Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

226 KB

Скачать

1 Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

2MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………...............3 I BOB. Izzat Sulton dramaturgiyasining o‘ziga xos xususiyatlari 1.1. Dramaturgning asarlarida zamon muommosi...........................................7 1.2. Izzat Sultonning “Yangi odamlar” pyesasida shaxs konsepsiyasi.…......29 II BOB. Izzat Sulton dramaturgiyasida qahramon talqini 2.1.Dramaturgning asarlarida xarakter va kolliziya munosabati.......... .. ...... ..40 2.2.Izzat Sulton dramalarida psixologizm.......................................................50 XULOSA…… ……………………………………………….……...............60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………….............64 KIRISH

3Mavzuning dolzarbligi. Adiblarimiz voqelikda kechayotgan ijtimoiy- siyosiy, iktisodiy, madaniy o‘zgarishlarga, yangilanishlarga nisbatan o‘z munosabatlarini badiiy asarlari, publitsistik chiqishlari, maqolalari na suhbatlari orqali ifodalamoqdalar. Izzat Sultonning «Yangi odamlap», «Oydin kecha asirligida», «Qaqnus» singari sahna asarlarida muallifning mavjud voqelikda shakllanib borayotgan yangi tamoyillarga nisbatan individual nuqtai nazarini ko‘rishimiz mumkin. Ularda zamon va qahramon konsepsiyasi yaqqol belgilari bilan namoyon bo‘ladi. Eng muhimi, zamon ham, inson ham turli yo‘sinda namoyon bo‘ladi. YA’ni, ijtimoiy voqelikning kechish tarziga ko‘ra o‘z qiyofasini o‘zgartirib turadi. Zero, badiiy adabiyotda zamon va qahramon konsepsiyasining badiiy mujassamlanishi bir qancha omillar bilan asoslanadi Xususan, falsafiy, madaniy, diniy an’analar adabiy jarayonda muhim omillar hisoblanadi.. Ijtimoiy voqelikning talab va ehtiyojlariga javob beradigan asarlar yaratish har qanday dramaturgning bosh muddaosi, binobarin, mavjud ijtimoiy-siyosiy voqelik ko‘ndalang qo‘ygan ma’naviy-axloqiy masalalarga javob izlash, topish va badiiy obrazlarda mujassamlashtirish dramaturg Izzat Sultonning bosh estetik kredosiga aylangan edi. Olim va dramaturg Izzat Sultondan boy ilmiy va adabiy meros qoldi. «Alisher Navoiy» (Uyg‘un bilan hamkorlikda), «Noma’lum kishi», «Imon», «Ko‘rmayin bosdim tikanni», «Donishmandning yoshligi», «Kumush shahar malikasi», «Abdulla Qodiriyning o‘tgan kunlari» singari sahna asarlari, XX asr adabiyoti, o‘zbek adabiyoti tarixi va adabiyot nazariyasi muammolariga bag‘ishlangan yuzlab ilmiy-nazariy maqolalari Izzat Sultonning badiiy-estetik tafakkurimiz taraqqiyotida alohida fayzli o‘rin tutganligidan dalolat beradi. Izzat Sultonning XX asr oxiri - XXI asr boshlari, ya’ni mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti rivojidagi xizmatlari ham salmoqli. Uning «Oydin kecha asirligida», «Qaqnus», «Yangi odamlar» kabi dramalari so‘nggi davr o‘zbek dramaturgiyasida yangi badiiy-uslubiy izlanishlar sifatida baholanishga haqli.

4Izzat Sultonning XX asr oxiri - XXI asr boshlarida yaratilgan dramalarini zamon va qahramon konsepsiyasi nuqtai nazaridan o‘rganish, ulardagi mavzu va masalalarni, muallif ijodiy niyatining badiiy tajassumini, ma’no talqinlarini, obrazlar tizimini yoritish o‘zbek adabiyotshunosligining dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi taniqli adabiyotshunos va dramaturg Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini muammolarini aniqlashdan iborat. Bu, albatta, dramaturgning dramatik asarlarini tahlil qilish orqali aniqlanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda ishda quyidagi muayyan vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi: – Izzat Sulton dramaturgiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; – Dramaturgning asarlarida zamon muommosini tadqiq etish; – Izzat Sultonning “Yangi odamlar ”pyesasidagi shaxs konsepsiyasini o‘rganish; – Izzat Sulton dramaturgiyasidagi qahramon talqinini tadqiq etish – Dramaturg asarlarida xarakter va kolliziya munosabatlarini tahlil qilish; – Izzat Sulton dramalaridagi psixologizm va psixologik tahlil muommolarini o‘rganish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Ilmiy-adabiy jamoatchilik Izzat Sulton dramaturgiyasiga hamisha o‘z munosabatini bildirib, milliy dramaturgiyamiz ravnaqidagi salmog‘ini belgilashga intilib keladi. Shu ma’noda, XX asrning 60- yillaridan bugungi kungacha Izzat Sulton ijodiga bo‘lgan e’tibor aslo susaygani yo‘q. XX asrning 60-90-yillarida dramaturg ijodi, uning xarakter yaratish mahorati badiiyat, syujet va kompozitsiya singari masalalar aspektida o‘rganilib, qator tadqiqot va maqolalar yaratildi. Bu borada adabiyotshunoslardan

5H.Abdusamatov 1 , S.Mamajonov 2 , T.Sobirov 3 , B.Imomov 4 , B.G‘ulomov 5 , B.Jalilov 6 , va boshqa mualliflarning kuzatishlari, fikr-mulohazalari e’tiborlidir. Adabiyotshunos O‘.Shokirov Izzat Sultonning ilmiy va badiiy ijodini o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganib, nomzodlik hamda doktorlik dissertatsiyalarini himoya qildi. «Izzat Sulton - dramaturg» mavzuidagi nomzod lik dissertatsiyasida ijodkorning dastlabki sahna asarlarini tahlilga tortib, ilmiy-biografik yo‘nalishdagi tadqiqotni olib bordi. Ana shu tadqiqot asosida adibning ijodiy portretini ham yaratdi. Ushbu mual lif Izzat Sultonning ijodiy izlanishlarini, dramaturgiyasidagi badiiy mahorat masalalarini o‘rganib, doktorlik dissertatsiyasini ham yoqladi. Izzat Sultonning so‘nggi yillar ijodi, xususan, XX asrning 90-yillarida yaragilgan dramaparining badiiy-estetik kimmati, mavzu doirasi, muammolari milliy istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan hali o‘rganilmagan. Ushbu masalalarning oydinlashtirilishi Izzat Sulton ijodining o‘zbek sahna madaniyati takomilida tutgan o‘rni va rolini bir qadar belgilash imkonini beradi. Shu ma’noda, u qoldirgan meros va an’ana yosh dramaturglar uchun maxorat maktabi bo‘lib xizmat qilishi shubxasiz. Tadqiqotning ilmiy yangiligi ; O‘zbek adabiyotshunosligida tanqidchi va dramaturg Izzat Sultonning hayoti va ijodi keng o‘rganilgan. Ammo dramaturgning dramaturgiyasidagi zamon va qahramon muommosi talqini yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda mazkur muomma atrofida baholi qudrat fikr aytishga urindik. Bu esa kichik ilmiy ishimizning o‘ziga xos yangiligini belgilab ko‘rsatadi. Тадқиқотнинг предмети ва объекти: Bitiruv malakaviy ishida Izzat Sultonning «Yangi odamlar», «Oydin kecha asir ligida», «Qaqnus» pyesalari taxdil uchun asos qilib olindi. Adibning «Abdulla Qodiriyning o‘tgan kunlari», «Imon» singari asarlari qiyosiy taxlil uchun tortildi. Izzat Sultonning adabiy- 1 Абдусаматов Ҳ.Драма назарияси. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. 2 Мамажонов С. Теранлик. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1987. 3 Собиров Т. Давр ва драма. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1975. 4 Имомов Б.. Жўрав Қ., Ҳакимова Ҳ. Ўзбек драматургияси тарихи. Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 5 Ғуломов Б. Сафдошлар ва издошлар. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983. 6 Жалилов Б. Ўзбек драматургияси поэтикаси масалалари.. Тошкент: Фан, 1984.

6estetik qarashlari bilan mustaqillik davri dramaturgiyasidagi badiiy tafakkur evrilishlari dinamikasini o‘zaro uyg‘unlikda kuzatish uning so‘nggi yillar dramalarida zamon va qahramon konsepsiyasining badiiy talqinidagi o‘ziga xosliklarni yoritish imkonini berdi. Tadqiqot ishi davomida zamon va qahramon muammosining badiiy talqinida ijtimoiy-siyosiy voqelik ta’sirini, milliy mentalitetga xos estetik ideal tabiatini o‘rganish, shuningdek, adib dramaturgiyasida za mon va qahramon konsepsiyasining shakllanishida adabiy an’analarning o‘rni va ahamiyatini yoritishga alohida e’tibor qaratildi Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ushbu bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: – bitiruv malakaviy ishidagi Izzat Sulton dramalarida zamon va qahramon talqini masalalari, adibning tasvirlash mahoratini o‘rganish, tahlil etish yuzasidan erishilgan natijalar dramaturg ijodining ma’lum bir qirralariga oid qarashlarga aniqlik kiritadi va uni yanada boyitishga xizmat qiladi; – tadqiqot natijalaridan oliy o‘quv yurtlari o‘zbek filologiyasi bakalavr bosqichi talabalari amaliy va seminar mashg‘ulotlarida foydalanishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi . Tadqiqot kirish, har biri ikki faslni o‘z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 12 ming 103 so‘zdan iborat. I-BOB. IZZAT SULTON DRAMATURGIYASINING O‘ZIGA XOS

