Ogahiyning lirik qahramon yaratish mahorati - Литература - Дипломные работы

Ogahiyning lirik qahramon yaratish mahorati

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

199 KB

Ogahiyning lirik qahramon yaratish mahorati mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija. Kirish. I bob. Ogahiy lirikasida obrazlar rang-barangligi. II. bob. Ogahiy she’riyatida oshiq va ma’shuqa obrazlari talqini. III bob. Lirik qahramon yaratishda poetik mahorat. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 2

K I R I SH Ogahiy o‘zbek adabiyotining XIX asr birinchi yarmida o‘tgan yirik namoyondalaridan biridir. Zamonasining ilg‘or farzandi bo‘lgan Ogahiy har taraflama kamol topgan ijod egasi edi. Bu uning bizgacha yetib kelgan katta merosidan ko‘rinadi. Ogahiyning she’riy ijodi uning o‘zi tomonidan 1852 yilda tuzilgan “Ta’vizal oshiqin” devonida to‘plangan bo‘lib, bu devon qariyb 18 ming misradan (9 ming baytdan) iborat. Devonda o‘zbek adabiyotida qadimdan mavjud bo‘lgan poeziyaning hamma danrlaridan juda yaxshi namunalar keltirilgan. Ogahiyning qo‘shni fors-tojik va ozarbajon xalqlari adabiyotining eng yaxshi namunalarini o‘zbek tiliga tarjima qilib, o‘z xalqiga yetkazdi. Ogahiy tomonidan tarjima qilingan asarlarning soni 20 ga yaqin bo‘lib, ular ichida Nizomiy, Sa’diy, Jomiy va boshqalarning ijodidan namunalar bor. Ogahiy tarjima qilgan shoirlar va ularning asarlari asrlar o‘tsa-da, ularni yetishtirgan xalqlar madaniyati tarixida, ko‘plari esa butun dunyo madaniyati tarixida hozirgacha o‘z qimmatini saqlamoqda; bu asarlar nasldan-naslga o‘tib kelmoqda. Bu hol bizga Ogahiyning zehni o‘tkir, didi baland, dunyoqarashi ilg‘or shaxs bo‘lganidant guvohlik beradi. Ogahiy o‘zininng mohirona tarjimalari bilan o‘zbek xalqi madaniyati va adadbiyoti xazinasiga katta xissa qo‘shganligi shubhasizdir. Ayni zamonda, bu tarjimalar Ogahiy dunyoqarashining shakllanishi, uning shoir va olim sifatidagi ijodiy ishi uchun ulug‘ maktab bo‘lgan. Nihoyat, Ogahiy saroy o‘rganilish tarixi shaklida yozilgan, o‘z zamonasida bo‘lib o‘tgan juda ko‘p xodisalardan guvohlik beruvchi Xorazm xonligi tarixiga oid beshta tarixiy asar yozib qoldirgan. Ana shunday barakali ijodi bilan Ogahiy bizning oldimizda juda sermahsul ijodchi, o‘z xalqi madaniyati, adabiyoti uchun katta xizmat qilgan siymo bo‘lib gavdalanadi. Shubhasiz, Ogahiy merosi o‘zbek xalqi adabiyoti tarixida o‘ziga tegishli o‘rinni egallaydi. Shu davrda barcha xalqlar, shu jumladan O‘zbekiton xalqlari juda uzoq zamonlar feodalizm tuzumi zulmi ostida ezilib, feodalizmi himoya qiluvchi islom dini va shu tuzum tug‘dirgan behisob, turli xilda ko‘rinuvchi xurofat, tassubning ruhiy quli bo‘lib keldilar. 3

Hamma dinlarga o‘xshab, islom dini mohiyatida ham hokim sinflarga xizmat qilish g‘oyasi yotadi. Islom dini mavjud tuzumning barqarorligini – abadiyligini tasdiqlash, bu qarashni barcha mehnatkash omma ong – tushunchasiga singdirish vazifasini bajaradi. Shu maqsadda dunyodagi hamma hodisa “taqdir”- xudoning amri bilan vujudga keladi, deb ta’lim beradi. Bu qarashga ko‘ra birovning boyligi, gadoyligi, birovning shoh, fuqaro bo‘lishini –hammasi taqdiri azalda yozilgan qismat. Buni o‘zgartirishga odam bolasi qodir emas. Bu o‘ta ketgan ta’sirli qarash faqat ekspluatasiya qiluvchi sinflar hukmronligini saqlashga hizmat etadi, hammani shunga ko‘ndirishga urinadi. Ammo ochlik, yalang‘ochlik, yer-suvsizlik keng ommaga har kun, har soat o‘zining dahshatli zarbini yetkazib turadi. Bu hodisa keng ommada hayotdan, turmushdan, tuzumdan norozilik tuyg‘u-tushunchasini uyg‘otmay iloji yo‘q. Bunga qarshi islom dogmasi: “Bu dunyo – yolg‘onchi dunyo, bu dunyoda kishi qancha xoru-zor bo‘lsa, narigi dunyoda kishi jannatda farovon yashaydi. U dunyo- abadiy dunyo, u dunyoda o‘lmoq yo‘q”, - kabi afsonalarni to‘qib, mehnatkashlar ommasidagi uyg‘onish, turmushini yaxshilash uchun intilish, tuyg‘u, tushunchalarni yo‘q etishga xizmat qiladi. O‘zbek xalqi o‘tmishidagi feodalizm jamiyatida hukm surgan boshqa barcha xil axloq qoidalari faqat ana shunga xizmat qilgan. Ommaning ruhiga ta’sir ko‘rsatuvchi maktab, machit, madrasalar kabi vositalar yordamida kecha-kunduz yoshu qari tomonidan olib borilgan xalq tushunchasini zaharlovchi shu tashviqot natijasida jamiyat ayrim shaxsning dunyodagi orzu –havasi, tuyg‘ulari o‘sishiga xech kanday o‘rin koldirmagan; odam bu foniy dunyo bilan qiziqmasligi, butun borlig‘ini, bu dunyodagi barcha ishlarini ham “kelajak dunyodagi” rohatli turmushga erishuv maqsadini ko‘zlab olib bormog‘i zarurligi uqtirilgan. Feodalizm jamiyati axloq qoidalarining xech kim tomonidan tartibga solinmagan, jamiyatda ommani qullikda tutishda nihoyatda dahshatli kuch bo‘lgan “gunoh”, “savob” tushunchalari hukm surgan. Shular natijasida shaxs, keng mehnatkash omma xes narma to‘g‘risida andisha qilmaydigan, dunyo to‘g‘risida, o‘z turmushi to‘g‘risida o‘ylamaydigan mute ishchi kuchi, qulga aylangan. 4

Ammo mehnatkashlar ommasi qanday og‘ir sharoitda yashamasin, o‘z taqdiri haqida o‘ylaydi. Turmush sharoitiga qarab goh ongli, goh ongsiz ravishda o‘zini bu iqtisodiy, ruhiy qullikdan qutqarish uchun uzluksiz kurash olib boradi, bu holdan qutulishning yo‘llarini axtaradi. Davrning ilg‘or kishilari –yozuvchi, shoirlar mehnatkashlar ommasidagi bu tushunchalarni o‘z asarlarida ifoda etadilar. Bu oqim juda uzoq zamonlar mehnatkash ommaning tushunchasini chalg‘itib, uning o‘sishiga to‘sqinlik qildi. Ikkinchi tomondan, o‘z ijodlariga mehnatkashlarning shu dunyoda yaxshi yashash to‘g‘risidagi orzusini va buning yo‘llarini axtarishini ifoda qilgan progressiv adabiyot maydonga keladi. O‘zbek adabiyoti tarixi asosan mana shu ikki oqimning uzluksiz kurashidan iboratdir. O‘zbek xalqi adabiyoti tarixida ilk davrda maydonga chiqqan ilg‘or yozuvchi, shoirlar o‘z ijodlarining birinchi davrlarida insonning tabiiy tuyg‘usi – sevgi-muhabbatni ulug‘ladilar. O‘sha davr uchun bu nihoyatda progressiv hodisa edi. Chunki, reaksion adabiyot uqtirishicha, inson tuyg‘usini kuylash din, shariatga xilof. Inson faqat bir narsaga –qudrati-ilohiyga erishmoqni maqsad qilib qo‘ymog‘i kerak. Inson faqat xudoni sevishi mumkin, boshqacha muhabbat bo‘lishi mumkin emas. Ikkinchi tomondan, sevgi muhabbat shaxsni, feodalizsm mol –mulk darajasida sanalgan xotin-qizlarni ulug‘lashni ifodalaydiki, bu ham feodal jamiyatidagi ayollarga past nazar bilan qarovchi din va xurofatga qarshi chuqur norozilik ifodast edi. Muhammad Rizo ogahiy o‘zbek adadbiyotidagi ko‘pdan beri davom qilib kelgan ana shu progressiv oqimning yirik namoyondalaridan biridir. Ogahiy ijodida o‘zbek adabiyotidagi gumanizm g‘oyalari, odam bolasining o‘z baxt- saodati uchun kurash g‘oyalari ilgari surildi. Ogahiy poyeziyasida u yashagan davrga xos ijtimoiy hodisalar- jamiyatdagi turli sinf, guruhlarning o‘rni, xarakterlari, feodalizm sharoitida yashagan keng mehnatkash ommaning ayanchli ahvoli, mehnatkashlar, davr ilg‘or kishilarining jamiyatni yaxshilash yo‘lidagi tushuncha, orzu, harakatlari o‘z aksini topdi. O‘zining barakali ijodi bilan Ogahiy zamonasiga qaraganda hayratda qolarli daraja baland saviyali, hayotga chuqur, real qarovchi shaxs bo‘lib, shoir sifatida 5

esa nafosatni sezishda nihoyat didi baland, inson ichki dunyosini tubdan tushunadigan va bularni ifodalashda o‘ta ketgan mohir san’atkor, so‘z ustasi bo‘lib gavdalanadi. Shubhasiz, Ogahiy ulug‘ istedod va qobiliyat egasi bo‘lgan. Gar faqat bundagina emas. Har bir istedod va qobiliyat ma’lum tarbiya va tarixiy ijtimoiy sharoit mevasidir. Shu sababdan Ogahiyni bu tariqada yetishtirgan tarbiya, adabiy, madaniy muhit va tarixiy sharoit to‘g‘risida qisqagina ma’lumot berib o‘taman. Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li (Ogag‘iy – uning taxallusi) 1809 yili Xiva shahrining yaqinidagi Qirot qishlog‘ida mirob oilasiga dunyoga keldi. Uning ota-bobolari ko‘p zamondan buyon Xorazm xonligida miroblik vazifasini bajarib kelganlar. Ogahiy dunyoga kelganda amakisi-mashhur shoir va muarrix SHermuhammad Munis mirob edi. Bo‘lajak shoirning tarbiyasiga oilasi, ayniqsa Munis Xorazmiyning ukasi Erniyozbek ham savodli, ancha yuqori madaniy saviyaga ega kishi bo‘ladi, ammo Ogahiy 3 yoshga yetganda Erniyozbek vafot qilib, bo‘lajak shoir shunday yosh vaqtidan boshlab otasiz qoladi. Shu tufayli Ogahiyning tarbiyasi va bu oila xususida g‘amxo‘rlik Munis gardaniga tushadi. Ogahiy yoshlikdan yaxshi tarbiya oladi, maktab, keyin madarsalarga o‘qib, o‘sha zamonda o‘rganish mumkin bo‘lgan ilmlar bilan tanishadi. Maktab, madarasa, ayniqsa o‘sha davrda o‘qitishga hukm surgan sxolastik ta’limot ilmga chinakam havas qo‘ygan kishini qanoantlantirishi mumkin emas edi. Ogahiyning ijodi uning zamonasiga ko‘ra ancha asosli ma’lumot va dunyo haqida chuqur mulohazaga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Bunga u ilm-fanga havas qo‘yib, o‘zi mutolaa etishi va hyotni o‘rganishga harakat qilishi natijasidagina erisha olgan. O‘z bilimini orttirish ustida u ko‘p harakat qilgan. O‘ziniing bu harakatini devoniga yozgan so‘z boshida: Qadam aylabon ilm yo‘lida bosh, Hunar kasbida aylar edim talosh. Ne tunlar manga xobu rohat edi, Ne kunlar zamoni farog‘at edi. 6

mazmunidagi to‘rtlik bilan bayon qiladi. Yana Ogahiyning o‘zi aytishiga ko‘ra, zamonasining ilg‘or kishisi bo‘lgan Munis Xorazmiy shu davrdagi mashhur shoir, olim, mashshoqlar bilan yaqin aloqada bo‘lgan. Ular tez-tez Munis hovlisiga to‘planib, adabiyot, san’at va boshqa ilmiy mavzularda suhbatlar o‘tkazganlar. Bo‘lajak shoir hali yosh ekan, bunday suhbat va kechalarda doim qatnashgan, bu hodisa uning ilm-fanga havasmand bo‘lishi, yoshligidan adabiyotni sevishiga chuqur ta’sir etgan. Ogahiy o‘zidan ilgari o‘tgan o‘zbek adabiyoti vakillari ijodini ayniqsa Navoiy ijodini qunt bilan o‘rgangan; fors-tojik tilini mukammal bilganligi sababli, bu xalqlar adabiyotining go‘zal namunalari bilan originallari orqali yaxshi tanish bo‘lgan. Bu hol ham uning o‘sishiga va ijodiga chuqur ta’sir etgan. Bulardan tashqari Xorazmda juda qadimdan davom qilib kelayotgan madaniy-adabiy an’analar ham shoir ijodiga o‘z ta’siri ko‘rasatmay qolmagan. Chunki O‘rta Osiyo xalqlari, shuningdek, o‘zbek xalqi tarixida Xorazm juda qadimdan muhim o‘rin egallagan el. Qadimgi Xorazm insoniyat madaniyati tarixida o‘zlarining jahonshumul ensiklopedik ilmlari bilan ma’lum davrda butun dunyo ilmi, madaniyati rivojiga zo‘r hissa qo‘shgan mashhur olimlar Muso Xorazmiy, Beruniy, Umar Jag‘miniy, Zamahshariylarning vatani. Buxoroda yetishgan ulug‘olim Abu Ali ibn Sino Xorazm olimlari baln ilmiy hamkorlikda bo‘lgan. Abu Ali ibn Sino ma’lum vaqt Xorazm davlatining markazi-eski (ko‘hna) Urganch shahriga kelib yashagan. Lekin bular qadimgi hodisa, bu olimlar yashagan davrdan so‘ng Xorazm boshidan ko‘p kulfatlar kechgan, qo‘shni davlatlar tomonidan necha bor zabt etilgan, talangan. Ayniqsa, hokim sinqlar o‘rtasidagi tax-toj, mol-dunyo uchun uzluksiz bo‘lib turgan o‘zaro urushlar jamiyat hayoti va iqtisodini juda yomon ahvolga soladi. Natijada madaniy-adabiy ishlarga kuchli zarba yetadi. Elda madaniy-adabiy hayot juda uzoq vaqt sustlashadi. Faqat XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida Abulg‘ozixon (1603-1633) va uning Anushaxon (1663-1668) zamonida xonlikda asosiy hikimiyat birmuncha mustahkamlanib, madaniy ishlar birmuncha jonlansa-da, Anushadan so‘ng o‘zaro ichki nizolar yana kuchayadi. Madaniy ishlarga yana zarba yetadi. Nihoyat, XVIII asr oxiri va XIX asr 7

boshlarida mahalliy qabila – qo‘ng‘irotlardan Muhammad Amin Inoq (1763) o‘z raqiblarini yengib, taxtga o‘tiradi. Ichki urushlarni tugatishga harakat qiladi. Uning nabirasi Eltuzar (1804-1808) mamlakatni birlashtirish ishini davom ettiradi va o‘zini xon deb e’lon qiladi. Shu yo‘sinda Xorazm taxtida Qo‘ng‘irot qabilasidan bo‘lgan aristokratiya hukmronligi boshlanadi. Elda o‘zaro ichki urushlar birmuncha pasayadi. Hokimiyatda o‘zini mustahkam sezgan Eltuzar va undan so‘ngi xonlar, saroy aristokratiyasi xalqni eksplutasiya qilish asosida ancha mol- dunyo to‘plab, o‘z hashamatlari uchun masjid, madrasalar va boshqa imoratlar soldirmoqqa boshlaydilar. Saroy atrofiga shoir, go‘yanda, mashshoq va boshqa san’at ahllarini to‘playdilar. Madaniy-adabiy hayot birmuncha jonlanadi. Shu davrda Xorazmda Navoiy ijodi bilan qiziqish kuchayadi. Navoiyning qator asarlarining nusxalari ko‘chiriladi. Muhammad amin Inoq va Avazbiy Inoqlar zamonida yashagan Umarboqiy nomli shoir Navoiyning “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” dostonlarini ancha sodda tilda nasrda ifoda qiladi. Bu har ikkila asar 10909-1910 yillar Toshkentdatosh bosmada nashr etilgan. Yana shu davrda Kiromiy, Nishotiy, Ravnaq, Roqim, Munis kabi adabiyotning an’analarini himoya qiladilar. Diniy, didaktik adabiyotga qarshi, dunyoviy adabiyotning yuksalishiga xizmat etadilar. Kishining sof, tabiiy tuyg‘u, hislarini ulug‘laydilar. Navoiydan keyin doston sifatidagi epik janr adabiyotda juda kam uchraydi. Uzoq zamon kam e’tibor berilgan bu janrni qaytadan ko‘tarishga Nishotiy jur’at qiladi, “Husni va dil” nomida ancha katta ko‘lamda doston yozadi. “Husni va dil” dostonini Nishotiy 1778 yili Buxoroda yozib tugatgan. Bu dostonda mamlakatdagi o‘zaro urushlarga qarshi birlashgan mustahkam davlat tuzish, inson kuchi, g‘ayrati, aqliga chuqur ishonch g‘oyasi ilgari suriladi. Ogahiy o‘z vatanida yetishgan ana shunday sog‘lom adabiyotning bevosita meroxo‘ri bo‘ldi. Bu hodisa ham, shubhasiz, uning dunyo qarashi shakllanishiga va uning shoir, olim bo‘lib yetishuviga katta ta’sir ko‘rsatgan muhim omillardan bittasidir. Shoirning dunyoqarashi shakllanishi, hayotga, jamiyatga munosabati, umuman, butun ijodida uning tarbiyasi, muhit ta’siridan tashqari, shaxsiy hayoti ham juda muhim omillaridan biridir. Lekin, afsuski, Ogahiyning shaxsiy hayoti, 8

boyligi, yer-suvi va hokazolar to‘g‘risida aniq ma’lumot beruvchi biror manbaga ega emasmiz. Uning o‘z asarlarida va boshqa manbalarda Munis vafot etgandan keyin 1829 yili mirob qilib tayinlanganligi to‘g‘risida habar etiladi. Lekin bu vazifada Ogahiy uzoq qolmaydi. Bir muncha vaqt ishlagandan so‘ng, qazuv boshiga chiqqanida otdan yiqilib, oyog‘i miyib bo‘ladi. Shu vajdan, o‘zi xabar berishicha, ariza berib miroblik mansabidan bo‘shaydi. Shunday so‘ng qolgan butun umrini Ogahiy ijodiy ishga bag‘ishlaydi. Ogahiy o‘zining qator g‘azallarida qiyin hayotiy ahvoli, chekkan azoblari, hatto moddiy muhtojliklari to‘g‘risida gapirib o‘tadi. Ogahiyning o‘z devoniga yozgan debochasida quyidagi satrlari alohida diqqatga sazovor: Kichiklikdan tushub boshimg‘a kulfat, Zamoni bo‘lmadim beranju mehnat. Qolib yolg‘uz tuman anduh ichida, Mehandin lashkari anbuh ichida. Bu she’r ancha uzun, uning hammasini keltirib o‘tirmaymiz. Lekin she’r mazmuni oxirigacha shu yo‘sinda davom etadi. SHe’r Ogahiyning yoshi anchaga borib qolgan vaqtlarda yozilgan bo‘lib, shoir bu yerda o‘zining butun hayotiga go‘yo yakun yasaydi. Yoshi shunchaga borib qarasa ko‘radiki, umri faqat azobu uqubat, dardu alam bilan o‘tgan. Unga bu zulmlarni yog‘dirgan kuch-falak, ya’ni dunyo jamiyat. Bu yerdagi fikrlarag bir poetik amaliyot yoki vaqti bir kayfiyat ifodasi deb qarab bo‘lmaydi. Bu yerda shoir haqsizlikda, shu qadar g‘urbat bilan o‘tgan umrini chuqur nadomat va afsus bilan yakun yasaydi. Toj-taxt uchun urushlar natijasida xarobalik va ochlik shu qadar daxshatli tus olgan vaqtlar bo‘lganki, butun-butun qishloqlar qurigan, aholi qochgan, ochlikdan kishilar bir-birin o‘ldirib, go‘shtini yegan; yosh bolalarni o‘g‘irlab yeganlar. Munis, Ogahiy tarixiy asarlarida bu haqda ko‘p misollar bor. Ichki urushlarni hokim sinflar faqat o‘z manfaatlarini ko‘zlab olib borganlar. Lekin buning oqibati kulfati keng mehnatkash omma ustiga tushgan. Shoir Ogahiy yashagan davr uchun eng txarakterli narsa elda hukm surgan och-yalong‘ochlik va 9

amaldorlar zulmi ostida ezilgan xalqning dod-faryodi, hasrati edi. Mana shu ahvolni ko‘z oldida keltirmay turib Ogahiy ijodida ifodalangan turmushdan chuqur norozilik tuyg‘usini anglash mumkin emas. Ogahiy ijodini tekshirar ekanmiz, uning mazmunida elning, xalqning ana shu ahvolining real, hazin ifodasini ko‘ramiz. Ogahiy ijodida ko‘pdan davlm etib kelayotgan, ancha muntazam shaklga kirgan lirik janr va uning turli shakllari-g‘azal, muxammas, musamman, murabba’larni uchratamiz. Biz bu ishimizni Ogahiy ijodida lirika janriga bag‘ishlaymiz. Mumkin qadar kengroq ravishda Ogahiy lirikasining muhim xususiyatlarini yoritishga harakat qilamiz. 10

