам. The running boy is my brother. Инглиз тилида узун сифатлар одатда эгадан кейин қўйилади: The boy running in the hall is my brother. The boy who is coming here is my brother. The letter written by Sobir is on the table. The girl selling maga z ines is my neighbour. Иккала тилда ҳам пайт равишлари гап бошида, яъни эгадан аввал келиши мумкин: Кеча мен театрга бордим. Yesterday I went to the theatre. 1999 йил биз Англиядаги дўстларимизникига ташриф буюрдик. We visited our friends in England in 1999. Бу мослик кесимнинг эгага мувофиқлашиб, шунга мос форма олишидир. Бу форма кесимнинг эгага нисбатан грамматик тобелигини билдирувчи кўрсаткичидир. Демак, кесимнинг эга билан мослашуви одатда кесимдаги маълум: 46

1) The Past Indefinite Tense I You He She worked It We They 2) The Past Perfec t Tense I You He She had worked It We They 47

3) The Past Perfect Continuous Tense I You He She had been working It We They 4) The Future Indefinite Tense I You He She wil come / ‘ll come It We They (Бири нчи шахсдаги shall формасини will сиқиб чиқаради) 5) The Future Continuous Tense I You He She will be reading / ‘ll be reading It We They 6) The Future Perfect Tense I You He She will have worked / ‘ll have worked It 48

We They 7) The Future Perfect Continuous Tense I You He She will have been working / ‘ll have been working It We They Инглиз тилида кесимнинг мослашуви ҳ озирги замон формаларида ва ўтган замон давом феълида учрайди . The Present Indefinite Tense Бирлик Кўплик I work We work You work You work He works They work She works It works Кесим бу замонда эга билан фақат учинчи шахс бирликда мослашади. The Present Perfect Tense Бирлик К ў плик I have worked We ha ve worked You have worked You have worked He has worked They have worked She has worked It has worked 49

Бу замонда ҳ ам мослашув учинчи шахс бирликда бўлади. Феълнинг ҳозирги замон давом формасида (The present Continuous Tense) кесим эга билан биринчи шахс бирликда ва учинчи шахс бирликда мослашади: Бирлик Кўплик I am working We are working You are working You are working He is working They are working She is working It is working Феълнинг ўтган замон давомли формасида (The Past Continuous Tense) кесим биринчи шахс бирликда, учинчи шахс бирликда мослашади. Бирлик Кўплик I was working We were working You were working You were working He was working They were working She was working It was working Феълнинг кўпчилик замон формаларида шахс – сон категориясининг йўқлиги инглиз тилида кесимнинг эга билан мослашувини чегаралайди . Демак , инглиз тилида ҳ а қ и қ атдан кесим эга билан мослашавермайди . Ўзбек тилида эса деярли ҳ амма кесимлар эга билан мослашади . Ўзбек тилида эга биринчи ва иккинчи шахсда б ў лганда кесимнинг эга билан шахс ва сонда мослашиши шарт . Масалан: Мен келди м Мен борди м Сен келди нг Сен борди нг Биз келди к Биз борди к Сиз келди нгиз Сиз борди нгиз 50

Аммо кесим учинчи шахсни ифодаловчи феълдан бўлганда, эга кўпликда бўлса ҳам, кесим баъзан бирлик формасида кела олади. Кесимни ифодалаган феълнинг кўпликда ёки бирликда бўлиш ҳоллари асосан қуйидагича: а) эга жонли предметни англатувчи сўз бўлиб, кўплик формасида келганда, кесим кўпликда ҳам, бирликда ҳам кела олади. Масалан: 1. Болалар куйладилар — Болалар куйлади. 2. Қ ушлар сайрадилар — Қ ушлар сайради. Буларнинг ҳ ам ички айримликлари бор. Жонли сўзлашув тилида иккинчи ҳ олат учрайди, бадиий асарларда эса ҳ ар иккала хол учрайди. Эга жонсиз предметларни англатувчи сўздан бўлганда, кесим одатда бирлик формасида қў лланади. Масалан: Эски деворлар қ улади. ( Ғ уломов) Ўтлар кўкарди. Сувлар тошди. ( Ғ уломов) Янги иншоотлар қ урилди. Баъзан эга бирлик формасида бўлганда, кесимнинг кўплик формасида келиши учрайди. Бундай бирикиш одатда ҳ урмат маъносини ифодалайди. Дадам келдилар Бувим сўрадилар Амаким айтдилар Кесим сифат, сон каби сўзлар билан ифодаланганда, эга кўпликда бўлса ҳам кесим бирликда бўлади. Кўчалар кенг Талабалар юз элликта Эга миқдор билдирувчи сўз (саноқ сон, миқдор равиши ва бошқалар) билан қўшилган от билан ифодаланганда, кесим кўпинча бирлик формасида бўлади. 51

Олтмишта талаба келди Нечта одам келди? Бироқ кесим кўплик формасида ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда кўплик — бирлик маънода одатда «м» аффикси орқали ифодаланади. Ўн киши ўзаро сўзлашиб ўтирар эдилар. Бир қанча одам олдинга югирдилар (югиришди) Гапнинг эгаси бирлик формасидаги содда жамловчи отлардан бўлса, кесим одатда бирлик ҳолатида бўлади. Оломон олдинга кетди. Батальон юрди. Инфинитив ёки герундий билан ифодаланган эганинг кесими ҳар доим бирликда бўлади. Ўқимо қ унинг ма қ сади эди. Югуриш менинг севимли маш ғ улотим эди. «Бор» ёки «йўқ» сўзидан бўлган кесим ҳ ар доим бирлик формасида бўлади. Менда машина йўқ Бизда машиналар йўқ Бо ғими зда мевали дарахт бор Тошкентда метро бор Мобода улар кўплик формасида бўлса, кўплик аффикси ҳ урматни билдиради. Уйда бувим борлар Бувим йўқлар Кесим бирор ҳаракат, иш, ҳолатда давом этишни, такрорни, узо қ давом этишни, ифодалаш учун, маънони кучайтириш учун г такрорланиб келган сифатдан (ўтган замон сифатдоши «ган» аффикси билан ясалган тури) билан ифодаланганда, унинг эга билан мослашуви айрим хусусияти 52

эга бўлади; иккинчи сифатдош мослашув формасини олмай биринчи сифатдош олади. У шу гапни қ айтаргани — қ айтарган (Ойбек) У сигарет чаккани — чаккан. Гапда эга бир неча бўлакда, кесимнинг мослашуви қуйидагича бўлади: 1) Улар шахс жиҳатдан бир хил бўлганда кесим бирликда ҳам, кўпликда ҳам бўла олади. А ҳ мад ва Эркин келди. А ҳ мад ва Эркин келишди. 2) Улар шахс жиҳатдан ҳар хил бўлганда: а) биринчи ва иккинчи шахсни (бирлик, кўплик) кўрсатувчи сўзлардан бўлса, кесим биринчи шахснинг кўплигида бўлади. Масалан: Мен ва сен келдик. Сен ва мен келдик. Биз ва сиз келдик. Сиз ва биз келдик. б) биринчи ва учинчи шахсни кўрсатувчи сўзлардан бўлганда ҳам шундай. Масалан: Мен ва у бордик. У ва мен бордик. в) иккинчи ва учинчи шахсни кўрсатувчи сўзлардан бўлса, кесим иккинчи шахснинг кўплигида бўлади. Масалан: Сен ва у келдингиз. У ва сен келдингиз. г) биринчи, иккинчи, учинчи шахсни кўрсатувчи уч хил сўздан бўлса, кесим биринчи шахснинг кўплигида бўлади. Масалан: Сен, мен ва А ҳ мад борамиз. Мен, сен ва Лола келдик. 53

Инглиз тилида кесимнинг эга билан мослашувида қуйидагича: 1) От ёки олмош билан ифодаланган эга икки ва ундан ортиқ бўлиб уйишиб келса «ва» , « and » боғловчиси орқали боғланган бўлса , кесим кўпликда бўлади. The cap of a low black cabinet, the old oak table the chairs in tinning, leather, were lilted with the children's toys, book and garden garments. (Eliot) James and I both were absent. Our orchard and garden are yielding increasing quantities of lemons, oranges, apples, pears and grapes. (Ganshina) 2) Инфинитив ёки герундий билан ифодаланган эгалар уйишиб келса, кесим бирлик формада бўлади. То labor in peace, and devote her labor and her life to their poor son was all the window thought. (Dickens) To leave the quite court, to gain the Strand, to hail a belated hansom was the work of a moment. (Kaushanskaya) Making noise and smoking is prohibited here. 3) Ўз ичида «There is», «There are» бирикмани оладиган гапларда э «is» ёки ни «me» ишлатилиши биринчи эганинг формасига боғлиқ: агар эга бирлик формасида бўлса «is» ишлатилади, агар эга кўплик формасида бўлса "are" ишлатилади. There is a table and six chairs in the room. There are six chairs and a table in the room. Everywhere there was standing water and mind. (Hemingway) 4) бирлик формасидаги эгалар "not only", "but (also)", «neither», «nor», «either...or», «or», «nor» боғловчилари билан боғлансалар кесим одатда бирликда бўлади. 5) Шу боғловчилар билан ҳар хил шахсдаги ёки сондаги эгалар боғлансалар кесим ў зига энг якин бўлган эга билан мослашади. Neither I nor my friend is to blame 54