7XUSUSIYATLARI I.1 Dramaturgning asarlarida zamon muommosi Ijtimoiy taraqqiyotning xar bir boskichidagi davrning murakkabligiyu, sir- sinoatlari badiiy obrazlar harakati orqali ayonlashadi. Nafaqat mustaqillik davri dramaturgiyasida, chunonchi, Izzat Sulton pyesalarida, umuman, badiiy-estetik tafakkur taraqqiyotining barcha boskichlari, xususan, yetakchi san’atkorlarning ijodiy izlanishlarida ham ushbu qonuniyatni kuzatish mumkin. Aytish joizki, zamon ruxi va insonning ma’naviy-intellektual olami ijod axdini hamisha o‘ylantirib, tulqinlantirib keladi. Adabiyotshu nos Z.G.Osmanova zamon va inson konsepsiyasini o‘rganish, ilmiy-nazariy umumlashtirish borasida adabiyot ilmi oldida turgan muhim vazifalarni qayd etib, quyidagilarni yozadi: «Insonning shaxs sifatida shakllanish jarayonidagi ma’naviy dunyosini nazariy umumlashtirishga hamisha extiyoj sezib kelinayotir. Har bir ijtimoiy voqelikning tarixiy taraqqiyot boskichlaridagi inson shaxsining murakkabliklari qarama- qarshiliklari, yaxlitligi va yanada muhimi, oxirigacha aslo anglab yetib bo‘lmas jixatlarini tushunish, tushuntirish oldida ilm axdi burchli, qarzdor. Zamon va inson masalasining barcha adabiy turlar va janrlardagi, ulkan so‘z san’atkorlari ijodidagi ijtimoiy-falsafiy, badiiy talqin xususiyatlarini, teran ma’no qatlamlarini o‘rganish, umumlashti rish, yoritish eng ko‘p z’tiborni tortsa-da, qiyomiga yetmagan, tugal yechimini topmagan muammodir». Drama turiga mansub barcha asarlar ham qahramоnlar harakati va ruhiy holatini ko‘rsatishga asоslangan bo‘ladi. Drama so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib, u «harakat» dеgan ma’nоni bildiradi. Drama turiga mansub asarlarda qahramоnlar kayfiyati, qarashlarida o‘zgarishlar ularning dialоg, mоnоlоgida aks etadi. Bu dialоg va mоnоlоglar muayyan hodisani kеng gavdalantirishi bilan epik turga mansub asarlarga, voqealarni faqat qahramоnlar nutqi оrkali ma’lum qilish .bilan esa lirik asarlarga uxshaydi. Hayotni badiiy aks ettirishning ikki turiga xоs sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgani bоnе drama turiga mansub asarlar so‘z san’atining yuksak cho‘qqisi dеb ta’riflanadi.

8 Epik va lirik turga оid asarlarda muallif bayoni alohida o‘rin tutadi. Ularda muallif lirik chеkinishlar vоsitasida ham, qahramоn lar holati tasviri оrqali ham hodisaga o‘z munosabatini bildiradi. Drama turiga mansub asarlarda esa muallif nutqi, muallif bayoni bo‘lmaydi. Hodisalar faqat pеrsоnajlar nutqi - ularning dialоga va mоnоlоgi оrkali bilinadi. Hayotning muayyan ko‘rinishi mana shu tarzda xоlis gavdalantirilishiga ko‘ra ham drama so‘z san’atining оliy turi, san’atning tоji dеb ta’riflangan. Drama asarlarining o‘ziga xоs xususiyatlaridan yana biri ularning sahnada ijrо etilishidir. Bu turdagi asarlar sahnada ijrо etilgandagina to‘laqоnli ta’sirchanlik kasb etadi. Dramaning sahna san’ati sifatida dastlab qaysi xalq madaniyatida paydо bo‘lgani aniq ma’lum emas. Chunki drama san’atnnng yuksak namuasi, eng оmmabоp tоmоsha turi sifatida barcha xalqlar madaniyatida azaldan mavjud bo‘lgan. Biroq u har xil shakl, ko‘rinishda bo‘lgan. Harqdagi qiziqchilar, masxarabоzlar tоmоshalari ham aslida o‘ziga xоs drama asari sanaladi. Abdulla Qоdiriyning «Mehrobdan chayon» rоmani «Qiziqlar» bоbida muqallid, ya’ni taqlid qiluvchilarning kеng maydоn, bоzоr jоylarda qiziqchilik qilib, tоmоsha ko‘rsatgani ma’lum qilinadi. Qaziqchilarning bu ko‘rsatgan tomоshalari ham dramaning o‘ziga xоs ko‘rinishidir. Drama asarlari «san’atning gultоji« dеyilsa-da, unda sun’iylik, yasamalik bоrligi sеzilib turadi. Masalan, aktyor sahnada rоl ijrо etadi, ya’ni muqallidlik qiladi. U o‘zini har xil odamlar qiyofasiga sоlib ko‘rsatadi. Mana shu hodisaning o‘ziyoq dramaning epоs va lirikadan ko‘ra sintеtik san’at ekanini ko‘rsatadi. Albatta, san’at hayotni ramzlar оrqali ko‘rsatish, aslidagidan ko‘ra bo‘rttirib, ta’sirchanrоq qilib gavdalantirishi bilan qiziq. San’atning mana shu jihati, ayniqsa, drama asarlarida aniqrоq namоyon bo‘ladi. Maxmudxo‘ja Bеhbudiy (1875-1919)ning «Paharkush» asari o‘zbеk adabiyotidagi ilk drama dеyiladi. Bu drama 1911 yilda yozilgan bo‘lsa-da, dastlab 1912 yilda «Turоn» gazеtasida bоsilgan, 1913 yilda esa kitоb hоlida chоp etilgan. Dramaning e’lоn qilinishiga mustabid chоr hukumati ma’murlari qarshilik

9qilishgan. Muallif «Paharkush»ni chоr sеnzurasidan o‘tkazish uchun kitоb muqоvasiga rus tilida «Rusiyaning fransuz istibdоdidan qutulishi va mashhur Bоrоdinо muhоrabasi xоtiralari yubilеyiga bag‘ishlayman» dеb yozishga majbur bo‘lgan. Drama asarlarida insоn ichki dunyosida mavjud bo‘lgan qarama - qarshiliklar kurashi epоs va lirikadagidan ko‘ra оchiqrоq namоyon bo‘ladi. Bunday bo‘lishiga aktyorning sahnada rol ijrо qapishi ham sabab bo‘ladi. Drama asarlarida ham xuddi rоman, qissa, hikoya, dоstоn, ballada kabilardagi singari kishilararо ko‘rash va insоnning o‘z ichki dunyosidagi ziddiyat ko‘rsatiladi. Insоn qalbidagi qarama - qarshilik tadqiqоtlarda «ichki kolliziya» dеb yuritiladi. Drama turiga mansub asarlar ham tanlangan mavzusi va uni yoritilishiga qarab janrlarga bo‘linadi. Bular: drama, kоmеdiya, tragеdiya janrlaridir. Ular muayyan umumiyliklarga va ma’lum bir o‘ziga xоsliklarga ega. Masalan, fоjеlikni ko‘rsatish asоsiy o‘rin tutgan tragеdiyada kоmеdiyaga xоs kulgili holatlar bo‘lishi yoki drama janridagi asarlarda ham qahramonlar o‘lishi, оlishuvlar, qotilliklar na - mоyon qilinishi mumkin. Drama turiga mansub janrlar pеsa dеb ham yuritiladi. Pеsa fransuzcha so‘z bo‘lib, «butun», «ulush» dеgan ma’nоni bildiradi. Pеsa drama, kоmеdiya, tragеdiyaning umumiy atamasidir. Drama yunоncha so‘z bo‘lib, «harakat» dеmaqair. Bu janrga mansub ilk asarlar dastlab turli xalq marоsimlarida ijrо qilingan. Xalq marоsimlari drama janri vujudga kеlishiga pоydеvоr bo‘lgan. Hinhistоn, Xitоy, Yunоnistоnda qadim - qadimdan marоsimlarda sahna tоmоshalari ko‘rsatilgan. Xоzirgi tasavvurdagi drama asarlarining ilk ko‘rinishlari esa Yevrоpada shaklangan. Bu mamlakatlarda sahna san’ati, ayniqsa, Uyg‘оnish davrida rivоj tоpgan. V. SHеkspir (1564-1616), Lоnе dе Vеga (1562-1635) kabi adiblarning dramalari kеng shuhrat qоzоngan. Drama janridagi asarlarda kоmеdiya va tragеdiya xususiyatlari o‘ziga xоs tarzda umumlashadi. Chunki unda jiddiy kоnfliktga asоslangan vоqеalar qahramonlarning ham kulgili, ham fоjеali holatlarini gavdalantirish оrqali ko‘rsatiladi. Umuman, drama asarlari ijоbiy va salbiy kuchlar оrasidagi kurashni namоyon etishga