I . 1 . OGAHIY LIRIKASIDA OBRAZLAR RANG –BARANGLIGI. Ogahiy ijodining asosiy qismi g‘azal, muxammas, to‘rtlik, qit’a, tarji’band shaklida ko‘rinadigan lirikadan iborat. Lirika adabiyotning muhim janrlaridan bittasidir. Lirikada ham inson, jamiyat hayoti obrazlar orqali yoritiladi. Unda ham hayot obraz darajasiga ko‘tarilgan kishi xarakteri orqali beriladi. Lirikaning adabiyotning epos, drama kabi boshqa janrlaridan farqi shundaki, bunda ham hayot ma’lum sujetga bog‘langan hodisa, harakat vositasi bilan berilmasdan, kishining ichki tuyg‘u-kechinmalari orqali aks ettiriladi. Shubhasiz, lirik asar asosida ham shoirning hayotdan olgan taassuroti yotadi. Lekin bu yerda shoirning shaxsi birinchi o‘rinla turadi. Shoir lirik asarda hayotdagi biror hodisani o‘zining ichki kechinmalari orqali tasvirlaydi, ana shu hodisa unda qanday tuyg‘u, ta’sir uyg‘otganini ifodalaydi. Lekin masalaning muhim tomoni shundaki, shoirning kechinmalari siqatida berilgan hojisa o‘z ta’siri bilan umumiylik kashf etmog‘i, ya’ni tuyg‘u-kechinmalar jamiyatdagi ma’lum guruhlarning his-tuyg‘u, kechinmalarini birlashtiruvchi umulashgan kuchga ega bo‘lmog‘i lozim, faqat shundagina lirik asar badiiy kuchga ega bo‘la oladi. V.G.Belinskiy lirik asardagi mana shu holatni ta’kidlab, shunday deb yozgan edi: “Ulug‘ shoir o‘zi haqida gapirar ekan, umu haqida, butun kishilik haqida gapiradi, chunki uning qiyofasida insoniyat yashagan borliq-xislatlar yotadi, shu sababdan uning g‘amginligida har kim o‘z g‘amginligini ko‘radi, uning yuragida har kim o‘z yuragini ko‘radi, uning shaxsida har kim faqat shoirnigina emas, insonni, insoniyatda o‘zining birodari-do‘stini ko‘radi”. Chinakam iste’dodli, hayotga qarovchi shoir ijodida Belinskiy fikrini ifodasini ko‘ramiz, ya’ni shoirning ruhiy ahvoli, kechinmasini kuylagan lirik asarda ma’lum davrga xos ijtimoiy guruh vakillari tuyg‘u kechinmalarini ko‘ramiz. Bunday asarni o‘qir ekan, har kim o‘z ahvoliga yarasha undan ma’lum ta’sir oladi, asarda ifodalangan ruhiy holatni xuddi o‘z boshidan kechirganday bo‘ladi. Ogahiyning bir g‘azalida quyidagilarni o‘qiymiz: 11

Qo‘yubmen to taalluq manbasi ichra qadam yolg‘uz, Chekarmen har nafas g‘am shahnasidan ming sitam yolg‘uz. Na bor bir yori g‘amxorim, na didori vafodorim, Yetishga dahrdin chekkun agar yuz bor g‘am yolg‘uz. Ogahiy she’riyatida bunday tuyg‘ularning vujudga kelishiga sabab ham, dastlab, xususiy mulk, ekspluatasiya va zulm asosiga qurilgan xonlikdagi feodal munosabat, urf-odatlardir. Shoir yolg‘izlik tuyg‘usi orqasida o‘z zamonidan chuqur norozilikni ifodalaydi. Uning g‘azllari umulasha darajasiga ko‘tarilgan. Shu keltirilgan parchalarda ma’lum darajada hazinlik, go‘yo umidsizlikka ishora qiluvchi baytlar bor. Shoir uchun bu tuyg‘ular xarakterli narsa bo‘lib qolmagan, ularni hayotdan, kurashdan chetga tortmagan, ulardagi insonga, xalqqa, vatanga muhabbat, xalq kuchiga ishonish bunday tuyg‘ularni tug‘diruvchi, kishilar hayotini zaharlovchi zulmga qarshi nafrat, kurashni kuchaytirishga xizmat qilgan. Ogahiy lirikasida dastlab navoiy maktabi, umuman, inson, mehnatkash omma hayoti, kun ko‘rish masalasi markaziy o‘rin egallaydi. Shu jixatdan Ogahiy lirikasi reaksion diniy-mistik qarashlarga, bu oqimdagi adabiyot vakillari ijodida tamoman qaram-qarshidir. Ogahiy lirikasi o‘z mazmuni bilan dunyo lazzatini kuylash doirasida ham qolmadi. Hayot, tabiat go‘zal, ammo bu hayotdan foydalanishga yo‘l qo‘ymaydigan g‘ovlar ko‘p, haqsizliklar ko‘p. Lirika hyotdan olingan ta’sirotning, inson kechinmasining ifodasi sifatida ta’riflanar ekan bu kechinma yoki ta’sirotni tor ma’noda tushinib bo‘lmaydi. Hayot murakkab, xilma-xil, kishi ruhiga har xil ta’sir qiladi. Shu sababdan turli falsafiy fikrlar,siyosiy qarashlar, ishq muhabbat tuyg‘ulari, gul, bahor manzaralari lirik asarda ifodalanishi mumkin va ifodalanib kelgan. Lirik asarda voqea, hodisa berilmasdan, shoirning hayotdagi turli hodisalardan olgan ta’siri, shu bilan birga, ko‘p vaqt, bir onda olgan ta’sir tuyg‘usi, hayajoni berilganligi sababidan, bunday asar, odatda, kichkina ko‘lamli bo‘ladi. Chunki lirik asarda konkret bir hodisada shu hodisaning ta’siri, kechinmasi beriladi. Agar lirik asarda juda ko‘p ta’sir va tuyg‘ular berilmoqchi bo‘lsa, undagi 12

konkretlik yo‘qoladi, shu bilan hayajon ta’siri zaiflashadi; bu ta’sir ifodasidan yana bir ta’sir ifodasiga ko‘chishda shoir didaktikaga, hatto ritorikaga berilib ketadi. Shu yo‘sinda lirikaga xos yurakni qitiqlovchi,, to‘lqinlantiruvchi ta’sir pasayadi. Ijodning boshqa xillarida bo‘lgani singari, lirik asarda ham shoirning ijodiy ishi ongli, uning ma’lum kuzatgan maqsadi asosida hayotga munosabati shubxasiz. Lirikada, ayniqsa, subyektiv payt kuchli. Shunday qaraganda, lirik asarda go‘yo faqat shoir tuyg‘usi-ichki dunyosi beriladi. Lekin masala bunday emas. Lirik asarni shoirning shaxsiy hayoti yoki biografiyasi bilan bog‘lab qarash bilan masalani hal qilib bo‘lmaydi. Shoir o‘zi inson siqatida jamiyat ichida yashaydi, uning qarashlari jamiyatdagi qarashlar bilan bog‘liq. Shoir o‘z asarida hayotni qanchalik to‘g‘ri aks ettirishi uning duyoqarashiga, qobiliyatiga bog‘liq. Ogahiy lirikasi uchun xarakterli narsa jamiyat bilan shaxs o‘rtasidagi qarama-qarshilikni fosh qilishdir. Bu uning lirikasining butun mohiyatini belgilaydi. Chunki xususiy mulk asosiga qurilgan feodalizm jamiyatida shaxsning huqusizligi, ezilish, jabrlanishi shu tuzum, shuning tuzum, shu davr uchun eng xarakterli hodisa edi. Ogahiy lirikasida deyarli hamma vaqt o‘z nomidan gapiradi. Shu sababdan lirik qahramon shoirning o‘zi sifatida ko‘rinadi. Bundan uning lirikasini uning biografiyasi deb yoki hayotining ayrim paytlari bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Ogahiy xoh o‘zi nomidan gapirsin, xoh lirik qahramon yoki lirik personaj sifatida ko‘rinsin, bu umumlashgan obraz tarzida beriladi. Uning lirikasi mazmuni ayrim shaxs tuyg‘u, his, kechinmalaridan nihoyat darajada chuqur, mazmundor bo‘lib, o‘sha davr, ijtimoiy sharoit yetishtirgan his tuyg‘ular sifatida gavdalanadi. Ogahiy o‘zidan ilgari o‘tgan o‘zbek adabiyoti vakillari ijodini ayniqsa Navoiy ijodini qunt bilan o‘rgangan; fors-tojik tilini mukammal bilganligi sababli, bu xalqlar adabiyotining go‘zal namunalari bilan originallari orqali yaxshi tanish bo‘lgan. Bu hol ham uning o‘sishiga va ijodiga chuqur ta’sir etgan. Bulardan tashqari Xorazmda juda qadimdan davom qilib kelayotgan madaniy-adabiy an’analar ham shoir ijodiga o‘z ta’siri ko‘rasatmay qolmagan. Chunki O‘rta Osiyo xalqlari, shuningdek, o‘zbek xalqi tarixida Xorazm juda qadimdan muhim o‘rin egallagan el. Qadimgi Xorazm insoniyat madaniyati tarixida o‘zlarining 13

jahonshumul ensiklopedik ilmlari bilan ma’lum davrda butun dunyo ilmi, madaniyati rivojiga zo‘r hissa qo‘shgan mashhur olimlar Muso Xorazmiy, Beruniy, Umar Jag‘miniy, Zamahshariylarning vatani. Buxoroda yetishgan ulug‘olim Abu Ali ibn Sino Xorazm olimlari baln ilmiy hamkorlikda bo‘lgan. Abu Ali ibn Sino ma’lum vaqt Xorazm davlatining markazi-eski (ko‘hna) Urganch shahriga kelib yashagan. Ogahiy obrazlarini uning mundarejasiga qarab tahlil etar ekanmiz, birincha navbatda, ko‘z oldimizda o‘z zamoniga chuqur tanqidiy qarovchi, zamoni haqida va uni tuzatish yo‘llari haqida fikr yurituvchi ilg‘or bir siymo obrazi gavdalanadi. Bu obraz orqali Ogahiyning dunyoga, hayot, jamiyatga qarashlari ifodalanadi. Bu obrazda shoir ulug‘ mutafakkir, davrining ilg‘or kishisi bo‘lib gavdalanadi. Ogahiy lirikasining, umuman Ogahiy ijodining salmoqli qismini ishq-muhabbat mavzusi, oshiq va ma’shuqa obrazlari, bular orqali kishining tabiiy tuyg‘usi, sevgi haqidagi fikrlari, u davrdagi bu masalaga munosabat egallaydi. Bundan tashqari, Ogahiy lirikasida shoirning dunyo lazzati haqidagi fikrlarini yorituvchi sifatida keluvchi rind obrazi ancha mukammal bo‘lib, shoir asarlarida unga ancha o‘rin berilgan. Shu bilan birga, shoirning ijtimoiy qarashlarini ochishga yordam beruvchi zohid, nosih kabi salbiy obrazlar uchraydi. Biz quyida ana shu obrazlarning har qaysisini ayrim-ayrim yoritishga harakat qilamiz. Ogahiy davrining ilg‘or kishisi siqatida yashagan jamiyatni, hayotni juda chuqur tekshirgan, hayotdagi juda ko‘p hodisalarni anglashga harakat qilgan. U hayotga, jamiyatga real yondashdi. Ogahiy davrining ilg‘or kishisi sifatida o‘zi yashagan jamiyatni, hayotni juda chuqur tekshirgan, hayotdagi juda ko‘p xodisalarni anglashga harakat qilgan. U hayotga, jamiyatga real yondashadi. Shuning natijasida uning ijodida har qanday jamiyatning asosini tashkil etuvchi kishilar haytni, jamiyatdagi turli tabaqalarning ahvoli va ular o‘rtasidagi munosabatlar, uning tushunchasiga ko‘ra, to‘g‘ri yoritiladi. U o‘z ijodida davrning muhim siyosiy, axloqiy masalalarini ko‘tardi. Qisqa qilib aytganda, Ogahiy butun umrini haqiqat uchun kurashga sarf etdi. Ogahiyning dunyo, jamiyat, hayot haqidagi fikrlari uning shu masalaga bag‘ishlangan maxsus g‘azal, muxammas, musaddas, tarji’bandlarida va ayrim 14

masnaviylarida ifodalangan. Undan boshqa, Ogahiyning jamiyat, hayot haqidagi juda ko‘p qimmatli fikrlari asosan boshqa mavzularda, masalan, muhabbat, tabiat manzaralari va shu kabi yozilgan g‘azallarida, muxammaslarida ham qisqa-qisqa ravishda yoritilib ketiladi. Ular jo‘shqin yurak sadosi sifatida ayrim asarlarda goh xasrat ohanggida, goh jamiyatlagi maraz –illatlarga, buzuq axloq qoidalariga, yaramas inson xulqlariga chuqur nafrat tarzida beriladi. Ogahiyning devoni qadimdan davom etib kelgan tradisiyaga binoan g‘azallar radifi yoki qofiyasi tugagan harfga qarab alfabit tartibida tuzilga. Klassik yozuvchilar an’analarida asarga tarix qo‘yish, yozilgan vaqtini ko‘rsatish odat bo‘lmagan. Ko‘pincha, devonlar shoir ancha kamolatga yetgan davrda tuzilib, g‘azallar devonlarga xronologiya tartibida kiritilmagan. Shu sababdan shoirning keyinroq, hatto qarigan vaqtlarida yozgan she’rlari ham alfavitga to‘g‘ri kelsa, devon boshiga kiritila bergan. Bu narsa, solishtirilib ko‘rish uchun yetarli boshqa ma’lumot bo‘lmaganidan, shoir ijodiy yo‘lining tadrijiy o‘sishini aniqlashda ancha qiyinchilik tug‘diradi. Lekin shunga qaramasdan, mavjud materiallar Ogahiy dunyoqarashi har doim bir xilda bo‘lmagani, shoir turmush, hayotga chuqurroq qaray boshlagani sari, uning qarashlari haqiqatga yaqinlashib borgani to‘g‘risida ma’lum xulosaga kelish uchun yetarlidir. Ogahiy ijodida, hali aytganimizdek, uning ijtimoiy qarashlarini ko‘rsatuvchi satrlar nihoyat ko‘p va keng. Shoir o‘z xalqini, vatanini, umuman insonni sevgan, odam bolasining baxt saodatini kuylagan, shuning uchun kurashgan ulug‘ gumanist edi. Hayotga, jamiyatga yondashishda uning mezoni-kishi baxti, kishi erkinligi, gumanizm bo‘ldi. O‘zining hayotdan maqsadini bayon qilar ekan, Munis g‘azaliga bog‘langan bir muxammasida: “Yeturmak elga rohat qudratim yetkunchadir korim”, - deydi. Bu satrlarda shoir hayotda o‘z oldiga aniq maqsad qo‘ygan, shuning uchun ongli ravishda kurashgan, ilg‘or fikrli siymo sifatida gavdalanadi. Uning butun ijodi shu maqsadga xizmat qiladi. Hayotga shu maqsad nuqtai nazaridan gumanist sifatida yondoshgan shoir hayotda, turmushga o‘z ideallarining aksini ko‘rdi. Hayot, dunyo inson uchun baxt saodat joyi emas, aksincha, qandaydir dahshat, g‘am, kulfat, hasratxonadan iborat: 15

Dahr qasrikim haqiqatda ko‘han vayronadur, Oni har kim maskan etmak istadi, devonadur. Saqfida yer sarbasar, ondin yog‘ar gardi xatar, Amniyatdin yo‘q asar, vah, ne ajab koshonadur. Bu mazmundor satrlarda shoir yashagan sharoit kishi ruhida og‘ir ta’sir qoldiradigan, hayot dunyoga nisbatan afsus, nadomat tug‘diradigan tarzda juda ustalik bilan real ifoda qilingan. Shoir umuman dunyo haqida fikr yurgizadi. Bu qarashlarda kishi aqliy kuchi, ilmi, umuman tarqqiyot darajasi past; unda odamning dunyoni anglay olmasligi, umuman dunyo, falak qonunlarini bilib bo‘lmasligi haqida so‘z boradi. Shoirning qarashlarida tarixiylik ham yo‘q. SHe’rda boshi ham, oxiri ham, davri ham tayin bo‘lmagan dunyo haqida so‘zlanadi. Bu yerda shoir umuman dunyo, jamiyat haqida gapirar ekan, hali hayotni real, to‘la ifodalashdan ancha uzoq: “Ushbu mehnat xonada gar shoh bo‘lsun gar gado, bir nafas ayshu farog‘at jomidin hurram emas”, - deydi u. Lekin shoir (yoki bu tuyg‘ularni mujassamlashtirgan lirik qahramon) dunyoning ana shu xilda tuzilishidan norozi. Bu tuyg‘ular jabr-sitam tortgan xalqning: “Osmon uzoq, yer qattiq” tarzida duyodan noroziligini ifodolovchi maqoli bilan hamohang. Ogahiy hayotning chuqur tekshirar ekan, uning dunyo, hayot haqidagi mujmal fikrlari konkret tus ola boradi. U dunyodan nima uchun bunday norozi bo‘lganini izohlab, yana bir g‘azalida yozadi: Harob o‘lsun ilohi gunbazi davvor charxi dun, Ki doim davri kajdur, tavri shumu, hay’ati vojun. Oning kajravligi ta’siridindur bu jaxon ichra, Jafo ahli hamisha xurramu ahli vafo mahzun. Agar shoir yuqorida keltirilgan parchada dunyoning umuman kishi uchun jabr- zulumdan iborat ekanligi haqida gapirgan bo‘lsa, keyingi misolda bu fikrlarini konkretlashtiradi; fikrlar tarixiylik kashf etadi. Dunyo kajrab tuzilgan, jafo ahli, ya’ni jabr-zulm qiluvchilar shod-xursandlikda, vafo ahli esa hazinlikda yashaydi. 16

Dunyoda kimda-kim alifdek to‘g‘ri, ya’ni haqgo‘y odam bo‘lsa, bu dunyoda og‘ir mehnat ostida eziladi, deydi shoir. Ogahiy bu fikrlari bilan haqiqatga yaqinlashadi. Demak, hayotda, jamiyatda hamma bir xilda yashamaydi, dunyoda qandaydir kuch hukm suradiki, u sababli dunyo tuzilishida, jamiyatda adolat yo‘q. Shoir mana shunday ahvolga qarshi chuqur norozilik tuyg‘ularini ifodalaydi. Ammo bu satrlarda ham shoir qarashida hali to‘la aniqlik yo‘q. Bu yerda ham “ahli vafo” va “ahli fano” so‘zlari juda umumiy. Ammo uning dunyo haqidagi bu fikrlari nihoyat haqqoniy bo‘lib, o‘zi yashagan jamiyatdagi haqsizlikka qarshi chuqur isyonkor obraz gavdalanadi. Ogahiy ijodining, uning lirikasining muhim tomoni shundaki, u jamiyat, hayotga bunday mavjud tanqidiy munosabat doirasida qolmadi. U bunday ahvolning sabablarini axtardi. Hayotni tekshirar ekan, birovlar rohatga yashab, yana birovlar doim mehnat azob-uqubatda kun kechirishi ularning moddiy ahvoli bilan bog‘liq ekanini sezadi: Agar uryon shohu gado jismi barobardur, Tafovut bu ikovg‘a aylagan izhor hil’atdur. Jahon ahli aro nodon ulusg‘a aybpo‘sh o‘lg‘on, Tikilgan rishtai siym ila zarrintor xil’atdur. Bu satrlar shoirning hayotga qanchalik chuqur yondashganligi ravshan ko‘rinib turibdi, kishilar o‘rtasida tafovut tug‘dirgan narsa mol-dunyo ekanligi ko‘rsatiladi. Shu bilan birga, mol-dunyo jamiyatdagi har qanday yaramasliklar, ayblarni bekitib ham turadi. Nodon, johil kishilar “zarrintor” qimmatbaho kiyimlar kiyib, o‘z nodonliklarini bekitib yuradi. Keyingi satrlarda shoir shaxs haqida gapirmasdan, “nodon ulus” iborasini qo‘llaydi, shu bilan boylik orqasida yashirinib yurgan ayrim shaxslarnigina emas, butun jamiyatni ko‘zda tutadi. Shu yo‘sinda uning bu fikrlari boylik hukm surgan, xususiy mulk asosiga qurilgan jamiyatni to‘la ravishda qoralash ma’nosini kasb etadi. Bunday xulosaga kelishgan to‘la asos bor, chunki o‘zi yashagan jamiyat to‘g‘risida shunday fikrga kelgan shoir bu haqda juda ko‘p asarlarida takror-takror napiradi. Bu masalaga har gal murojaat qilar ekan, mol- 17

dunyo hukm surgan jamiyatda shu bilan bog‘liq bo‘lgan maraz illatlarni aniq, ochiq-oydin fosh qiladi. 1. 2 Ogaxiy lirikasida el-xalq ruhiyatining berilishi . 18