Neither I nor my friends are to blame Neither my friends nor I is to blame Not only Nick but also Bob is to blame 6) Агар бирлик формадаги эгалар «as well as» боғловчиси билан боғланса кесим бирликда бўлади . Activity as well as cell structure is an essential condition of life. (Young) Helen as well as Ann is member of our club 7) Агар шу боғловчи билан боғланган эгалар ҳар хил кесим биринчи эга билан шахсда ёки сонда бўлса, мослашади. The Volga as well as its effluents is very picturesque. John as well as his friends is a kind boy 8) Агар бирлик формасидаги от билан ифодаланган эга икки ёки ундан орти қ ани қ ловчилар билан келса ( бу ани қ ловчилар ўртасида «and» бо ғ ловчиси бўлиши мумкин ), кесим бирликда бўлади . The complete and beautiful quiet was almost the quiet from beyond the grave. (Stone) Here a new social and political consciousness was in the making. (Abrahams) 9) Юқоридаги ҳолларда от бирдан ортиқ шахсни ёки нарсани билдирса, кесим кўплик формада бўлади. Classical and light music have both their admirers. The red and white roses are both beautiful. 10) Агар эга each, either, everybody, everything, everyone, somebody, someone, nobody, no one, neither каби сўзлар билан ифодаланса, кесим бирлик формада бўлади. Everybody is present Nobody was at home — Soams in London, Annette at a garden party. (Galsworthy) 55

There was nothing attract attention or excite alarm this (Dickens) In turn each of these four brothers was very different from the other... (Galsworthy). Either of them was оare of this event (Dickens) Everyone in to bring red, yellow and black pencil, Is everything ready? Somebody is in the hall Someone has taken оay my bad. Something is wrong with my watch. No one has done the assignment. Neither of them has come. 11) Агар эга who what сўроқ олмошлари билан ифодаланса, икки ҳолат руй бериши мумкин: а) сўзловчи who what деганда бирликни кўзда тутса кесим бирликда бўлади ва бу ҳолат энг кўп учрайдиган ҳолатдир. Масалан : Who is to apply to her permission? (Collins) Who is there? What was there on the table? What was their in him that could make him feel that shameful impulse in Regan's office? (Wilson) б) агар сўзловчи бу сўроқ олмошларида кўп шахсларни ёки нарсаларни ифодаланган бўлса кесим кўпликда бўлади. Масалан : Who was to be the subject of their piracies was a mother that didn't occur to him (Twain) Who are coming (Ganshina) 12) Агар эга who, which, that у нисбат олмошлари билан ифодаланса, кесим антисседент билан мослашади: 56

The book, which is on the desk, is mine The books, which are on the table, are mine The man who is sitting on the bench is my brother The boys who playing Tennis are my sons The book that was brought yesterday is here The books that were brought yesterday are here 13) It эмрачик (кучайтирувчи) олмоши билан ифодаланган эга билан кесим бирлик шаклда мослашади. It is your son who did it It is your sons who did it 14) Агар эга кўплик формасидаги от билан ифодаланиб мақола сарлавхасини, китобнинг, газетанинг, журналнинг, идоранинг, мамлакатнинг ёки меҳмонхонанинг номини билдирса, кесим бирликда бўлади. Масалан : "The Times" is a good newspaper "The Urals" does not serve harshly "The Posthumous Papers of the Picknick Clubs" was written by Dickens. The United States is big The Philippines is far from here 15) Агар эга вақт ўлчов ёки масофа билдирувчи кўпликдаги от билан ифодаланса ва миқдор ёки масса бутунлик сифатида намоён бўлса кесим бирликда бўлади. Масалан : Four hundred miles was a huge distance when a man was no longer young and had no means (Malts) There dollars in the sum laid aside for all other purposes and pleasures (Dresser) Twenty one years is a longish time, Lad, but memory is longer and deeper and stronger than time (Kaushanskaya) 57

Two kilos of meat is enough for them. 16) Эга фанлар номини ифодаловчи кўплик формасидаги от билан келганда кесим бирликда бўлади. Economics is Don's favorite subject (Azar) Physics is my favorite subject. Mathematics is easy fir her (Azar) Statistic is a branch of Mathematics Acoustics is branch physics 17) "news" орқали ифодаланган эга кесимни бирлик формада келишини талаб қилади. The news is interesting (Azar) No news is good news (Proverb) 18) Агар от билан бошқа "with" ёки "together with" элементлари орқали бирикиб келса, кесим биринчи от билан мослашади. A woman with two children has come Two children with a dog are coming here 19) Агар эга "Mankind", "humanity" каби бутунлик ифодаловчи индидуал гуруҳини ифодаловчи отлар билан кесим бирликда бўлади. Не consoled himself with the idea that perhaps humanity was better than he thought (Deicer) Mankind is all of us (Kaushanskaya) 20) Infantry, cavalry, gentry, clergy, police, cattle, poultry, jury отлари билан ифодаланган эга одатда кесимни кўпликда келишини талаб қилади. Масалан : The police are all over the place (Kennedy) There are 10 people there The clergy do not Marry (Thackeray) Our infantry are fighting bravely The cattle are in the shed (ZDCE) The gentry are rich people The cavalry were advancing (ZDCE) 58

21) "Family", committee, crew, board, chorus, government, party, team, company, band ва ҳакозо отлари билан ифодаланган эга кесими шароитга қараб бирликда ёки кўпликда бўлиши мумкин. Бу сўзловчи бутунлик ичидаги бўлакларни назарда тутяпти мана шунга бо ғ ли қ . My family is large ( бутунлик ) My families are sleeping ( бутунлик ичидаги бўлаклар , яъни оила аъзолари ) The company was then complete; twenty – one in all ... the dinner company were going оay (Collins) The board was full ... (Galsworthy) The boards were sitting in solewen conclave (Dickens) The party was small ...the parties were free to run and play in the meadows... The band was beginning to play a selection from the music of Greg (Kaushanskaya) — The band had arrived and were standing about in the hall (Kaushanskaya) 22) Агар бирликдаги икки ёки ундан ортиқ эга бир бутунликни билдирса, кесим бирликда бўлади Bread and butter is whole some fool (Gnashing) The punter and mother was asked with affectionate deference before the plan was made (brought on) A carriage and pair was passing through the lodge gates of Tarn some court (Eliot) Chatterbox's needle and thread in his still amounted trouser leg was making an annoying little noise on the pavement behind him (Wells) 23) Агар қўшма эга таркибида "a number of", "a variety of", "the majority of", "a lot of...", "plenty of...", a man of... ноаниқ кўпликни ифодаловчи проедлогли бирликлар бўлса, кесим кўпликда бўлади.Масалан: There were a lot of people there. 59

There were plenty of rooms at the hotel (Hemingway) A number of Connoisseur were sitting and standing about (Galsworthy) The majority of students are present. A lot of people are coming A number of cars were parked on the lot... (Malts) A great variety of books were recently published A great variety of articles me sold (Gnashing) Демак, инглиз тилида кесимнинг эга билан мослашуви қоидасининг кўплиги бу ходисанинг нақадар мураккаблигини кўрсатади. 2 БОБ ТИЛЛАРАРО ЭКВИВАЛЕНТЛИК ИНТЕНФЕРЕНЦИЯ ВА ФАСИЛИТАЦИЯ ҲОДИСАЛАРИНИНГ ЭГАДА КУЗАТИЛИШИ Қиёсий тилшуносликнинг вазифасига тиллараро эквивалентликни аниқлаш (Бўронов 1983, 167), ўхшашлик ва фарқларни методик жиҳатдан аҳамиятини ўрганиш (Юнусов 1983, 7) ҳам киради. Битирув малакавий ишимнинг бу бобида шу масалалар кўрилади. §1. ЭГАДА ТИЛЛАРАРО ЭКВИВАЛЕНТЛИКНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ Ишимизда тиллараро экиввалентлар ҳақида гапирар эканмиз, биз аввало Я. И. Рецкернинг "О закономерных соответсвиях при переводе" (1950), Л. С. Бархидировнинг "Язык и перевод" (1975) асарлардаги эквивалентлар ҳақидаги фикрларга таянамиз. Ишимизда биз тиллар ўртасидаги тасодифий эквивалентлар эмас, балки доимий (закономеривие соответствие) ларни аниқлашга ҳаракат қилишимиз доимий эквивалентликни ҳам ўз ичига олади. 60