10asоslanadi. Hamzaning «Paranji sirlari», Uyg‘un va Izzat Sultоnning «Alishеr Navоiy» dramasida ham qahramonlar o‘rtasidaga ziddiyat mavjud hayot haqiqatiga mos gavdalantiriladi. Kоmеdiya yunoncha so‘zdir. Bu janrga mansub asar larda voqealar qahramоnlarning kulgili fе’l - atvоrlari, xatti - harakatlarida ko‘rsatiladi. Hayotning muayyan hodisalarini kulgili tarzda namоyon etshp kоmеdiyaning asоsiy xususiyati sanaladi. Xalq tоmоshalari kоmеdiyaning naydо bo‘lishi uchun ham ilk asоs hisоblanadi. Harq xalqlari, jumladan, o‘zbеk xalqi marоsimlarida qiziqchilar, muqallidlar turli kulgili tоmоshalar namоyish etishgan. O‘sha kulgili tоmоshalar kоmеdiyaning o‘ziga xоs bir ko‘rinishidir. Qodimgi yunonlar ham o‘z marоsimlarida turli kulgili tоmоshalar ko‘rsatishgan. Eramizdan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistоnda yashab o‘tgan Aristоfanning «CHavan-dоzlar», «Bulutlar», «Qurbaqalar» kabi asarlari kоmеdiyaning ilk yuksak namunalari sanaladi. Lоnе dе Vеganing «Tоlеdо kechasi», V. SHеkspirning «Qiyiq qizning quyilishi», Karlо Gоtsining «Turandоt», Jan Batist Mоlyеrning «Dоn Juan», Pеr Bоmarshеning «Sеvilya sartarоshi», Fоnfuzinning «Dumbul bоyvachcha», A. Gribоyеdоvning «Aqllilik balоsi», N. Gоgоlning «Rеvizоr», A. Оstrоvskiyning «Qo‘ynidan to‘kilsa qo‘njiga» kabi kоmеdiyalarida hayotning jiddiy muammоlari qiziqarli va kulgili gavdalantiriladi. Hamzaning «Maysaraning ishi» asari ham mavjud hayot haqiqatini kulgili holatlarda ko‘rsatishi bilan e’tibоrni jalb qiladi. Tragеdiya da kеskin, murоsasiz ziddiyatlarni ko‘rsatish, qahramоnlar taqdiridagi fоjеalarni akslantirish, hayotning muhim ijtimоiy - siyosiy, ma’naviy - axlоqiy muammоlarini falsafiy tahlil qilish asо siy o‘rin tutadi. Ushbu janrning xuddi quvnоq tоmоshaday «tragеdiya - echki qo‘shig‘i» dеb nоmlanishiga sabab esa bu xil asarlarning dastlab qadimgi Yunonistоnda paydо bo‘lishi bilan bоg‘liq. O‘tmishda bu mamlakatda dala, bоg‘dоrchilik va may xudоsi Diоnis harafiga echki qurbоnlik qilinib, bayramlar o‘tkazilgan. Bu bayramlarda ko‘rsatil gan xalq tоmоshasi «tragеdiya - echki qo‘shig‘i» dеyilgan. Kеyinchalik bоshqa sayil, bayramlarda namоyish qilingan tоmоshalarning

11birinchi ko‘rinishida ham Diоnis harafiga echki qurbоnlik qilish sahnasi o‘ynalgan. SHu tarzda hayotdagi fоjеalarni gavdalantirish asоsiy o‘rin tutgan sahna asari «tragеdiya» dеb nоmlangan. Qadim zamоnning Esxil, Sоfоkl, Yevripid singari dоnishmand ijоdkоrlari tragеdiyaning yuksak namunalarini yaratshngan. Ularning asarlarida insоn qismati chigalliklari, kishilar fе’l - atvоri murakkabliklari butun ziddiyatlari bilan ta’sirchan akslantirilgan. Tragеdiya asarlarini qadimdan shе’riy usulda yozish an’ana bo‘lgan. Shuning uchun Sоfоkl asarlari ham, SHеskpir tragеdiyalari ham qisman nasriy parcha aralashgan holda asоsan shе’riy yo‘lda yozilgan. Tragеdiyalarda asоsan yuqоri tabaqa vakillari hayotini gavdalanti rish taоmilga aylangan. Bu bilan hukmrоn tabaqalarning nоbоp xatti - harakatlari millat, mamlakat uchun fоjеa kеltirishi ta’kidlangan. Tragеdiyalar mana shu jihatiga ko‘ra ham hamisha hammaning e’tibоrini tоrtgan. Tragеdiya XIX asrgacha, ya’ni rоman janri yuksak mavqеga erishguniga qahar Yevrоpada adabiyot mavqеini bеlgilashning o‘ziga xоs mеzоni bo‘lib kеlgan. Ilk tragеdiyalarda xudоlar, ilоhiy kuchlar, mifоlоgik qahramоnlar o‘rtasidagi murоsasiz kurash ko‘rsatilgan. Kеyinchalik V. SHеkspir (1564-1616), J. Rasin (1639-1699), Vоltеr (1694-1778) asarlarida yuqori dоira kishilari hayotidagi fоjеliklar gavdalantirilgan. A. Pushkin (1799-1837)ning «Bоris Gоdunоv» asari rus adabiyoti dagi dastlabki tragеdiyalardan sanaladi. Abdurauf Fitratning «Abulfayzxоn» (1924) asari esa o‘zbеk adabiyotidagi ilk tragеdiya hisоblanadi. Maqsud SHayxzоdaning «Mirzо Ulug‘bеk» asarida davr fоjеasi tеmuriy hukmdоrlar o‘rtasidagi murоsasiz kurash manzarasi оrqali ko‘rsatilgan. Tragеdiyada fоjеalarni ko‘rsatish asоsiy o‘rin tutsa-da, unda kоmеdiyaga xоs kulgili sahnalar ham bo‘lishi mumkin. Harоf Bоshbеkоvning «Tеmir xоtin» asarida qishlоq ayolining uqubatli hayoti kulgili vоqеalar оrqali gavdalantiriladi. Butun turish - turmushi dala mehnati bilan bоg‘liq xоtin - qizlarning zahmat - mashaqqatiga tеmir rоbоt ham bardоsh bеrоlmasligi qiziqarli vaziyatlarda namоyon etiladi. SHu bоisdan «Tеmir xоtin» tragikоmеdiya dеyiladi. Fоjеlikni kulgili, qiziqarli akslantirish ustuvоrligi nazarda tutilsa, uni shunday dеyish

12mumkin bo‘ladi. Tragikоmеdiya mustaqil adabiy janr emas. U tragеdiyaning o‘ziga xоs ko‘rinishi, xоlоs. Tragikоmеdiyada ijtimоiy hayotning juda jiddiy ma’naviy - axlоqiy, siyosiy muammоlari kulgili vоqеalar оrqali ko‘rsatiladi. Dramada tragеdiyaga xоs fоjеlikning bo‘lishi, tragеdiyada kоmеdiyadagiday kulgili vоqеalarning mavjudligi barcha adabiy janrlar mushtarak hodisa ekanidan dalоlat bеradi. Taniqli rus adabiy tanqidchisi V.G.Belinskiyning aytishicha, drama adabiyotning gultoji hisoblanadi. Unda dramaturga nisbatan tashqi voqea hodisalar, hayotiy masalalar ishtirok etuvchi shaxslarning о‘z о‘zini namoyon qilishi vositasida aks etiriladi. Adabiyotning boshqa ikki turiga xos belgilar dramada shu tarzda chatishib ketishini epik va lirik ibtido о‘zaro qо‘shiluvining aynan о‘zi deb tushunish mumkin emas. Bunday qо‘shiluv natijasida drama emas, lirik epik poeziya yuzaga keladi. Unda voqealarning epik tasviri bilan shoir fikr tuyg‘ularining lirik ifodasi birlashtirib ketgan bо‘ladi. Drama bir qator о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lib, ularning eng muhimlarini kо‘rib о‘tmoq zarur. Bu xususiyatlarning biri shundan iboratki, mazkur turga mansub asarlarda harakat dramatik tarzda, ya’ni keskinlik, о‘tkirlik kasb etgan holda rivojlanib boradi. Har qanday hodisa ham dramatik bо‘lavermaydi va shunga kо‘ra drama syujetiga kiravermaydi. «Dramatizm faqat suhbatda emas, balki gapiruvchilarning bir biriga nisbatan harakatidadir, degan edi V.G.Belinskiy. Agarda, masalan, ikki kishi bir nima tо‘g‘risida bahslashsa, bu yerda faqat drama emas, balki dramatik unsur ham yо‘q; ammo bahslashuvchilar bir birlaridan ustun chiqishi uchun, bir birlarining harakatlarining qanday bо‘lmasin biron tomonini bosib qо‘yishga yoki ruhning zaif qillarini chertib qо‘yishga urinsalar va bu narsa orqali ularning xarakterlari ochilsa, nihoyat, bahslashuv ularni bir birlariga nisbatan yangi munosabatda bо‘lishga majbur qilsa bu narsa drama deb atalishi mumkin».

