Shavkat Rahmon she’riyatida lirik qahramon va kechinma talqini - Литература - Дипломные работы

Shavkat Rahmon she’riyatida lirik qahramon va kechinma talqini

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

269 KB

Shavkat Rahmon she’riyatida lirik qahramon va kechinma talqini 1

REJA : KIRISH I BOB. SHOIR SHE’RIYATI VA ADABIY TANQID II BOB. LIRIK QAHRAMON TALQINI III BOB. LIRIK KECHINMA TABIATI VA SHOIR MAHORATI XULOSA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. XX asr o‘zbek she ’ riyatida badiiy so‘zning turli tovlanishlari, lirik obraz ko‘lamining kengligi, yuksak e stetik idealga e ga shoirlar po e tik tafakkuri betakrorligini kuzatish mumkin. Zotan, she’riyatda shoirning so‘zi muhim; so‘z shoir qiy o fasi va «men»ligi, so‘z - shoir badiiy g‘oyasini ifoda e tadigan mo‘jizaviy vosita. Ijod ahli o‘z individual po e tik olami, san’atkorona so‘zi, original ifoda usullari bilan xalqining qalbidan o‘rin oladi. Shoirning go‘zal she’riy asarlari yuksak adabiy, ijtimoiy, ma’naviy muhitni yuzaga keltiradi. Prezidentimiz I.A.Karimov: «Ma’naviyat - insonni ruhan poklanish, q alban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dun yo si, irodasini baquvvat, iymon- e ’tiqodini butun q iladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiy o s kuch, uning barcha q arashlarining mezonidir» 1 , - deb e ’tirof e tganlaridek, manaviyatning muhim bir xususiyati odamning ichki dun yo si va irodasini baquvvat, iymon- e ’tikodini butun qilishda erkin namoy o n bo‘ladi. Xal q imizning asrlar sinovida toblanib borgan mustahkam irodasi qadimiy ma’naviyatimiz, milliy o‘zligimizni sa ql ab qolishga asos bo‘ldi. Ma’lumki, XX asr keskin burilishlarga boy. Shuningdek, adabiy o t, xususan, she’riyat ham turli o‘zgarish va yangilanishlarga uchradi. Adabiy o t tarixi chinakam ijod ahlining betakror ijod namunalari bun yo dga keltiradi. Original badiiy asarlar e sa o‘ziga xos po e tik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Muayyan bir tarixiy davrga baho berishda e ng faol adiblarning ijodiga, asarlarining barcha qirralariga e ’tibor berish lozim bo‘ladi. Bu holatning o‘z sabablari bor. XX asrning 50-yillari o‘rtasida shaxsga sig‘inish q oralangach, barcha qardosh xalqlar adabiy o tida bo‘lganidek, o‘zbek she’riyatida ham muayyan yangilanishlar davri boshlandi, ammo mafkuraviy tazyiq bosimi to‘xtamadi. Bu davrda adabiy o t ostonasiga qadam bosgan yangi avlod ijodida mavjud muhit ta’siri aniq seziladi. Ayni chog‘da, ushbu davr avlodi o‘zbek 1 I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. – Toshkent, Ma’naviyat, 2008. 19-bet. 3