Kishilik jamiyatida boylik bilan qashshoqlik o‘rtasidagi, tanho boshqaruv bilan mehnat o‘rtasidagi qarama-qarshilik faqat Ogahiy tomonidan ta’kidlangan hodisa emas. Bu haqda Ogahiyga qadar ham ko‘p ijodkorlar gapirgan. Tarixda xalq ommasini manfaatlarini ko‘zlagan kishilargina bu masalani ko‘tarib chiqqan. Ogahiy shularning ishini davom ettirgan. Bu holni ortiqcha takror yoki taqlid deb baholab bo‘lmaydi. Jamiyatda xususiy mulk hukmronligi davom etar ekan, har doim ham boylik-qashshoqlik masalasi asosiy masala bo‘lib qola beradi. Ogahiyning bu masalaga murojaat qilishi uning o‘sha davr uchun ham muhim, eng dolzarb masala ekanligini ko‘rsatadi. Shu sababdan Ogahiy bu haqda juda ko‘p to‘xtaydi. Ogahiy ijodida mol-dunyo hukmronligi masalasi ijtimoiy tengsizlikning bosh omili sifatida ifodalanadi. Shu bilan birga, Ogahiy hayotdagi bu holni shunchaki kuzatib turuvchi, uni faqat bayon qilib beruvchi bo‘lib qolmaydi; u kishilar huquqini bunday poymol qilib turgan jamiyatdagi shu ahvoldan chuqur norozi bo‘lib gapiradi. Ko‘p zamondan progressiv ijodchilarning diqqatini jalb etgan bu mavzuni ifodalashda Ogahiy nihoyatda original. Garchi asarda so‘z jamiyatda mol-dunyo hukmronligi va shuning natijasida elda hukm surgan haqsizlik ustida borsa-da, bu hoditisani ifodalashda Ogahiy eski ijodchilar ifoda va shakllarini takrorlamaydi. Uning shu muhim mavzuga bag‘ishlangan g‘azallari Ogahiy ijodinining o‘zigagina xos yo‘sinda yozilgan. Uning asarlari bevosita o‘sha davr uchun xos bo‘lgan fikrlar, harakatlar va davrning boshqa muhim masalalarini ko‘taradi. Ogahiy ijodining qimmati va ahamiyati ham uning ana shu originalligida. Shuning uchun ham u uzoq zamonlardan buyon xalqning sevimli shoirir bo‘lib kelmoqda va bugun o‘zbek adabiyoti, madaniyati tarixida sharafli o‘rinni egallamoqda. Ogahiy ijodidan bu muhim masalaga oid yana bir muncha misollar keltiramiz. Ogahiy o‘zining qator g‘azallarida mol-dunyo hukmron bo‘lgan jamiyatdagi shu bilan bog‘liq bo‘lgan turli xarakterlarni va uning ta’sirining turli detallarini har taraflama ochib beradi. Uning bir g‘azalida quyidagilarni o‘qiymiz: Odam uldur bu jon ahli aro, 19

Qaysi hayvonning esa siymu zari. Kirmagay zarsiz kishilik soniga, Sa’diy o‘lsun fazl aro yo Anvariy. Bu misralarda shoir boylik hukm surgan jamiyatda odam o‘rnini “siymu zari”, oltin-kumushi bo‘lgan “hayvonlar” egallagani haqida gapiradi. Bu yerda shoirning asosiy gumanistik konsepsiyasi ilgari suriladi. U Sa’diy, Anvariy kabi fozil kishilar faqat boyligi bo‘lmagani uchun inson qatorida hisoblanmasligiga qarshi chuqur norozilik bildirdi. Yana bir joyda Ogahiy: Ohkim, ahli zamon oldida odam ul durur, Kim esa hayvon kabi nodonu xo‘rdu xoblig‘. deydi. Biz bu yerda mol-dunyo egalariga nisbatan shoir yuragida bo‘lgan nafratini ta’kidlamoqchimiz. Ularni ta’riflar ekan, shoirning g‘azabi, nafrati kuchli, tili o‘tkir, hokim tabaqani u doim “hayvon”, “bahoyim” kabi so‘zlar bilan ifodalaydi. Bu haqiqat, o‘oir o‘z davrida boylar qiyofasida nodonlik, johillik, berahmlik, zolimlikni ko‘rgan. Ana shunday kishilar el xo‘jasi bo‘lganidan, shoir bu jamiyatni ulug‘ nafrat bilan bayon qilgan. Shoirning bu fikrlari bilan “og‘zi qiyshiq bo‘lsa ham boyning o‘g‘li gapirsin”, degan xalq maqoli mazmunan juda hamohang. Jamiyatda mol-dunyo, pulning qanchalik kuchga ega bo‘lganini ko‘rsatish jihatidan uning “Tanga” chistoni alohida ahamiyatga ega. Uncha katta bo‘lmagan bu she’rni biz to‘la keltiramiz: Ul na dilbarkim, tani siymin o‘lub, Badr yanlig‘ suratu siymosidur. Xat butub ikki yuziga sarbasar, Ziynat mafzoyi ruxi zebosidur. Jussasi tirnog‘ yuzi yanglig‘ kichik, Lek ulug‘lar ishqining rasvosidur. 20

Vaslini istab jahon bozorida, Olam ahli boshida rasvosidur. Ogahiyning o‘z ijodida mol-dunyo hukmronligi mavzusi baqadar katta ahamiyat berishi tasodifiy bir narsa emas. Ogahiy yashagan davrda Xorazm xonligi, atrofdagi sanoati bir muncha taraqqiy qilgan davlatlardan ancha uzoqda, ajralgan holda yashasada, Rossiya, Eron, Afg‘oniston, hatto Hindiston, Xitoy bilan jonli savdo aloqasi bo‘lgan, mahalliy savdogarlar bu davlatlarga savdo bilan borgan, u yerlardan ham Xorazmga savdogarlar kelib-ketib turgan. Bu chiston o‘zining sodda va kinoyali tarzda tuzilishga qaramasdan, zamonani, jamiyatda pulning kuchini nihoyatda real tasavvur qilishga imkon beradi. Uni o‘qir ekanmiz, kishining eng nozik tuyg‘ulari o‘rnini tangaga sajda qilish egallaganini ko‘ramiz; ishq, muhabbatga doir so‘zlarni shoir kinoya tarzida ishlatganligi yaqqol sezilib turadi. Ogahiyga qadar ham turli shoirlar, masalan, Navoiy ham tanga haqida chiston yozganlar. Taqqoslash uchun Navoiyning chistonini to‘la keltiramiz: Ne sho‘x erurki, ulus ko‘ngli ichra savdosi, Aning yuzidagi xatlar kibi muharrardur. Kumushdudur taniju qiymati aning, lekin O‘n ikki o‘z tanidek vajh ila muqarrardur. Navoiyning bu chistoni ham tanganing jamiyatdagi fetish darajasidagi kuchini bayon qiladi. Ammo ravshanki, Ogahiy chistoni, garchi Navoiydan oziqlanib yozilgan bo‘lsa-da, o‘ziga tamom mustaqil, uning shakli, mazmuni juda ham original, bu she’rning o‘z davri mahsuli ekanligidan dalolat beradi. Ogahiy o‘ziga xos mahorat, chuqur kinoya bilan tanga-pul hukmron bo‘lgan jamiyatni fosh qiladi. Chiston ulug‘ iste’dod, ayni zamonda chuqur ilhom mahsulidir. Birmuncha vaqt saroyda ishlagan davrida Ogahiy saroy hayoti, amaldorlar, xon va uning atrofini o‘ragan sharoit bilan yaqindan tanishadi. Boylik hamda siyosiy hokimiyatni o‘z qo‘lida to‘plagan aristokratiya va saroy amaldorlari nodon- johil kishilar bo‘lib, ular hech qachon xalq hayoti, el-yurt farovonligi haqida 21

o‘ylamagan. Ular o‘z mansablaridan xalqni manfaatlari tarafida turib, saroy ahvoli va amaldorlarning qilmishlarini g‘azab bilan fosh qilib yozadi: Johilu xudbin ko‘ra olmas o‘zidan o‘zgani, Loyiqi davlat emasdur hur nazar ko‘tohalr. Sarf etib el molin o‘z nafsi uchun qilg‘ay mudom, Ziynatu toqu, turnubu, suffau bingohla. Ogahiy kabi xalq manfaatini ko‘zlagan kishini saroydan haydashga harakat etish, uni beobro‘ qilish yo‘lida turli-tuman ig‘vo-bo‘xtonlar uyushtirish saroy ahli uchun oddiy bir narsa edi. Ogahiydek bir kishi ular bilan kelisha olmasligi ham tabiiy hol. Shu sababdan Ogahiy saroy muhitida juda qiynaladi. Saroyda u yolg‘iz edi. Aristokratiya vakili, davlatda birinchi feudal bo‘lgan xon ham, albatta, shoirni yoqlamaydi. Tuhmat, bo‘hton azobida qolgan shoir: Vah, ne dardu bedavodurkim, barin chin anglabon, Ey sitam birla g‘azab g‘aqqimda sulton aylamak. deb hasrat qiladi. Shu satrlardan ko‘rinadiki, sulton haqiqatni bilishga harakat qilish uyoqda tursin, aksincha, bo‘hton qurboni bo‘lgan shoirga g‘azab qiladi. Shu g‘azalning o‘zida shoir saroy va aristokartiya bilan o‘zi o‘rtasidagi kelishmovchilik sabablarini izohlab: Ushbu dardimning iloji, Ogahiy, yo‘ktur, magar Shah menga el g‘amig‘a afv ehson aylamak. deydi. Masala ravshan. Shoir el g‘amida xalqqa afv-ehson qilmoqchi, ammo bu saroy va xonga ma’qul kelmaydi. Shoirning bu qarashlari o‘z davrining ta’siri yaqqol sezilarli. Qanday bo‘lmasin, shoir saroy, podshohni ma’lum darajada tanqid qilsa-da, o‘sha tuzum, ayniqsa, xonga ma’lum ishonch bilan qaraydi. Buni u boshqa bir o‘rinda shunday tushuntiradi: 22

Hokimi shar esang et adl ila hukm, ammo mayl, Qilma bir yong‘a agar ersa otang, yo‘qsa bolang. Bu satrlani o‘qir ekanmiz, biz shoirning tragediyasini birmuncha tasavvur qila olamiz. Shoir, bir tomondan xalqqa bo‘layotgan jabr-zulmni ko‘radi. Shunday sharoitda xalq mafaatlarini himoya qilmoqchi bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, qancha asrlardan buyon jamiyat shohlar tomonidan idora etiladi. Shoir bundan boshqa tuzum, idora usuli borligini ko‘rgan, eshitgan emas. Shu sababdan el-yurt ahvolini tuzatish uchun xonlarni adolatga chaqiradi. Ammo bu zoya ketgan mehnat edi. Ogahiy ijodining tarixiy chegaralanganligi ana shunda. Ammo Ogahiy kuchli realist edi. Shu sababdan u hayotda o‘zi ko‘rgan hodisani real ifodalashdan, haqiqatni axtarishdan to‘xtamadi. Bu axtarishlar uni borgan sari haqiqatga yaqinroq olib keladi. Yuqorida keltirilgan parchalarda shoir “hokimi shar”, hukmdorlarga ma’lum ishonch ila qarab, o‘git, nasihat bilan ularni adolatga chaqirsa, boshqa bir joyda qat’iy ravishda: Komronlar lutfidin ko‘z tutma komingkim, olar Elni nokom aylamak birla yetarlar komig‘a. deydi. Komronlar, ya’ni hukmdorlar lutfiga umid bog‘lama, chunki ular elni nokom aylash orqasidagina o‘z maqsadlariga yetmoqdalar, deb shoir yuqoridagi umidlarni tamoman bekorga chiqaradi. Keyingi fikrlari bilan Ogahiy haqiqatga yaqin keladi. Ogahiy bu yerda hokim tabaqa, amaldorlarning sinfiy mohiyatini chuqur va real ochadi. Ogahiy ijodini diqqat bilan tekshirar ekanmiz, shoir bilan aristokratiya va xon o‘rtasidagi kelishmovchilik borgan sari kesginlashganini ko‘ramiz. Yuqorida keltirilgan parchalarda Ogahiy bo‘hton-tuhmat ostida qolganida xondan himoya ko‘rmagani haqida gapirsa, yana bir joyda: Rostravlik, Ogahiy, ruhdek sani solmish yiroq, Qurbi shoh topgay eding kajrav esang farzin kabi. 23

deydi. Shoir bu yerda satranj o‘yinidagi figuralarning o‘rni va yurishlarini misolga olib, nihoyat obrazli ravishda, xon va uning yaqinlariga juda to‘g‘ri yo‘ldan yurgani, haqiqat uchun kurashgani uchun shohdan yiroqda o‘rin olib, o‘zi ham, qo‘li ham egri yuradigan kishilar farzin kabi shohga yaqin bo‘lganini ko‘rsatib, shoh va uning yaqinlarini jasorat bilan fosh etadi: Ruh kabi shahdin yiroq o‘lmas desang bu asrada, Har tarafga moyil o‘l, andoqki, farzin, ey ko‘ngil. Ogahiy bu o‘rinda yana bir bor shohga yaqin bo‘lish uchun farzin kabi egri bo‘lish, haqiqatdan yuz o‘girish shartligini aytadi. Lekin sof vijdonli odam buni qabul qila olmaydi. Bu – inson katta haqorat. Shoir qalb sadosi bilan, sof vijdonidan: Jon uchun olamda har nokasga ta’zim aylama, Istamas ersang agar juhorlara bo‘lmoq haqir. deydi. Davr ilg‘or kishilarning qalb sadosi bo‘lgan bu fikrlar kishini martaba, mansab olish uchun haqiqatdan voz kechmaslikka chaqiradi. Bu yerda ham chinakam gumanizm ustun keladi. Ogahiy ijodida islomning musulmonlar uchun “ham farz, ham qarz” bo‘lgan asosiy qonun-qoidalariga juda qattiq tegadigan fikrlarga ham duch kelamiz. Islom dini tariqatining asosiy talablaridan bo‘lgan namoz haqida so‘z borar ekan, Ogahiy: Masjidda namoz o‘qib mudom, ey zohid, Gar topmas esang murodi kom, ey zohid. Ixlos bila kirib xarobot ichra, Soqiy qo‘lidan ich to‘la jom, ey zohid. deydi. Bu yerda shoir “ixlos” so‘zidan foydalanib, go‘yo she’rning to‘la ma’nosini shu so‘z atrofida birlashtirmoqda, zohidning rasmiyat uchun namoz o‘qishini 24

ta’kidlamoqchi. Lekin o‘quvchi shoirning masjad o‘rniga mayxona taklif qilishini o‘zicha tushunishiga ham to‘la asos bor. Masjid va namoz haqida o‘sha davrda shunday qaltis fikr aytish uchun ancha jasorat kerak edi. Shuningdek, bu haqda bunday mulohaza yurgizish uchun masjid, namoz masalasiga nisbatan shoir yuragida qandaydir betakalluf tuyg‘ular mavjudligi ham ravshan. Islom dinining majburiy talablaridan bo‘lgan ro‘za haqida ham Ogahiyning 3-4 ta maxsus g‘azali bor. Biz ulardan parchalar keltiramiz: Ro‘za olmishdur ilikdin ixtiyorimni mening, Qo‘ymamishdir zarracha sabru qarorimni mening. Biz Ogahiyning ro‘za haqida yozgan to‘rtta she’ridan parchalar keltirdik. Bularda dastlab ro‘zaning kishi salomatligiga zarari ta’kidlanadi. Shoirning o‘z ahvoliga ro‘zaning ta’siri haqida gapirishini xuddi shu ma’noda tushunish kerak emas, gap hamma ro‘za tutuvchilar haqida bormoqda. Bu yerda shoir, birinchi navbatda, sahar vaqtida yeyish uchun durust ovqati bo‘lmagan, ertadan-kechgacha non yemay, suv ichmay ishlashga majbur bo‘lgan mehnatkash omma salomatligiga ro‘zaning ta’sirini ko‘zda tutadi. Ro‘za tutish 5-10 kun emas, bir oyga cho‘ziladi. Ro‘za tutmagan kishi musulmon emas, din ro‘za tutmagan kishini kelajak dunyo “do‘zaxi” bilan qo‘rqitadi. Musulmon buni bajarishga majbur, ammo hech qanday mehnatkash bir oy ishlamay yotib ro‘zg‘orini qimirlata olmaydi. Bir oy ishlamagan dehqonning hosili nobud bo‘ladi. Din topshirig‘ini bajaraman deb, mehnatkash salomatligiga ancha ziyon yetkazadi. Ogahiy shuning uchun ham dinning bu talabini kishi uchun jabr deb ta’riflaydi; bu masalaga takror-takror qaytishga majbur bo‘ladi. Ogahiy halol mehnat bilan yashashni bekorga olqishlagan emas. Xalqni talab, aldab, parazitlik bilan hayot kechiruvchilar, ularning mehnatsiz hayotga nafrat bilan qaragan shoirning gumanistik g‘oyasi halol mehnatga asoslangan. Ogahiy mehnatga kishining inson sifatida borligini va ozodligini ta’min etuvchi kuchli omil deb qaraydi. Bu uning xususiy mulk asosiga qurilgan jamiyatda 25

kishilar xarakteriga paydo bo‘ladigan boshqa bir hodisani – ta’mago‘ylikni ifodalashida ancha ravshanlashadi. Bunday jamiyatda, bir tomondan, butun boylikni o‘z qo‘liga to‘plagan ekspluatasiya qiluvchi sinflar va ikkinchi tomondan, eziluvchi mehnatkashlar ommadan boshqa anchagina katta boshqa bir guruh ham paydo bo‘ladi. Bu mayda ruhoniylar, ziyolilar, mullalar to‘dasidir. Bular madrasa, masjid qorixonalarda parazitlik bilan kun ko‘ruvchi tabaqa bo‘lib, ularning ko‘plari vaqfdan olgan daromadi, ushur-zakot, sadaqa bilan yashaydi. Ta’mago‘ylik yashash uchun birovlarning dasturxoniga ko‘z tikib turuvchi bu tabaqaning asosiy xarakterini tashkil etadi. Ogahiy aql, kuch egasi bo‘lgan inson o‘z qadrini bilishini istaydi. Inson qadrini, izzat-nafsini yerga uruvchi har qanday hodisaga u chuqur achinish bilan qaraydi. Ta’mago‘ylik inson qadr-qimmatini yerga uradi, shu sababdan: Shahdi izzat lazzatin istar esang tark et tama, Kim bu zahr etgusi ul sharbatni jovidona talx. Shoir halol mehnat natijasi bo‘lmay, ta’ma in’om bilan qilingan har qanday daromad kishi hayotini zaharlashini, inson ozodligiga raxna yetkazishini ta’kidlaydi. Bu bilan Ogahiy g‘aribona bo‘lsa-da, beminnat hayot kechirish afzalligini ko‘rsatadi. Uning bu fikrlari Navoiy g‘azaliga bog‘langan muxammasida juda go‘zal, yorqin ifodalanadi: Farq elig‘a kulbasi mulki jaxondin yaxshikim, Anda eskibo‘ryo taxti Kayondin yaxshikim. Tinchlik birla atola no‘shi jondin yaxshikim, Zahnni o‘z komi birla ichsa andin yaxshikim, Obi hayvon sharbatin nokomlig‘ jomi bila. Bu satrlarda inson erkinligi nihoyat darajaga ko‘tariladi, ixtiyoridan tashqari ichilgan tiriklik suvidan, o‘z ixtiyori bilan ichilgan zahar afzal ekanligi ta’kidlanadi. Muxammas tuzilishiga binoan keyingi bayt Navoiyniki, ammo bu 26

masalaning mohiyatiga ta’sir etmaydi, bungacha va bundan keyingi misralarda ham beminnat, beta’ma xalq hayoti, inson ozodligi g‘oyasi ulug‘lanadi. Bunday firklarning Navoiy muxammasi orqali Navoiy bilan bog‘lanish Ogahiyni bizga yanada olijanob, ulug‘vor qilib ko‘rsatadi. Chunki u asrlar davomida xalqining ong-tushunchasida yuzaga kelgan. Navoiydek xalqparvar shoir kuylagan g‘oyalarning ulug‘laydi. Bu Ogahiyning yuragi, aqli, tushunchasi va maqsadi Navoiydek ulug‘inson bilan birga bo‘lganini ko‘rsatadi. Ogahiy ijodi va uning xarakterida bizni bir narsa nihoyatda o‘ziga jalb qiladi. U dunyoga tanqidiy qarashda, haqiqatni axtarishda sabotli. Bir umr hayotdan olgan ta’sirini qayd qila bordi. U hayotga qancha chuqur qarasa, shuncha afsuslandi. Juda ko‘p hodisalarning sabablarini tushuna olmadi, o‘zining, o‘zining hayot, jamiyat, inson taqdiri yaxshilash yo‘lidagi harakatlari kutgan natijani bermaganini ko‘rdi. Shu sababdan juda ko‘p ruhiy azob tortdi. Mana shu ahvol uning lirikasida shaxsiy yurak to‘lqinlari, yolg‘izlik tuyg‘ularini ifodalovchi ajoyib g‘azallarini maydonga keltirdi. Biz ulardan bir necha misollar keltiramiz: Bilolmam ne dardu g‘ang‘a erur mubtalo ko‘ngul, Kim o‘t urar fig‘onidin aflok aro ko‘ngul. Sarshorkom o‘lg‘on ulus holini ko‘rub, Bahri taassuf ichra botor doimo ko‘ngul. Ogahiyning bu tuyg‘u, bu alam-iztiroblari qayda bo‘lsa ham faqat dard-alam ko‘rgan, ammo buning dardiga chora topolmagan, murod-maqsadiga yeta olmagan insonning el haqidagi qayg‘uli yurak sadolaridir. Bu iztirobli el ahvolini tuzatish uchun qayerga qo‘l uzatsa, qo‘li havoda muallaq qolgan, dardu alamlarini o‘rtoqlashishga, uning chorasini ko‘rishga madad axtarsa, dardkash topa olmagan jafokashning ohidir. Ogahiyfagi bu shaxsiy yurak sadolarining ildizi nihoyat chuqur, bu –xalq manfaatini ko‘zlagan, inson uchun baxt axtargan, ammo faqat baxtsizlikka duch kelgan, ahvolni tuzatishga ojiz bo‘lgan davr ilg‘or kishilarning ichki dramasi. Ammo bu umidsizlik sadosi emas, aslo yo‘q. Bu ulug‘ yurak, sof vijdon egasi bo‘lgan talantli shoirning, jamiyatdagi maraz-illatlarni juda ajoyib, 27