13 Agar epik asarlarda dramatik jihatlar ayrim о‘rinlardagina kо‘zga tashlansa, dramada ular, odatda, har bir sahnada, kо‘rinishda mavjud bо‘ladi. Dramaning mazkur belgisidan uning ikkinchi xususiyati kelib chiqadi. Bu xususiyat shundan iboratki, dramada muayyan harakat birligi bо‘ladi. Albatta, harakat birligi poeziyaning boshqa turlarida ham mavjud, chunki usiz asarni g‘oyaviy badiiy jihatdan bir butun, yaxlit, mukammal, holga keltirish mumkin emas. Agar harakat birligi bо‘lmasa, asar alohida- alohida parchalarga bо‘linib ketadi va uni «asar» deb atash mumkin bо‘lmay qoladi. Agar epik asar yaratuvchi yozuvchi о‘z asarining g‘oya va mavzuni kо‘p tomonlama yoritishga intilib, о‘zaro bog‘langan va oqibat natijada asosiy fikrni ifodalashga xizmat qiladigan bir necha hayotiy muammoni kо‘tarib chiqishi mumkin bо‘lsa, dramaturg imkoniyatlari dramatik asarning qat’iy raqamlari bilan ma’lum darajada cheklangan bо‘ladi. «Soddallik, u qadar murakkab emaslik va harakat birligi (asosiy g‘oyaning birligi ma’nosida), deb yozgan edi V.G.Belinskiy, dramaning asosiy shartlaridan biri bо‘lishi lozim; unda hamma bir maqsadga, bir mо‘ljalga qarab yо‘nalishi kerak». Bunga iqror bо‘lmoq uchun Asqad Muxtorning «Chinor», «Said Ahmadning» «Ufq», Odil Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanlari bilan ular asosida yaratilgan spektakllarni taqqoslab kо‘rish mumkin. Spektakllarda romanlarning ayrim syujet chiziqlari mag‘zigina qoldirilib, asosan, ularning rivoji kо‘rsatilgan. Shunday qilib, sahnada ziddiyatlar asosida rivojlanib boruvchi harakat birligini saqlash, qahramonlarning nutqlari va imo- ishoralari, о‘z-о‘zlarini namoyon qilishlari vositasida dramada hayot illyuziyasi (manzarasi) yaratiladi. Shunga kо‘ra, drama «hayotiy shakl» yaratishning nihoyatda kata imkoniyatlariga egadir. «Adabiyotshunoslik lug‘ati»da dramaga shunday ta’rif beriladi: «drama (yun. - harakat) - badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. Dramaning tasvir predmeti - harakat, u, Arastu ta’rificha, «barcha tasvirlanayotgan shaxslarni harakat qilayotgan, faoliyatdagi kishilar sifatida taqdim etadi».

14 Drama obyektning plastik obrazini yaratadi, unda subyekt - ijodkor shaxsi ham obyektga singdirib yuboriladi. Drama adabiyotga ham, teatr san’atiga ham birdek taalluqli: uni о‘qib ham qabul qilish mumkin, ayni chog‘da, u teatr asari - spektaklning asosi. Boshdanoq sahnaga mо‘ljallab yozilishi dramatik asarning qurilishi, poetik о‘ziga xosligini belgilovchi eng muhim omildir. Chunki u sahna ijrosini ham kо‘zda tutishi zarur…» Yuqorida aytib о‘tilganidek, drama sahna uchun mо‘ljallangan bо‘ladi. Ijroga mо‘ljallanganlik dramaning ichki strukturasini ham belgilaydi. Jumladan, dramadagi harakat - syujet voqealari makon va zamonda cheklangan, ijro vaqtiga sig‘ish uchun syujetning keskin konflikt asosida shiddat bilan rivojlanishi taqozo etiladi. Dramada konseptrik syujet yetakchilik qiladi, syujet voqealari sabab-natija munosabatlari asosida bir markazga uyushtiriladi. Sabab va vaqti jihatidan yaqin bо‘lishini talab qiladi. YA’ni dramaturg asarni yaratayotganidayoq syujet voqealarining ijro vaqtiga sig‘ish haqida qayg‘urishi, syujet voqealarini keskin konfliktlar asosida shiddat bilan rivojlantirishi zaruratga aylanadi. Dramada syujet voqealari yuz beradigan makon ham cheklangan: birinchidan, voqealar kechadigan joyni sahnada shartli qayta yaratish (joy illyuziyasini hosil qila oladigan dekoratsiyalar yordamida) mumkin bо‘lishi lozim; ikkinchidan, voqealar makoniy о‘zgarishlar jihatidan ham cheklangan, ya’ni ular kо‘pi bilan tо‘rt-besh joydagina kechishi mumkin. Bir parda davomida sodir bо‘luvchi voqealarning bitta joyda kechishi, syujet voqealari shu joy bilan bog‘liq rivojlanishi e’tiborga olinsa, dramaning syujet qurilishiga ijro imkoniyatlari kuchli ta’sir qilishi ayon bо‘ladi. Drama turi uch janrdan iborat. Bunga tragediya, komediya, drama (tor ma’noda)lar mansub, shu bilan birga har bir janrning о ‘ziga xos b о ‘lgan xillari ham y о ‘q emas. Bular vodavil, melodrama, fars, intermediya, tragiko med iya va boshqalar. Shu bilan birga pyesa - reportaj, pyesa - montaj, radiodrama shakllari ham uchrab turadi. Shuni ham aytib о ‘tishimiz lozimki, adabiyot tarixida badiiy asarlarni tur va janrga ajratishda turlicha terminlarni ham q о ‘llab kelishgan.

15 Sharqda ham drama о‘ziga xos yо‘ldan ketdi. Hindistonda melodning birinchi ming yillik davrida, Yaponiyada X-XI asrlarda, Xitoyda XI-X asrlarda drama tugal tur shaklini oladi. Yuqorida aytib о‘tganimizday, drama turi nazmdan keyin bir necha asrlar о‘tgandan sо‘ng XX asr tongida о‘zbek adabiyoti olamiga kirib keldi. Yana shuni xarakterliki, bir qancha tur va janrlarda ijod etgan san’atkorlar ijodida nazm va nasrdan sо‘ng dramatik asarlar paydo bо‘la boshlagan. CHо‘lpon nazmda tanilganidan, «Dо‘xtir Muhammadiyor» kabi hikoya va qissalari bilan nasrda kо‘zga kо‘ringanidan keyin «Yorqinoy», «Mushtum-zо‘r»lari sahnaga chiqadi. Endi keyingi avlod adiblarini olib kо‘raylik. Hamid Olimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» (1937), «Zaynab va Omon» (1938), «Semurg‘» (1939) kabi ajoyib dostonlarining muvaffaqiyatlari uni dramaturgiya janriga yetaklab, «Muqanna» (1943) sahna asarining yozilishiga ilhom bag‘ishladi. Oybek, Uyg‘un, Said Ahmad, Shukrullo, Ramz Bobojonov, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov kabi san’atkorlar ijodlarini kо‘zdan kechirsak, yuqorida aytilgan adabiy, hayotiy tamoyillar amalga oshganligining guvohi bо‘lamiz. Ayrim san’atkorlarda adabiy turlarning barchasi ham о‘rinli ishlatilgan. Masalan, lirika, epos, drama, tanqidchilik, tarjimachilik - CHо‘lpon, Oybeklarning ijodiy faoliyatlarida yaqqol namoyon bо‘lgan. Shunday kishilar ham borki, ular nasr va nazmda asar yozishdan kо‘ra dramani yaratish oson deb о‘ylaydilar. Ular 4-5 kishini sahnaga chiqarib qо‘yib, sо‘z berib, bir-birlari bilan gaplashtirib qо‘ysangiz, bas, drama tayyor bо‘ladi, deb faraz qilinadi. Dramaga bunday jо‘n, yuzaki qarash, uning tabiati va xarakterini bilmaydigan, bu turmush kо‘chasidan о‘tmagan shaxslarninggina soxta fikridir. Pyesani yaratish uchun uning muallifidan davrning dolzarb masalalarini ixcham shaklda mohirlik bilan ifodalash, dramatik harakatni butun asar davomida qizil ip kabi о‘tkazish, qiziqarli, о‘tkir voqealarni topish, kuchli konfliktlarni yaratish, puxta xarakterlar zaminida paydo bо‘ladigan chuqur ichki kechinmalarni berish,

16monolog va dialoglarni bir-biriga mantiqan uzviy bog‘laydigan tilni ishlash talab qilinadi. Dramaning badiiy adabiyotning qiyin turi deb atalishi yana shundaki, unda voqealarni shunday kо‘rsatish kerakki, ular ixcham ravishda namoyon etilishini, personajlarning xarakterini sо‘z va yumush bilan elastik holda, aniq va tо‘liq ochishni, tushuntirish, bayon etish, izoh berishdan tо‘la ravishda xoli bо‘lishni, keraksiz tafsilotdan qocha bilish san’atini egallashni talab qiladi. Dramaning xarakterli xususiyati shundan iboratki, uning muallifi nasrchi va nazmchidan farqli о‘laroq о‘quvchilar va tomoshabinlar bilan о‘z qahramonlari orqali bevosita gaplashadi, muloqotda bо‘ladi. Dramaturg qahramonlarining faoliyatini kо‘rsatib, ahloqini ifodalab, ruhiy olamini ochib, о‘zining hayot haqidagi tafakkurini izhor etadi, davrining muhim, dolzarb masalalariga munosabatlarini bildiradi. Bu hol dramada qahramonning ahamiyatini juda oshiradi, uning turmush mezonini aniqlaydigan shaxsga aylantirib yuboradi. Mana shundagina qahramonning hayotiy zamini, qilmishlari va xatti- harakatlarining ahamiyati kо‘zga tashlanadi. Bunday qahramon dramaning g‘oyaviy mohiyati bilan uzviy bog‘lanib, uning tub ma’nosini gavdalantiradi, bosh dramaturgik konfliktning rivojiga alohida kuch baxshida etadi. Dramaning boshqa turlardan ajratadigan xususiyati shundaki, muallif yuz bergan harakatni, hodisani, tomoshabinlarni bevosita kо‘z oldiga keltirib ijod etadi. Yuz bergan hodisaga urg‘u qilishimizning boisi shundaki, asar dialog va monologlardan tashkil topib, muallif «chetlashtirilib», о‘z sо‘zidan mahrum qilinadi. Voqea va hodisa tо‘la ravishda harakatda о‘z ifodasini topishi tufayli muallifni bayonchilikdan, hikoya etishdan forig‘ etadi. Dramaturg tomoshabinga hech narsani tushuntirmasdan, qahramonlarining qilmishlarini bayon qilmasdan voqealarga shunday harakat berib yuboradiki, shundan tomoshabinga hamma narsa yuboradiki, shundan tomoshabinga hamma narsa ayon bо‘lganday tuyiladi. Kelgusi voqealar oqimiga nazar tashlay biladi, ularni hayojon bilan kuzatadi.