Юқорида айтилганидек содда эганинг инглиз тилида икки тури мавжуд: содда формал эга, содда реал эга. Ўзбек тилида содда формал эга бўлмаганлиги учун инглиз тилидаги содда формал эгали гапларга ўзбек тилида, содда реал эгали гапдан ёки бир составли содда гaп тўғри келади. Масалан : It is raining — Ём ғи р ё ғ аяпти It is snowed — Қ op ёғди . It is 6 o'clock — Соат олти бўлди . It is cold — Совуқ ҳаво (Кун/ҳаво совуқ) It is hot — Иссиқ ҳаво (Кун/ҳаво иссиқ) It is warm — Илиқ ҳаво (Кун/ҳаво илиқ) It is dark — Қоронғу (Кун қоронғу) It is light — Ё pyғ (Кун ё pyғ) It is morning already — Алла қ ачон эрталаб бўлди It is getting dark — Қ opo нғ y тушяпти It is 5 kilometers to Chorsu from here — Чорсу бу ердан беш километрда It is winter – Қиш It is summer – Ёз It was cool — Салқин эди (Кун/ҳаво салқин эди) It is stuffy in here — Бу ер дим It is hailing — Дўл ё ғ аяпти It is drizzling — Ём ғ ир майдалаб ё ғ аяпти Инглиз тилидаги содда реал эгали гапларга эса ўзбек тилида содда реал эгали гаплар тўғри келади. ( Агар кесими "Lie we" феъли билан ифодаланган бўлмаса ) Масалан : Samarqand is one of the most an с ient cities of the word. – Самар қ анд дунёнинг энг қ адимий ша ҳ арларидан биридир . Uzbekistan is a multinational republic. – Ўзбекистон кўпмиллатли республикадир . 61

Dresser is a great American writer. – Драйзер — буюк америка ёзувчиси . Love filled his soul... (Galsworthy) – Севги унинг қ албини тўлдирди . We must go to meet the bus. (Galsworthy) – Биз автобусни кутиб олишга боришимиз керак . At that moment the postman came in. (Mansfield) – Шу пайтда почтальон кириб келди . Together we walked through the mud. (Mansfield) – Биз биргаликда балчи қ дан ўтдик . He is still a student. – У хали ҳам студент . То read is to know. – Ўқиш — билишдир . The Wounded are here. – Ярадорлар шу ерда . Helen is calling you. – Сизни Елена ча қ иряпти . Where is the boy? – Бола қ ани ? The scissors are on the table. – Қ айси стол устида ? All are present. – Ҳамма бор . The hall was full of people. – Зал одамларга тўла эди . The door was painted white. – Эшик о ққ а бўялган эди . This is Mr. Brow. – Бу мистер Браун . Are those your children? – Анавилар сенинг болаларингми ? The boys were playing football. – Болалар футбол ўйнаётган эди . Nothing is the matter? – Нима бўлмади. Агар кесим "to have" билан ифодаланган бўлса реал эгага мутлақо бошқа реал эга тўғри келади. Масалан: I have a book. – Менда китоб бор. – Менинг китобим бор. We have a car – Бизда машина бор. – Бизни нг машинамиз бор. Navoi had many disciples . – Навоийда кўп шогирдлар бор эди. – Навоийнинг шогирдлари кўп бўлган. The company has a lot of offices in many countries. The company has a lot of offices in many congeries Компаниянинг бошқа мамлакатларда офислари кўп. 62

Бундай эквивалент гапларнинг синтетик структуралари мутла қ о фарқ қилади , уларнинг тема — рема структуралари бир хилдир. Қўшм а эгали гапларга келсак, бундай гаплар ўзаро эквивалентлик хусусиятига эга. Масалан: Америка Қ ўшма Штатлари 50 та штатларга ва Колумбия районига бўлинган . – The United States of America is divided into 50 states and the District of Columbi. Уол Стрит баланд бинолари, тор кўча бўлиб дунёга машҳур. Wall Street is a narrow street with big buildings and is well known all over the world. Ўзбекистон Республикаси ўзининг қ онун тасди қ лаган давлат рамзларига — байро ғи га, эмблема ва гимнларига эга. The Republic of Uzbekistan its state symbols — the flag, the emblem а nd the anthem — sanctioned by the lо. Олий Мажлис 150 депутатлардан иборат . The Oliy Majlis consists of 150 deputies. Саудия Арабистони мусилмон мамлакат . Saudi Arabia is a Muslim country. Навоий театри опера ва балет театридир. Navoi theatre is an opera and bailey theatre. «Америка трагедияси» Драйзернинг энг яхши романларидан биридир. American Tragedy is one of Dresser's best novels Уч қў шув икки — беш . – Three plus two is five. Бирлашган миллатлар ташкилоти ўзининг ишини бошлади The United Nations has begun its work. Содда ва қўшма эгали ўзбек гапларида эгалар тушиб қ олиши мумкинлиги тўғрисида юқорида гапирилган эди ва бунинг сабабини ўзбек тилида феълларда шахс — сон категорияларининг ни ҳ оятда юқори ривожланганлиги деб кўрсатилган эди . Буни янада я ққ олро қ кўрсатиш учун қуйидаги матн парчаларини келтирамиз . 63

Ана у етгина бир жувоннинг сочини қў н ғ ироқ — қў н ғ ироқ қ илиб , бошига уйди , қўнғироқ қилишга тут қ ич бермаган чекка сочларини ало ҳ ида таро қ лади , биз озгинасидан қ уло ғ ига бошини чи қ иб турган илондек бурма чажжак ясади , узун бармо қ ларининг учи билан аста — секин босиб , кўнглидаги холма келтирди . У ё қ — бу ё қ идан учиб қ аради . Яна тузатган бўлди , яна қ аради . Кўнгли тўлди шекилли , ойна олиб , ҳар томондан ўтиб , жувонга кўрсатди . Шунда ҳам нималарнидир карашма билан юз — кўзини табассумга тўлдириб сўзлаб турди ( Шухрат ). Қ уйидаги матнда ҳам бир қанча эгалар тушириб қ олдирилган : Ҳамидулла бу ишни ҳам бажарганидан енгил тортиб , хатни дуч келган почта қ учисига ташлади . Чети илиниб қ олиб , биров олаётгандек икки қ адам ор қ асига қ айтиб , яна кўздан кечирди . ( Шухрат ). Инглиз тилида ну қ та билан ажратилган гапларди ҳ ар доим ўзи бўлади . Шунинг учун бундай гапларни инглиз тилига таржима қ илганда эга ишлатишга тўғри келади . Лекин шуни ҳам айтиб ўтиш керакки кесимлар уйишиб келган бўлса унда иккита тилда эгалар сони битта бўлади . Масалан : Дарсда биз ўқиймиз , ёзамиз , таржималар қ иламиз . During the lesson we read, write and translate. In the evenings I read books and watch TV. Кеч қ урунлари мен китоб ўқийман ва телевизор кўраман. Аввал айтганимиздек, инглиз тилида эгаси one , you , we , олмошлари билан ифодаганган шахси умумлашган гаплар борки, улар ўзбек тилига қуйидагича таржима қ илинади: One can see a lot of picture in this room ( Гальперин ). Бу хонада бирқанча расмларни кўришимиз мумкин. Биз бу хонада кўп расмларни кўришимиз мумкин. Киши бу хонада кўп расмларни кўриши мумкин. Одамлар бу хонада кўп расмларни кўриши мумкин. One should do one's duty (LDCE). Киши ўз вазифасини бажариши керак. 64

Одам ўз вазифасини бажариши керак. Инсон ўз васифасини бажариши керак. Биз ўз васифамизни бажаришимиз керак. One wants to live forever (Galsworthy). Киши умрбод яшашни истайди. Инсон умрбод яшашни истайди. Одамлар умрбод яшашни истайди . One cannot read it without passion (Heyam) Киши буни тўлқинланмай ўқий олмайди. Инсон буни тўлқинланмай ўқий олмайди. Одам буни тўлқинланмай ўқий олмайди. Биз буни тўлқинланмай ўқий олмаймиз. There are some things you can't talk to anyone about (Voynich). Шундай нарсалар борки , уни ҳеч кимга айтолмайсан . Шундай нарсалар борки , киши уни ҳеч кимга айтолмайди . Шундай нарсалар борки биз уни ҳеч кимга айтолмаймиз. Шундай нарсалар борки одам уни ҳеч кимга айтолмайди. You cannot get blood from a stone (Proverb). Тошдан қон чиқмайди. Тошдан қон чиқазолмайсиз. Одам тошдан қон чиқазолмайди. Киши тошдан қон чиқазолмайди. You never know what's happening in the space (Voynich). Киши коинотда нима бўлаётганини ҳечқачон билмайди. Инсон коинотда нима бўлаётганини ҳеч қачон билмайди. Одам (лар) коинотда нима бўлаётганини ҳечқачон билмайдилар. Биз коинотда нима бўлаётганини ҳечқачон билмаймиз. We don't kill a pig every day (Proverb). Биз ҳар куни ҳам қўй сўявермаймиз. Киши ҳар куни ҳам қўй сўявермайди. 65