adabiy o tiga yangi ko‘rinishdagi she’riyat namunalarini h am tuhfa e tishdi. Bu kabi yangiliklar ushbu avlod ijodi, ularning asarlariga xos xususiyatlarni ilmiy- nazariy jihatdan maxsus tadqiq qilishni talab e tadi. Bunday ilmiy tad q iqot, bir tomondan, davr adabiy o tining umumiy tarixiy manzarasini, ikkinchi tomondan, har bir ijodkorning o‘ziga xosligini, adabiy o t rivojiga q o‘shgan hissasini aniqlashga y o rdam beradi. Shu jihatdan , o ’ zbek she ’ riyatining yorqin namayondalaridan biri , iste ’ dodli shoir Shavkat Rahmon she ’ riyatining o ’ ziga xosliklarini taglil qilish orqali , shoir she ’ riyatidagi lirik qahramon va kechinmalar ifodasini ko ’ rsatishdan iboratdir . Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Shavkat Rahmon she’riyati misolida zamonaviy o‘zbek she’riyatida estetik ideal, lirik qahramon va kechinma tabiati, uning poetik tasviri kabi masalalarni o‘rganish jarayonida, tanlangan mavzu asosida shoirning ijodiy evalyutsiyasi hamda o‘ziga xos idividal jihatlarni ko‘rsatishdan iborat. Tadqiqotning bosh maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni bajarishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz: - Ijodkor shaxsi va davr ruhi lirik qahramon va lirik kechinma munosabatlarni tahlil qilish; - Shavkat Rahmonning ijodkor sifatida shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatgan xususiyatlar haqida so‘z yuritish; - Shavkat Rahmon ijodini lirik qahramon va poetik kechinma tasvir mahorati nuqtai nazaridan tahlil etib, XX asr o‘zbek she’riyatidagi o‘rniga baho berish; - s hoirning lirik obrazlari tadrijini ko‘rsatish hamda poetik tasvirlash mahoratini yoritib berish; - l irik qahramonning fikrlash tabiati va badiiy talqin xususiyatlarni ochib berish; - p sixologik ifodaning o‘ziga xos unsurlarini ko‘rsatish; 4

- k echinmaning – tuyg‘uning she’r tug‘ilish jarayonidagi o‘rni va ahamiyati aniqlanadi; - i jodkor qalbida tug‘ilgan kechinmaning she’riy matnda qanday va nimalarda aks etish yoritiladi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. Lirik kechinma va qahramon adabiyotshunoslikda juda kam o‘rganilgan mavzulardan biri bo‘lib, Shavkat Rahmon ijodi misolida deyarli o‘rganilmagan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, unda shoir she’rlaridagi qahramonlar va yorqin misralarda o’z aksini topgan betakror kechinmalar yaxlit bir tizimga solinib teran tahlil etishdan iborat. Lirik kechinma tabiatining ochilishi nafaqat o‘tmishdagi, hozirgi she’riyatimizning yetakchik g‘oyaviy badiiy tomonlarini aniqlash, balki o‘zbek she’riyatining istiqboldagi taraqqiyotini ham oldindan belgilashga imkon beradi. Bu holat ham tadqiqot ishimizning o‘rganilish darajasini belgilaydi. Tadqiqotning metodologik asosi va metodi . Bugungi istiqlol davri adabiyotshunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlariga ham yangicha talablar qo‘ymoqda. Ana shu yangicha talablardan kelib chiqqan holda, hozirga qadar adabiyotshunoslikda qo‘llanib kelingan qiyosiy – tarixiy tahlil, struktural tahlil kabi tadqiqot metodologiyalardan ijodiy foydalangan holda biz o‘z tadqiqotimizda qiyosiy tahlil usulidan ham foydalanishni nazarda tutamiz. Tadqiqot predmeti va obyekti. Tadqiqot ishimizga o‘zbek she’riyatining yorqin namayondalaridan biri Shavkat Rahmon ijodi asos qilib olindi. Shavkat Rahmon “Saylanma” (1998), “Abadiyat oralab” (2012) kabi she’riy to‘plamlari asos qilib olindi va tadqiqot obyekti qilib tanlandi. Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati. XX asr o‘zbek adabiyotiga munosib hissa qo‘shgan iste’dodli ijodkorlardan biri Shavkat Rahmon ijodi misolida o‘zbek she’riyatida poetik tasvir, lirik qahramon va lirik kechinma muammosi ilk bor monografik yo‘nalishda tahlilga tortilgan. Shu bilan bir qatorda, estetik ideal va poetik talqin muammolarining o‘ziga xos tadrijiy taraqqiyoti haqida ham so‘z yuritiladi. Lirik qahramon yaratish jarayonida 5

mumtoz va jahon adabiyotida tasirlanish omillarining mavjudligini inobatga olib, lirik qahramon va kechinma xususiyatlari ilmiy jihatdan asoslanadi. Tadqiqotning tuzilishi . Ish kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar r o‘ yxatidan tashkil topgan bo‘lib, hajmi 71 sahifadan iborat . 6