17Ma’lumki, muallif dramada personaj tarjimai holini berishda juda cheklangan. Nasr va nazmda qahramonning kelib chiqishi, qayerda yashagani, qayerni bitirgani, ilgari nima ish qilganini, hozirda nimalar bilan shug‘ullanayotganini, ota - onasining hayotini, qarindosh - urug‘larini keng yoritib berishi mumkin. Dramada esa insonlarning qismatlarini, ichki olamlarida tez-tez yuz beradigan kechinma va tovlanishlarini muallif о‘z tili bilan har tomonlama ochib berish imkoniyatiga ega xolos. U о‘z qahramon bilan romanchiday har vaqt birga bо‘lib, о‘quvchilarga ularni qanday tushunish kerakligini aytib bera olmaydi. Shaxslarning sirli fikrlarini, xarakteridagi yashirin motivlarini, kuchli kechinmalarining sabablarini tushuntirishdan xolidir. Shunday bо‘lgandan keyin dramaturg о‘z asarining syujetini shunday tuzishi, voqealarini shunday ifoda etishi kerakki, ularda qahramonlar va vaziyatlar, xarakterli xususiyatlar, personajlarning zarur qirralari ochiq-oydin tо‘laligicha namoyon bо‘lsin. Bulardan о‘quvchi va tomoshabin muallif ayta olmagan, bо‘lishi mumkin bо‘lgan narsalarni ham fahmlab oladi. Roman qahramoni bilan drama qahramoni о‘rtasida qanday farqlar bor? Sahna asarini yozishga ahdu paymon qilgan qalamkash bu masalaga diqqat e’tiborini qaratmasdan turib, pyesa yoza olmasligi, yozsa ham uning asari muvaffaqiyatsiz chiqishi aniq. Ikki janrdagi shaxslarni bir-biridan ajratish, tafovutlarni obdon bilish lozim. Albatta, bularni bir – biriga qarshi qо‘yish yoki farqlariga befarq qarash orqali masalaga tо‘g‘ri yondashib bо‘lmaydi. Ma’lumki, ikki janrning о‘ziga xos tabiati, badiiy shakllari о‘z-о‘ziga ularning farqlarini keltirib chiqaradi. Qahramonlarni xarakterlash, ularning qiyofasini yoritib berish ikki janrda turlicha namoyon bо‘ladi. Ma’lumki, ikki janrdagi qahramon ham adabiyotning umumiy qoidalari va talablaridan kelib chiqib yaratiladi. Shu sababdan ham ularga kо‘p umumiylik xos. Har ikki adabiy qahramonning obrazlar deb atalishi ham bejiz emas. Bu hol esa dramadagi personajni epos va lirika qahramonidan butunlay boshqacha, badiiy vositalardan foydalanmay yaratilgan, deb faraz qilish ham juda zararli oqibatlarga olib borishi mumkin.

18Masalaning bu taxlit kundalang qo‘yilishi bejiz emas. Negaki, badi iy asarning barcha komponentlari, ichki tarkibi inson konsepsiyasi mexvari atrofida mujassamlashadi. Badiiy asarning xarakterlari, kon flikt ko‘rinishlari, syujet rivoji va kompozitsiyasi, umuman, obrazlar tizimi, holatlar, kayfiyatlar tasviri hamda talqinidagi nuqtai nazar, hamma-hammasi insonni badiiy-estetik, falsafiy idrok etish, shuningdek, badiiy ifoda etish prinsiplarining takomilidan, boyish jarayonidan suv ichadi. Tabiatda agar oftob Sharqdan chiqib Farbga botsa, badiiy asarlarning yorug‘lik manbai inson konsepsiyasidan boshlanib, yana u bilan yakunlanadi. Bir so‘z bilan aytganda, badiiy asarlarning barcha unsurlari inson konsepsiyasidan baxra oladi. Hayot hamisha o‘zgarish, yangilanish jarayonida. Tabiat fasllaridagi evrilish inson shaxsi, ma’naviy dunyosi, intellektual holati, darajasi uchun ham xos. Yuqorida ta’kidlanganidek, hayotimizdagi ijgimoiy-siyosiy til madaniy o‘zgarishlar odamlar ma’naviyatiga ham jiddiy sifat o‘zgarishlarini olib kirdi. Shu boisdan adiblar o‘zlarining mustaqillik yillarida yaratgan asarlariga o‘kituvchi yoki shifokor, muxandis yoki dexkon, chorvador yoki ishchi obrazlarini olib kirishga intilishar ekan, ularning ma’naviyati, ruhiy dunyosiga, intellektual saviyasi bilan birga tadbirkorlik xususiyatlariga ham asosiy diqqat- e’tiborni qaratishmokda. Izzat Sultonning «Yangi odamlar» pyesasi ana shunday izlanishlar samarasidir. Asar janrini adibning o‘zi «axlokiy-psixologik drama», deb belgilaydi. Shundan ham bilish mumkinki, hayot materialini badiiy-estetik idrok va ifoda etish xususiyatlari asar janrini ham belgilab berar ekan. Bu - birinchidan. Ikkinchidan, bugungi adabiy jarayonda adabiy janrlar o‘rtasida diffuziyalanish hodisasi nihoyatda kuchli. Ushbu hodisa adabiy janrlar taraqqiyotining keyingi yillarga xos bo‘lgan yetakchi tamoyillaridan biri sifatida ko‘zga tashlanmoqda. SHe’riyatga xos lirik kechinmalar va ko‘tarinkilik, eposga xos holat va xatti- harakatlar vazminligi dramaning turfa janr ko‘rinishlariga singib borayotir. Bu bilan drama o‘zining adabiy tur sifatidagi salohiyatini yo‘qotayotgani yo‘q.

19Aksincha, o‘ziga yondosh adabiy turlar(lirika, epos)ga xos xususiyatlarni o‘z tabiatiga singdirgan holda boyib bormoqda. «Yangi odamlar» pyesasida kurimlilikni (tomoshaviylikni) ta’minlovchi xatti- harakatlar tig‘izligidan ko‘ra sezimlilik ko‘proq ustuvor. YA’ni, unda qahramonlarning tuyg‘u-kechinmalarini ko‘rsatishga alohida e’tibor qaratiladi. Boshqacha aytganda, mohiyatan dramatik xarakterga ega bo‘lgan voqealar, harakatlar tuyg‘u va kechinmalar bilan uyg‘un holda aks ettiriladi. Adibning diqqat-e’tiborini tortgan qahramonlar xatti-harakatini tuyg‘ular, kechinmalar takomili boshqaradi. Shu ma’noda, «Yangi odamlar» biz o‘qib, ko‘rib, tomosha qilib o‘rgangan, odatlanib qolgan an’anaviy sahna asarlarga ko‘p ham o‘xshayvermaydi. Unda eposga xos tarang syujet oqimi, taxliliy mulohazakorlik, lirikaga xos tuyg‘u- kechinmalar talqini yetakchilik qiladi. Bular - asar qahramonlarining ruhiy olamini ochishdagi badiiy usullar tizimi. Asarda azaliy va abadiy, ayni paytda hamisha navqiron muhabbat masalasiga munosabat orqali qahramonlarning xarakteri ochib boriladi. «Yangi odamlar» pyesasida bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri - tadbirkorlarning xarakter-xususiyatlari, ularning ruhiy dunyosi iqlimlarini ochish dramaturgning diqqat markazida turadi. Adib ushbu asarida ham o‘z ijodiy kredosiga sodiq qolgan. Xususan, xox tarixiy, xox zamonaviy mavzuda bo‘lsin, davrning muhim ma’naviy-axlokiy, ijtimoiy-siyosiy masalalari dramaturgning barcha asarlarida bo‘y ko‘rsatib turadi. Izzat Sulton tarix va zamonaviylik» mavzuiga bag‘ishlangan suxbatlaridan birida quyidagilarni yozadi: «Tarix hamisha zamon uchun xizmat qiladi. Asar tarixiy mavzudami, zamonaviy mavzudami, bari bir, unda zamonaga zarur gap aytilishi, zamonaning ma’naviy extiyojlariga javob berishi kerak. Adibning adabiyotshunos N.Raximjonov bilan «Tonglar - yorug‘lik enagasi» sarlavxali suxbatida bugungi kunning uch o‘zak masalasiga diqqat qaratganligini kuzatishimiz mumkin. Hamma zamonlarda va har kanday jamiyatda Inson, Imon, Mulk - mukaddas, degan g‘oyani ilgari suradi adib. Qayerdaki inson xor