ta’siri ravishda fosh qilish vositasidir. Bu g‘azallardagi tuyg‘ular o‘quvchining yuragiga darhol jiz eti ilashadi va uning yuragidan mahkam joy oladi. Bizning qalbimizdan shunday azob –uqubatlar makoni bo‘lgan jamiyatga qarshi nafrat uyg‘onadi. Bu tuyg‘ular orqali o‘sha davrdagi ilg‘or kishilar ruhiy azobini ko‘z oldimizga keltira olamiz. Shoir Ogahiy g‘azalida tasvirlangan hayot faqat orzu edi. Gumanist shoir inson bolasi shunday hayot kechirishini xayol qilardi. Yuqorida shunday samimiy, yoqimli tusda tasvirlangan hayot orzu, o‘z zamonini qoralash, shunday hayot bo‘lishiga yo‘l qo‘ymagan tuzumni fosh qilish ta’sirini kuchaytirish uchun vosita bo‘lib xizmat qilgan. Bu g‘azalning yozilganiga 100 yildan ortiq vaqt o‘tdi. O‘sha zamonda g‘azalni o‘qigan har qanday jonli odam undagi hayot manzarasini ko‘rgandan keyin o‘z hayoti, o‘z atrofiga nazar solmaydimi? Albatta, nazar soladi. Uning xayollari ost-ust bo‘ladi. Chunki hukm surgan tuzum, axloq, odat tufayli o‘z yoriga erisha olmay, hatto uni bir ko‘rishga chora topa olmay yurgan yoshlar o‘sha davrda minglab bo‘lgan. Ogahiy uchun ulug‘ maktab bo‘lgan va uning ijodiga kuchli ta’sir etgan fors- tojik adabiyotining Sa’diy, Hofiz, Umar Hayyom, Abduraxmon Jomiy kabi vakillari ijodida, shuningdek, ma’lum darajada Navoiy ijodida ham sufizm kayfiyatlari bo‘lgan. Ogahiyning bevosita ustozi, tarbiyachisi Munis ijodida ham bu kayfiyat seziladi. Shu sababdan Ogahiy ijodida sufistik fikrlar manashu kuchli adabiy maktab va tradisiyaning ta’siri, davomi sifatida aks etgan bo‘lishi mumkin. Undan boshqa, Ogahiy yashab ijod etgan sharoitning o‘zida islom dini hukmron g‘oya bo‘lib, xalq ommasi tushunchasiga nihoyat singgan edi. Feodallar ekspluatasiyasi ostida moddiy jixatdan nihoyat darajada siqilgan mehnatkash omma deyarli butunlay savodsiz bo‘lib, har qanday konservativ tushuncha, xurofot uni o‘zi asoratiga saqlar edi. Shular natijasida xalq ommasining ko‘pchiligi bu dunyo bebaqo, bevafo, kishilar uchun ozodlik, farovonlikni ta’min etadigan dunyo- kelajak dunyo, oxirat degan diniy uydirmalarga asoslangan umid bilan yashar edi. Shu jamiyatda yashagan Ogahiy qarashlariga bu ma’lum ta’sir etmasligi va ma’lum yo‘sinda uning ijodida o‘z aksini topmasligi mumkin emas edi. Shu bilan birga, Ogahiy ijodidagi sufizm kayfiyatlari uning jamiyatda hukm surgan 28

haqsizliklardan noroziligi va dunyoqarashining idealistikligi tufayli jamiyatdagi ko‘p hodisalarning sabablarini anglay olmaganligi natijasida tug‘ilgan. Bir muncha misollarga murojaat etamiz: Dahr bir mayxonadurkim, kulfat oning jomidur, Ko‘z yoshi birla ko‘ngul qoni mayi gulfomidur. Har kishikim onda kirdi ichmak istab jomi aysh, Necha turluk g‘ussa zahrining qadah oshomidur. Bu keltirilgan parchalarda shoir dunyo, jamiyatning buzuq tuzilganligi haqida fikr yurgizadi. Shoirning bunday fikrlari kishilar taqdiri bilan bog‘langan. U dahrning kishilar uchun baxt emas, kulfatdan iboratligidan norozi. Bu bilan shoir o‘zi yashagan jamiyatni fosh qiladi, shu bilan, shoir istasin-istamasin, islom dini qarashicha, butun borliqni yaratuvchi xudoning dunyoni shu xilda yaratishiga qarshi norozilik bildiradi. Bu shoir qarashidagi ijobiy tomon, ammo shoir bunday ahvoldan qutilish chorasi sifatida: Dahr bir vayronaidurkim, xarob obod erur, Chiqsa andin har kishi g‘am bandidin ozod erur. deb, dunyodan chekinish, narigi dunyoga umid bog‘lash mazmunida fikr bayon qiladiki, bu tarki dunyochilik yo‘sinidagi sufizm kayfiyatining natijasidir. Bu – Ogahiy ijodining salbiy tomoni, uning o‘z davri farzandi ekanligidan kelib chiqqan g‘oyaviy kamchilik. Ogahiy nihoyat darajada murakkab davrda, og‘ir sharoitda yashab ijod etadi. Bu sharoitda xalq ongida hali sinfiy tushunchadan ko‘ra ko‘proq odamlarni tabaqalarga (oqsuyak, qora suyak, xo‘ja, sayid) bo‘lish tushunchasi hukmron edi. Kishilar ongini zaharlovchi din, xurofat kuchli edi. Ana shu jamiyatda yashagan shoir aristokratiya, xon bilan ma’lum ma’noda kelishishga, murosa qilishga iqtisodiy jihatdan ham majbur bo‘lgan. Bu sharoitda har qanday erkin fikr va uning tarafdorlari darhol ta’qib ostiga olinar va turli jazolarga duchor bo‘lar edi. Ogahiy bu ahvolni yaxshi tushunar edi. O‘zining bir g‘azalida: 29

Ey ko‘ngul, maqbuli xalq o‘lmoq ne imkonkim sanga, Bo‘lmag‘uncha toki hashvu lag‘v ila murdor til. So‘z ravonlig‘ birla de olmay fig‘onkim, ayladi Xalqni mandin, mani mani ham xalqdin bezor til. deydi. Shoir elda, jamiyatda faqat bekorchi, be’mani so‘z aytishga yo‘l qo‘yilganini ta’kidlab, “so‘z ravonlig‘”, ya’ni erkin fikr aytish imkoniyatini yo‘qligi natijasida o‘z fikrlarini xalqqa ayta olmasdan o‘zi bilan xalq o‘rtasida anglashilmovchilik chiqishidan noroziligini ifodalaydi; shu she’rida shoir agar imkoniyat bo‘lsa jamiyat va xalq manfaati to‘g‘risida yana boshqa fikrlar aytish orzusida bo‘lganini bildiradi. Ulug‘ qobiliyat egasi Ogahiy hayot va haqiqatni anglash yo‘lida ko‘p harakat qildi. U hayotga, jamiyat hodisalariga realist sifatida yondashdi va hayotdan olgan taassurotlarini real yoritdi. Hayot haqiqati shoir qarashlaridan chuqur bo‘lganidan, shoir ijodininng ta’siri uning o‘z qarashlaridan yuqori. Shuning natijasida biz Ogahiy ijodidan u yashagan hayot, jamiyat haqida uning subyektiv qarashlaridan ancha keng va chuqur tushuncha olamiz. II bob. Ogahiy she’riyatida oshiq va ma’shuqa obrazlari talqini Ogahiy lirikasining asosiy mavzularidan biri ishq-muhabbat mavzusidir. O‘z lirikasining hamma janrlarida shoir bu masalaga alohida e’tibor beradi. Bu tabiiy. Chunki muhabbat insonning tabiiy tuyg‘ulari zaminida maydonga keladi, shuning 30

uchun u kishilar hayoti va umuman, jamiyatda katta o‘rin tutadi. Barcha xalqlar va jamiyatdagi hamma ijtimoiy qatlamlarga xos muhabbat tuyg‘ularini kuylash Sharq adabiyoti, shu jumladan, o‘zbek adabiyotida an’ana bo‘lib, hamma ilg‘or shoirlar bunga alohida e’tibor berganlar. Sevgi-muhabbat tuyg‘usi mohiyatida aslda inson hayoti va jamiyat uchun eng muhim masala-oila qurish maqsadi yotadi. Inson nasli, hayoti va jamiyatning sog‘lomligiga bog‘liq. Oshiq va ma’shuqa ko‘ngliga, didiga yoqqan kishi bilan birga hayot kechirishni shu kishi bilan hayotda o‘z maqsadi uchun birga kurashishni orzu qiladi. Ko‘ngilga yoqqan kishi bilan yashash, kurashish shirin, yoqimli. Bu oila hayotining sog‘lomligini yuzaga keltiradi. Sevgi-muhabbatga bundan boshqacha qarash xato bo‘lar edi. Shu sababdan insonning tabiiy tuyg‘usiga asoslangan sevgi kishilar hayotida katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib kelgan, kelmoqda va shunday bo‘ladi. Barcha davrlarda turli xalqlar ijodchilari sevgi haqida shu maqsadni ko‘zda tutib yozganlar, yozmoqdalar, yozadilar. Lekin insonni ezishga asoslangan jamiyatdagi hukmron, axloq, din nomi bilan bog‘langan turli xurofot va odatlar insonning eng olijanob tuyg‘usi –erkin muhabbatning yo‘lini to‘sgan. Ayniqsa Sharqda, o‘zbek xalqi hayotida din-xurofot ta’sirida sevish, sevilish katta gunoh xisoblangan. Xotinlar paranjiga berkitilgan. Paranji inson erkinligini bo‘g‘ishning jirkanch ko‘rinishlaridandir. Lekin insonning olijanob tuyg‘ulariga xech nima g‘ov bo‘lolmagan, sevgiga to‘sqinlik qiluvchi narsa o‘ta ketgan haqsizlik va jabr bo‘lganidan, davrning ilg‘or kishilari bunga qarshi kurashganlar. Shu sababdan Sharq xalqlari adabiyotida, ana sha jumladan o‘zbek xalqi adabiyotida sevgi- muhabbat mavzusi adiblarning diqqat markazida turgan. Ogahiy yashagan, ijod etgan davrda ham feodalizm tuzumi va feodalizm g‘oyasi hukm surganligi tufayli, insonning olijanob sevgi tuyg‘usi quvg‘inda bo‘lib, sevgini izhor qilish odobdan tashqari hisoblanardi. Sevishganlar haqoratlanar, buzuqqa chiqarilar, turli jazolarga tortilardi. Natijada oila qurish ikki yoshning ixtiyoridan tashqari, odat talabiga ko‘ra, ota-ona ixtiyorida bo‘lgan. Bir- birini ko‘rmay, sinashmay, kishining tabiiy tuyg‘usi-sevgi bilan hisoblashmasdan tuzilgan oilalar hayoti ko‘pincha bir umr azob, turli fojealar bilan tugagan. 31

Bundan tashqari, ezish-ezilishga asoslangan jamiyatda insonning shunday go‘zal, nozik, olijanob tuyg‘usiga moddiy manfaat, mol-dunyo aralashgan. Ko‘pincha yosh qizlar qalin barobariga ota-ona tomonidan qari kishilarga sotilgan, 15-18 yoshlardagi bir qizning 60-70 yoshlardagi kishi bilan yashashga majbur qilishdan ortiq xo‘rlikni tasavvur qilish mumkin emas. Ammo feodalizm tuzumi uchun bu oddiy, hatto tabiiy bir narsa deb qaralgan. Yuzlab, minglab oilalar shu yo‘sinda tuzilgan. Qalin to‘lab olgan xotiniga er sotib olingan mol sifatida qaragan. Xotin uy cho‘risi bo‘lgan. Mol-dunyosi bo‘lgan badavlat kishilar 3-4 kishilar xotin olganlar. Xon, hukmdorlarning haramlarida rasmiy nikohida besh-olti xotinidan tashqari, behisob kanizaklari bo‘lgan. Bu shariat tomonidan oqlangan. Qalin to‘lashga qurbi yetmagan ming-ming erkaklar oila qurolmasdan dunyodan o‘tgan. Minglab sevishganlar feodalizm tuzumiga xos turli haqsizlik, xurofot, odat sababli bir- biriga yetisha olmay, hasrat bilan o‘lib ketgan. Insoniy sevgining bunday xo‘rlanishini qoralab, hamma xalqlarning ulug‘ shoir, adiblari va xalq ijodchilari o‘lmas asarlar yaratganlar. Farhod va Shirin, Layli va Majnun, Tohir va Zuhra, Oshiq G‘arib, Romeo va Juletta kabi o‘lmas obrazlar taqdirida erkin sevgini bo‘g‘gan tuzumga u tuzum yaratgan turli odatlarga qarshi xalqning chin nafrati, erksevar ruhi ifodalangan. Ogahiyning sevgi lirikasi mazmunida ham, lirik janrning o‘ziga xos yo‘sinida, ana shu obrazlar, klassik asarlarda kuylagan olijanob maqsad ko‘zda tutiladi, sevgini bo‘g‘uvchi jamiyatdagi g‘ovlar chuqur nafrat bilan fosh etiladi. Jamiyatda, hayotda sevgiga munosabat dastlab Ogahiy lirikasining umumiy ruhida hazinlik, nadomat motinivi ustun qildi: oshiqlar, ko‘pincha, yoriga yeta olmaslik xususida chuqur hayajon, nadomat motivlarining ustunligi shoirning shaxsib tuyg‘usi yoki qobiliyatidagi biron nuqson natijasi siqatiga yuzaga kelgan emas; aksincha, bu Ogahiyni ulug‘ gumanist, o‘z ijodida bevosita hayotdan oziqlangan, sevgi masalasida ham davrning asosiy xususiyatlarini ko‘ra bilgan realist sifatida gavdalantiradi. Agar Ogahiy sevishganlarni o‘z maqsadiga erishgan, doimo xushchaqchaq, quvnoq qilib tasvirlaganda, uning lirikasi hayotdan uzoq, qandaydir sun’iy bo‘lib qolardi. 32

Ayrim kishilar ba’zan Sharq xalqlari poyeziyasida, shuningdek, o‘zbek klassik lirikasida hasrat, nadomat motivlari ta’sirchanligini noto‘g‘ri tushunib, bu poyeziyani yig‘loqi, “ko‘z yoshi” poyeziyasi deb kamsitmoqchi bo‘ladi. Bu, albatta, masalaning mohiyatiga tushunmaslikdan yuzaga kelgan qarash. Feodalizm sharoitida ijod qilgan shoirlardagi hasrat, nadomat shoir ijodiga davr, jamiyat ta’siri natijasi edi. Ilg‘or shoirlar jamiyatdagi sevgiga bo‘lgan bunday munosabatni qoralagan, bu xususda ham chuqur muhabbatni va hayot go‘zalligini tasvirlab, insoniy olijanob tuyg‘ularni chuqur nafosat, harorat bilan kuylagan. Bu shoirlar intim lirikasidagi hazinlik hayotdagi bunday yaramas holni qoralab, erkin, baxt- saodatli hayot uchun kurash orzusi sifatida yuzaga kelgan. Ogahiy lirikasini konkret tekshirar ekanmiz, yuqorida aytilgan fikrlarimizning to‘la isbotini ko‘ramiz. Ogahiy lirikasida sevgi bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday tuyg‘u-kechinmalar asosan ikki obraz: oshiq va ma’shuqa obrazlari orqali ifodalanadi. Bu obrazlar oshiqning, shu bilan birga, shoirning bu masalaga munosabati, oshiqning sevgi bilan bog‘liq bo‘lgan turli kechinmalari: visol, hijron, firoq, rashk va hokazolar tusidagi tuyg‘ularini ifodalash yo‘sinida ko‘rinadi. Shoir yashagan feodal sharoit va axloqqa binoan xotin-qizlar jamiyat hayotida faol qatnashmaganlar, shuning uchun ularning sevgi tuyg‘ulari va ichki dunyosini to‘la ochish nihoyat og‘ir bo‘lgan. Ogahiy ijodida ham ma’shuqa obrazi, ko‘pincha, shoir qarashlari va oshiqning tuyg‘ulari orqali beriladi. Shu sababdan ma’shuqa obrazini alohida ajratmasdan oshiq obrazi tahlili ichida uning tuyg‘ularini ifodalovchi xarakterli paytlarni ko‘rsatib ketamiz. Ogahiy lirikasidagi hamma his-tuyg‘ular shoir zamondoshlari his- tuyg‘ularining real ifodasidir. Lirik asar xususiyatiga ko‘ra, bu his-tuyg‘ular shoir ishtirokidan tashqari ifodalanishi mumkin emas. Shuning uchun bular shu masalaga, ularning o‘ziga nisbatan shoir qarashlarini ham aks ettiradi. Lekin ularni shoir biografiyasiga oid yoki shoir shaxsan o‘z boshidan kechirgan his-tuyg‘ular ifodasi deb bo‘lmaydi. Bu yerda shoir ishtiroki shartli narsa. Aks holda qaraganimizda ancha o‘ng‘aysiz hol ro‘y berishi mumkin. Bir misol: 33

Mushkim qoshining hay’ati ul chashmi jallod ustina, Qatlim uchun nas keltirur nun eltibon sod ustina. Qilg‘il tamosha qomati zebosi birla orazin, Gar ko‘rmasang gul bo‘lg‘onin payvand shamshod ustina. Ravshanki, bu yorning husnin tasvir qiluvchi ishqiy lirik g‘azal G‘azal: Qilma havas, ey Ogahiy, emdi yigitlik ayshini, Kim etti umring muddati ellik yetti yosh ustina. bayt bilan tugaydi. Shu keyingi baytda shoir sevgi yigitlik vaqtiga xos va o‘sha yigitlik davri uchun yarashadigan tuyg‘u ekanini ta’kidlaydi. Bu g‘azalni yozganda shoir ellik yetti yoshda bo‘lgan, shunday ekan, g‘azalda ifodalangan tuyg‘ularni shoirning kechinmasi sifatida talqin etish, noto‘g‘ri bo‘lar edi. Shoir g‘azallari ichida bunday misollarga ko‘p duch kelamiz. Ogahiy lirikasida tasvirlangan oshiq obrazi dunyodagi bircha lazzatni, hayotni, inson go‘zalligi va o‘z yorini sevgan, bu sevgiga butun borlig‘i bilan berilgan, nozik yurak to‘lqinlarini chuqur sezadigan jonli odamdir. Uning o‘z yoriga-ma’shuqasiga bo‘lgan muhabbati samimiy ham nihoyat chuqur. Oshiqning sevgi tuyg‘ulari, orzulari nihoyat darajada tabiiylik va reallik she’rga uzoq umr baxsh etgan: Xushtur bahor mavsimining ayshi chog‘ida, O‘zi yori birla bo‘lsa kishi vasl bog‘ida. Sayr etsa goh dilbarining ilgini tutub, Bog‘i visol gulshanining so‘lu sog‘ida. Ogahiyning bu g‘azali Navoiyning shu ruhdagi bir g‘azaliga nazira yo‘sinida yozilgan. Ifodalangan tuyg‘ular nihoyat darajada tabiiy, bular hali ham bizning ruhimizga chuqur ta’sir etadi; ulardan hayotbaxsh estetik zavq olamiz. G‘azaldagi 34

tuyg‘ular shoir yashagan zamonda sevgiga nisbatan hukm surgan har qanday past nazar, taassub va xurofot unsurlaridan xoli, shu sababdan bu tasvir bizning hozirgi ozod shahar, qishloqlarimizning go‘zal bog‘larida, hovuzlar, ko‘llar qirg‘og‘ida, osmonga otilib turgan fontanlar atrofida yayrab, yashnab yurgan million-million yoshlarimizning shirin hayotini jonli ravishda ko‘z oldimizga keltiriladi. Shoir Ogahiy g‘azalida tasvirlangan hayot faqat orzu edi. Gumanist shoir inson bolasi shunday hayot kechirishini xayol qilardi. Yuqorida shunday samimiy, yoqimli tusda tasvirlangan hayot orzu, o‘z zamonini qoralash, shunday hayot bo‘lishiga yo‘l qo‘ymagan tuzumni fosh qilish ta’sirini kuchaytirish uchun vosita bo‘lib xizmat qilgan. Bu g‘azalning yozilganiga 100 yildan ortiq vaqt o‘tdi. O‘sha zamonda g‘azalni o‘qigan har qanday jonli odam undagi hayot manzarasini ko‘rgandan keyin o‘z hayoti, o‘z atrofiga nazar solmaydimi? Albatta, nazar soladi. Uning xayollari ost-ust bo‘ladi. Chunki hukm surgan tuzum, axloq, odat tufayli o‘z yoriga erisha olmay, hatto uni bir ko‘rishga chora topa olmay yurgan yoshlar o‘sha davrda minglab bo‘lgan. Keyingi satrlar bilan Ogahiy bunday hayot yo‘qligini, bu faqat o‘zining orzusi ekanligini ta’kidlaydi: shoir o‘quvchisiga yordamga keladi; uning hayot haqidagi xayollarini chuqurlashtirish, yurak to‘lqinlarini alangalatishga madad beruvchi, xayol, tushunchasini to‘g‘ri yo‘lga soluvchi fikrlar bayon qiladi: Senkim bu nav’tarab bazmu bog‘ikim, O‘lguncha o‘rtan, Ogahiy, g‘am dardu dog‘ida. Natijada oshiq shoir orzularini kuylagan g‘azal sevgini, oshiqning orzularini bo‘g‘uvchi jamiyatga qarshi norozilikni ifodalovchi chuqur ijtimoiy mazmun kasb etadi. Shoir-oshiq uchun muhabbat dunyosida juda ham sof, toza, muqaddas tuyg‘ular dunyosidir: Tariqi ishq aro har kim qadam qo‘ysa agar gustox, 35