I BOB SHOIR SHE’RIYATI VA ADABIY TANQID XX asr o‘zbek she’riyatida o‘nlab yetuk iste’dod sohiblarining ijodi bilan alohida ajralib turadi. Shu bilan bir qatorda 70-yillarga kelib she’riytga o‘nlab ijodkorlar turfa xil ohanglarni olib kirishi bilan o‘ziga xos badiiy tafakkurni shakllantirdi. Mana shunday xususiyatlarni e’tirof etgan holda O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov shunday yozadi: “She’riyatimizga yangi avlod kirib keldi. Ohista, iymanib, ulug‘lar qoshida cho‘chinqirab emas, shaxdam, dadil, bamisoli to‘yxonaga kelgan o‘spinirin kuyovnavkarlardek olatasir va so‘ron bilan kirib keldi… Ular shoir sifatida dolg‘ali, behalovat davr bolalari, qalbu xayollari anordek qontalash, kurrai zaminning istirobu umidlariga og‘ushta bo‘lgan, dunyoga ham zavqu shavq, ham xavotir ko‘zi bilan boqqan yoshlar. Ular, yana shoir sifatida, she’riyatda haqqoniyat va samimiyat, insonparvarlik g‘olib bo‘lib turgan, haqiqiy iste’dod qadrlanib nasihat o‘rnini badiiyat, jarangos o‘rnini ishontirish qudrati egallab turgan bir davrning ijodkorlari”. 2 Darhaqiqat, yangi avlod she’riyati jahon adabiyotidagi mavjud an’analarni mukammal o‘rgangan va o‘z ijodida sinab ko‘rgan bir qator yoshlarni maydonga chiqardi. 70-yillar she’riyatiga kirib kelgan Usmon Azim, H.Xudayberdiyeva, Shukur Qurbon, Shavkat Rahmon, Qutlibeka Rahimboyeva kabi o‘z davrining yetuk iste’dod sohiblarini yaratgan badiiy asarlari bugungi davrga kelib yuksak darajada baholanmoqda. Ana shunday ijodkorlardan biri Shavkat Rahmondir. Haqiqiqiy ijodkor she’riyatga kirib kelar ekan turli xil shakl va mazmunda o‘z uslubini namoyon qiladi. She’riyatning buyuk qudrati ham, o‘quvchini o‘ziga rom etishi bilan izohlanadi. Chunki inson ruhi uchun dard ham, shodlik ham doimo o‘zviy birlikda yashab keladi. Shoir she’riyati bilan tanishar ekanmiz, uning ma’naviy olamini tassavvur etamiz, undagi tuyg‘ular, kechinmalar inson qalbini larzaga solishiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz. 2 E.Vohidov. Shoiru she’ru shuur. Adabiy o’ylar. –Toshkent, “Yosh gavardiya”, 1987. 117-118-betlar. 7