20bo‘lgan bo‘lsa, o‘nta joyda taraqqiyot so‘nadi. Yoki orqaga ketadi. Bosh mezon bu - inson. Hozircha biz insonning bunyodkorlik saloxiyatini to‘la-to‘kis amalga oshira olganimiz yo‘q, deya afsus bildiradi. Hozirgi jamiyatimiz taraqqiyotida Inson, Imon, Mulk - muqaddas bo‘ldi, degan narsaga biz ko‘nikkanimizcha yo‘q deydi. SHo‘rolar davrida mulkka nisbatan xurmat tuyg‘usi, mulkchilik madaniyati yo‘q bo‘lib ketdi. Shuni biz tiklashimiz lozim. Mulkdorlikka munosabatni shakllantirishimiz kerak, deydi. «Hayotda tadbirkorning ahamiyati juda katta. Mexnatkashlar jamoasida okilona rahbarlik qiluvchi shaxslarni ham tadbirkorlar qatorida ko‘raman. Rahbar tadbirkor bo‘lmasa, rahbar emas. Alisher Navoiyning rahbar haqida bir gapi bor. Agar bir yog‘och parchasini o‘tga tashlasangiz, undan shu’la chiqadi. Va lekin u xonadoningizni chiroq misoli yorita olmaydi. Chiroq kerak, deydi. Rahbarni buyuk tafakkur chirog‘i, deb ataydi». Demak, nafaqat kechmishimizda, shu bilan barobar, bugungi kunda ham o‘z mavqeini, nufuzini yo‘qotmay kelayotgan ma’naviy qadriyatlarga zamona talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan munosabat bildirish, baholash, fikr yuritish Izzat Sulton ijodining bosh mezoni. «Umuman, yaxshimi-yomonmi mening bir odatim, ijodiy tamoyilim bor: kulog‘im o‘tmishdan kelayotgan sadodan faqat bugunga kerak bo‘ladigan narsalarnigina eshitadi», - deydi dramaturg. Adib ijodiy prinsiplarining bu taxlit shakllanishiga sabab bo‘lgan, ta’sir ko‘rsatgan omillar sirasiga nimalar kiradi? Bolalik chog‘laridan o‘zining aqliy-ma’naviy tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatgan hayotiy hodisalar va turmush kechinmalari xususida to‘xtalar ekan, adib bunday deydi: «Men Beshyog‘ochdagi Almaiy nomli tajriba-ish maktabida o‘rta ma’lumotni olganman. Maktabimizda Lev Tolstoyning «Yesli ya ne za sebya, kto je za menya? Yesli ya tolko za sebya, zachem je ya?» - «Agar men o‘zimni o‘ylamasam, kim meni o‘ylaydi? Agar faqatgina o‘zimni o‘ylasam, mening nima keragim bor?» degan so‘zlari hikmat qilib yozib qo‘yilgan edi. Men ana shu ruhda, o‘zimni ham, jamiyat oldidagi burchimni ham unutmaslik ruhida tarbiyalanganman. O‘zimni doimo, shu jumladan, hozir ham jamiyatning bir

21zarrasi deb bilaman» Demak, inson - eng bebaho va benazir ma’naviy-intellektual qadriyat. Shaxsning ruhiy hamda aqliy tarbiyasi, takomili masalasi Izzat Sulton asarlarining o‘zak mag‘zini tashkil etadi. Shaxsning ma’naviy-axlokiy madaniyati masalasi adib dramaturgiyasida, xususan, «Alisher Navoiy», «Imon» asarlaridan tortib «Yangi odamlar», «Oydin kecha asirlgida» pyesalarigacha, barcha-barchasidan «qizil ip» bo‘lib o‘tadi. Adib o‘z dramalarinish barchasida ushbu muammoning turfa qirralarini badiiy tadqiq etishga, zamonaning ma’naviy-intellektual ehtiyojlariga javob izlashga intiladi. Ma’lumki, adabiyotdagi yangilik hayotdagi yangilikni payqab olishdan boshlanadi. Bu narsa esa san’atkorning hayotiy-estetik idealidan suv ichadi. Adib ijodiy niyatidan baxra olib adabiy hayotga yo‘llanma oladi. Badiiy shaklda yangi umrini boshlaydi. Adib Izzat Sultonning shaxs sifatida shakllanishida uning bolalik yillari ongi- dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatgan hayotiy omillarni ta’kidlamaslik mumkin emas. Zero, jismoniy tarbiya singari ruhiy-aqliy tarbiyaning bolalikdan boshlangani ayricha ahamiyatga ega bo‘ldi. Xususan, «Hech kimdan xafa bo‘lma va hech kimni xafa qilma» singari xalq hikmatini ko‘p bora takrorlar edi ustoz. Bu narsa, shubxasiz, adibning shaxs sifatida shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan ma’naviy omillar sirasi ga kiradi. Ko‘ngilni ma’rifatli qilish Izzat Sulton pyesalaridan tortib il miy tadqiqotlarigacha balqib turadigan masaladir. Adib davrning ma’naviy- intellektual saviyasiga, ehtiyojlariga javob berish masalasini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Mazkur talab va ehtiyojlar adabiyot va san’at oldida gi eng dolzarb vazifalar sirasidan, deya ta’kidlar ekan, o‘zidan va o‘z ijodidan ham ana shu narsani kat’iy talab qiladi. Zamonga hamnafaslik, zamonning ma’naviy-intellektual ehtiyojlari va talablari bilan birga yashash, zamon yo‘riqlari taqozo etgan aqliy tarbiya masalalari dramaturgning fikri-zikrini band etgan, ilmiy-ijodi izlanishlarining o‘zak mag‘zini tashkil etgan. «Alisher Navoiy», «Imon» singari badiiy barkamol

22sahna asarlaridan boshlab ijodiy izlanishlarining so‘nggilaridan bo‘lgan «Yangi odamlar» pyesalarigacha ma’naviy-axlokiy masalalar badiiy-estetik tadqiq etilganligidan voqif bo‘lamiz. Ma’lumki, olma daraxti qanchalik shig‘il gullasa, quyuk meva tugsa hosil mo‘l bo‘libdi, deymiz. Lekin ana shu zalvorli hosilning pishib yetilishi uchun daraxt ham shunchalik sershox, kelbatli, baquvvat bo‘lishi kerak. Mevali daraxt qanchalik katta va serbutoq bo‘lsa, shunchalik ko‘p hosil berishi tabiiy. Shunga monand, mazmun shaklni belgilar ekan. San’atkor asarlaridagi zamon va qahramon masalasi xalq hayoti va axloqi, millat ma’naviy madaniyati bilan uzviy bog‘liqlikda zoxir bo‘layotganligi boisidan ham ijtimoiy-ma’naviy hayotdagi izi, ta’siri, o‘rni va ahamiyati sezilarlidir. Agar e’tibor bersak, milliy istiqlol sharoitida erk-ozodlik ideallarining odamlar tabiatidagi, faoliyatidagi, millat ma’naviyatidagi shakllanish jarayonlari adabiyot va san’at axdining diqqat-e’tiborini o‘ziga ko‘proq jalb etib bormoqda. Bu narsa, tabiiyki, milliy istiqlol mafkurasining ma’naviy asoslarini mustahkamlash ishiga xizmat qiladi. Ana shu hayotiy voqelikning talab va extiyojlari Izzat Sulton pyesasida qay taxlitda o‘z badiiy yechimini topgan? «Yangi odamlar» pyesasining obrazlar tizimiga nazar tashlash orqali xar bir davr o‘z qahramonlarini yaratadi, degan aksiomaning yana bir tasdig‘iga guvox bo‘lamiz. Izzat Sulton pyesalaridagi zamon va qahramon masalasi, avvalo, mazkur muammoning badiiy talqini orqali oydinlik kasb etadi. Xususan, «Yangi odamlar», «Oydin kecha asirligida» pyesalarida ishq-muhabbat mavzui qalamga ilingan. Muhabbat kutilmaganda ko‘ngilga kirib keladi. Bizning inon- ixtiyorimizga qaramasdan, yuragimizdan joy oladi. Ruhiy hayotimizni alg‘ov- dalg‘ov qilib yuborgach, o‘z izmiga solib, hayotimizni boshqara boshlaydi. Taqdirimizda kutilmagan, aqlimiz bovar qilmas o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. «Yangi odamlar» pyesasidagi sevgi-muhabbat erkinligi shaxs erki va uni shu ma’naviy xurriyati uchun olib borilgan kurash yo‘nalishida badiiy tadqiq etiladi. Birinchi pardaning birinchi ko‘rinishidagi ilk holatdayoq ana shu ruhiy

23kechinmalar ifodasi yaqqol ko‘zga tashlanadi: «Aslida ikki kishiga mo‘ljallangan «Toxir va Zuxra» filmidagi mashxur «Otmagay tong» qo‘shig‘i yosh qizning yakka ijrosida jaranglaydi. Uning ovozidan allaqanday g‘ariblik va hazinlik ruhi seziladi. Unda kutish va sog‘inish hissi ustun. Qo‘shiq tamom bo‘lgach, bir daqiqadan so‘ng eshikning narigi tomonidan sharpa eshitiladi. Kimdir eshikni ochishga urinmoqda. Azamat o‘zini panaga oladi. Ichkaridan Dilbar chiqadi. Qiz hoynahoy eshik oldini supurish uchun chiqqan. Qo‘llarida suv to‘la chelak va supurgi. Azamat bu kutilmagan uchrashuvdan juda mamnun. Dilbar ko‘chaga suv sepib, supura boshlarkan, Azamat qizga yaqin kelib, uni kuzatishda davom etadi. Dilbarni kuzatgan sari yigitning zavqi orta boradi. Uzoqdan bulbulning sayrashi eshitiladi. Azamat unga quloq solib, o‘ziga-o‘zi baxtiyorona iljayadi. Dilbar o‘z ishini tugatib, «Otmagay tong» qo‘shig‘ini asta sekin xirgoyi qilib, ichkariga kirib eshikni berkitarkan, Azamat qizing go‘zalligidan xayratda uzoq jim qoladi. Uning quvonchi ichiga sig‘maydi». Pyesa ostona tasviri bilan boshlanishi bejiz emas. U ko‘proq ramziy mohiyat kasb etgan. Xususan, barcha ezgu amallar ostonadan boshlanadi, shu jumladan, Vatan, oila, baxt ham. Tuyg‘ular ostona bo‘sag‘asida kurtak yozayati. Dilbar saharlab uy bo‘sag‘asiga suv sepib supurayapti, ostona pokizaligiga alohida ahamiyat berayapti. Nazarimizda, dramaturg bu o‘rinda xalqimizning ostona mo‘tabarligi to‘g‘risidagi mifologik tasavvurlaridan poetik timsol sifatida foydalangan ko‘rinadi. Chunki ko‘plab udum va marosimlarimizda uy ostonasi - bo‘sag‘aga alohida e’tibor qaratiladi. Masalan, Qashkadaryo viloyatida qayd qilingan «beshik karda» udumiga ko‘ra, o‘g‘il farzand ko‘rgan ona qizalok dunyoga kelgan oilani muborakbod etgani borganida, ro‘molchasi yoki ko‘ylagining yengi bilan qiz tug‘ilgan xonadon ostonasini supuradi. M.Jo‘rayev va L.Xudoyqulovalarning yozishlaricha, «Buxoro viloyatining Qorako‘l tumanidagi Jig‘achi, Tangachar, Vaxm, Osiyo qishloqlarida ostona supurilganidan keyin bu qizalok do‘ppi egasi bo‘lgan o‘g‘il bolaning “do‘ppi supurdisi” hisoblanadi,