Инсон ҳар куни ҳам қўй сўявермайди. Одам (лар) ҳар куни ҳам қўй сўявермайди. We can see a monument to Amir Temur there. Биз у ерда Амир Темурнинг хайкалини кўришимиз мумкин. У ерда Амир Темурнинг хайкалини кўришимиз мумкин. Таржималардан кўринадики, бундай гапларни ўзбек тилига таржима қилишда шахси умумлашган гаплардан фойдаланилади ва бу гапларда «биз», «киши», «одам(лар)», «инсон» каби сўзлар эга вазифасида келади. Инглиз тилидаги эгаси « they » олмоши билан ифодаланган шахси номаълум гапларга ўзбек тилида таркибида айтишларига, одамларнинг гапига кўра қ араганда, кишиларнинг гапига кўра, қ араганда каби кириш иборалар ишлатилган гаплар ёки кесими «эмиш, экан» феъллари, ёки ҳ икоя феъли орқали кесими ҳ икоя феъли билан ифодаланган гаплар тўғри келади. They say he has gone to Samarqand. Айтишларича , У Самар қ андга кетган ( эмиш ). Одамларнинг гапига к ў ра у Самарқандга кетган ( эмиш ). Кишиларнинг айтишича , у Самарқандга кетган ( эмиш ). У Самарқандга кетган эмиш . У Самарқандга кетибди . They say he is a professor. Айтишларича, у профессор (эмиш). Одамларнинг гапига қ араганда, у профессор ( эмиш ). Кишиларнинг гапига кўра, у профессор (эмиш). У профессор эмиш. У профессор экан. They say he will come tomorrow. Айтишларича, у эртага келади. Одамларнини гапига кўра, у эртага келади. Кишиларнинг гапига кўра, у эртага келади. У эртага келар эмиш. У эртага келар экан. They say she can speak five languages. Айтишларича, у бешта тилда гапира олади. Одамларнинг гапига кўра, у бешта тилда гапира олади. Кишиларнинг айтишича, у бешта тилда гапира олади. 66

У бешта тилда гапира олар эмиш. У бешта тилда гаплаша олар экан. They say he lives in London. Айтишларича у Лондонда яшайди. Одамларнинг гапига кўра, у Лондонда яшайди. Кишиларнинг гапига қ араганда, у Лондонда яшайди. У Лондонда яшар эмиш.У Лондонда яшар экан. They say he is building a house. Айтишларича, у уй қуряпти. Оламларнинг гапига кўра, у уй қуряпти. Кишиларнинг гапига кўра, у уй қуряпти. У уй қураётган эмиш. У уй қуряпти экан. Энди мураккаб эгали гапларга келсак, бундай гапларнинг инглиз тилида борлиги ўзбек тилида йўқлиги ҳақида аввал айтилган эди. Инглиз тилида мураккаб эгани гапга бириккан модели бор. There + be + n / P 2 : there Are books on the table . It + be f + adj/n + Inf/ger.: It was curios to observe the child. n/P 2 0 + be f + said + Inf.: Bob is said to have come. n/P 2 0 + be f + seen + Inf.: He was seen to enter the room. n/P 2 0 + be f + seen + ger.: He was seen entering the room. Ҳ озир бу моделлар ёрдамида тузилган гапларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари тўғрисида гапирамиз . There + bef + n / Р 20 моделли гапларга ўзбек тилида кесими бор сўзи билан ифодаланган мавҳумлик ифодаловчи гаплар тўғри келади . There are many people in the hall. Залда кўп одам бор . There is something in his pocket. Унинг чўнтагида бирнима бор . There are many flowers in our yard. Ҳовлимизда кўп гуллар бор . There were pictures on the wall. Деворда учта расм бор эди. There are five faculties in our University. Университегимизда бешта факультет бор. Is there anybody there? У ерда бирор киши борми ? How many Universities are there in Tashkent? Тошкентда нечта университет бор ? 67

It + be f + adj/n + Inf/ger моделидаги инглиз гапларига ўзбек тилида эгаси ҳаракат номи билан ифодаланган гаплар тўғри келади . It is useless to help him. Унга ёрдам бериш фойдасиз . It is impassible to go there now. Ҳ озир у ерга бориш мумкин эмас. It is pleasure to talk with you. Сиз билан гаплашиш ро ҳ ат . Is it necessary to go there? У ерга бориш шартми ? Is it necessary for us to do this? Бизга шартми шуни қилиш ? It was marvelous to be with her. У билан бирга бўлиш яхши эди. It was pleasant sitting in cafe (Hemingway). Кафеда ўтириш ро ҳ ат эди . It has been madness my coming (Wilde). Менинг келишим жиннилик эди . It's no good wasting time (Maugham). Ва қ тни бехуда сарфлаш яхши эмас. It is useful to do morning exercises. Эрталаб гимнастика қилиш фойдали . It is strange not to do there. У ерга бормаслик ға лати . It is possible to do that. Буни қилиш мумкин . It is a pity to miss it. Уни ўгказиб юбориш ачинарли . It's odd to stay there. У ерда қ олиш ғ алати . It is good to help people. Одамларга ёрдам бериш яхши нарса. It is a mercy to help poor people. Камба ғ алларга ёрдам бериш ра ҳ имдилликдир . It is natural to say so. Бундай дейиш табиий . It + be f + no use + ger модели исонда тузилган гапларга ўзбек тилида эгаси ҳаракат номи билан ифодаланган гаплар ёки ҳ аракат номидан фойда йўқ моделидаги гаплар тўғри келади . It is no use complaining. Шикоят қилиш фойдасиз . Шикоят қилишдан фойда йўқ . It is no use helping him. Унга ёрдам бериш фойдасиз . Унга ёрдам беришдан фойда йўқ . It is no use crying over lost money. Йўқолган пулга йи ғ лаш фойдасиз . 68

Йўқолган пулга йи ғ лашдан фойда йўқ . It was no use going there. У ерга бориш фойдасиз эди. У ерга боришдан фойда йўқ эди. It is no use leering rules without practice. Қо идани амалиётсиз ўрганиш фойдасиз . Қ оидани амалиётсиз ўрганишдан фойда йўқ . n / Р 20 + be f + said + Inf модели асосида тузилган инглиз тилидаги гапларга ўзбек тилига шахси номаълум гаплар тўғри келади . Бундай гапларда кесим феълнинг биргалик маъно ифодаловчи формаси ёки сифатдаги + эмиш бирикмаси томонидан ифодаланади . Гапда « одамлар », « кишилар » айтишларича каби сўзлар бўлиши мумкин . Mr. Brown is said to have arrived. Жаноб Браунни келди дейишганди . Одамлар Жаноб Браунни келди дейишганди . Кишилар Жаноб Браунни келди дейишганди. Айтишларича Жаноб Браун келган эмиш. Жаноб Браун келган эмиш. Не is said to come tomorrow . Уни эртага келади дейишганди. У эртага келар эмиш. Айтишларича у эртага келар эмиш. Одамлар / Кишилар уни эртага келади дейишганди. Jim is said to have entered University. Жимни университетга кирди дейишганди. Жим университетга кирган эмиш. Айтишларича Жим университетга кирган эмиш. Одамлар Жимни университетга кирди дейишганди. Жим университетга кирибди . Rollan is said to be a scientist. Роллан олим эмиш . Айтишларича Роллан олим эмиш . Одамлар Ролландни олим дейишганди . N/P 2 0 + be f + seen + Inf/P I моделида ясалган ингиз тилидага мураккаб эгали гапларга ўзбек тилида кесими « кўришибди » кўринишда бўлган гаплар тўғри келади . 69

Не was seen to enter the hall. Унинг залга кирганини кўришибди Не was seen entering the hall. Унинг залга кираётганини кўришибди . Не was seen to translate this article (Barkhudarav). Унинг шу мақолани таржима қилганини кўришибди. Не was seen translating this article. Унинг шу мақолани таржима қ илаётганини кўришибди . Не is seen running. Унинг югираётганини кўришган . N/P 20 + be f + wanted + Inf моделида ясалган инглиз тилидаги мураккаб эгали гапларга ўзбек тилида кесимга « исташяпти », « исташди » шаклидаги гаплар тўғри келади . You are wanted to deliver this lecture once more. Бу марузани яна бир марта қилишингизни исташяпти. Не is wanted to come earlier. Уни барва қ тро қ келишини исташди . Mr. Brown was wanted to help the boys. Мистер Браунни болаларга ёрдам беришини исташди. N / P 20 + be f + asked + Inf моделида ясалган инглиз тилидаги мураккаб эгали гаплар ўзбек тилига кесими «сўрашяпти» «сўради» бўлган гаплар тўғри келади. Не was asked to translate this article. Ундан шу мақолани таржима қилишни сўрашди. I was asked to bring the books. Мендан китобларни олиб келишини сўрашди. The children were asked to stop the game. Болалардан ўйинни тўхтатишини сўрашди . N/P 2 + be f + ordered + Inf, модели асосида ясалган мураккаб эгали гапларга ўзбек тилида « буюришди » кесимли п a п , ёки иш - ҳаракат бажарувчиси ифодаланмаган пассив конструкция тўғри келади : We were ordered to come at 2 o'clock. Бизларга соат иккида келишни буюришди. Бизларга соат иккида келиш буюрилди. 70