Ko‘rar albatta ul yo‘l sayrida turluk xatar gustox. Adabgohi maqomi qurb andoq keldi oliykim, Ham ul yonga ocha olmas maloyik bolupar gustox. Tong ermas ko‘rmasa maqsad yuzini zohidi xudbin, Ki ul yuzga ocha olmas nazar har bebasar gustox. Agar odam esang sayr et bu gulshanda adab birla, Qadam har sori qo‘yma ul sifatkim govu har gustox. Ko‘ngul oyinai matlabnamodur, bir nafas oni Mukaddar qilma har suratni aylab jilvagar gustox. Bu satrlarda shoir-oshiqning muxabbatga munosabati juda yorqin ifodalangan. Muhabbat shu qadar ulug‘ va muqaddas narsaki, bunga intilgan, bu yo‘lda o‘z maqsadiga erishmoqni istagan kishi unga juda sof yurak, yaxshi niyat va hurmat bilan yondashmog‘i kerak. Buzuq qalb, egoist kishi bu yo‘lda turli-tuman xavf, xatarlarga duch keladi, undan odam o‘z maqsadiga yetisha olmaydi. Oshiq olamini ta’riflar ekan, shoir bu sevgining qanchalik yuksak va olijanob ekanligini yaqqol ifodalash uchun bu yo‘lda hatto maloyik-farishtalar ham beadablik bilan qanot qoqa olmaydilar, deydi. O‘sha davr kishilari tushunchasida maloyiklar soflik, poklikning mujassami bo‘lgan. Nafs bandasi bo‘lgan zohid, ho‘kiz, yeshakdek qo‘pol xarakat qilgan kishilarning o‘z maqsadlariga yeta olmasligi, bunday olijanob tuyg‘u unday kishilarga xos emasligi aniq. Chunki muhabbat inson qalbining nozik ko‘zgusi, buni har qanday iflos harakat va niyat bilan dog‘ qilib bo‘lmaydi. Sevgi inson ruhining fazilati. Bu tuyg‘uning qadriga hamma ham yeta olmaydi. U sof, olijanob yurak, ezgu tilaklar bilan bog‘liq, shu sifatdan hayvon sifat odamlar nafs bandasi bo‘lgan zohidlar bu olamga kirolmaydi. Bu qarashlarning qanchalik sog‘lom va naqadar chuqur gumanizm bilan sug‘orilganligi o‘z-o‘zidan ravshan. Ogahiy inson qalbi va uning olijanob tuyg‘usi –sevgini nihoyat darajada ulug‘laydi. “Gustox” radifli g‘azalida Ogahiyning sevgiga bo‘lgan qarashi, go‘yo 36

bir dastur sifatida berilgan. Qolgan g‘azal va lirik asarlarda ifodalangan maqsadlar bu xarakatning hayotdagi xilma-xil detallari shaklida ko‘rinadi. Shoir har o‘rinda ham oshiq-ma’shuqlar tuyg‘ulariga nisbatan hurmatsizlikni chuqur afsus bilan bayon qiladi. Shoir hayotda, jumladan o‘zining muhabbatga bo‘lgan qarashining namunasini ko‘ra olmaydi. Shu sababdan uning sevgini, oshiq yuragi va sevgi olamini ulug‘lagan yuqoridagi g‘azali ham: Adib o‘lmaq zamona ahlig‘a kim, Ogahiy, sanikim, Ki ermas olam ichra hechkim sandan batar gustox mazumnida nadomatli tuyg‘ular ifodasi bilan tugaydi. Jamiyat, hayotda tengsizlikning asosi bo‘lgan mol-dunyo, martaba sevgidek olijanob, nozik tuyg‘ular olamiga ham kiradi. Bu sevgiga nisbatan hayotdagi hurmatsizlik, beadablikning ko‘rinishlaridan biri – o‘z yorini chin yurakdan sevgan oshiq visol orzusida chuqur hayajon bilan deydi: Bilmon bu oqshom ul mahi xudkom qaydadur, Begonalar bilan qadah oshom qaydadur...... Tutmish visol bodasini ahli johga, Men benavog‘a emdi to‘la jom qaydadur. Ahli g‘inog‘a xosdurur vasli ne’mati, Bechorau faqirg‘a in’om qaydadur. Vasli muyassar o‘lg‘usi zar birla, vah oni, Qilmoq man gadog‘a saranjom qaydadur. Bu yerda oshiqning maqsadga yetishiga g‘arib, faqir ekanligi to‘sqinlik qilgani, yori mansabli, puldor kishilarni undan afzal ko‘rib, ular bilan kayf-safoda o‘ltirgani chuqur afsus bilan ifodalanadi. SHe’rda oshiq “xudkom” so‘zini ishlatish bilan bu hodisaga yorning bevafoligi sabab ekani, faqat o‘z manfaatini o‘ylab, oshiqni unutganligi ham ishora etiladi. Ammo qanday bo‘lmasin, oshiqning 37

murodiga yetishiga to‘sqinlik qilgan narsa uning g‘aribligi, sevgi masalasida ham pul, mansab katta rol o‘ynaganligi g‘azalda ilgari surilgan asosiy g‘oyadir. Bu oshiq-shoir tomonidan tasodifiy, yo‘l-yo‘lakay aytilagn fikr emas. Uni shoir qayta-qayta ta’kidlaydi: Dedim: komimni shirin ayla la’ling shakkari birla, Dedim: ochma og‘iz bunday kalomi sarsari birla... Dedim: bo‘lmish menga kam naqd lutfing o‘zgadin nevchun, Dedim: san boy erursan ganji ma’ni gavhari birla Ravshanki, shoir bu tasvirda hayotda mavjud fikrlarning oziqlangan, bu hodisaga o‘ziing nafratli qarashlarini bayon qilgan. Sevgiga mol- dunyo aralashishi natijasida bu tuyg‘udagi fazilat, hurlik nafosati yo‘qolgan. Bu yerda sevgi emas, qandaydir g‘azal, moddiy manfaat uchun inson o‘z hurligini sotishga majbur bo‘ladi. Buning chin sevgi bilan hech qanday aloqasi yo‘q. Oshiqning: nega menga jutfing kam, deb bergan savoliga ma’shuqaning: “sen boy erursan ganji mani gavhari birla” deb javob berishi pul, g‘araz aralashgan bu tuyg‘uda sevgi yo‘qligi, bu olijanob tuyg‘u xo‘rlanganligini ko‘rsatatdi. Kishining ma’noga boy bo‘lishi fazilat bo‘lsa, bu javobda ana shu fazilatsevgiga to‘siqlik qiluvchi “nuqson”ga aylangan. Insonning eng yaxshi tuyg‘usi-sevgi baxtlibo‘lish uchuchn u har ikki tomondan bo‘lishi kerak. Bunda, dastlab, oshiq va ma’shuqaning yoshi va boshqa fazilatlarida ma’lum tenglik bo‘lishi ham muhimdir. Biz yuqorida keltirilgan bir g‘azalda shoir-oshiq: sevgi yoshlikning bezagi, mevasi ma’nosida fikr bayon qilgan edi. Bu muhim masalaga shoir yana qaytadi: Man dedim yana afg‘on tortibon necha karat: Ne bo‘lur muqim o‘lsam bazmingda bir soat. Dedilarki: san fartut, biz juvoni xush surat, Bas, sanga na loyiqdur bizdin istamak suhbat. Vahki, ko‘rmadin olam ichra bo‘yla dilbarlar, 38

O‘ltururga oshiqin rahmsiz sitamgarlar. Oshiq shoirning bu qarashlari insonning tuyg‘ularini hurmatlash va uluhlashga asoslangan. Yosh qizlar mol-dunyo uchun sotilgan, ularning tabiiy tuyg‘ulari xo‘rlangan, barbod qilingan bir zamonda shoir shunday ulug‘, sog‘lom fikrlar bilan maydonga chiqadi. Uning asarlarida bunga oid konkret bir hodisa ko‘rsatilmasa-da, shoirning qarashlari o‘sha davrda hukm surgan, jamiyatda normal hisoblangan bu vaxshiyona odat va ahvolga nisbatan chuqur norozilik ekaniga hech shubxa yo‘q. Sevgida erkinlikni, tenglikni madh qilish, har qanday moddiy, shaxsiy manfaatlar, g‘araz va boshqa yaramas xollarda qarshi chiqish barcha xalqlarda progressive g‘oyada turgan kishilarning qarashlari bo‘lgan. Sevgiga bu xilda qarash bizning sosial jamiyatimizda axloq talablariga ham to‘la javob beradi. Sevgi erkinligi bizning davlatimiz qonunlari bilan himoya qilinadi. Ogahiy lirikasida oshiq obrazi, uning bu masaladagi qarashlari turli tomondan oydinlashadi. Bularning hammasi sog‘lom asosda, inson tuyg‘usini hurmat qilish yo‘sinida ko‘rinadi, rivojlanadi. Muhabbat tuyg‘usi insonning olijanob maqsad va orzulari bilan bog‘langanlini uchun, bu masalada vafo va sadoqat nihoyat muhim. Muhabbatning sog‘lomligi oshiq-ma’shuqlarning vafodirligiga bog‘liq. Vafo-sadoqat asosida sog‘lom oila dunyoga keladi: SHo‘xlar xusnin ko‘rib iqida zor o‘lmaq abas, Bevafolar vaslin istab beqaror o‘lmaq abas. Dahr aro har zolimi bemehr ishqi ilgiga, Ixtiyor ilgin berib, beixtiyor o‘lmaq abas. “Abas” radifi bu g‘azalda shoir-oshiqning sevgiga bo‘lgan chuqur, jiddiy qarashi yana boshqa tomondan yorqin ifoda etilgan. Sevgidan maqsad faqat husnga mubtalo bo‘lish emas. Sevish uchun yorning husni kifoya etmaydi. Sevgi vafo- sadoqatga asoslanmog‘i kerak. Vafo-sadoqat kishining ruhiy boyligi, ichki dunyosiga xos fazilatdir. Shoir har bir ko‘ringan go‘zalga ko‘ngil quyib, unga o‘z ixtiyorini berib qo‘yishni, muhabbatga jiddiy qaramaslikni yengiltaklik deb 39

baholaydi. Demak oshiq-shoir qarashicha, sevish-aqldan tashqari, biror jiddiy maqsaddan tashqari, faqat husn qurboni bo‘lish emas. “Ixtiyor ilgin berib, beixtiyor o‘lmaq” foydasiz, der ekan, shoir sevgida aqlning hal qiluvchi o‘rnini ta’kidlaydi. Chunki kishi harakatida aql yetakchi ro‘l o‘ynaydi. Agar yorda vafo bo‘lmas ekan, u sevgiga, shunday ulug‘ tuyg‘uga, hurmatga arzimaydi. Vafosiz yorga ko‘ngil bergandan, yorsiz o‘tgan afzal. Ogahiy lirikasining boshqa qator g‘azallarida ham shu fikrlar takror-takror ta’kidlanadi: Ishq ichra kim kon istasa bo‘lmoq anga nokomot shart, Kim rohat etganda talab chekmak erur olom shart. Ushshoq ko‘ngil olg‘ali xulqu malohat shart erur, Yo‘q sarv aso qomatu ruxsorai gulfom shart. Bu parchada ham sevgi uchun ma’shuqaning husnidin tashqari, unda qandaydir ichki, ruhiy boylik, go‘zal qomat va guldek chehradan tashqari, yaxshi xulq bo‘lishi shart qilib qo‘yiladi. “Abas” radifli g‘azalga va yuqorida keltirilgan baytga e’tibor bilan qarasak, “sho‘x” so‘zi, odatda, “yor”, “mahbuba”, “dilbar” tarzida ma’shuqani ta’riflovchi so‘zlarga qaragnada boshqacha, ko‘proq kinoyali, salbiy ma’noda ishlatiladi. Bu orqali shoir chin sevgi bilan unga yengil qarash “sho‘xlik” deb qarash chegarasini belgilamoqchi bo‘lsa kerak. Oshiq fikricha, ma’shuqaning ichki dunyosi, vafo, sadoqat, odobi uning go‘zalligi bilan bevosita bog‘langan. Vafosizlik qiilb har sho‘xga ko‘ngil berish sevgiga muvofiq emas. Yor gul bo‘lsa, sho‘x-tikan, shu sababdan hech bir aql gulni tashlab, xorni qo‘liga olmasligi, unga ko‘ngil bermasligi lozim. Shuning uchun ham shoir “Abas” rasifli g‘azalida mol-dunyosi yo‘q, ammo ma’naviy dunyosi boy bo‘lgan oshiqdan mol dunyoli, zari ko‘p bo‘lgan oshiqni afzal ko‘rgan ma’shuqani kinoya bilan “sho‘x” so‘zi bilan ta’riflaydi. Aslida esa oshiqning tuyg‘usi, vafo-sadoqat ma’shuqa uchun befarq bir narsa emas: Umrlar ichding firoqim zahrini, emdi sango, 40

Voqif qildim lazzati bo‘si kanorim bu kecha. Lekin ma’shuqaning oshiqqa bu xildagi mayli faqat uning yor uchun firoq chekkaniga achinishi yuzasidan maydonga kelgan hodisa emas: Ishqim ichra ko‘zu ko‘nglung pok erkanini bilib, Hosil etmak maqsading bo‘ldi shiorim ba kecha. Ma’shuqa aytgan bu fikrlar nixoyat muhim. Chunki yuqorida aytganimizdek, mavjud sharoitga ko‘ra, Ogahiy intim lirikasida ma’shuqa doim shoirning diqqat markazida tursa-da, uning ichki dunyosi juda kam ochiladi. Ma’shuqa obrazi ko‘pincha oshiqning tuyg‘ular orqali unga muhabbat izxor qilish, bevafoligidan zorlanish yo‘sinida ochiladi. Lekin ma’shuqa tomonidan bayon qilingan shu qisqa fikrlarda uning inson sifatida asl qalbi, Muhabbatga bo‘lgan munosabati jadu chuqur, yaxshi ifodalangan. Hech bir ayol o‘z yoshligi, go‘zalligi, o‘zining ko‘ngil xushligi uchun mayna bo‘lishini istamaydi. Bu satrlarda ma’shuqa oshiqning unga munosabatida “ko‘zu ko‘ngli pok” bo‘lishini hamma narsadan mug‘im deydi. Shu satrlar bilan shoir ma’shuqa obrazini, xarakterini juda yaxshi ochib beradi. Ularda qadr-qimmatini bilgan, sevgi tuyg‘usining hurligi, sofligini hurmatlagan ma’shuqa obrazi gavdalanadi. Ogahiy lirikasida bu xil fikrlar juda ko‘p joyda uchraydi. Bu sevgi va oila masalasida Ogahiy o‘z davrida ilg‘or fikrda turganini ko‘rsatadi. Biz yuqorida misollar orqali Ogahiy lirikasida oshiq va ma’shuqa obrazlarining yoritilishi, ularning sevgiga bo‘lgan jiddiy, sog‘lom munosabatlarini bayon qildik. Ogahiy lirikasida oshiq va ma’shuqaning obraz va xarakterlari ularning sevgi bilan bog‘liq bo‘lgan turli tuyg‘u, kechinmalarini ifodalashda ham keng ochiladi. Hatto bu kechinma tuyg‘u ifodalariga shoir ijodida juda ko‘p o‘rin beriladi. Ayniqsa, ma’shuqaning go‘zalligini tasvirlash, shu go‘zallikka maftun bo‘lish ifodasi, go‘zallik obyektlarining ko‘pligi, tasvirlarning xilma –xilligi katta o‘rin egallaydi. Bu tabiiy, chunki go‘zallikdan maroqlanish ham, sevgi tuyg‘usidek, insonning tabiiy hissi zaminidan yuzaga kelgan. Insoniyat madaniyati 41

tarixida barcha xalqlar adabiyotida va san’atida inson go‘zalligi tasviriga juda ko‘p e’tibor berilgan. O‘tmishdan inson go‘zalligini tasvirlovchi o‘lmas yodgorliklar saqlanib qolgan. Masalaning muhim tomoni shundaki, lirik shoir inson yoki tabiat go‘zalligini tasvirlar ekan, tasvirlagan obyekt, hodisa o‘quvchiga qanday zavq, ta’sir kuchida. Inson go‘zallini uning a’zolarining tuzilishidan maydonga keladi. Bunda har a’zoning o‘z go‘zalligi, o‘ziga xosligi, o‘ziga xos ta’siri bor. Bularning hammasini bir vaqt, bir ko‘rinishda tasvirlab, ta’sir va estetik zavq tug‘dirib bo‘lmaydi, konkret kartina yaratilmaydi. Shu tufayli yor go‘zalligini tasvirlovchi tuyg‘ular lirik asarda ancha salmoqlidir. Ogahiy lirikasida yorning go‘zalligiga bag‘ishlangan tuyg‘ular ifodasiga ham ancha e’tibor beriladi. Ba’zi misollarga murojaat qilamiz: Xurshid yerga kirgusi har un kamoli sharmdin, Husn avji uzra jilva to qildi musaffo orazing. Zohid tilar jannat gulu sarvin, magarkim ko‘rmamish. Lutf ichra zebo qomating, husn ichra humor orazing. Joning uchun rahm aylabon ko‘rguz yuzingkim, hajr aro Jonimg‘a yetdim aylabon ko‘rmak tamanno orazing. Ko‘z solmog‘um jannat arz g‘ilmonu har ochsa yuzin, Kim maqsadim qo‘ying aro qilmoq tomosha orazing. Har g‘azalda oshiqning yorning yuzi, husni yoqimligigini tasvirlovchi tuyg‘ulari ifodasi takrorlanmaydi. Yuqoridagi g‘alda ko‘proq yor yuzi, husni mubolag‘ali tasvir qilingan. Lekin g‘azalda mustaqil holda ma’shuqaning yuzi nihoyat jozibador, go‘zal ekanligi tasvirini beradi. Ogahiy o‘z lirikasida may haqida gapirar ekan, asosan, din va din ahllarining riyokorligini fosh etishni ko‘zda tutadi. Biz yuqorida mayni harom deyuvchi zohidlarning o‘zlari yashirin mayxo‘rlik qilganlari haqida gapirgan edik. Rind obrazi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa g‘azallarda ham Ogahiy may va rind obrazi yordamida bu masalada din ko‘rgazmalariga qarshi bayon fikr etadi; 42

so‘zda taqvodor bo‘lib, amalda o‘z so‘ziga xolif ish qilvchi zohidlarning yaramas ichki dunyosini ochib tashlaydi: Ul pari ishq aro jonbozlar ko‘pdur, vale, Pokboz ermas biri bu oshiqi miskin kabi. Garchi maydin rindlar oluda aylarlar etak, Lek tardoman emaslar zohidi xudbin kabi. Shoir o‘zining ishqda qalbi sof ekanligini bayon qilish bilan inson uchun ushbu narsa afzalligini ilgari suradi. Shu fikrning ifodasi uchun rind va zohidni taqqoslaydi. Garchi rindning etagi mayda iflos bo‘lsa ham, bu uning ichki dunyosi, ruhiga, yuragi sofligiga ta’sir etmaydi, chunki kir etakni yuvib tozalab bo‘ldi, ammo zohidning tardoman-iflos qalbi hech yo‘l bilan tozalab bo‘lmaydi, shu sababdan rind zohiddan afzal. Ogahiy lirikasida hayot va inson turmushida ro‘y berib turadigan hol ta’kidlanib, undan Ogahiy o‘zining ijtimoiy qarashlari-din, din ahllarini fosh qilish, hayotdan noroziligini ifodalash vositasi sifatida foydalanadi. Ogahiy lirikasi dunyo, hayot haqida chuqur, mazmundor fikrlarga inson hayoti, yuragi bilan bog‘liq xilma-xil tuyg‘u va kechinmalarga boy. Bu fikr va tuyg‘ular real hayot bilan bog‘liq holda chinakam inson tuyg‘ulari sifatida ifoda etiladi. Shu sababli, uning g‘azallarini o‘qir ekanmiz, ularda ifoda qilingan fikr, tuyg‘ular bizning borlig‘imiz, ruhimizga chuqur ta’sir etadi. Ulardan estetik zavq olamiz. Ular ko‘pincha shunday mahorat bilan beriladiki, ba’zan biz ular ta’siriga juda ham berilib ketamiz. Ogahiy ijodiga bunday ta’sir kuchi baxsh etgan narsa, shubhasiz, uning poetik mahorati bilan bog‘liq hodisadir. Poetik mahoarat haqida so‘z borar ekan, shoir o‘z ijodida poetik vositalardan, yana to‘g‘riro0i, so‘z-til boyliklaridan qancha ustalik va mohirlik bilan foydalanganligini ko‘zda tutamiz. Chunki hyotni, kishi his-tuyg‘ularini ifoda qilishda, adabiyotning boshqa janrlaridagidek, shoirning ham asosiy quroli til, so‘zdir. SHe’r-tili, o‘z tuzilishicha, oddiy so‘zlashuv tilidan, shuningdek, proza asarlari tilidan boshqacha o‘ziga xos xususiyatga ega. SHe’r tili uchun xarakterli narsa bunda so‘z ifodasida hayajon ta’siri kuchliligidir. Chunki lirikada hayot va 43

undan olingan ta’sir kishi ichki dunyosi orqali, subyektiv tuyg‘u ta’siri orqali beriladi, bu hol uning ifodasida ma’lum shaklni, ma’lum tuzilishni talab qiladi. Buning uchun shoir o‘z xalqi tilidagi barcha so‘z boyliklaridan, gramatik, sintaktik qoidalardan, tilga xos har qanday hodisalar, pauzalar va hokazolardan foydalanadi. Yana tilda mavjud xususiyat asosida she’rda vazn, qofiya, radif, o‘xshatish, mubolag‘a, kinoya va boshqa poetik vositalar keng qo‘llaniladi. Bular hammasi she’rdagi shaklga xos omillardir. Bu mazmundor satrlarda shoir yashagan sharoit kishi ruhida og‘ir ta’sir qoldiradigan, hayot dunyoga nisbatan afsus, nadomat tug‘diradigan tarzda juda ustalik bilan real ifoda qilingan. Shoir umuman dunyo haqida fikr yurgizadi. Bu qarashlarda kishi aqliy kuchi, ilmi, umuman tarqqiyot darajasi past; unda odamning dunyoni anglay olmasligi, umuman dunyo, falak qonunlarini bilib bo‘lmasligi haqida so‘z boradi. Shoirning qarashlarida tarixiylik ham yo‘q. SHe’rda boshi ham, oxiri ham, davri ham tayin bo‘lmagan dunyo haqida so‘zlanadi. Klassik yozuvchilar an’analarida asarga tarix qo‘yish, yozilgan vaqtini ko‘rsatish odat bo‘lmagan. Ko‘pincha, devonlar shoir ancha kamolatga yetgan davrda tuzilib, g‘azallar devonlarga xronologiya tartibida kiritilmagan. Shu sababdan shoirning keyinroq, hatto qarigan vaqtlarida yozgan she’rlari ham alfavitga to‘g‘ri kelsa, devon boshiga kiritila bergan. Bu narsa, solishtirilib ko‘rish uchun yetarli boshqa ma’lumot bo‘lmaganidan, shoir ijodiy yo‘lining tadrijiy o‘sishini aniqlashda ancha qiyinchilik tug‘diradi. Lekin shunga qaramasdan, mavjud materiallar Ogahiy dunyoqarashi har doim bir xilda bo‘lmagani, shoir turmush, hayotga chuqurroq qaray boshlagani sari, uning qarashlari haqiqatga yaqinlashib borgani to‘g‘risida ma’lum xulosaga kelish uchun yetarlidir. Ogahiy ijodida, hali aytganimizdek, uning ijtimoiy qarashlarini ko‘rsatuvchi satrlar nihoyat ko‘p va keng. Poyeziyada forma masalasi, shubhasiz, nihoyat muhim va nozik masala, lekin bunda mazmun va shakl birligi, shaklning mazmunga bog‘liq bo‘lishi, shunga xizmat qilishi asosiy masaladir, bunga rioya qilmaslik formalizmga, poyeziya, lirika mazmunining puchligiga olib boradi. Shuning natijasida poyeziya 44