24ya’ni unashtirilgan deb qaraladi». Agar e’tibor bersak, asar Dilbar bilan Azamatning ostonadagi tanishuvi, xar ikki qalbda ishq-muhabbat tuyg‘ularining kurtak yozishi sahnasi bilan boshlanadi. Ostona - ramziy ma’noga ega. U marhum akade mik Yo‘ldosh Komilov bog‘-uyining ostonasigina emas, ko‘ngil bog‘ining bo‘sag‘asi hamdir. Ma’lumki, muhabbat erkinligi masalasi adabiyotning azaliy va abadiy mavzularidan hisoblanadi. Muhabbat masalasi qalamga olinmagan asarlar adabiyot tarixida barmoq bilan sanarli bo‘lsa ajab emas. «Yangi odamlar» pyesasidagi muhabbat talqini ikki jihatdan e’tiborli. Birinchidan, muhabbat masalasining badiiy talqini orqali Izzat Sultonning shaxs va san’atkor sifatidagi gumanistik pozitsiyasi, nuqtai nazari ayonlashadi. Ikkinchidan, adibning jamiyat asoslariga nisbatan yuksak insonparvarlik munosabatidan ham voqif bo‘lamiz. Xususan, muhabbat bu nafaqat ikki sevishgan yoshlar ko‘ngil mayllarining tantanasi, yana shu bilan barobar, yashab, faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyatning nechog‘lik ma’nan sog‘lomligidan ham dalolat beradi. Muhabbatning tantanasi yashash uchun kurashning muhim bir qismidir. Ishq-muhabbat tuyg‘ularining go‘zalligi, bu - adolatning ham go‘zalligidir. Hayotda qaror topayotgan go‘zallikning yorug‘likka aylanishi, tantanasi, demakdir. Har ikki jihat adib estetikasidagi zamon va qahramon konsepsiyasini oziqlantirib kelayotgan o‘zak mohiyatga kelib bog‘lanadi. Bu har bir ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot bosqichida o‘ziga xos ma’nolari bilan zoxir bo‘ladigan xalq axloqidir. «Xalq hayotida azaliy va abadiy bir omil bor, deb yozadi adib Izzat Sulton «Aziz ostonada so‘z» maqolasida. Bu - xalq axloqi. YA’ni odil va pok hayot haqida xalq tasavvuri. Bu tasavvurga xalol mehnat, ma’rifatga intilish, insonni xurmat qilish va e’zozlash, hamma insonlar va xalqlarni teng ko‘rish kabi juda ham aziz tamoyillar kiradi. Adabiyot va san’at ana shu xalq axloqini o‘ziga mezon va ideal qilib olsa, qahramonlarning ruxiga, fe’l-atvoriga va ishlariga baho berganda, ana shu axloqni o‘lchov qilib olsa, o‘zi yaratgan yorqin obrazlar bilan yosh avlodni ana shu axlok ruxida tartib topdirsa, san’atkorlarimiz

25o‘zlari ham tug‘ri yo‘lni topib olgan va xalqimizni to‘g‘ri yo‘lga boshlagan bo‘lar edilar » 7 . Darxaqiqat, Izzat Sulton xaqli ravishda ta’kidlaganidek, adabiyotdagi yangilik hayotdagi yangilikni payqab olishdan boshlanadi. Hayotning adabiyot taqdiriga ta’sir yo‘llari ko‘p. Masalan, adabiyot boshi berk ko‘chaga kirib qolganida hayot o‘zi uni qutqaradi: hayot o‘zi unga yangi qahramonlarni xadya etadi. Yozuvchining, adabiyotning vazifasi shu yangi qahramonni vaqtida ko‘ra bilish va ko‘rsata bilishdan iborat, deydi adib. Birgina Izzat Sultonning so‘nggi ijodiy izlanishlari misolida kuzatadigan bo‘lsak, keyingi yillar dramaturgiyasida hayotga hamnafas бўлиш, халқ orasidan yetishib chiqqan ilg‘or dunyoqarashli zamondoshlarni adabiyot qahramoniga aylantirish tamoyili ustuvorlik qiladi. Buning real maxsuli sifatida «Yangi odamlar» pyesasida ko‘ringanidek, mustaqillik sharofati bilan mehnatni yangicha yashash tarziga, hayotimiz mazmuniga aylantirayotgan yangi inson - tadbirkorlar obrazini yaratish, yangi davr ruxini istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan, realizm pozitsiyasidan turib yoritish Izzat Sultonning bosh estetik tamoyiliga aylanadi. Keyingi yillarda hayotga, qahramonlarga istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan yondashish, ular ongi va dunyoqarashidagi yangilanishlarni kuzatish, tuyg‘u va kechinmalaridagi erkinlik epkinlarini yuzaga chiqarish, umumadabiyotimizdagidek, Izzat Sulton pyesalari (masalan, «Yangi odamlar»)da ham badiiy-estetik konsepsiya shaklini oldi. Xususan, mustaqillik sharofati bilan turli kasb va soxa vakillari (Muzaffar ota, Dilbar, Saidjon, Ozoda, Muattar, Akbar)ning mehnatning yangi shakli va ko‘rinishi - tadbirkorlikka bo‘lgan munosabatlari (yoqlash yoki rad etish, ikkilanish, hardamxayollik va h.k.), tadbirkor - yakka shaxsning jamoa psixologiyasiga, ko‘pchilikning yangicha dunyoqarashiga ta’siri masalasi, ushbu jarayonda jamoaning yakka shaxs (Azamat, Akbar hamda Dilbar) psixologiyasiga ta’siri natijasida tug‘ilgan o‘y-kechinmalar, hissiyotlardagi o‘zgarishni aks ettirish Izzat Sulton asarlarining 7 Иззат Султон. Азиз остонада сўз // “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1990. 21 декабрь.

26o‘ziga xosligini belgilovchi bosh omil darajasiga ko‘tarildi. Mazkur sifat belgilari Izzat Sulton pyesani o‘tkir publitsistik ruh bilan boyitdi, deyishga asos beradi. Azamat, Saidjon obrazlari hozirgi yoshlarning fikri va ongidagi o‘zgarishlarni ko‘p jihatdan xaqqoniy aks ettiradi. Bu xildagi tadbirkor yoshlar obrazi yaratilgan asarlar barmoq bilan sanarli bo‘lsa-da, ana shunday tiniq badiiy obrazlar yaratishga moyillik o‘zbek xalqi hayoti, ongi va tafakkuridagi o‘zgarishlar mohiyatini badiiy suratlarga ko‘chirishda ustoz Izzat Sulton izlanishlari, ayniksa, ahamiyatlidir. Keyingi yillar dramaturgiyamiz taraqqiyoti tarixida, xususan, Izzat Sulton izlanishlarida, «Yangi odamlar», «Oydin kecha asirligida» pyesalari misolida kuzatilganidek, qahramonlar ruhiyatidagi o‘zgarishlarni ular amaliy faoliyati bilan yaxlit uyg‘unlikda aks ettirish yetakchi tamoyillardan biri o‘laroq ko‘zga tashlanadi. Mustaqillik sharofati bilan qo‘lga kiritilgan erkin yaratuvchanlik mehnati psixologiyasini badiiy obrazlarda gavdalantirish, bunyodkorlik ruhiyatini ortiqcha jimjimadorliksiz, soxta ko‘tarinkiliksiz, yolg‘on pafosga berilmasdan sodda va tabiiy yo‘sinda aks ettirish tamoyili Izzat Sulton dramalarida yorqin namoyon bo‘ladi. «Yangi odamlar» pyesasida dramaturg sevgi-muhabbat fonida qahramonlar ongida kechgan o‘y-mushohadalarni, ko‘nglida to‘lqin urgan tuyg‘u-kechinmalar jarayonini o‘zaro uyg‘unlikda kuzatishga, ko‘rsatishga alohida e’tibor bergan. Dramada Azamatning tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida so‘z bormaydi. Agar shunday qilinganda, bu, XX asr o‘rtalarida mehnatga, ishlab chiqarish jarayonlariga oid aksar asarlarda kuzatilganidek, mehnat jarayonlari tafsilotiga aylanib qolgan bo‘lardi. Izzat Sulton tajribali dramaturg sifatida badiiy idrok va ifodada o‘zgacha yo‘lni tanlaydi. Odamlar taqdirini tuyg‘u-kechinmalar taxlili orqali aks ettiradi. Tadbirkorlik umumiy fon sifatida asar ruxidan balqib turadi. Shu ma’noda, dramada ish jarayonlarini emas, odamlar taqdirini ko‘rsatish yctyvop. Tadbirkorlik odamlar psixologiyasiga qanday o‘zgarishlar olib kirganligini yoritish Izzat Sulton uchun bosh muddao bo‘lgan. Azamat ajoyib, barqaror