Inson ruhiyatidagi o‘zgarishlarni, his-tuyg‘ularning keng silsilasini turfa xil ziddiyatli buyoqlarda aks ettirish, odamzod shuurini band etgan muammolarni butun murakkabligi bilan suvratlantirish, shaxsning yuksak milliy – umuminsoniy mohiyatini ochib berishga intilish an’anasi yetakchilik qiladi. Ijtomoiy ongda yuzaga kelgan o‘zgarishlar ifodasi sifatida ko‘ngil dunyosining teran qatlamlariga kirib borish, uni idrok qilishning yangicha shakllarini kashf etish, uslubiy-shakliy izlanishlar samarasi o‘laroq, yuksak didli shoir she’riyati haqida adabiiy tandiqchilikda turfa xil mulohazalar, qarashlar, tahlillar ham vujudga keldi. Shuning uchun shoir she’riyati haqidagi adabiy tanqidiy mulohazalarga munosabat bildirib o‘tishni lozim topdik. Shavkat Rahmon she’riyatida narsa va hodisalarga katta ma’no yuklaydi, hodisalardan falsafiy umumlashmalar yasaydi. Natijada ular jonsizlikdan jonlilikga aylanadi, insoniylashadi. Tut daraxtini hamma biladi, uning boahiga tushadigan savdodan (yiliga kasallanishi) ham barcha xabardor. Lekin o‘zbek xalqi hayotiga juda yaqin shu voqelikdan kishiga o‘z o‘tmishi xususida chuqur mushohada yuritishga va istiqlol mohiyatini anglashga beradigan ijtimoiy xulosani ko‘pchilik o‘ylab ko‘rmagan. Shoirning “Tutzor xotiralari” she’ri shunday boshlanadi: Tutzor – Kallakllangan birodarlarim, Osmonga bosh tirab turibsiz hamon, Mayishgan timsohdek badanlaringiz Dahshatli qudrat-la ezganday osmon. Tasvirning haqqoniyligi, tiniqligi shoirning badiiy tasavvurdagi mantiqni kuchaytirgan. Bu yerda barcha ot, fe’l va sifatlar ramziylashgan. Tutzor – o‘z fikriga ega bo‘lganlar, erkinlikka intilaganlar. Lekin ularni niyati amalga oshmasdan kallaklangan – yo‘q qilingan. Ular o‘ldirilgan bo‘lsa-da, ruhlari tirik hamon isyon qilishadi. Bu kabi tushunchalar lirik qahramonning dardu istiroblari sifatida namoyon bo‘ladi. Shoir she’riyatida voqea-hodisalar 8

mohiyatini teran his qilish, anglash, eng xarakterli tomoni bu xususiyatlarni mohirlik bilan she’riy misralar tarkibiga singdirilishi bilan izohlanadi. Adabiyotshunos Hakimjon Karimov “Istiqlol davri adabiyoti” tadqiqotida shoir she’riyati haqida shunday yozadi: “Shavkat Rahmon qalb ko‘zi ochiqligidan hamma narsani yorqin ko‘radi, zakovati kuchliligidan barcha narsaning mohiyatini chuqur idrok etadi, ruh tetikligidan kelajakka nekbin boqadi va she’rida namoyon qilish bilan kishi qalbiga jasorat hamda g‘urur chirog‘ini yoqadi”. 3 Haqiqatdan ham shoir qoldirgan ijodiy meros o‘zbek she’riyatini yuksak darajaga ko‘tardi, uning turf axil ohanglarini yuzaga chiqaradi. O‘rmonlar jim yig‘lamas shamol, soy sayramas, baqalar jimdir, ingroqlar to‘lib ketgan tun – g‘amgin qo‘shiq aytadi kimdir. Shoirning “Tungi manzara” she’ridan keltirilgan bu misralarda xalqimizning og‘ir, ayanchli o‘tmish tariximizdagi hayoti o‘z aksini topganligini kuzatamiz: Otim o‘lgan, qilichim singan, majaqlangan sovut, qalqonim, kim tashladi meni bu chohga, qayda qoldi yorug‘ osmonim! Istebdod davri, shurolar jamiyatining salbiy tomonlari erksizlik, hurfikrlilik g‘oyalarini yuzaga chiqarishga bor haqiqatni barilla aytishga imkon bermagan edi. Ammo, o‘z davrining yetuk iste’dod sohibi Shavkat Rahmon bunday holatlarni misralar tarkibiga singdira olgan edi. Shoir she’riyatida Ona vatanga, bu zaminga, odamlarga muhabbat hissi yetakchilik qiladi. Uning she’riyatida haqiqat tuyg‘ulari adolatsizlik, shavqatsizlik bilan tinimsiz kurashadi. Bu xislatlar shoir xarakterida ham mujassamlashgan bo‘lib, 3 H.Karimov. Istiqlol davri adabiyoti. Darslik. –Toshkent, “Yangi nashr” nashriyoti, 2010. 29-bet. 9