–o‘zining asosiy vazifasi xalqni tarbiya qilishga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Progressiv fikrli shoirlar har doim poyeziya mazmunini boyitish, uning tarbiyaviy ta’sirini kuchaytirish yo‘lida ish olib borganlar, o‘z ijodlarida buning namunasini berish bilan birga, bu haqda ko‘p qimmatli fikrlar ham bayon qilganlar. Poyeziyaning mazmuni va shakli masalasiga Ogahiy ham katta e’tibor beradi. Ogahiy, naming aro dilso‘z mazmun bo‘lmasa, Soda ash’oring bilan devonu daftardan na haz. Keltirilgan misollarda Ogahiy she’rda mazmun muhimligini juda yorqin va to‘g‘ri ifodalagan. Bu fikrni ta’kidlash uchun Ogahiy mazmunga boy bo‘lmagan she’rni “muzdin sovuq” deb keskin ibora o‘xshatish ishlatadi. U yana mazmundan xoli bo‘lgan ijodda hech qanday, ma’no foyda bo‘lmaganini ta’kidlaydi. Bunga o‘xshash misollarni Ogahiy ijodidan juda ko‘p keltirish mumkin. Ogahiy o‘z lirikasida faqat aruz vaznini ishlatadi. Biz uning poetik mahoratining ayrim xarakterli paytlarini tahlil etamiz. Aruz vaznini tekshiruvchilar aruzning har xil tur hamda variantlarini 180-190 gacha olib boradilar. Ogahiy dunyoqarashining shakllanishi, uning shoir va olim sifatidagi ijodiy ishi uchun ulug‘ maktab bo‘lgan. Ogahiy saroy o‘rganilish tarixi shaklida yozilgan, o‘z zamonasida bo‘lib o‘tgan juda ko‘p xodisalardan guvohlik beruvchi Xorazm xonligi tarixiga oid beshta tarixiy asar yozib qoldirgan. Ana shunday barakali ijodi bilan Ogahiy bizning oldimizda juda sermahsul ijodchi, o‘z xalqi madaniyati, adabiyoti uchun katta xizmat qilgan siymo bo‘lib gavdalanadi. Shubhasiz, Ogahiy merosi o‘zbek xalqi adabiyoti tarixida o‘ziga tegishli o‘rinni egallaydi. Ogahiy ijodida o‘zbek adabiyotidagi gumanizm g‘oyalari, odam bolasining o‘z baxt-saodati uchun kurash g‘oyalari ilgari surildi. Ogahiy poyeziyasida u yashagan davrga xos ijtimoiy hodisalar- jamiyatdagi turli sinf, guruhlarning o‘rni, xarakterlari, feodalizm sharoitida yashagan keng mehnatkash ommaning ayanchli ahvoli, mehnatkashlar, davr ilg‘or kishilarining jamiyatni yaxshilash yo‘lidagi tushuncha, orzu, harakatlari o‘z aksini topdi. O‘zining barakali ijodi bilan Ogahiy zamonasiga qaraganda hayratda qolarli daraja baland saviyali, hayotga chuqur, real qarovchi shaxs bo‘lib, shoir sifatida 45

esa nafosatni sezishda nihoyat didi baland, inson ichki dunyosini tubdan tushunadigan va bularni ifodalashda o‘ta ketgan mohir san’atkor, so‘z ustasi bo‘lib gavdalanadi. Shubhasiz, Ogahiy ulug‘ istedod va qobiliyat egasi bo‘lgan. Gar faqat bundagina emas. Har bir istedod va qobiliyat ma’lum tarbiya va tarixiy ijtimoiy sharoit mevasidir. G‘azalda radif ishlatish o‘zbek mumtoz adabiyotida juda qadimdan an’anaga aylangan. O‘zbek mumtoz poyeziyasining yirik va mohir namoyandasi Lutfiy g‘azallarida radifning ajoyib namunalari mavjud: Sensan sevarim, xox inon, xoh inonma, Qondur jigarim, xox inon, xoh inonma. Hijron kechasi charxi falakka yetar, ey moh, Ohi saharim, xox inon, xoh inonma. Hattoki qilich kelsa boshimg‘a eshigingizdin, Yo‘tur guzarim, xox inon, xoh inonma. Shu sodda, go‘zal g‘azalda “xox inon, xoh inonma” radifi katta rol o‘ynaydi. G‘azalning asosiy mazmunida oshiqning ma’shuqaga bo‘lgan chuqur tuyg‘usi nihoyat mubolag‘ali tasvir etadi. Radif misraning yarmidan ko‘pini tashkil etadi. Gap radifning katta-kichikligida emas, uning fikr, tuyg‘u jarayonida tutgan o‘rnida. Shoirning mohirligi, san’atkorligi ham shundaki, radif shunday katta bo‘lsa-da, g‘azaldagi asosiy tuyg‘uni to‘la ifodalashga hech zarar yetkazgan emas. Aksincha qarama-qarshi fikr takrorlanib kelgan bu radif o‘ziga xos ravishda tuyg‘uni ta’kidlaydi; shoir aytmoqchi bo‘lgan hayajonni juda yorqin ifodalaydi, nihoyat, shu xildagi radif bu g‘azalga alohida san’at –musiqiylik baxsh etgan. Radifdagi har ikki so‘z mustaqil ma’noga ega va har ikki so‘z ma’no e’tibori bilan bir-biriga qarama-qarshi, ammo bu qarama-qarshilik shoir mahorati tufayli fikr, tuyg‘u, ifoda ta’sirini ravshanlantirishga xizmat qilgan. Navoiy ijodida ham radif ko‘p qo‘llangan, Ogahiy bu an’anani davom ettiradi. Ogahiy lirikasida ham radif bilan tugallanadigan g‘azallar ko‘p. 46

Ular rang-barang bo‘lib, hamma joyda g‘azalning asosiy mazumnidan kelib chiqadi va g‘azal emosiya ta’sirini kuchaytirishga, shu yo‘sinda, she’r mazmunini yorqinroq ochishga xizmat qiladi. Biz yuqorida keltirilgan misollarda vazn bilan birga radif haqida qisqacha gapirib o‘tdik. Yana birmuncha misollarga murojaat qilamiz: Etib vasling‘a bo‘ldi barcha olam shod, man qoldim, Dami bo‘lmay firoqing bandidin ozod, man qoldim, Topib shirin so‘zingdin muddailar kom ila rohat, Ko‘rub kofir ko‘zingdin zulm ila bedod, man qoldim. Shu g‘azalda boshqa vositalar bilan birga g‘amginlik tuyg‘usini berishda “man qoldim” radifi nihoyat katta rol o‘ynaydi. G‘azalning har bir misrasi hayajon, tuyg‘u harakatini juda real, ravon ifodalaydi. Ogahiy lirikasi nihoyat ta’sirchan. Uning lirikasini o‘qir ekan, kishi hech qanday zo‘rlik, mashaqqat mahsuli tuyg‘usini sezmaydi. Ulat go‘yo buloqdan ravon oqib chiqadi. Bunga Ogag‘iy mahorat orqasida, ya’ni g‘azalda ko‘rsatilgan maqsadga barcha she’riy vositalar, formal talablarni bo‘ysundirish natijasida erishgan. Ogahiy g‘azallari chuqur ilhom natijasidir. Shoirga bu ilhomni bag‘ishlagan real hayot, ulug‘ gumanizm va xalqqa xizmat filish g‘oyasidir. Ana shunday olijanob maqsadni ko‘zlayotganligi, faqat shu maqsad uchun shoirlikni vosita qilganligi tufayli Ogahiy chuqur mazmunli, ta’sirli, badiiy yuksak g‘azallar yarata olgan. Buning uchun o‘zbek tili boyliklaridan, o‘zbek tili xususiyatlaridan yaxshi foydalandi. Uning barcha ijodida mazmun birinchi navbatda bo‘lib, shakl unga bo‘ysundirildi. Bu jihatdan ham Ogahiy o‘zbek xalqi o‘tmish adabiyotida yaxshi asarlar yaratgan iste’dodli shoir sifatida faxrli o‘rinni egallaydi. 47

II bob Lirik qahramon yaratish poetik mahorati Ogahiy lirikasida dunyo, hayot haqida chuqur, mazmundor fikrlarga inson hayoti, yuragi bilan bog‘liq xilma-xil tuyg‘u va kechinmalarga boy. Bu fikr va tuyg‘ular real hayot bilan bog‘liq holda chiakam inson tuyg‘ulari sifatida ifoda etiladi. Shu sababli, uning hazallarini o‘qir ekanmiz, ularda ifoda qilingan fikr, tuyg‘ular bizning borlig‘imiz, ruhimizga chuqur ta’sir etadi. Ulardan estetik zavq olamiz. Ular ko‘pincha shunday mahorat bilan beriladiki, ba’zan biz ular ta’siriga juda ham berilib ketamiz. Ogahiy ijodida bunday ta’sir kuchi baxsh etgan narsa, shubxasiz, uning poetik mahorati bilan bog‘liq hodisadir. 48

Poetik mahorat haqida so‘z borar ekan, shoir o‘z ijodida poetik vositalardan, yana to‘g‘rirog‘i, so‘z-til boyliklaridan qancha ustalik va mohirlik bilan foydalanganini ko‘zda tutamiz. Chunki hayotni, kishi his-tuyg‘ularini ifoda qilishda, adabiyotning boshqa janrlaridagidek, shoirning ham asosiy quroli til, so‘zdir. SHe’r – tili, o‘z tuzilishida, oddiy so‘zlashuv tilidan, shuningdek, proza asarlari tilidan boshqacha o‘ziga xos xususiyatga ega. SHe’r tili uchun xarakterli narsa –bunda so‘z fiodasida hayajon ta’siri kuchliligidir. Chunki lirikada hayot va undan olingan ta’sir kishi ichki dunyosi orqali, subektiv tuyg‘u ta’siri orqali beriladi, bu hol uning ifodasida ma’lum shaklni, ma’lum tuzilishni talab qiladi. Buning uchun shoir o‘z xalqi tilidagi barcha so‘z boyliklaridan, gramatik, sintaktik qoidalardan, tilga xos har qanday hodisalar, pauzalar va hokazolardan foydalanadi. Yana tilda mavjud xususiyat asosida she’rda vazn, qofiya, radif, o‘xshatish, mubolag‘a, kinoya va boshqa poetik vositalar keng qo‘llaniladi. Bular hammasi she’rdagi shaklga xos omillardir. Lekin shu formal narsalar barchasi she’r uchun juda muhim, bularsiz, shular vositasidan tashqari, shu vositalarni to‘g‘ri qo‘llamasdan lirika talabiga mos fikr, tuyg‘u, kechinmalarni ifodalab bo‘lmaydi, ya’ni she’r yaratib bo‘lmaydi. Vazn, qofiya va boshqa poetik vositalar har qaysisi alohida-alohida biz istagan mustaqil fikr yoki hayajon harakati jarayonini bera olmaydi, lekin ular hammasi birlikda shoirga o‘z fikr, tuyg‘ularini, real hayotni ifodalashda katta xizmat qiladi. Bu formal vositalar hammasi mazmunni yoritishga, uni yorqin ifodalashga xizmat qiladigan va bevosita mazmundan va uning talabidan kelib chiqadigan hodisalardir. Shu sababdan, poetik mahorat haqida so‘z borar ekan, shoirning ana shu vositalardan qanchalik to‘g‘ri va ustalik bilan foydalanganligi ko‘zda tutiladi. Poeziyada forma masalasi, shubhasiz, nihoyat muhim va nozik masala, lekin bunda mazmun va shakl birligi, shaklning mazmunga bog‘liq bo‘lishi, shunga xizmat qilishi asosiy masaladir, bunga rioya qilmaslik formalizmga, poeziya, lirika mazmunining puchligiga olib boradi. Shuning natijasida poeziya-o‘zining asosiy vazifasi-xalqni tarbiya qilishga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Progressiv fikrli shoirlar har doim poeziya mazmunini boyitish, uning tarbiyaviy ta’sirini kuchaytirish yo‘lida ish olib borganlar, o‘z ijodlari buning namunasini berish bilan birga, bu haqda ko‘p 49

qimmatli fikrlar ham bayon qilganlar. Poeziyaning mazmuni va shakli masalasiga Ogahiy ham katta e’tibor beradi. Ogahiy, naming aro dilso‘z mazmun bo‘lmasa, Soda ash’oring bilan devonu daftardan na haz. Keltirilgan misolda Ogahiy she’rda mazmun muhimligini juda yorqin va to‘g‘ri ifodalagan. Bu fikrni ta’kidlash uchun Ogahiy mazmunga boy bo‘lmagan she’rni “muzdin sovuq” deb keskin ibora o‘xshatish ishlatadi. U yana mazmundan xoli bo‘lgan ijodda hes qanday, ma’no foyda bo‘lmaganini ta’kidlaydi. Bunga o‘xshash misollar Ogahiy ijodidan juda ko‘p keltirish mumkin. Biz Ogahiyning Amir g‘azaliga bog‘langan muxammasidan shu parchani ataylab keltirdik, chunki bunda Ogahiy she’ridagi barcha formal vositalar mazmunga xizmat qilish zarurligi haqidagi fikrni juda ravshan bayon etadi. Chunki u dilkusho iboralar, farah afzo so‘zlar ma’ni husniga oro berishini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, bu yerda Amirga o‘g‘it-nasihat tariqasida she’rda ma’noga e’tibor berish zarurligi aytilib, kinoyali ravishda Amir g‘azallarining ma’nosizligiga norozilik bildiradi. Ogahiyning ijld uchun yana bir talabi, unda haqiqatni bayon qilishdir: Xalq aro gar ogoh esang, Ogahiy, Beg‘arazar so‘zni desang, Ogahiy, Chunki erur boshdan -oyoq chin so‘zing, Lek kerakdur amal etsang o‘zing. Gar amaling bo‘lmasa, ne foyda, Barcha so‘zing bo‘lg‘usi befoyda. Demak, Ogahiy ijodda mazmun haqida gapirar ekan, bu mazmunda haqiqat ifodalanishini ta’kidlaydi, shu bilan birga, yana ijod uchun shoirning samimiyligi, so‘zi bilan ishi o‘rtasida farq bo‘lmasligi ko‘rsatiladi. So‘zi boshqa, ishi o‘zga bo‘lishi umuman inson uchun fazilat emas, nuqson, ammo Ogahiy bu yerda bu umumiy haqiqatni bayon qilish bilan birga, poeziyadek olijanob sohaga kirmoqchi bo‘lgan shoirlarning yuragi musaffo, qalblari esa har qanday g‘arazdan xoli 50

bo‘lishi zarurligini ta’kidlaydi, uning o‘ziga bo‘lgan xitobida butun ijod egalari- shoirlar nazarda tutiladi. Ogahiyning bu fikrlari juda muhim. Adabiyot, jumladan, poeziya ideologiyaning muhim va nozik sohasi. Chinakam shoir inson tarbiyasi sifatida biror fikrni ko‘tarib chiqmoqchi bo‘lsa, dastlab u, shubhasiz, beg‘araz, haqiqatgo‘y, ko‘zda tutilgan ulug‘ idealga chin yurakdan berilgan, samimiy bo‘lishi kerak. Shunday maqsadga samimiy bo‘lmasdan, sun’iy va soxtalik bilan ijod qilishga urinish bekorchi ketgan mehnatdir. Shoirlik, ijod ishi – sof yurak bilan xalq ommasi maqsadlarini ko‘zda tutgan ulug‘ ideal uchun kurash mahsuli bo‘lishi kerak. Adabiyotda o‘z xalqini sevgan, shu xalq baxt-saodatini o‘ziga ideal qilib, shuni kuylagan ijodkorlargina chinakam yuksak badiiy asarlar yaratganlar, o‘z xalqining tarbiyachisi bo‘lganlar. Ogahiy shu keltirilgan parchalarda ijodda haqiqatchi va beg‘araz bo‘lish, so‘zi bilan ishi bir fikrini ilgari surib, ijod egalarining ulug‘ maqsadli kishi bo‘lishlarini ta’kidlaydi. Ey ko’ngul, odam xayol aylab dema nodong’a so’z, Chunki ul inson emas, topsang degil insong’a so’z. Oni xor etma debon har hushi yo’q hayvong’a so’z. Vah, na yanglig’ bilgusi hayvon guharning qadrini, Kim topar haz etsa ul kunjorau somong’a so’z. …………………………………………………… Olam ichra barcha ishdin qattig’u dushvordur, Ogahiy, ma’qul qilmoq behayo nodong’a so’z. Ravshanki, Ogahiy so’zni, ijodni nihoyat darajada ulug’laydi. G’azal mazmuni shu bilan cheklanmaydi, Ogahiy qarashicha, so’z, ijod havoga bekorga otilgan nishonsiz o’q emas, u ma’lum maqsadga qaratilgan bo’ladi; lekin bu maqsadni har qanday johil, nodon, axmoq tushuna olmaydi, shuning uchun u johillikni qoralash bilan birga, o’z ijodida bayon qilingan fikr-maqsadlar jamiyatdagi so’z va so’z orqali bayon qilingan gavharlar qadriga yetadigan kishilarga qaratilganini ta’kidlaydi. Demak, Ogahiy she’r, san’at uchun uch asosiy muhim fikrni mazmunning ahamiyatini, beg’araz, sof yurak bilan haqiqatni gapirishni, so’z 51

qadriga yetadigan kishilarni nazarda tutish zarurligini uqtiradi. Ogahiyning ijod, she’r haqidagi bu qarashlari naqadar sog’lom va hanuzgacha o’z qimmatini yo’qotilmaganligi o’z-o’zidan ravshan. Ogahiy o’z ijodida bu qarashlariga qattiq rioya qiladi va asarlarida bu qarashlar o’z ifodasini topgan. Darhaqaqiqat, uning lirikasi chuqur mazmun bilan sug’orilgan va u zo’r mahorat bilan berilgan. Biz yuqorida she’r tili, shakl tuzilishiga ko’ra o’ziga xos xususiyatga ega ekanini aytib o’tgan edik. Bundan she’r uchun alohida so’z yoki so’z boyliggi mavjud degan fikr kelib chiqmaydi, albatta. Aksincha, shoir ijodidagi tildagi hamma boyliklardan to’la foydalanadi. Yana she’r-tildagi faqat chiroyli, dabdabali yoki yurakka yoqimli so’zlar yig’indisi ham emas. Shoirning mahorati –tilda bo’lgan hamma so’zlar vositasida o’z maqsadlarini yorqin ifoda qila bilishida, Ogahiy lirikasi bu jihatdan juda ham boy namunalarga ega. Misol uchun uning quyidagi g’azalini keltiramiz: Ishrat mayin, ahbob, tarab birla iching siz, Biz bodai g’am necha tab birla icharmiz. Bizga g’am aro chehra erur o’ylaki za’far, Siz aysh ila aylang yuzingiz o’ylaki qirmiz. Bu dardki jonimda erur ko’nglum ochilmas, Garchi desangiz ko’nglim uchun necha sizu biz. Ham qildi qaro manglayim ustini botib tiz. Holimni ne bilsun tunu kun fikr ila g’amda, Ul xaylki, umrida erur fikr ila g’amsiz. Jonim quloqin kessa alam tig’i agar ming, Bedard ulus ollida keskancha emas qiz. Chun Ogahiy aldadi bu dahr arusi, Bildimki ikan dalai muxtola hamul qiz. Shoirning bu mazmundor g’azalida hech qanday balandparvoz so’z yo’q, aksincha, odatda eshitilishi uncha quloqqa yoqmaydigan, hatto, ruhimizga birmuncha qo’polroq ta’sir qiladigan ”yaro”, ”qaro”, ”manglay”, ”tiz”, ”qiz”, ”quloq kesmak” kabi so’zlar ishlatilgan.Hatto, g’azalning chuqur mazmuni mana shu so’zlar orqali 52