The article was ordered to be translated. Мақолани таржима қилишни буюришди . Мақолани таржима қилиш буюрилди . Худди шундай ҳолатни N/P 2 + be f + made / forced + Inf моделида ясалган инглиз гапларини ўзбекча таржимасида ҳам кўриш мумкин . Лекин бунда кесим « мажбур қилишди » ёки мажбур қ илинди бўлади . Не was made to come. Уни келишга мажбур қилишди. У келишга мажбур қ илинди. Не was forced to stand back. Уни орқаро қ туришга мажбур қилишди . Уни орқаро қ туришга мажбур қ илинди. Қ уйида бошқа турдаги мураккаб эгали инглиз гапларининг ўзбек тилидаги эквивалентлари берилган: N / P 2 0 + be f + reported + Inf модели асосида ясалган гаплар: Mr. Brown was reported to help him. Мистер Браундан унга ёрдам беришни сўрашди. Мистер Браундан унга ёрдам бериш сўралди. We were reported to stay until 6 o'clock. Биздан соат олтигача қ олишни илтимос қилишди. Менинг соат олтигача қолишимни илтимос қилишди. The plane is reported to have arrived. Самолётни қў нганлигини хабар қилишяпти . The plane is reported to arrive at 11 p.m. Самолётни эрталаб ўн бирда келишини хабар қилишяпти . The plane is reported to be approaching to the airport. Самолётни аэропортга я қ инлашаётганини хабар қилишяпти . The plane was reported to have taken off at 3 o'clock. Самолётни соат учда учиб кетганини хабар қилишди. N / P 2 0 + be f + announced + Inf моделда ясалган мураккаб эгали қўшма гаплар: Не was announced to be in good condition. 71

Уни яхши ҳолатда эканлигини эълон қилишди. Уни яхши ҳолатда эканлиги эълон қилинди. The meeting was announced to be open. Мажлисни очиқ деб эълон қилишди. Мажлис очиқ деб эълон қилишди. N/P 20 + be f + supposed + Inf модели асосида ясалган мураккаб эгали гапрлар: Не is supposed to return tomorrow. Уни эртага келиши кутиляпти . Уни эртага келади деб ўйлашяпти . Не is supposed to have returned. Уни келди деб ў йлашяти . Уни келган деб ўйлашяпти . Не is supposed to be working at this problem. Уни шу проблема устида ишлаяпти деб ўйлашяпти. Не is supposed to be sent to London. Уни Лондонга жўнатилади деб ўйлашяпти. N / P 2 0 + be f + known + Inf моделида ясалган мураккаб эгали гаплар: Не is known to be an experienced engineer. Уни тажрибали инженер деб билишади. Не is known to have been an experienced engineer. Уни тажрибали инженер бўлган деб билишади / ўйлашади. N / P 2 0 + be f + considered + Inf модели ясосида тузилган мураккаб эгали гаплар: Не is considered to be an honest man. Уни одил одам деб билишади. Math is considered to be a difficult subject. Математикани қ ийин фан деб билишади. Математика қ ийин фан деб ҳ исобланади. N / P 2 0 + be f + believed + Inf модели асосида тузилган мураккаб эгали гаплар. Nick is believed to be honest. Никнинг ҳ а ққ онийлигига ишонишади . Nick is believed to have been honest. 72

Никнинг хакконий бўлганига ишонишали, N/P 20 + be f + expected + Inf модели асосида тузилган мураккаб эгали гаплар: Не is expected to be there at 9 o'clock. Уни у ерда соат тўққизда бўлишини кутишяпти. Унинг у ерда соат тўққиз бўлиши кутиляпти. Не was expected to know Math. Уни математикани билади деб кутишган эди. N / P 20 + be f + thonght + Inf моделида тузилган мураккаб эгали гаплар: Не is thought to be a scientist. Уни олим деб ўйлашяпти . He is thought to leave been in England. Уни Англияда бўлган деб ўйлашяпти. Не was thought to be a thief. Уни тўғри деб ўйлашди . N/P 2 0 + be f + heard + Inf / PI моделида тузилган мураккаб эгали гаплар : Mr. Bob Soyer was heard to laugh heartily (Dickens) Мистер Боб Сойерни дилдан кулганини эшитишди. Мистер Боб Сойерни дилдан кулганлиги эшитилди. Tess's father was heard approaching at that moment (Hardy). Шу пайтда Тесснинг отасини я қ инлашаётгани эшитилди . Не heard to enter the room. Уни хонага кирганини эшитилди, Унинг хонага кирганлиги эшитилди. Энди инглиз тилидаги предикацияли эганинг ўзбек тилидаги эквивалентларини кўрамиз. Предикацияли эга инглиз тилида ўзбек тилидагидан кўра анча ривожланган, шунинг учун у кўпинча ўзбек тилида қўшма эгага тўғри келади: What he says is clear. 73

Унинг нима деяпгани аниқ . What you think about him does not interest one. У тўғрисида нима ўйлашинг мени қ изи қ тирмайди. What I want to do is to save us both (Dreiser). Мен қилмоқчи бўлган нарса — иккаламизни қутқариш. What was done cannot be undone (Hardy). Қ илинган нарсани қ айтариб бўлмайди . Whether he mill come or not is uncertain. Унинг келиш келмаслиги ноаниқ. Whatever боғловчи олмоши билан келган предикацияси эгага ўзбек тилида предикацияни эга тўғри келада. Whatever I can do for you will be nothing but paying a debt (Eliot). Сиз учун нима қ илмай , бу қ арзни тўлашдан бошқа нарса эмас . Энди мураккаб предикацияси эсанинг ўзбек тилида берилишини кўрамиз. Илгари айтиб ўтилганидек, бу тилдаги эгалар инглиз тилида қуйидаги моделларга эга: It + be f + ad , / n + Chause ; It + be f .. . who / that . Бундай эгаларга эга бўлган инглиз гаплари ўзбек тилига қуйидагига таржима қ илинади: It is necessary that he should come . Унинг келиши шарт. У келиши керак. It is important that he should come . Унинг келиши муҳим . It is strange that he should have come . Унинг келмаганлиги қ изи қ . It is desirable that he should come , Унинг келиши ма қ садга мувофи қ . It's good that you have come. Келганингиз яхши бўлда . 74

It is recommended that you come at 2 o'clock . Сизга соат иккида келиш тавсия қ илиняпти. It was important that he should go home (Hardy). Унинг уйга бириши му ҳ им эди. It is right that you helped her . Унга ёрдам берганингиз яхши . It is obligatory that we should stag here . Бизнинг бу ерда колишимиз мажбурни. It is of vital importance that letters should be sent today . Хатларнинг бугун жунатилиши ута мухим. It is requested that we should be here tomorrow . Эртага шу ерда бўлишимизни илтимос қилишяпти . It is surprising that he should say such things. Унинг бундай нарсаларни айтиши хайрок коларли. It is a pity he didn't come . Унинг келмагани ачинарли . It is possible that he should come. У келиши мумкин . It is impossible that they should go there . Уларнинг у ерга бориши мумкин эмас §2 . ЭГА СО Ҳ АСИДА ТИЛЛЛРАРО ФАСИЛИТАЦИЯ ВА ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНИНГ НАМОЁН БЎЛИШИ У. Юсуповнинг фикрига кўра, тиллараро ўхшашликларни ва фарқларни методик жиҳатдан аҳамиятини аниқламас эканмиз, қиёсий тилшунослик хусусий методикага асос бўлолмайди (Юсупов 1983, 8). Шу фикрга амал қилган ҳолда, биз инглиз ва ўзбек тилидага эгалар ўртасидаги фарқ ва ўхшашликларни методик жиҳатдан аҳамиятини аниқлаймиз. У. Юсупов тиллар ўрганишдаги ўхшашлик ва фарқларни қуйидаги 75

турларга бўлади: 1) методик жиҳатда аҳамиятли фарқ; 2) методик жиҳатдан аҳамиятсиз фарқ; 3) методик жиҳатдан аҳамиятли ўхшашлик; 4) методик жиҳатдан аҳамиятсиз ўхшашлик. Методик жиҳатдан аҳамиятли фарқлар тиллараро интерференция келтириб чиқаради. Методик жиҳатдан аҳамиятиз фарқлар эса интерференцияни келтириб чиқармайди. Методик жиҳатдан аҳамиятли ўхшашликлар фасилитация (тил ўрганишда енгиллик) туғдиради. Методик жиҳатдан аҳамиятсиз ўхшашлик эса фасилитация туғдирмайди. Ўқувчи учун кераклиги методик жиҳатдан аҳамиятли бўлган ўхшашлик ва фарқлар бўлганлига учун биз ишимизда эга соҳасидаги шу турдаги ўхшашлик ва фарқларни аниқладик. Улар қуйидагилар. Методик жиҳатдан аҳамиятни ўхшашликлар. 1. Маънога эга бўлган содда эганнинг иккала тилда борлиги: Nick is young. Ник ёт. 2. Иккала тилда к ўч ма эганинг мавжудлиги: The United States of America is in American continent. Америка Қўшма Штатлари Америка китсасида. Икки тил ўртасидаги бу ўхшашлик инглиз тилини ўрганишда енгиллик туғдиради. Ўзбек ўз она — тилисидаги кўникмани инглиз тилига қўш тиради ва натижада улар хато қ илмайдилар. Методик жиҳатдан аҳамиятли фарқ қуйидагилар: 1) Ўзбек тилида маъносиз эганинг йўқлиги, инглиз тилида эса борлиги: It is raining. It is 2 o'clock. It is dark . Бу фарқ тиллараро интерференция келтириб чикаради. Ўзбек бошланғич даврда она тилидан инглиз тилига ўтолмайди: Масалан Rain ... деб тўхтаб қолади. "It is 2 o'clock", "It is dark" ни эса умуман ишлага олмайдилар . 76