haqsizlikka, adolatsizlikga qarshi hayotda ham tinimsiz kurashgan. Shoirni yuksak darajaga ko‘targan xususiyat ham o‘z xalqiga, millatiga cheksiz hurmat ila qarganligi bilan izohlanadi. Adabiyotshunos olim Qozoqboy Yo‘ldoshev she’riyat haqida so’z yuritib shunday yozadi: “Asl she’riyat yo muhabbat, yoki nafratdan tug‘iladi. Shavkat Rahmon bitiklari aksar hollarda adolatsizlik, yovuzlik, xunuklik, olchoqlik va xiyonatga adoqsiz nafrat tufayli paydo bo‘lgan. Shu boisdan ular jismni toblovchi og‘riqqa, po‘rtanavor ruhiy to‘lg‘oqlar va shamshirday keskir fikrlarga boy. Shavkatning she’rlari kishini o‘yga toldiradi, istirobga soladi, ruhiy og‘riqlarga duchor qiladi… Chin so‘z, chin tuyg‘u, chin amallarga doimiy intiqlik chin shoirlik belgilaridandir”. 4 She’riyat kasb emas, she’riyat fazilat ham emas, she’riyat mashaqqatdir. Hamza, Cho‘lpon va XX asr o‘zbek adabiyotining tamal toshini qo‘ygan boshqa shoirlarimiz ana shunday mashaqqat azobini chekkan edilar. Shu sababli ham Usmon Azim e’tirof etganidek, ularning she’riyati hozir ham katta estetik zavq berishga qodirdir. She’riyat mashaqqati yo‘lida hech qanday to‘siqdan tap tortmaydigan 70-yillar avlodi dolg‘ali va behalovat davrning farzandlari edi. Ularning har biri o‘sha davrdagi jamiyat va hayot haqidagi haq so‘zlarni goh hadik, goh xavotir, goh zavq, goh shavq bilan aytishdi. Biroq oddiy qilib emas, balki dardlarini yuksak badiiyatga o‘ray bildilar. Bu haqda juda ko‘p gapirish mumkin. Lekin ular she’rlariga nazar tashlaydigan bo‘lak, har birida o‘ziga xos badiiy tafakkur nurlarini yaqqol ko‘ramiz. Shoir she’riyati haqida so‘z yuritgan adabiyotshunoslar betakror tasvir usuliga ega bo‘lgan badiiy talqinlarga alohida to‘xtalib, yuksak darajadagi she’riy asarlarni yaratgan ijodkor sifatida alohida e’tirof etishadi. Adabiyotshunos Q. Yo’ldoshev ta’kidlab o’tganidek, bu davr ijodkorlari haqiqat she’riyatni yuzaga chiqarishga intiladi. Aka qizlar qatorida Shavkat Rahmon ham bor edi. 4 Q.Yo’doshev. Ezgu so’zning umri. Qarang: Shavkat Rahmonni xotirlab. –Toshkent, “Sharq”, 2012. 4-bet. 10