ifodalanadi.Ogahiy g’azalida dunyoning yolg’onchi, bevafoligidan qattiq norozi bo’lgan inson tuyg’usini beradi. Shoir faqat dunyoning bevafoligidan xafa emas, u, asosan, bunday yaramas jamiyatda hech narsa xususida g’am totmasdan, faqat o’z kayfi, maishati bilan mashg’ul bo’lgan insonlarga chuqur nafrat ifoda qiladi. Buning uchun shu qisqa g’azalda ajoyib kartina yaratdi. shu kartina orqali dunyodagi ikki xil odamlar xarakteri, ichki dunyosini ko’rsatadi. Birinchi gruppada kishilar dunyo haqida, hayot haqida chuqur fikr yurituvchi, hayotdagi haqsizliklarni ko’ra berib, shu haqda fikr yurita berib peshanalari, ”manglaylari qaro”, ”tizlari yaro” bo’lgan kishilar, chunki fikr, xayol dunyosiga cho’mgan kishining boshi bukiladi, goyo peshonasi tizzasiga tusha beradi, ikkinchi tomondan, hech narsa xususida o’ylamasdan, hatto birovning qulog’i kesilsa-da, ular uchun kigiz-namat kesgancha ta’sir qilmaydigan maishatparast, beg’am kishilar-maxluqlar obrazi beriladi. G’azal ustalik bilan berilishi natijasida o’quvchida ikkinchi guruh – beg’am kishilarga nisbatan chuqur nafrat uyg’otadi. G’azal shunday jonli qilib berilganki, garchi uning bir necha joyida ”g’am” va ”dard” so’zlari ishlatilsada, ularda fikr jarayoni, harakati ifodasi unchalik ko’zga chalinmaydi, ta’sir etmaydi. Butun fikr, hayajonni beruvchi payt haligi qo’pol eshitiladigan so’zlar vositasida yaratilgan kartinada to’plangan. Olingan vazn, bahr ham mazmunga muvofiq bo’lganidan g’azalning umumiy ruhida hech qanday tantanali kayfiyat sezilmaydi. G’azal o’ta hissiyot tuyg’usini ham bermaydi, g’azalni o’qiganda fikr ham hayot va jamiyatdagi kishilar haqida chuqur, jiddiy andisha tomon yo’llanadi. Ya’ni g’azalning umumiy mazmuni tuzilishi tuyg’uga qaraganda aql, fikrga ta’sir qiladi. Nihoyat, g’azal shu xilda mazmun kasb etish uchun unda to’la qofiya va radifning bo’lmaganligini, qofiya o’rnida, tilda, so’zda quruq eshitiladigan ”z” tovushi – harfi raviy kelganligini ham e’tibordan chetda qoldirib bo’lmaydi. Agar yanada chuqurroq qaralsa, ”z” harfi tilda zulm, zulmat, zo’rlik, zahmat va boshqalar kabi hayotda alamli hollarni ifodalashda ko’proq qo’llanilgani shoir nazaridan uzoqda bo’lmasa kerak, degan fikrga ham borish mumkin. Ushbu g’azal tahlili shuni ko’rsatadiki, Ogahiy o’zbek tili boyliklaridan juda to’la foydalangan, g’azal uchun maxsus so’z, termin tanlab o’tirmay, ma’noni 53

ifoda qilishga, uni ravshan bayon etishga qaysi so’z yarasa, o’sha so’zlarni ishlata bergan. She’r uchun forma jihatdan asosiy xususiyat uning vaznli bo’lishidir. Vazn har bir xalqning til xususiyati bilan bog’liq hodisa. O’zbek poeziyasida juda qadim zamonda ikki xil vazn davom etib kelmoqda. Xalq og’zaki adabiyotida barmoq yoki hijo vazni, klassik yozma adabiyotda aruz vazni qo’llanilgan. O’zbek shoirlari o’z she’rlarini deyarli faqat barmoq vaznida yozmoqdalar. Aruz vaznida yozilgan she’rlar juda kam uchraydi. Ogahiy o’z lirikasida faqat aruz vaznini ishlatiladi. Biz uning poetik mahoratining ayrim xarakterli paytlarini tahlil etamiz. Aruz vaznini tekshiruvchilar aruzning har xil tur hamda variantlarini 180-190gacha olib boradilar. Ogahiy ham o’z lirikasida aruzning juda ko’p va xilma-xil bahrlaridan qo’llaniladi. Ogahiy poetik mahorati uchun xarakterli narsa – uning g’azallari va boshqa turli she’rlaridagi vazn asarda berilmoqchi bo’lgan ruh, kayfiyatiga tamoman mos kelishidir. Ogahiy ijodida vazn asarning mazmunini to’la, yorqin, real ifoda qilishga xizmat etadi. Uning lirikasi, vaznlarida ro’y bergan xilma-xillik ana shu ruhiy holat, hayotdan olingan ta’sir xilma-xilligi tufayli royobga kelgan hodisadir. Shuning uchun uning g’azallari nihoyat tabiiy va real bo’lib, o’quvchiga chuqur ta’sir etadi. Ayrim misollar keltiramiz: Qoyung yig’layki, ushbu kun sevar yorimdin ayrildim, Muruvvatlig’, muhabbatlig’ vafodorimdin ayrildim. Bahor vasl aro bir andalibi xush navo erdim, Etib hijron hazoni, toza gulzorimdin ayrildim. Hazin ko’nglumni kimga bog’layin, vah, endikim bukun, Falak zulm aylabin xushxo’y dildorimdin ayrildim. G’amu dardimg’a chora kimdin istaykim, mani mahzun Muini, mushfiqu diljo’y g’amxorimdin ayrildim. Yoki: Ey joni g’amdin mujdakim, bu kecha jononing kelur, G’uncha dahanu gulbadan savri hiromoning kelur. Mehru vafo rasmin tuzib, javru jafo, tavrin buzub, 54

Shirin tabassum ko’rguzub, la’li durafshoning kelur. Xingi saodat markabi, sebi latofat g’abg’abi, Bog’i malohatda labi gulbargi xandoning kelur. Anglab g’amida motaming, bo’lmoqqa butun hamdaming, Yorutg’oli shomu g’aming, sha’mi shabistoning kelur. Biz shu ikki g’azaldan olinga parchalarni ataylab bir joyda keltirdik. Bir nazar tashlashdayoq har ikki g’azal ham muhabbat tuyg’ulari bilan bog’langan. Birinchi g’azalda sevgi bilan bog’liq judolik, xafagarchilik tuyg’usi, ikkinchi g’azalda esa sevgi bilan bog’liq visol umidi – xursandchilik tuyg’usi ifodalanadi. Bu mazmun har qaysi g’azalga shakl jihatidan o’z ta’sirini ko’rsatishi tabiiy. Bu nrsa dastlab vaznda ko’rinadi, g’azal vaznlari boshqa-boshqa. Birinchi g’azal aruzning ”hazaji musammani solim” bahrida yozilgan. Bu g’azal ruknlari quyidagicha ajratiladi: Qoyung yig’lay-ki ushbu kun-sevar yorim-din ayrildim, Mafoilun-mafoilun-mafoilun-mafoliun. Ikkinchi g’azal ”rajazi musammani solim” bahrida yozilgan bo’lib, uning ruknlari quyidagicha bo’linadi: Ey joni g’am-gin mujdakim- bu kecha jo-noning kelur, Musta’filun- Musta’filun- Musta’filun- Musta’filun. Bundan ravshanki, she’r misralarida uzun, qisqa tovushlarning ma’lum o’rinda takrori – ruknlararo qisqa pauza bo’lishi she’r o’qilishiga ma’lum ritmni maydonga keltirgan. bu hodisa g’azalning umumiy ruhiga ma’lum darajada ta’sir etgan. O’qigan vaqtda g’azallar boshqacha-boshqacha ta’sir etadi. Bu faqat vazn natijasida ro’y bergan hodisa emas. G’azaldagi tuyg’u-hislarni berishda misra, baytlar va umuman, g’azal mazmuni bilan bog’liq boshqa vositalar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Shu g’azallar mazmuni, shaklni qisqacha ko’zdan kechiraylik. Birinchi parchada yordan, yurakka eng yaqin kishidan ayrilish-hijron, ya’ni sevgi bilan bog’liq alamli, xafagarchilik tuyg’ulari ifodalanadi. Bu parchada olingan vazn va so’z tizimlari hammasi o’sha ruhga muvofiq yordan ayrilish natijasida ro’y bergan hazinlik tuyg’usini yorqin, ta’sirli qilib ifodalashga qaratilgan. ”Vasl davrida bulbuldek xush navo edim, ammo hijron xazoni yetib, gulzorimdin 55

ayrildim”. Bunda yordan ayrilish tuyg’usi bahordan, bulbullar sayrashidek orom bag’ishlovchi narsalardan ayrilish tarzida beriladi, ya’ni xushvaqtlikni xafagarchilik bilan almashuvi sifatida o’xshatishlar ishlatish bilan hazinlik tuyg’usi borgan sari kuchayadi. Ammo bu yerda shu hazinlik tuyg’usini juda yaqqollashtirgan, xuddi shunday ruhni kuchaytiradigan yana boshqa kuchli vosita ham bor, bu ”muruvvatlig’, muhabbatlig’ ”, ”muinu, mushfiqu, diljo’y, g’amxo”, ”humoparvozu ma’ni sayd” tarzidagi sifatlarning takroridir. Chunki yordan, vasldan ayrilgan kishi yordagi yaxshi xususiyatlarni eslashi psixologik tomondan juda ham oqlanadi, chunki hijron alamini tug’dirgan narsa-o’sha yaxshi narsalardan ajraganlik tuyg’usidir. Yana shunday qaraganda, g’azaldagi hamma qofiyalarda ham yorda bo’lgan yaxshi fazilatlar takrorlanadi: vafodor, gulzor, dildor, g’amxor, shunqor, xaridor, madadkor, asror, yor. Qofiyada takrorlangan bu yor fazilatlari ”ayrildim” radifi bilan tugaydi. Shu tufayli g’azaldagi umumiy ruh, hayajoy saqlanadi, saqlanganigagina emas, qofiyalarga diqqat qilinsa, yor fazilatlari turli sifat va o’xshatishlar orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Ammo shunday g’azaldagi asosiy hijron, alam tuyg’usi o’quvchiga borib yetadi, uni o’z ta’siriga oladi. Nihoyat, o’z navbatida juda ham o’rinli ishlatilgan radif – ”ayrildim” g’azak umumiy ruhiga juda mos kelib, baytlar oxirida g’amginlik tuyg’usini ta’kidlab boradi. Yana bu yerda ”din ayrildim”-”din ayrildim” tarzida unli, unsiz tovushlarning birikmasi va radifda ”a” tovushining baland, ko’tarinki sadosi g’azalga alohida mayuslik, shu bilan birga, ohangdorlik, hazinlik, musiqiylik baxsh etgan. Endi ikkinchi g’azalga o’taylik. Bundagi tuyg’u birinchi g’azaldagi tuyg’uga tamoman qarama-qarshi, hijronga qarshi visol tuyg’usi, ya’ni xursandlik ifodalangan. Bu yerda vazn va boshqa vositalar o’zgacha tarzda tuzilgan. Ammo bu ikki g’azalda o’xshashlik ham mavjud, birinchi g’azal goyo ruhimizni xafagarchilikka safarbar qilgandek, ”qoyung yig’layki” deb boshlansa, ikkinchi g’azal boshidayoq ”mujda” – xushxabar deb xursandlikka tortadi. Ammo bu ikki hodisaning keyin, hayajon jarayoni tadrijiy o’sishda unchalik o’rni yo’q, butun his-tuyg’ular boshqa vositalar bilan beriladi.Ikkinchi g’azalda ham mazmun, tuyg’u ruhi psixologik holni tasvirlash asosida berilgan. 56

Agar birinchi g’azalda hijron natijasida yorga bo’lgan fazilatlarni eslab, shularni esga solish yo’sinida hazinlik tuyg’usi ifodalansa, ikkinchi g’azalda visol vaqtida, yor kelganda va uni ko’rganda ro’y beradigan tuyg’ular ifodalanadi, yorning husni, latofati, tasviri birinchi galda turadi. Yorning shirin tabassumi, g’uncha dahan, xo’blar shohi tarzida, oshiqqa visol chog’ida rohat, fayz baxsh etadigan fazilatlari takrorlanadi. Qofiyalar ham xuddi shunday – ”sarvi xiromon”, ”la’li durafshon”, ”gulbargi xandon”, ”sha’mi shabiston”, ”yoru qadrdon”, ”Isoyi davron”, ”izzatli sulton” qo’sha sifatli, iboralar bilan berilgan. Qofiyadagi bunday o’xshatishlar, sifatlashlar hammasi yor kelishi xabaridan oshiq ruhidagi xursandchilik, hayajon tuyg’usini yorqin ifoda qiladi. ”Kelur” radifi esa takror natijasida tuyg’u, xursandchilikning asosiy sababini juda yaxshi ifodalaydi. Bu yerda yana bir narsaga alohida e’tibor berish kerak. Vazn tuzilishi va baytdagi boshqa vositalar natijasida talaffuzda ”ayrildim” radifi bilan ”kelur” radifi o’rtasida ancha farq bor. Birinchi g’azalda butun tuyg’u, kechinma yordan ayrilish natijasida ro’y bergan hodisa bo’lganidan ”ayrildim” radifi ”a” tovushini birmuncha cho’zibroq talaffuz etishni talab qiladi. Bayt tuzilishi, baytlardagi umumiy ruh uni shunday o’qishga majbur etadi. Ammo keyingi g’azaldagi ”kelur” radifi bu vazifani bajarmaydi. Bu ham g’azal mazmuni bilan bog’langan, shu maqsadni takrorlaydi, ammo ko’tarinki ruh, jarangli tovushlar bu g’azalda radifga emas, qofiyaga berilgan: ”xiromon”, ”durafshon”, ”xandon”... Bu albatta tasodifiy emas, yorning kelishi uning oshiqqa zavq beruvchi husn va boshqa fazilatlari bilan bog’liq, shu sababdan, shoir bu yerda xursandchilik tuyg’usinng asosiy sabablarini qofiya vositasida yorqinlashtiradi, ruh, tuyg’udagi xursandchilik qofiyadagi so’z va tovushlar orqali ifodalanadi. Hijron va visol tuyg’ularini bu xilda psixologik tarzda, ya’ni hijron vaqtida yorning fazilatlaridan ajralishni bo’rttirish, takrorlash, visol umidi vaqtida yorning zavq bag’ishlovchi yaxshi fazilatlarini bo’rttirish, takrorlash usuli shu tuyg’ularni real, jonli ifodalash uchun eng maqbul yo’ldir. Shu sababdan bunday tuyg’ularni ifodalaganda Ogahiy ko’p vaqt shu psixologik usulni ishlatadi. Yana bir misol: Toki bo’ldimul labi jonbaxsh dilbardin judo, Bo’ldilar jonu ko’ngul men zoru muztardin judo. 57

Tushkali ul yuzdin ayru bo’lmisham mavhu adam, Zarra ul yanglig’ki bo’lg’ay mehri anvardin judo. Ne ajab savru sumanga boqmasin, ey bog’bon, Kim erurman bukun ul sarvi suman bardin judo. Bazmi vaslidin iz hosil no’sh la’li yetmasa, Jannat ahlig’a na haz gar bo’lsa kavsirdin judo. ........................................................................ Ogahiyning ashkidur rahmat sahobi yomg’uri, Yo rab, oni qilma bir dam didai tardin judo. Bu g’azalda ham sevgu bilan bog’liq judolik tuyg’usi ifodalanadi. Bu g’azal tuzilish jihatidan «Ayrildim« radifli g’azaldan farq qiladi. Bu yerda har baytning birinchi misrasi oshiqning yordan ajralish tufayli kechirayotgan og’ir ahvolini ifodalasa, har baytning ikkinchi misrasi o’xshatish tarzida oshiqdagi iztirobni izohlaydi, yorqinlashtiradi. Ammo bu yerda ham judolik, uning natijasida yordagi «jonbaxsh lab», «shirin kalom », «mehr anvar », «shakkar », « sarvu sumanbar » kabi fazilatlardan ajralish natijasida yuzaga kelgan xafagarchilik tasvirlanadi. Bu g’azalda ham ta’sir kuchi ko’proq radifga yuklatilgan. G’azal mazmuniga muvofiq tushgan radif-« judo » ko’tarinki talaffuz talab qiladi. Har ikki g’azaldagi o’xshashlik ana shu xilda, ammo mazmunni ifodalash usuli, tuzuli tamoman boshqacha. Ogahiyning qaysi g’azalini olmaylik, undagi mazmunga mos vazn ishlatilgan. Shu yo’sinda g’azallarga rang-baranglik paydo bo’ladi, ular takror tusini olmaydi, o’quvchini zeriktirmaydi. G’azalda radif ishlatish o’zbek mumtoz adabiyotida juda qadimdan an’anaga aylangan. O’zbek mumtoz poyeziyasining yirik va mohir namoyandagi Lutfiy g’azallarida radifning ajoyib namunalari mavjud : Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim, xoh inon, xoh inonma, Hijron kechasi charxi falakka yetar, ey moh, Hattoki, qilich kelsa boshimg’a eshingizdin Yo’tur guzarim, xoh inon, xoh inonma. 58

Shu sodda, go’zal g’azalda ”xoh inon, xoh inonma” radifi katta rol o’ynaydi. G’azalning asosiy mazmunida oshiqninf ma’shuqaga bo’lgan chuqur tuyg’usi nihoyat mubolag’ali tasvir etiladi. Radif misraninf yarmidan ko’pini tashkil etadi. Gap radifning kelib chiqadi va g’azal emotsiya ta’sirini kuchaytirishga, shu yo’sinda, she’r mazmunini yorqinroq ochishga xizmat qiladi. Biz yuqorida keltirgan misollardan vazn bilan birga radif haqida ham qisqacha gapirib o’tdik. Yana birmuncha misollarga murojaat qilamiz: Yetib vasling’a bo’ldi barcha olam shod, man qoldim, Dami bo’lmay firoqing bandidin ozod, man qoldim, Topib shirin so’zingdin muddailar kom ila rohat, Ko’rub kofir ko’zingdin zulm ila bedod, man qoldim. Shu g’azalda boshqa vositalar bilan birga g’amginlik tuyg’usini berishda “man qoldim” radifi nihoyat katta rol o’ynaydi. G’azalning har bir misrasi hayajon, tuyg’u harakatini juda real, ravon ifodalaydi. Har misradagi “shod”, “ozod”, “bedod” kabi qofiyalar shunday tuzilganki, bu qofiyalar so’zdagi bir necha unli tovushni baland ko’tarib, cho’zib aytishni talab qiladi, chunki baytdagi hayajon tuyg’usi qofiyada kuchayadi. Qofiyada hayajon tadrijiy ravishda ko’tarila boradi, ammo shu pauzadan so’ngi radifda talaffuz sustlashadi. Radif o’z ma’nosi va tovushlar tuzilishi, talaffuzi bilan bu afsus va nadomat tuyg’usini saqlab kuchaytirib boradi. Radif tarkibidagi “man” va “qoldim” so’zlarini ayrim-ayrim mulohaza qilsangiz, albatta, shu g’azaldagi tuyg’uni hech ifodalamaydi. Ogahiy o’z mahorati tufayli bu so’zlarga goyo yangi ma’no bag’ishlaydi. Radif tuzishda shoir mahorati chuqur yoki sayoz mazmunli bir ikki so’z ishlatishda emas. Radif kuchi, ta’siri uning g’azal va baytdagi vazn, umumiy mazmunga qay darajada bog’langanligi bilan belgilanadi. Shu sababdan, radifda shoir mahorati orqali har qanday so’zlar: ism, fe’l va hokazolar ancha chuqur ma’no kasb etishi, she’rda katta o’rin tutishi mumkin. Ko’z ermas, jonu ko’nglum etmakka balodur bu, Qosh ermas, javr bedod o’qlarin otmoqqa yo dur bu. ………………………………………………….. 59