2) Ўзбек тилида инглиз тилидан фарқли ўларо қ мураккаб эганининг йўқиги . It is impossible to go there. I t is a pity not to stay here. There are books on the table. He is said to have come , He was asked to come . Бу ҳолатда ҳ ам ўзбеклар инглиз тилига ўтолмай қ оладилар . 3) Инглиз тилида предикацияси эганинг кўп таркаганлига ва унинг ўзбек тилидаги предикацияси эгадан структура жиҳатдан мутлақо бошқача эканлиги . What you suggest is unacceptable. Weather will come or not does not interest me. У келадими ёки йўқми мени қ изиктирмайди. Бу ҳолат ҳам ўзбек тилидан инглиз тилига ўтишга тўсқинлик қилади. 4) Инглиз тилида мураккаб предикацияни эганинг кўп тарқалганлиги ва структуралар ўртасидаги ва ишлатиш бўйичи катта фарқлар ўзбекларнинг инглиз тилидаги нутқида интерференция пайдо қилади ва натижада ўзбеклар она тилидан инглиз тилида ўтишда қийналадилар. It is impossible that he should come . It is strange that he got a good mark . Шуниси қ изиқки у беш олди . Шуниси ани қ ки у Москвада бўлган. 5) Инглиз тилида сўроқ гапларда эганинг кесим орасига жойлашнинг. When did he Rome ; Is he a student . Интерференция тўли қ хатоларни келтириб чи қ аради ёки она тилидан чет тилига ўтишга ҳ ала қ ит қилади ( Юсупов 1983, 34) инглиз ва ўзбек тилидаги . Эга соҳасидаги интерференциялар иккинчи тилидаги интерференциялардир. Бу интерференцияларни йўқотиш алоҳида машқлар ишлаб чиқишни талаб қилади. Бу эса чет — тили ўқитувчисининг 77

вазифасидир. §3 ЭГАНИ ЎЗБЕК ТИЛИГА ТАРЖИМА ҚИЛИШ ЙЎЛЛАРИ Биз бирга фикрларни умумлаштирган ҳолда шундай хулосага келдикки, содда эга қиёсланаётган тилларда қуйидагилар ёрдамида ифодаланади. 1) От билан. Бунда отнинг ҳамма тури эга вазифасида келиши мумкин. a) Атоқли отлар: Отабек девор ёнига яқинлашиб қулоқ солди. Тошкент Ўзбекистоннинг маркази . Mr. Bravin is a businessman. London is the capital of Great Britain. б) Турдош отлар: Завод 2004 йилда ишга тушади. Бу йил пахта барвақт очилди. Dinner will be ready in 10 minutes. The door is open. в ) антропонимлар : Э ркин шу ерда. Ха л илов бугун келмади. Rich is absent. Helen is not in. г) Мавҳум отлар: Ҳаёт ширин нарса. Илм инсон учун керакли нарса. Independence was a great dream of our Nation (I. Karimov). д) Якка отлар: Д арахт қуриб қолди. 78

Расм деворда. The book is on table. The window is open. е ) Жамловчи отлар : Халқ хиёбонларга йиғилди. Армия бизнинг қўриқчимиз. Crowd is a great power. My family is sitting in the hall. ё) Жонли нарсаларни ифодаловчи отлар: Д иректор кеча Москвадан қайтди. Заргар кейинги кўчада туради. The lecture is in room 10. Baby is crying. ж ) Жонсиз отлар: Олма ерга тушди. Қор ёғяпти. The cup has broken. Rains makes grass green and helps the plants grow. з) Саналадиган отлар: А втобус тўхтади. Дўстларим шу ерда. The cat is under the bed. The room is cold. и ) М одда ифодловчи отлар: Темир металдир. Нефт бизда кўп. This fabric does’t shrinks. Silver is a metal. й ) Шахс ифоловчи отлар : Қиз қичқириб юборди. 79

Хоним шу ердамилар? The teacher is there. The waitress is coming. к ) Шахс ифодаламайдиган отлар : К рават менга кичкиналик қилди. Кўйлак ёмон тикилган экан. The pencil is long. The ball is Nick’s. л) Эркак жинсини билдирадиган отлар: Хўроз сўйилди. Шох вафот этди. Father has just come. The cock is in the cage. м) Аёл жинсини билдирувчи отлар: Қиз унинг қўлидан китобни олди. Товуқ тухум қўйди. My sister is in England. The Queen is in Paris. н) Фақат бирликда келувчи отлар: Сариёғ эскиб қолибди. Кофе унча яхши эмас экан. Time is money. The information is from London. о) Фақат кўпликда келадиган отлар. Отнинг бу тури ўзбек тилида йўқ. The trousers are too short for me. The scissors are on the table. 2. Эга олмош билан ифодаланиши мумкин. Бунда олмошннинг қуйидаги турлари ишлатилиши мумкин. а) кишилик олмоши ҳамма шахсда; Мен ёздим I have written 80

Сен ёздинг You have written У ёзди He (she) it has written Биз ёздик We have written Сиз ( лар ) ёздинги з You have written Улар ёзди They have written б) Ҳамма шахсдаги абсолют эгалик олмошлар. Меники Mine Сеники Yours Уники His [hers] its Бизники Ours Сизники Yours Уларники Theirs Эга “it” олмоши билан ифодаланганда қуйидаги нарсаларни фарқ қилишимиз керак. 1) У бирор нарса воқеа ўрнида ишлатилиши мумкин. I have a pen. It is my bag. The door opened. It was opened by a young girl of thirteen or fourteen (Dickens). He cried over the ice cream. It made me anger. 2) Бирор шахсни ёки нарсани кўрсатади . It is John It was a large room with a great window (Dickens). 3) Ҳеч қандай лексик маъно билдирмай формал эга бўлиб келади. It is warm It is getting dark It is snowing It is quitet in the street It is morning It is 5 o’clock It is a long way to the station. 81

4) Ҳақиқий э г ани гапга киритади. It is strange to stay here It was necessary to help him It is no use crying over spilt mulk (Proverb). 5) Ремани кўрсатади ( Баъзилар унинг бу вазифасини кучайтирувчи ( эмфатик ) вазифа деб билади ) . It was Winifred who went up to him (Galsworthe) It was he who had brought George to Amelia (The Karey) It was in Samarkand that it happened. б) эга ҳамма шахсдаги (мустақил) эгалик олмошлари билан ифодаланиши мумкин. Меники Mine Сеники Yours Уники His/hers/its Бизники Ours Сизники Yours Уларники Theirs в) Ҳамма шахсдаги ўзлик олмошлари ўзбек тилида эга бўлиб кела олади. Инглиз тилида ўзлик олмошлари ( myself, yourself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves ) эга вазифасида кела олмайдилар. Бу ишни ўзинг қилдинг. Бу нарсага ўзинг айбдорсан. Ўзи нима қиляпти? Ўзимиз унга бўш қарадик. Ўзларингиз ҳам бу ишда қатнашингизлар. Бу гапни ўзлари айтган эди. г) Кўрсатиш олмошлари. Бу яхши фикр. Булар менинг ручкам эмас. Шу мен гапирмоқчи бўлган фикр. 82

Ўша сизнинг китобингиз эди. Анави сенинг ручканг. Манави меники. This is my camer. That is an apple. There are books, those are copy-books. The same is here. Инглиз тилидаги “ such ” кўрс а тиш олмоши эга вазифасида кела олмайди. У аниқловчи вазифасида келади. д) Сўроқ олмошлари who, what, which, ким, нима? Ким келди? Ким сизнинг ишингизга қарши чиқяпти? Эртага нималар жўнатилади? Who is coming? Who is absent? What is wrong? What is that? е ) Белгилаш олмошларида ҳар ким , ҳамма , everybody, everything, everyone, both, all, each. Ҳамма шу ерда. Ҳар ким ўз ишини билиб қилсин. Ҳамма бу ишни кўриб турибди. All are present. Everybody has done the assignment. Everything is ready. Has everyone finished their drinks? I stayed at work after everyone had gone home. Both seamed to implore something to shelter them from reality (Hardy) Each sgreed that the other had not modified his habits to secure his society a little longer (Galsworthy). 83

ё ) Гумон олмошлари : аллаким , алланима , кимдир , кимки , кимда - ким , нимадир , someone, somebody, anybody, anyone, something, anything, someone. Кимдир келди. Аллаким уни сўкаётган эди. Алланималар рўй берди. Нимадир менинг кўнглимни ғаш қиляпти. Кимда- ким бу масалани сиёсатдан ажратиб қараса, у боши берк кўчага кириб қолади. Кимки буни унутса, у дўст эмас. Will someone help me? Anybody can see it? I’m the next house someone playing the piano. Something was burning in the kitchen. Is anybody in the room? Anything wound do Some say the world will end in fire. Some say is ice (frost) One can see a lot of pictures there. ж ) Бўлишсиз олмошлар: ҳеч ким, ҳеч нима, nothing, nobody, no one, none, neither. Шийпонда ҳеч ким кўринмади. У ерда ҳеч нима йўқ эди. Nothing can stop him. No one has come to the party. Nobody steamroll to know him well. Neither was wise enough to be sure of the mind of the other (Dreiser) Is all his man present? None present. Содда эга феълнинг инфинитив (to run, чопмоқ ) герундий (running, чопиш ) формалари билан ҳам ифодаланади. Ишламоқ иштаҳа очар (мақол). Чопиш фойдали. Дам олмоқ – соғликни мустаҳкамламоқ. 84