Har bir barkamol asar kabi, har bir butun, yetuk she’r o‘zicha miniatyur olam, jonli mavjud bo‘lib, uning istisnosiz, barcha unsurlari, hujayralari uzviy aloqada yashaydi – ichki tanosibni tashkil qiladi. Bu davomli izlanishlar jarayoni mahsuli, uning o‘ziga xos qonuniyati bor: avvalo, olamga ijodiy munosabat etilgan bo‘lishi kerak, shundagina poetik mushohada aniq kechinma – obraz tarzida shakllanadi. Har bir ijodkorning o‘z uslubi bo‘lgani kabi, shoirning o‘zigagina ayon bo‘lgan yaratish qiynoqlaridan qat’iy nazar, har gal yangi she’r, yangi obrazlar go‘yo imkonga sig‘magan holatlarda, bamisoli mo‘jizaday kashf etiladi. She’riyatda nimagadir qiyoslash – badiiy nisbatlash usuli odatiy va odatdan tashqari – favqulotda me’yorlar asosiga qurulishi mumkin. Shoir yoki ijodkor borliqning turli aks-sadolarni tassurotidan lirik manzara tasvirni chizishi yoki uning turli shakllarini va ranglarini o‘zgacha usulda va ohanglar vositasida ifodalashi, moddiy dunyo predmedlarini ruhiy holatlar orqali ifodalashi mumkin. Bir – biridan uzoq tushunchalardan kutilmagan uyg‘unlik yaratishi, bir-biriga o‘xshamagan narsalarda metaforik holatlarni ko‘rishi va tasvirlashi ham mantiqqa to‘g‘ri keladi. Mana shu nozik va sirli san’at zamirida badiiy mantiq deb atalgan o‘ziga xos qonuniyat yotishi ham bejiz emas. Shavkat Rahmon she’riyatida mantiqiy fikr tushunchasi kitobxonni fikrlashga, mulohaza yuritishga undaydi. “Shoirning qalbi… Shavkat Rahmonning qalbi… barkamol qalb, komil qalb… O‘zligini anglagan, o‘zlikni tanitgan qalb… Qalbda daqiqa sayin, soat sayin o‘sish-ulg‘ayish kechadi. Hali aql va ong beboshligida, hali ular har kuylarga yo‘rg‘alab yurganida qalb o‘zlik sari, o‘zlikni tanish sari, dastlabki qadamini qo‘yadi, bu qadam shunchalar mustahkam, jismning tomir-tomirlariga chuqur botib kirguvchi bo‘ladiki, kelgusida kutilayotgan ne-ne zo‘ravonliklar, aldov va firiblar uni ortga qaytarolmaydi. O‘zlikni anglagan qalbga yashamoq naqadar erkin, naqadar 11

og‘ir. Unga qancha-qancha tuyg‘ular kelib – ketadi; biri vafo, biri jafo ko‘rsatib o‘taveradi”. 5 Bu mulohazalar shoir shaxsiyatiga va uning she’riyatiga ham xos bo‘lgan xususiyatdir. “Bu ijodkor yurakning ovozi, sozi, hasrat va quvonchning timsoli. U hech kimni takrorlamaydi, hatto eslatmaydi. O‘zbek she’riyatida bu qadar o‘ktam, bunchalik erkin, jasur ovoz ko‘pdan beri eshitilmagan, barmoq vazni ham xuddi aruz kabi bir xillashib borayotgan vaziyatda uni daf’atan yangilab yashirin imkoniyatlarini ro‘yobga chiqaradigan shoir anchadan beri kutilayotgandi. Bu shoir vaziyatning emas, qismatning shoiri”. Qismati shoirlik, shoirligini qismat deb qaraladigan bo‘lsa, Shavkat Rahmonning o‘lmas asarlari o‘quvchi qalbini hayajonga, titroqqa solishi ham bejiz emasligini teranroq anglaymiz. Adabiyotshunos Bahodir Karim shoir she’riyati haqida so‘z yuritgan “Shoirning o‘kir so‘zi” nomli maqolasida shunday yozadi: “Vaqt o‘tgan sari Shavkat Rahmon siymosining adabiyot tarixida haybatli tog‘dek namoyon bo‘la borishining asosiy sabablaridan biri, uning estetik idealiga dahldor. Estetik ideal ijodkor butunligi, estetik ideali – ijodkor ma’naviy – ruhiy, amaliy-estetik hayotining badiiy ifodasi. Yuksak estetik ideal – shoir hayotining davomi… Shavkat Rahmon she’riyatida his-tuyg‘u, ruhiyat, fikr, ramz shoirning ulkan umuminsoniy dardi vositasida, ulkan bir estetik ideal doirasi original adabiy voqeylikka aylanadi”. 6 Asosli ta’kidlanganidek, shoir she’riyatida o‘tkinchi davr xislatlarini aks ettirish emas, inson qalbidagi iztiroblar, botiniy olamidagi ziddiyatlar estetik ideal darajasiga ko‘tariladi. Shuning uchun yillar o‘tsa-da, misralarida mujassamlashgan poetik tasvir xususiyati yangicha ma’nolarni yuzaga chiqarmoqda. Xuddi shu yangicha mulohazalar fikrlar va tuyg’ular ketma – ketligini asosli tarzda yuzaga chiqaradi. 5 R.Qo’chqor, N.Boqiy. Gul qahri. Qarang: Shavkat Rahmon. Saylanma. –Toshkent, “Sharq”, 1997. 374-375-betlar. 6 Bahodir Karim. Shoirning o’tkir so’zi. www.ziyo.uz 12