Yetushkach ko’yinga, tong yo’q, tanimg’a toza jon etsa, Ki hajr anduhi muhlik dardig’a dorishshifodur bu. Bu parchada radif-“dur bu”. Alohida-alohida qaraganda bu so’z ahamiyatsiz, ammo u she’rda nihoyat muhim o’rin tutadi, agar shu radif bo’lmasa, baytlar va ma’no ham to’la chiqmaydi, umuman, g’azal, vazndagi tuyg’ular to’la ifodalanmaydi. Yana birinchi baytdagi «yo dur bu » dagi «yo » tovushi kontekstda o’q yoy ma’nosini beradi. Chu qildi orazu qadding tamosho bulbulu qumri, Gul ila sarv sari boqmas aslo bulbulu qumri. Navoiy sarvu gul qilmas, nedinkim bog’ aro ko’rgach. Yuzu qadding havosin qildi paydo bulbulu qumri. Bu yerda radif – «bulbulu qumri », ammo bu parchadagi radif yuqorida aytilgan bayt va g’azaldagi umumiy vazifadan boshqa yana bir muhim rolni bajarib kelgan, u poeziyaning muhim omil hamda badiiy ifoda vositalaridan biri bo’lgan mubolag’a sifatida ham kelmoqda. Yana : Kuysa olam bo ‘lma hayron, o’tlig’ afg’inimg’a boq, O’tlig’ afg’onim taajjub qilma, jonimg’a boq. Qumrin mahzun kibi har nolam maddini, Man qilma, jilvai sarvi xiromonimg’a boq. Bu g’azalda radif « boq » so’zidir. Ogahiy g’azallaridan ko’pgina radifli g’azallar keltirish mumkin, ammo bunga hojat bo’lmasa kerak. Ogahiy nihoyat istedodli va mohir san’atkor, u o’z ijodida hamma poetik vositalardan, shuningdek, radifdan ham juda yaxshi foydalangan. Uning g’azallaridagi radiflar xilma-xil. Unda hamma so’zlardan o’rinli foydalangan. Shuning natijasida Ogahiy g’azallarida trafaret yo’q. Uning har g’azali o’ziga boshqa, o’z go’zalligiga ega. Har bir g’azal ko’zlangan maqsadlarni o’quvchiga yetkazadi. Masalaning muhimi shundaki, shunday qaraganda radif goyo g’azalning mazmunini belgilab beradi. Chunki oraz, ko’z suv kabi juda aniq fikrlar ifoda qilgan radiflar borki, shunday qaraganda u g’azallardagi mazmungoyo faqat shu fikr atrofida boradi. Keltirilgan misollardan 60

ko’rdikki, Ogahiy tuzilish asosida ish ko’radigan shoirlardan emas. U hamma shakllarni juda mahorat bilan mazmunga, o’z maqsadiga bo’ysundiradi. Agar shoir konkret ifodalovchi radifga biron boshqa fikrni qo’shmoqchi bo’lsa, u holda radif ishlatadi. Shu ravishda radifdan mazmununstunlik qiladi. Chunki vazn va qofiya kabi radif ham she’rdagi mazmun, his, tuyg’uni ifodalash vositasidir. Biz yuqorida ko’rib o’tgan misollarda « bog’ », « xil’atdur », « so’z « , « ko’ngul », « ta’ma » va boshqa radifli g’azallarda qancha chuqur ijtimoiy fikrlar bayon qilganini angladik. Ogahiy ishqiy lirikasida his tuyg’ularni ifodalashdagi vositalarga munosabati uning realistik ruhdagi yo’nalishi, dunyoqarashi bilan bevosita bog’liq hodisadir. Ogahiy lirikasida kuylangan ma’shuqa qandaydir abstarkt ideal mahbuba emas, u kishilar hayotida mavjud faktlarga asoslangan tuyg’u, kechinmalar ta’siri natijasida yuzaga kelgan hodisadir. Shu sababdan Ogahiy tasvirlari, o’xshatishlari konkret. Bu jihatdan u , hatto, Navoiydan ham farq qiladi. Navoiy lirikasida mahbuba nihoyat ideallashtirilgan. Shu sababdan ularni tasvirlash unchalik konkret emas. Mumtoz adabiyot nazariyasida formalizm hodisasi nihoyat kuchli bo’lganidan, shoirlar o’z ijodlarida tasvir vositalariga ham ortiq e’tibor berganlar. She’r yozganda muvaffaqiyatli chiqqan yangi o’xshatish namunasi ustida juda ko’p bosh qotirganlar. Aslida poetik mahorat deb o’shanyday formal narsani tushunganlar, yana yor yuzi quyoshga , oyga, ko’kka, qaddi sarvga, xoli hinduga o’xshatilgan va hokazo va hokazo. Shu o’xshatishlar juda to’g’ri deb topilgan, an’ana bo’lib qolgan, bundan chetga chiqish she’riyatga xilof deb hisoblangan. Bu narsa she’riyatda konkretlikni yo’qotib, ma’lum shablonga olib kelgan. Ogahiy o’sha maktab va o’sha an’anaga asoslangan, shuning uchun Ogahiy lirikasi qancha konkret bo’lmasin, uning ayrim g’azallarida, tasvir vositalarida o’sha an’ananing kuchli ta’siri borligini, mumtoz adabiyotda mavjud shablon bo’lib qolgan o’xshatish, sifatlash namunalarini ham ko’ramiz : Maskan aylamish ul yuz uzra chashmi sohirlar, Vah, nedin ekan kirmish jannat ichra kofirlar. Xollarmudur oyo jabhasida ul oyning, Yo’qsa hindudin kelmish chin oro musofirlar. Lablarig’a gar shogird o’lsa ayb emas Iso, 61

Kim olardur o’lgonga jon berurda mohirlar. Shu keltirilgan misol an’ananing kuchli ta’siri yaqqol aks etgan. Xol qoralig’i tufayli Hindistondan kelgan musofirga, yorning labi goyo o’likka jon beruvchi Isoga, yorning zulfi ajdarga o’xshatilgan va hokazo. Bu xildagi o’xshatishlar mumtoz shoirlar ijodida ko’plab uchraydigan shablon obrazlardir. Bularda konkretlilik yo’q, bu o’xshatishlar bilan yuqoridagi keltirilgan jonli kartina, harakatlarda berilgan o’xshatishlar orasida nihoyat katta. Shu sababdan g’azallar ta’sir etish kuchi o’rtasida ham katta tafovut bor. Yor go’zalligini mubolag’ali ifodalangan ayrim g’azallar tasviriga ham o’sha an’ananing salbiy ta’siri ko’rinadi: Yuzing avji sabohatda mahi anvarg’a o’xshaydur, So’zing xoni malohatda tuzu shakkarga o’xshaydur. Musaffo ko’ying ichra jilva qilgan chehrai oling, Eram bog’ida ochilg’on guli ahmarga o’xshaydur. Yana: Ul oy ruxsorikim ondin hama olam munavvardur, Latofat osmoni avjida xurshidi anvardur. O’rilgan ikki zulfi jonu ko’nglum qasdin etmakda, Sarosar jismi pechu tob topqon ikki ajdardur. Bu xil o’xshatish, mubolag’alar quruq bayon asosida tuzilgan. San’at uchun eng to’g’ri yo’l – narsa va hodisaning ta’sirini berishdir. Ogahiy mubolag’a va tasvirlarida jannat, do’zax, obi kavsar, hur pari va hokazo tariqasida hozirgi zamon avlod uchun hech qanday tasavvur bermaydigan so’zlar ham uchraydi. Bular hammasi davr va an’ana ta’sirlaridir. Ogahiy lirikasi nihoyat ta’sirchan. Uning lirikasini o’qir ekan, kishi hech qanday zo’rlik, mashaqqat mahsuli tuyg’usini sezmaydi. Ular goyo buloqdan ravon oqib chiqadi. Bunda Ogahiy mahorat orqasida, ya’ni g’azalda ko’rsatilgan maaqsadga barcha she’riy vositalar, formal talablarni bo’ysundirish natijasida erishgan. Ogahiy g’azallari darhaqiqat chuqur ilhom natijasidir. Shoirga bu ilhomni bag’ishlangan real hayot, ulug’ gumanizm va xalqqa xizmat qilish g’oyasidir. Ana shunday olijanob maqsadni ko’zlayotganligi, faqat shu maqsad uchun shoirlikni 62

vosita qilganligi tufayli Ogahiy chuqur mazmunli, ta’sirli, badiiy yuksak g’azallar yarata oldi. Buning uchun o’zbek tili boyliklaridan, o’zbek tili xususiyatlaridan yaxshi foydalandi. Uning barcha ijodida mazmun birinchi navbatda bo’lib, shakl unga bo’ysundirildi. Bu jihatdan ham Ogahiy o’zbek xalqi o’tmish adabiyotida yaxshi asarlar yaratgan iste’dodli shoir sifatida faxrli o’rinni egallaydi. X U L O S A Ogahiy lirikasi haqida dastlabki fikr va mulohazalrimiz oxiriga yetay deb qoldi. Ogahiy ijodi mazmunan juda chuqur, keng va o‘ziga xos ajoyib mahorat namunalariga boy. Uning ijodini o‘rganish bundan so‘ng ham juda ko‘p ilmiy xodim va adabiyotshunoslarning diqqatini o‘ziga tortishi shubhasizdir. Ogahiy lirikasida dastlab navoiy maktabi, umuman, inson, mehnatkash omma hayoti, kun ko‘rish masalasi markaziy o‘rin egallaydi. Shu jixatdan Ogahiy lirikasi reaksion diniy-mistik qarashlarga, bu oqimdagi adabiyot vakillari ijodida tamoman qaram-qarshidir. Ogahiy lirikasi o‘z mazmuni bilan dunyo lazzatini 63

kuylash doirasida ham qolmadi. Hayot, tabiat go‘zal, ammo bu hayotdan foydalanishga yo‘l qo‘ymaydigan g‘ovlar ko‘p, haqsizliklar ko‘p. Ogahiy bu g‘ovlarni, haqsizlilklarni ko‘rdi, buning sabablarini axtardi. O‘zining bir g‘azalida dunyo, hyotni ta’riflar ekan: Davrondin agar, ey dil, Etsa sanga bir rohat, Chekmakka muhayyo bo‘l, Yuz kulfatu ming mehnat, - deydi. Uning dunyodan noroziligining asl mohiyati ana shunda. Chunki bu ulug‘ yurakli gumanist shoir ulug‘ idrok, aql egasi va chuqur nafosat tuyg‘ularini, inson qandaydir noto‘g‘ri tuzilgan dunyoda azob-uqubatda yashayotganinin seza bilgan. Ogahiy jamiyatdagi mana shu haqsizlik bilan kelisha olmaydi. Ogahiy lirikasining biz uchun qiymati tomoni shundaki, u hayotni chuqur tekshirar, haqiqatni axtarar ekan, hayotdagi haqsizlik, jabr-zulm mol-dunyo orqasida yuzaga kelgan ijtimoiy tengsizlik natijasida ro‘y bergan hodisa ekanligini seza oldi. Shuning uchun Ogahiy lirikasida jamiyatdagi hamma qatlamlar, guruhlar bir hilda ifodalanmadi. Chunki ularning jamiyatdagi o‘rni, turlicha. Ko‘r, Ogahiy, hunaru fozil qadrsizligini, Ki qatg‘ali oshig‘a topmast ahli donnish dug‘. Yoki: Xusosat ahlining komini gardun aylabon hosil, Yeturgay doimo nokomlig‘lar ahli himmatg‘a. Yoki: Ogahiyg‘a ne o‘tun, ne luqma bordur, ne libos, Holi gar budur, oni ayirg‘usi jondin sovuq. Yuqoridagi baytlarda xususiy mulk va ekspluatasiya asosiga qurilgan barcha tuzumlarga xos bo‘lgan hamda ana shu tuzum natijasida vujudga kelgan ijtimoiy tengsizlik nihoyat darajada to‘g‘ri ifodalangan. Bunday jamiyatda chinakam boylik yaratuvchi hunar va fazl egalari xor bo‘lib, boylikni, hokimiyatni to‘plagan bir guruh nodon, johil kishilar lazzat ko‘radi, rohatda yashaydi. Masalaning muhimi 64

shundaki, Ogahiy haqsizlik asosida tuzilgan jamiyatdan norozi bo‘lish bilan birga, boylik orqasida o‘zgalar mehnatidan foydalanuvchi barcha sinflarga nisbatan har doim salbiy munosabatda bo‘ladi. O‘zining qator g‘azallarida boylar, ruhoniylar, amaldorlar, aristokratiyaning parazit hayotini ulug‘ nafrat bilan ifodaladi. Xususiy mulk asosiga qurilgan tuzum va ekspluatasiya qiluvchi sinflarga xos mol-dunyoga xirs qo‘yish, ochko‘zlik, baxillik, ta’magarlik, laganbardorlik kabi chirik axloq qoidalarini qoraladi. Ogahiy idealida chinakam inson-halol mehnat bilan kun ko‘ruvchi sof vijdonli, qanoatli kishi. Ogahiy o‘z idealining mujassamini mehnatkash ommada ko‘rdi. O‘z ijodida ularni har doim ulug‘ muhabbat bilan kuyladi. Faqir, mehnatkash ommaning taqdirini o‘ylash, ularning og‘ir ahvoli haqida g‘am chekish, ularning ahvolini yengillatish yo‘llarini axtarish Ogahiy lirikasining mohiyatini tashkil etadi. Mana shu hodisa bizga Ogahiyni yaqin qiladi. Ogahiy ijodiga xos bu ajoyib xolni ta’kidlar ekanmiz, uning o‘z zamoni va o‘z davri farzandi sifatidagi kamchilik, qarama-qarshiliklaridan ko‘z yummaymiz. Ammo uning ijodida yetaksi o‘rin tutgan inson taqdiri haqidagi gumanizm g‘oyalari uni o‘z davrining ulug‘ siymosi qilib abadiy saqlaydi. Ogahiyning shu maqsadda yozgan asarlari va qilgan xizmatlari–unga o‘zbek xalqi adabiyoti, madaniyati tarixida faxrli o‘rinni egallash huquqini beradi. Ogahiy o‘z xalqi madaniyati va adabiyotiin chuqur o‘rgangan, uning qadr- qimmatini bilgan yuksak saviyali, o‘ziga va boshqalarga nisbatan talabchan kishi bo‘lgan. Bu haqda xarakterli bir misol: Muhammad Rahimxon adabiyot bilan ancha qiziqqan kishi bo‘lib, o‘zi ham Feruz taxallusida she’rlar yozar edi. Uning saroyida ko‘p vaqt shoirlar to‘rlanib, g‘azalxonlik qilardi. Odatda shunday suxbatlarda saroyda to‘plangan laganbardor shoirlar xonning va ibr-birlarining mazmunsiz, suyuq she’rlarini Navoiy ijodiga ham barobarlashtirganlar. Shunday majlislarda ishtirok qilgan Ogahiy bir kun bu ahvoldan darg‘azab bo‘lib, ularning nodonliklarini ta’riflab: Navoiy ekdiyu o‘rdi, Fuzuliy mashoqin terdi. 65

Olardin so‘ngi shoirlar, Olarning toshlag‘anin terdi. mazmunida to‘rtlik yozadi. Naql etishlariga qaraganda, Ogahiyning bu o‘tkir tanqididan g‘azablangan xon uni majlisdan va saroydan haydaydi. Bu narsa Ogahiyning Navoiy va Fuzuliy ijodiga qanchalik yuksak baho berganidan, o‘ziga va boshqalarga nisbatan zo‘r talabchan bo‘lganidan dalolat beradi. Ogahiy boshqa shoirlar she’rlariga bog‘lagan muxammaslarida ham mazmun, ham shakl jixatidan o‘zidan ilgari o‘tgan Navoiy, Bedil, Fuzuliy va boshqalarning ijodiy saviyasiga erishishga xarakat qildi. Bu sohada ancha muvaffaqiyat qozondi. Shu yo‘sinda, Ogahiy o‘z xalqi va boshqa qo‘shni xalqlar adabiyotidagi eng yaxshi tradisiyalarni saqlab qoldi, boyitdi taraqqiy qildirdi. Chunki Ogahiyning adabiy merosga munosabati quruq taqlid bo‘lmasdan, jiddiy yondashish edi. Ogahiy lirikasi haqida so‘z borar ekan, uning bu xizmatini alohida ta’kidlamay bo‘lmaydi. Ogahiy lirikasi xanuzgacha o‘z ta’sir kuchini saqlab kelmoqda. Chunki u ma’lum tarixiy sharoitda o‘z xalqining ahvolini, ruhini, tushunchasini real yorita bildi. Ogahiy lirikasida real hayotdan olingan xilma-xil tuyg‘u, hislar, kayfiyatlar, fikrlar o‘lmas obrazlarda juda san’atkorona ifodalanadi. Ogahiy hayotga sohlom qaraydigan, baland did egasi bo‘lgan shoir edi. Shu sababdan uning o‘z vatani tabiat manzaralarini, turli fasllarni ifodalagan g‘azallari realligi tufayli hali bugun bizga chuqur estetik zavq beradi. Ogahiyning xalq, jamiyat haqida fikr yuritgan, ilg‘or kishilarining o‘z zamonasidan norozilik tuyg‘usini ifodalagan, o‘sha zamonda turli ruhiy azobda bo‘lgan kishilar ahvolini bayon qilgan g‘azallari haligacha bizga chuqur hayajon tug‘diradi. Shu g‘azallar orqali o‘sha davr ilg‘or kishilarining ruhiy azoblarini tasavvur qila olamiz. Baniy basharning o‘lmas mavzu-sevgi bilan bog‘liq bo‘lgan nozik, yoqimli orzular, firoq, judolik, visol, sog‘inish tuyg‘ularin kuylagan g‘azallari bizni maftun qiladi, allalaydi, quvontiradi yoki xafa qiladi, hatto, yig‘latadi. Zehni o‘tkirligi, nafosat tuyg‘usi sog‘lomligi tufayligina Ogahiy inson 66

qalbini shuncha uzoq zamonga qadar qitiqlaydigan, hayajonga soladigan o‘lmas obrazlar yarata olgan. Ogahiy lirikasini tekshirar ekanmiz, Chernishevskiyning shoirlar ijodiga nisbatan qo‘ygan quyidagi talablarini eslamay mumkin emas: “Shoirlar kishilarni hayot haqida olijanob tushuncha va olijanob tuyg‘ular bilan oziqlantirishga rahbarlik qiladilar, ularning asarlarini o‘qir ekanmiz, barcha qabih, yaramas narsalardan nafratlanishga o‘rganamiz, barcha ezgulik, go‘zallik maftun qiladigan narsa bo‘lganini anglashni o‘rganamiz, ularni, faqat olijanoblikni sevishga o‘rganamiz, ularni, faqat olijanoblikni sevishni o‘rganamiz, ularni o‘qib yaxshiroq, olijanobroq, sof ko‘ngilliroq bo‘lamiz”. Ogahiy lirikasi shu talablarga to‘la javob beradi desak xato qilmaymiz. Chunki uning hazallari bizda nozik his, nafosat baxsh etish doirasida qolmaydi. Uning lirikasi bizning ong, tushunchamizga ham kuchli ta’sir etadi. Uning deyarli hamma g‘azallarida ham sevgi bilan bir qatorda, hayot haqida, hayotdagi kishi taqdiri haqida, yaxshilik-yomonlik, yuvuzlik-ezgulik, haqiqat-haqsizlik haqida, umuman, kiish aql-idroki haqida biron ibratli fikr bayon qilinganini ko‘ramiz. Ogahiyning har bir g‘azali asosida haqiqatga intilish, insonga muhabbat, inson taqdiri uchun g‘amxo‘rlik orzusi yotadi. Bizning davr uchun bu eng qimmatli xususiyatdir. Chunki haqiqatni hurmatlash, inson taqdiri mustaqil hayot qurish uchun kurashayotgan xalq kishilari axloqning mohiyatini tashkil etadi. Ijodidagi ana shu gumanizm tufayli, shu yo‘ldagi xizmati tufayli Ogahiy bizga yaqin, biz bilan birga yashaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. I.Karimov. Adabiyotga e’tibor ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. 2. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent,2008 y. 3. Adabiyot – ruhiyat mulki (Adiblarimizning ijod sirlari haqida durdona fikrlaridan). – Toshkent. Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000 y. 4. Boboyev. T.Adabiyotshunoslik asoslari. Toshkent, 2002 y. 5. Fitrat. Adabiyot qoidalari. Toshkent, 1995 y. 6. Hamdam. U. Yangilanish sog‘inchi. Toshkent, 2007 y. 67

7.Davronova Sh. Yozuvchining ijodiy individualligi// O‘zbek tili va adabiyoti – 2001. - №6.-V 59-61 8. Karimov B. Abdulla Qodiriy. Toshkent, 2006 y. 9. Karimov B. Qodiriy qadri. Toshkent, 2003 y. 10. Karimov N. v.b. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, 1999 y. 11. Karimov N. O‘zlikning badiiy ifodasi// O‘zbekiston adabiyoti va san’ati – 2003, - 11 – iyul. 12. Mirzayev S. Halqchil adabiyot yo‘lida// Muloqat. – 2000 - № 5.-V. 33-35. 13. Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. 2000 y. 14. Sarimsoqov B. Adabiyotda shakl va mazmun mutanosibligining ayrim muammolari// O‘zbek tili va adabiyoti. -1997.-№6.-B.-8-12. 15. Sarimsoqov B. Badiylik asoslari va mezonlari. Toshkent, Fan, 2004 y. 16. Sattorova G. Inson irodasining badiiy-tasviriy talqini// O‘zbek tili va adabiyoti. – 2001.-№6.-B. 55-56. 17. Sodiq S. Ijodning o‘ttiz lahzasi. Toshkent, 2005 y. 18. Umurov N. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, Sharq, 2002 y. 19. Xalibekov A. Zamon, adabiyot, qahramon// Hurriyat.-2001. 2-8 may. 20. Xolmurodov A. Yozuvchining xarakter yaratish mahorati// O‘zbek tili va adabiyoti. – 2003. -№5. –B. 68-70. 21. G‘afurov A. Badiiylik bezavol yangilik. Toshkent, 2007 y. 22. Sharafiddinov. O. Ijodni anglash baxti. Toshkent, 2004 y. 23. Sharafiddinov O. Haqiqatga sadoqat. Adabiy tanqidiy maqolalar. Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1989 y. 24. Umurov N. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, Sharq, 2002 y. 68

Похожие

Shavkat Rahmon she’riyatida lirik qahramon va kechinma talqini

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini

Erkin Vohidovning tarjimonlik mahorati

Увайсий лирикаси ва унинг ўзига хос услуби

Bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish (80-yillar she’riyati misolida)