27xarakterga ega bo‘lgan, samimiy, dono va shu bilan birga, xayron qolarli darajada kamtarin odam sifatida ko‘rinadi. O‘ziga-o‘zi sovchi bo‘lib, Dilbarning uyiga kelgan Azamatni dovdir, qishloqi bir yigit sifatida qarshi olishsa-da, uning xarakterini kuzatgan Ozoda opa kamsuxan, kamtar yigit sifatida tan olganini ko‘ramiz. E’tiborlisi shundaki, dramaturgning zamon va qahramon konsepsiyasida “hayotdagi o‘zgarishlar yangi-yangi adabiy qahramonlarni yuzaga keltiradi; psixologiyasidagi sifat o‘zgarishlari ijtimoiy voqelik ta’sirida asoslanadi”, degan bosh tamoyil yetakchilik qiladi. Shu boisdan “Yangi odamlar” dramasida real hayot bag‘ridan asar sahifalariga ko‘chib o‘tgan dard-tashvishlari, orzu va intilishlari, maqsad va kurash bizga yaqin bo‘lgan real hayotiy qahramonlar obrazini yaratish tamoyili tasvir markaziga chiqadi. Yosh tadbirkor mehnat kishilari qiyofasi, shuningdek, Akbar singari hamma zamonlarda va har qanday jamiyatlarda ham osonning ostidan, mushkulning ustidan o‘tib ketaveradigan olg‘ir, ustamon, mug‘ombir odamlar fe’l-atvorini gavdalantirishga intilish va umuman, o‘z hayoti va idealini mustaqillikning iqtisodiy asoslarini mustahkamlash ishiga safarbar etayotgan qahramonlarni komillikka intilayotgan jamiyatimiz a’zolari tariqasida gavdalantirish dramatuogiyamiz, shu jumladan, adib Izzat Sulton erishgan sezilarli yutuqlardan biridir. Izzat Sultonning XX asr oxiri – XXI asr boshlari, xususan, mustaqillik davridagi ijodiy izlanishlari umumdramaturgiyamiz tarixiy rivojlanishida kuzatilgan liro-psixologik tahlil badiiy-esttik tadqiqotchilik yo‘nalishiga hamohangdir. «Yangi odamlar» pyesasida kuzatilganidek, bu borada shaxs va jamiyat masalasi tasviri yetakchilik qiladi. Jamiyat hayotidagi ijtimoiy-siyosiy voqealarning shaxs psixologiyasiga olib kirgan o‘zgarishlari va ana shu jarayonda shaxsning jamiyat hayotida tutgan o‘rni, ahamiyatini ko‘rsatish badiiy tadqiqotchilikda ustuvor yo‘nalish kasb etdi. Jamiyat psixologiyasi bilan qahramon ruhiyatini yaxlit uyg‘unlikda idrok va ifoda qilishda janr nuqtai nazaridan hamoxanglik mavjud bo‘lsa-da, mavzu-muammolari xarakteriga ko‘ra ancha farq qiladi. Izzat Sulton garchand mustaqillik davrining ilk bosqichiga

28murojaat qilgan esa-da, «Yangi odamlar», «Oydin kecha asirligida» asarlarida voqelikning odamlar psixologiyasiga ta’siri hamda shaxsning jamiyatga, voqelikka munosabati turlichadir. Shu boisdan ham shaxs va jami yat, shaxc va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi munosabatlar o‘zgachaligi, o‘zaro farqlanishi ushbu muammolarning badiiy tadqiqini, drama janri ko‘rinishlarining rang-barangligini ta’minlaydi. Mustaqillik davri tongida yaratilgan «Oydin kecha asirligida» va undan besh-olti yil keyin yaratilgan «Yangi odamlar» pyesalarida liro- psixologik taxlil usuli yetakchilik qiladi. Bu usul xar ikki asarning janr tabiatiga, syujet va kompozitsion qurilishiga, qahramonlar obraziga, konflikt kolliziyalariga o‘zaro farqlanuvchi o‘zgarishlarni olib kirdi. Shu bilan barobar, dramaturgning zamon va qahramon konsepsiyasini yoritishda realistik tasvir prinsiplari yetakchilik qiladi.

29I.2. Izzat Sultonning “Yangi odalar”pyesasida shaxs konsepsiyasi «Yangi odamlar» pyesasida tadbirkorlar qatlamining ikki vakili - Azamat bilan Saidjon xarakteri gavdalanadi. Biroq bu asar ishlab chiqarish jarayonlari bilan bog‘liq, degani emas. Asar insonning tashqi tadbirkorlik faoliyati xakida emas, aksincha, tadbirkorlar (Azamat, Saidjon) faoliyatining bugungi hayotimizdagi o‘rni, ahamiyatini ko‘rsatish orqali boshqa personajlar (Muzaffar ota, Ozoda, Muattar, Akbar)ning ana shu tadbirkorlikka munosabatini yoritish va yanayam aniqroq qilib aytganda, bugungi tadbirkorlarimizning ma’naviy-axloqiy saviyasini tasvirlashga bag‘ishlangan. «Dramatik asarning bosh qahramoni voqea emas (eposda bosh qahramon xuddi voqea edi) va muallif emas (lirikada bosh qahramon xuddi muallif edi), balki shaxsdir. Dramatik asarda nimaiki ifoda etilmoqchi bo‘lsa, bizning oldimizda xarakat etib turgan, ya’ni o‘z oldidagi va o‘z ichidagi to‘siqlar bilan kurashib, ularni yengib yoki ulardan yengilib, iztirob chekayotgan, quvonayotgan, tantana qilayotgan va h.k. inson shaxsi orqaligina ifoda etiladi. Shu bilan birga, shu xarakat etayotgan inson obrazida ikki narsa — obyektiv dunyo ham, uning dramaturg ongidagi in’iqosi ham qo‘shilib ketadi». «Yangi odamlar» pyesasining bosh qahramoni Azamat xatti-xarakatlari tasviri obraz ichki dunyosini ochishga qaratilgan. U go‘zal, ismi jismiga monand suluv qiz Dilbarni bir ko‘rishdayoq sevib qoladi. U Surxondaryodan Toshkentga kelgan va baxtli tasodif tufayli Dilbar yashayotgan Komilovlar xonadoniga boradi. Ota- onadan olisda qolgan Azamatning o‘z muhabbatiga yetishish uchun intilishi asar konfliktining botiniy - tuyg‘u-kechinmalar, fikrlar kurashi tarzida kechishini asoslaydi. U zexni o‘tkir, vaziyatdan chiqish uchun omilkor emasmi, Dilbar muhabbatiga yetishish niyatida o‘zi uchun o‘zi sovchilikka borishga axd qiladi. «Muattar. Rahmat xola! Ajoyib sovchiga qanday javob berdingiz? Ozoda. Xech qanday javob berganim yo‘q. Dilbar. Nega javobini berib yubormadingiz?

$30Ozoda. Sovchilarga rad javobini beraverib, jonimdan to‘yganman, qizim. Bu gal javobini sen ber. (Sukunat.) Muattar. Siz Dilbaringizni juda ham mushkul axvolga solibsiz. \«ii xech bir qiz sovchiga o‘zi javob bergan emas. Ozoda. Men ham bir yangilik qilay, dedim-da, jiyan. (Kuladilar.) Muattar. Demak, yigit yana keladi. Ozoda. Ha, keladi. Bugun qizimning tug‘ilgan kuni ekanligini aytib, kechki dasturxonimizga taklif etdim. (Kuladi.) Axir, uzoqdan kelgan mehmonga bir nav xurmat ko‘rsatish kerak-da! (O‘ylanib turib.) Rostini aytsam, shu yigitga o‘zim rad javob berishga qurbim yetmadi. Muattar. Yetti yot kishiga raxmingiz kelibdi. Sabab? Ozoda. Bu yigit Dilbarga oshiqu beqaror! Devona desa ham bo‘ladi. Muattar. Gaplaringiz yana ham qiziq! Yigit va qiz bir-birini biror marta ko‘rmagan bo‘lsalar, oshiqlik qaydan kelib chiqdi? Ozoda (kulib). Menga kuyov bo‘lishni orzu etgan yigit o‘zi qizimni tilab kelibdi» 8 . Azamatning ko‘ngil ra’yini personajlar turlicha talqin qilishadi. Ozoda yangilik, deya baxolash bilan barobar, yana dovdirlik alomati bo‘lsa kerak, deb gumonsiraydi. Muattar esa, yigit tomonidan dadil shijoat, jasorat, deb tushunadi. Azamat o‘ziga ishonchi katiy, tuyg‘ularini qadrlay bilgani, xurmat qilgani uchun ham shunday dadil qadam qo‘ygan, deb biladi. Izzat Sulton yozganidek, «Dramada xarakat faqat jismoniy xarakat ma’nosida emas, balki dastavval va boshlicha muallif ifoda etmoqchi bo‘lgan bosh g‘oyaning rivoji ma’nosida tushunilganidek, konflikt ham bosh qahramon (yoki qahramonlar)ning o‘z maqsadlarini amalga oshirish yo‘lida uchratgan to‘siqlarini yengishi jarayoni ma’nosida, ya’ni keng ma’noda tushunilishi kerak». «Yangi odamlar» pyesasida bosh qahramon Azamat bilan Dilbar oldida turgan asosiy to‘siq dastavval, ularning ichki dunyosiga taalluqlidir. Bugunning 8 Иззат Султон. Янги одамлар. Драма. // “Ёшлик” журнали. 2003. 2-сон. 16-бет. (Кейинги мисолларда ушбу нашр саҳифаси матнда кўрсатиб борилади).$

Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

24.09.2019

0

226 KB

Похожие