Rivojlangan va inson tafakkuridagi evrilishlarni yuzaga chiqargan XX asr texnika taraqqiyoti deb atalishi bilan bir qatorda, badiiy adabiyotni yuksak darajaga ko‘tardi. 80-yillarga kelib, she’riyatda sarbast sherning keng o‘rin egallayotgani shoirning odam va olam haqida, boshqacha aytganda, borliqning inson ruhiyatidagi tajassumi xususida istalganicha va toboro emin-erkin fikr yuritish imkoniyati paydo bo‘layozganidan dalolatdir. Chunonchi, she’riyat adabiyotning muhim bir bo‘lagi ekanligini e’tiborga olsak, yangi yangi yo‘nalishdagi mazkur she’rlarda hayot haqidagi goh ochiqdan-ochiq, qanday bo‘lsa shundayligicha, goh ramziy ifodalar orqali qalamga olinadi. Biroq, har ikala holatda ham, biroz xarakatingiz ijobi, shoir bilan do‘stona, dildan va samimiy suhbat qurgandek bo‘lasiz. Adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdam shoir tarjimalari haqida to‘xtalib o‘tar ekan: “Shavkat Rahmon XX asr o‘zbek she’riyatining eng ko‘zga ko‘ringan, hossos shoirlaridan biri bo‘lishi barobarida ulkan tarjimon hamdir. U ispan she’riyati vakillaridan Xuan Roman Ximenes, Rafael Alberti, Federiko Garsia Lorka kabi shoirlar ijodidan namunalarni o‘zbekchaga mohirona o‘girgan. Ayniqsa, shoirning Garsia Lorka she’riyatidan tarjimalari ham salmoq jihatidan, ham san’atkorlik mahorati nuqtai nazaridan e’tiborlidir… Shavkat Rahmon dastavval rus tilidan o‘girdi. Keyinchalik esa bundan uning o‘zi ham qoniqmaydi va shoirning o‘zi shunday yozadi: “Bundan o‘n yil avval dastlabki tarjimalarim “Saylanma” nomi bilan nashr etilgani men uchun nechog‘li quvonchli bo‘lganini aytmay qo‘yaqolay. Ammo bu quvonchning umri qisqa ekan. Tez orada o‘ylab qarasam, Lorkanimas, Lorkaning tarjimalarini tarjima qilganin ayonlashdi. Rus mutarjimlari, shubhasiz, eng so‘nggi imkoniyatlarini ishlatib mehnat qilgan bo‘lsalaram, Lorka she’rlarining asl qiyofasini ko‘rish ishtiyoqida yonaverdim…” Ana shu ishtiyoq Shavkat Rahmonni ispan adabiyotining yorqin yulduzlaridan Garsia Lorka dunyosiga olib kirdi. Natijada ulkan san’at va mehnatning mevasi – “Eng qayg‘uli shodlik” kitobi nashr etildi. Albatta, tarjimaning qay darajada amalga oshirilganligi 13