Бақириш бу ерда фойда бермайди. To doubt is almost to insult (Ch. Brante) Smoking is prohibited here. Jogging is useful for health. To see is to believe. Бу ерда шуни айтиб ўтиш керакки, ҳозирги замон ўзбек тилида инфинитив деярли ишлатилмайди, унинг ўрнини герундий эгаллайди. Шунинг учун инфинитив билан ифодаланиш эга бугунги ўзбек тилида фақат бадиий асарларда ва мақолларда учраши мумкин. Инфинитив ва герундийда отлик ва феъллик белгиларининг мавжудлиги (айниқса, герундийда отлик белгиси кучли) феълнинг бу турларини эга сифатида ифодалаш имкониятини беради. Маълумки, тилда отланиш ҳодисаси бор. Б у ҳодиса ҳамма тилларда содир бўлади. Бунда сифат, сон, равиш, боғловчи, артикль, кўмакчи, юкламалар, ундовлар, сифатдош отга тўла ёки қисман айланиши мумкин. Бундай ҳодиса уларнинг эга вазифасида келиши натижасида содир бўлади. Сўзловчи ҳар қандай сўз туркумини эга позициясига қўйиши мумкин. Масалан: Сенинг оҳ-воҳларинг жонимга тегди. “The” – артикль. Касал шу ерда. Қаҳрамонлик – равиш. Учун – кўмакчи. “ми” юклама. “ Oh ” is interjection. “A” is an article. The poor are not here. The wounded are here. Ten is a numeral. “And” is a conjunction. 85

“Well” is an adverb. “On” is a preposition. “Even” is a particle. Бундан келиб чиқадики, сифат, сон, равиш, боғловчи, артикль, кўмакчи, юклама, ва ундовлар отлашганда эга вазифасида кела олади. Отлашиш бир тилда кўпроқ, бошқа тилда камроқ содир бўлиши мумкин. Айниқса, ўзбек тилида кенг тарқалган. Қўшма эга, айтиб ўтилганидек, бутунликни ифодаловчи сўз бирикмаси билан ифодаланади. Қизил яримой жамияти инсонпарвар жамиятидир. Бирлашган Қиролликлар Амирлиги мусулмон давлатидир. Жанубий Африка Республикаси ҳозирда демократия сари қадам ташлади. Европа Иқтисодий Кенгаши яқинда ташкил топган. The United Kingdom is a highly developed country. The North Atlantic Treaty Organization is enhancing. Мураккаб эганинг ( у фақат инглиз тилида бор ), предикацияли эганинг ифодаланиши тўғрисида §2 да айтилганлиги учун биз бу ерда бунинг устида тўхтамаймиз. Фақат хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, иккала тилда эга от, олмош, инфинитив, герундий, сўз бирикмаси, гап ва отлашган сифат, сон, сифатдош, ҳол, боғловчи, артикль, юклама, кўмакчи, ундалмалар билан ифодаланиши мумкин. ХУЛОСА Инглиз ва ўзбек тилларидаги эгани қиёсий ўрганиш шуни кўрсатдики, эга ҳар икки тилда ҳам кесим билан биргаликда гапда бош бўлаклар ҳисобланади. Уларнинг ҳеч бири бир — бирига нисбатан хоким бўлолмайди. 86

Улар бир бирларига тобедирлар. Бу ўзаро тобеликнинг сабаби шундаки, кесим эга билан мослашади. Ҳар қандай мослашув тобелик аломатидир. Лекин кесим эга ва тўлдирувчи каби гап бўлакларига ўрин олади. Агар ўрин олмаса, эга ва тўлдирувчилар келолмайди. Буни рус тили мисолида кўриш мумкин. Масалан, «вечереть» феъли на эгага, на тўлдирувчига ўрин олади, шунинг учун у ишлатилган гапларда эга ҳам, тўлдирувчилар ҳам бўлмайди: «Вечереет». Кейинги йиллардаги илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, айрим олимлар ўз ишларида гап бўлаги назариясидан воз кечадилар, бунинг сабаби, бизнингча, иккинчи даражали бўлакларни яхши ўрганилмагани- дадир. Дарҳақиқат, иккинчи даражали баъзи бўлакларини бир — биридан ажратиш қийин. Лекин шунинг учун гап бўлаклари назариясидан воз кечиш нотўғри. Эга ва кесим реал синтактик бирликлардир, уларни иккала тилда (инглиз ва ўзбек тилларида) осонгина аниқлаб олиш мумкин. Қиёсий таҳлил иккала тилда эганинг турларини ойдинлаштириш имконини берди. Инглиз тилида эга бешта турга эга : 1) содда ( Не is here); 2) қўшма (The United States of America is a great country); 3) мураккаб (It is necessary to help him); 4) предикацияли (What he says is wrong); 5) мураккаб прекацияли (It is necessary that you should come) Ўзбек тилида эга тўрт турга эга : 1) содда ( У шу ерда ); 2) қўшма ( Америка Қў шма Штатлари буюк мамлакат ); 3,4) мураккаб предикацияли ( Шуниси қ изи қ ки у келмади ). Ўзбек тилида мураккаб эга йўқ . Инглиз тилида ўзбек тилидан фарқли ўларо қ маъносиз эга бор (It is cold; It is raining). Қ иёсий таҳлил эганинг мазмуни ҳам ойдинлаштириш имконини беради . Инглиз тилида эга якин маънони англатиши мумкин : 1) ҳаракатни юзага чи қ арувчи ўзбек тилида 13 та ( агене ); 2) ҳ олат субъекти ; 3) белги ташувчи субъект ; 4) ми қ дор субъекти ; 5) эгалик қ илувчи субъект ; 6) мавжудлик субъекти ; 7) қ иёсланувчи субъект ; 8) ҳ аракат йўналтирилган объект ( патиенс ); 9) ҳ аракат объекти ва патиенси ; 10) фа қ ат грамматик роль 87

ўйновчи субъект ( ўзбек тилида йўқ ); 11) каузация объекти ; 12) истироб ; 13) субъекти ; 14) ижобий ҳ иссиёт субъекти . Эганинг ифодаланиши бўйича икки тил ўртасида деярли фарқ йўқ . Эга от , олмош , феъл , ҳ ар қ андай отлашган сўз туркуми , сўз бирликма ва гап билан ифодаланади . Эганинг бор — йўқлигига кўра гапларни иккига бўлган маъ қу л деб ҳ исоблаймиз : 1) эга бор гаплар ; 2) эгаси йўқ гаплар . Эгаси йўқ гаплар ўзбек тилида кўп учрайди . Сабаб ўзбек тилида шахс - сон категорияларининг ғ оятда ривожланганлигида ( Ишга мен ; Бордим : Келдингми ?). Эгаси йўқ гаплар ўз навбатида яна иккига бўлинади : 1) эгаси топиладиган эгасиз гаплар ; 2) эгаси топилмайдиган эгасиз гаплар . Эгалар топилмайдиган эгасиз гаплар ўзбек тилига хос ( Бугун ишдан барва қ т чи қ илди ). Гапда шахсни ифодаланишига қ араб гаплар шахссиз (It is raining, Мажлисга борилди ) ва шахсли гапларга ( Не came; У келди ) бўлинади . Шахс гаплар яна бирқанча турга бўлинади : 1) шахси маълум (Bob is a student; Боб студент ); 2) шахси номаълум гаплар (They say he is young; Уни ёш дейишяпти ); 3) шахси умумлашган гаплар (One must do one's duty; Киши ўз ва вазифасини бажар керак ). Ҳ ар иккала тилда дарак гапларда эганинг ўрни ўхшаш , аммо инглиз сўроқ гапларда эга кесим томонидан қ амраб олинади . (Has he come?) Эганинг кесим билан мослашуви икки тилда ҳ ар хил . Бунинг сабаби инглиз тилида феълларда шахс ва сон категорияларининг ривожланма - ганида. Эга со ҳ асидаги тилларда эквивалентликни ўрганиш қуйидаги хоссани кўрсатди. Инглиз тили Ўзбек тили содда эга содда эга қўшма эга қўшма эга 88

мураккаб эга предикацияли эга предикацияли эга мураккаб предикацияли эга мураккаб предикацияли эга Икки тилдаги эга ўртасида ўхшашликдан кўра фарқлар кўп. Бу фарқлар қатор тиллараро интерференциялар келтириб чиқаради ва натижада ўзбек тилидан инглиз тилига ўтиш қийинлашади. Бундай интерференция- ларни бартараф қилиш учун ўқитувчи махсус машқлар системасини ишлаб чиқиши керак. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Р ЎЙХАТИ 1. Каримов 1998 - И.А.Каримов. Гармонично развитое поколение - основа прогресса Ўзбекистана. – Т . : Шар қ, 1998. 2. Абдувалиев 1989 - М.А.Абдуалиев. Сложно подчиненные предложения с предаточными уступительными в разносистемных языках А.К.Д.:Т. 1989. 3. Адмони 1972 - В.Г.Адмони. Структурно - смысловое ядро предложения. Члены предложения в языках различных типов. Ленинград: Наука, 1972, с 35-50. 4. Аракин 1979 - В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. - Л., 1979.-259 стр. 5. Абдурахманов ва бошқалар 1979 - Р.Абдурахманов, А. Сулаймонов, Х.Холиеров, Ж.Омонтурдиев. Хозирги ў збек адабий тили. Синтаксис. - 89

Т., 1979. 6. Буранов 1983 -Дж. Буранов. Сравнительная типология английского и тюркских языков. - М.: Высшая школа, 1983 - 267 стр. 7. Богданов 1977 - В.В.Богданов. Сематико-синтаксическая организация предложения. ЛГУ, 1977. 8. Буранов 1973 - Ж.Б.Буранов. Инглиз ва ўзбек тиллари қ иё с ий грамматикаси. - Т.: Ўқитувчи, 1973 -284 б. 9. Волкова 1964 - А.А.Волкова Инфинитив в функции подлежащего. АКДМ., 1964. 68 10. Гафуров 1961 - X . Гафуров. Номинативные предложения в современном узбекском языке. АКЭ 1961. 11. Гухман 1972 - М.М. Гухман. Позиции подлежащего в языках различных типов. // Члены предложения в языках различных типов. - Л., 1973, с. 35-49. 12. Денисова 1962 - B . C . Денисова. Предложения с начальным « it » в современном английском языке. АКЭ, 1962. 13. Дешериева 1981 - Ю.Ю. Дешериева. Проблема лингвистическом интерференции в советском языкознании // Теоретические проблемы социальной лингвистики. - М., Наука, 1981, 240 — 255 стр. 14. Иванова и др. 1981 - И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов. Теоритическая грамматика современного английского языка. - М., Высшая школа, 1981 - 285 стр. 15. Кинэн 1982 - Л. Кинэн. К универсальному определению подлежащего. // Новое в зарубежном лингвистике. – М . , Прогресс, 1982, стр. 236-276. 16. Кононов 1960 - А.Н. Кононов Грамматика современного узбекского литературного языка. - М. - Л. Изд. АН СССР, 1960. 17. Ли, Томпсон - 1982 - Н. Ли, С.А. Томпсон . Подлежащие и топик: Нов а я типология языков. // Новое в зарубежной лингвистике, - М., Прогресс, 1982. стр. 193 - 236. 69 90

18. Махмудов, Нурмонов 1995 - Н.Махмудов, А.Нурманов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. - Т., Ўқитувчи 1995 - 230 б. 19. Мещанинов 1945 - И.И.Мещанинов. Члены предложения и части речи. - М. - Л. 1945. 20. Миртожиев 1992 - М.Миртожиев. Ҳозирги замон ўзбек тили - Т.: Фан, 1992 21. Мороховская 1966 - Э.А. Мороховская. Конструкция типа " It was he who ..." в английском языке. АКЭ. - Л., 1966 22. Мухин 1980 - А.М.Мухин, синтаксемный анализ и проблема уровней языка. - Л. 1980.303 стр. 23. Муждабев I960 - М.М.Муждабев. Безлично - страдательные предложения в современном узбекском языке. - Т. , 1960 , 39с. 24. Никитин 1969 -В.М. Никитин. Вопросы теории членов предложения. Рязан. 1969-202 стр. 25. Нунэн 1982 - М. Нунэн. О подлежащих и топиках. // Новое в зарубежной линвистике. - М., Прогресс. 1982. Стр. 356 - 375. 26. Нурманов ва бош қ . 1992 - А. Нурманов, Н. Махмудов, А. Ахмедов, С. Солих ў жаева. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. - Т. , Фан. 1992 - 294 6. 27. Почепцов 1971 - Г.Г. Почепцов. Конструктивный анализ структуры предложения. - Киев. 1971 — 191 стр. 28. Растаргуева 1954 - Т.А. Растаргуева. История развития безличных предложений в анлийском языке. АКЭ 1954. 29. Расулов 1973 - И. Расулов. Односоставные предложения в современном узбекском ли т ературном языке. АДД. - Т. , 1973 - 41 б. 30. Расулова 1998 - ИМ. Расулова. Проблемы лексических категорий в лингвистике. АДД. Т. 1998 - 47 стр. 31. Решетов 1961 - В. Решетов. Основы фонетики, морфологии и синтаксиса узбекского языка. - Т. , 1961 - 243 стр. 32. Розенцвейг 1975 - В.Ю. Розенцвейг. Проблемы языковой 91

интерференции. АДД. - М., 1975 - 50 стр. 33. Сатимов 1987 - Г.Х. Сатимов. Типология безличных предложений. - Т. Фан. 1987-90 стр. 34. Сафаев 1958 - А.С. Сафаев. Главные члены простого преложения. // Труды СаГУ. Нов. сер. вып. 135 - Т. 1958. 35. Смирницкий 1957 - А.И. Смирницкий. Синтаксис английского языка. - М., 1957. 36. Солнцева, Солнцев 1972 - Н.В. Солнцева, В.М. Солнцев. Взаимодействие частей речи и члены предложения в языках различных типах. - Л., Наука. 1972 - стр. 78 — 86. 37. Сусов 1973 - И.П. Сусов. Семантическая структура предложения. - Тула. 1973. 38. Теньер 1988 - Л. Теньер. Основы структурного синтаксиса. - М. , Прогресс. 1988-656. 39. Терещенко 1972 - Н.М. Терещенко. Главные члены предложения в самодейских языках. // Члены предложения различных типов. - Л. , 1972 стр. 40. Хатимов 2002 - Г. Хатимов. Типология сложного предложения в разносистемных языках. АДД. - Т., 2002. - 46 с. 41. Уман 1964 - Л.М. Уман. Проблемы грамматической интерференции. АКДМ. 1964 16 стр. 42. Урунбаев - Б. Урунбаев. Синтаксический строй ўзбекской разговорной речи. - Т. , Фан. 1978 - 144 стр. 43. Шахтер 1982 - П. Шахтер. Ролевые и референциальные свойства подлежащих. // Новое в зарубежной лингвистике. - М. Прогресс. 1982 стр. 317-355. 44. Шоабдураҳманов, Асқарова 1990 - Ш. Шоабдураҳманов, М. Асқарова. Ўзбек тили грамматикаси. 2 қи с м. - Т., 1990. 45. Шомаҳмудов ва бошқ. 1983 - А. Шомаҳмудов ва бошқалар. Ўзбек тили стилистикаси. - Т., Ўқ итувчи 1983 - 248 б. 92

46. ЧПЯРТ 1972 - Члены предложения в языках различных типов. - Л. , Наука. 1972-131 стр. 47. Ярцева 1981 - В.Н. Ярцева. Контрастивная грамматика. - М., Наука. 1981-111 стр. 48. Юсупов 1972 - У.К. Юсупов. Сравнительный анализ английских и узбекских сложнопродчиненных предложений с придаточными условными. АКЭ 1972. 49. Ҳ ошимов, Бўронов 1987 - Ў, Ҳ ошимов, Ж. Бўронов. Инглиз тили грамматикасининг норматив курси. - Т. , Ўқитувчи. 1987 , 144 б. 50. Ҳ ЗЎТ 1957 - Ҳ озирги замон ўзбек тили. - Т. , 1957 - 526 б. 51. ҲЎАТ 1996 - Ҳозирги ўзбек адабий тили. 2 қ исм. Стнтаксис. - Т. , Фан. 1966 - 507 б. 52. Ғ уломов, Ас қ арова 1961 - А. Ғ уломов, М. Ас қ арова. Ҳ озирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. - Т. 1961 - 279 б. 53. ЎТГ 1976. Ўзбек тили грамматикаси, II қ исм, Т., 1976. 54. Blokh 1983 - M.Y. Blokh. A Course Theoretical English Grammar. – M . : Vishaya Shkola; 1983. - 383. 55. Buranov. Yusupov et al. 1986. J. Buranov, U. Yusupov, M. Iriskulov, Sadikov. The Grammatical Structures of English, Uzbek and Russian. P.I. - Т .: Ukituvchi, 1986. - 308 p. 56. Ganshina, Vasilevskaya 1953 - M. Canshina, N. Vasilevskaya English Grammar - M. , 1953. - 427 p. 57. Ilysh 1971 - B. Ilysh. The Structure of Modern English. – L . : Prosvesheniye, 1971. - 366 p. 58. Kaushanskaya et al. 1963 - V.L. Kaushanskaya et al. A Grammar of the English Language. - L., 1963. - 320 p. 59. Kruisinga 1932 - G.A. Kruising. A Handbook of Present-Day English. Groningen. 1932. 60. Kobrina, Korneyeva 1965 — N.A. Kobrina, E.A. Korneyev. An Outline of Modern English Syntax. M. 1965. - 209 p. 93

Похожие

Замонавий инглиз матбуоти материалларида Фразеологик Бирликларнинг қўлланиш хусусиятлари

Ҳозирги замон инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларининг бадиий таҳлили ва уларнинг ифодаланиши

Инглизча фразеологик бирликларни ўзбек тилига талқин этиш

Миллий фольклорнинг инглиз тилига таржимаси ва қиёсий таҳлили

Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма сўзлар