to‘g‘risida mukammal axborot berish uchun mutaxassis nafaqat o‘zbek tilini, balki ispan tilini, uning butun ohanglari bilan puxta egallagan bo‘lishi zarur. Binobarin, Shavkat Rahmonning ispanchadan o‘giriklari ilmiy bahosini berish hozircha kelajakning ishi bo‘lib turibdi. Lekin shuni tan olish zarurki, Garsia Lorka boshqa millat va boshqa dunyoning shoiri, demakki, o‘zbek kitobxoni uchun boshqacha shoir bo‘lishiga qaramay, Shavkat Rahmon tarjimalarida u bizga yaqin keladi, judayam tanish tuyuladi. Aytilmagan Bir qo‘shiq Lablarimda uxlaydi hali Aytilmagan Bir qo‘shiq – deya boshlanadi uning “Verlen” ismli she’ri. Quyiroqda ma’no dinamikasi kuzatiladi: Ko‘zim ketdi, tushumda – Aytilmagan Bir qo‘shiq. 70-yillar avlodi she’riyati bilan yaxshi tanish bo‘lgan kishi darhol tushunadiki, bu xil she’r bizga notanish emas. Shavkat Rahmon va uning tengdoshlarining poeziyasida ayni jihatlar – hayot va insonga aloqador borliqning kutilmagan nuqtalariga e’tibor qilish, shu bilan birga g‘ayritabiiy ma’nolarni ko‘nikilmagan shakllarda berishga intilish kuchli. Demak, bu avlod va Garsia Lorka she’riyatida qandaydir uyg‘unlik bor ekanda degan, tushuncha ham kelib chiqadi. Demak, Shavkat Rahmon tarjima uchun duch kelgan ijodkorni emas, balki o‘z ruhiy olamiga mos shoirni tanlaganligini kuzatamiz. Shuning uchun shoiraning „Dengiz suvi manzumasi“dagi tasvirlarni mahorat bilan o‘zbek tiliga o‘gira olgan. Jilmayadi 14

Dengiz uzoqda. Tishlari ko‘pikli Moviy dudog‘i. Adabiyotshunos Ulug‘bek Hamdam Garsia Lorka va Shavkat Rahmon ijodini qiyosiy tahlil qilib: „Ha, Garsia Lorka va Shavkat Rahmon „uchrashgan“ nuqtaning biri tabaitga muhabbat bo‘lsa, boshqasi insonga muhabbat, ya’ni ishq deb ataladi… Lorka va Shavkat Rahmonni bog‘lagan rishta aynan ularning mavzularga bo‘lgan munosabatidagi mushtaraklikdir, dunyoni badiiy mushohada qailishdagi uyg‘unlikdir“, 7 - deb yozadi. Shavkat Rahmonning badiiy tarjimadagi mahorati haqida so‘z yuritgan iste’dodli shoir Xurshid Davron shunday yozadi: “Shavkat Lorkadan she’rlari tarjimasi bilan juda uzoq vaqt shug‘ullandi. Dastlabki tarjimalarining ko‘pidan voz kechdi… Lorka she’rlarining asl qiyofasini faqat she’r yozilgan tilgina bera olishini anglagani uchun Shavkat ispan tilini o‘rganishga kirishdi, Ispaniyaga safar qildi, aynan ana shu uzoq yillik mehnat va beqiyos muhabbat natijasi o‘laroq “Eng qayg‘uli shodlik” kitobi maydonga keldi. Kitobning nomi ham Lorkaning “Eng qayg‘uli shodlik shoir bo‘lishdir, qolgani hisobmas” degan so‘zlaridan olingan edi”. 8 Shoir o‘zbek she’riyatining yuksak darajaga ko‘tarilishi jarayonida o‘z ovozi bilan badiiy mukammal she’rlarini yarata oldiki, bu esa nafaqat adabiyotshunoslar tomonidan, bakli kitobxonlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Ana shu jarayonning o‘ziyoq shoirning yillar osha o‘quvchilar qalbida yashab kelayotganligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham Ahmad Og‘a bu haqida shunday yozadi: “Shavkat bu murakkab dunyoni ko‘zi bilangina emas, qalbi bilan ko‘radi, oriyati bilan erishadi. Atrofida kechayotgan voqea-hodisalarga shoirona baho beradi. Aldam-qaldamni, quvlik-shumlikni bilmasdi, biror bir manfaat yuzasidan kimningdir huzurida sarg‘ayishni xayoliga ham keltirmasdi. Shu bois, uning o‘ta nozik ko‘ngli goho boshqalar uchun juda oddiy, juda jo‘n 7 U.Hamdam. Yangilanish ehtiyoji. –Toshkent, “Fan”, 2007. 104-105-betlar. 8 Xurshid Davron. Uning cholg’usi – yuragi edi… www . ziyonet . uz 15

hisoblanadigan, “ahamiyat bermasa ham bo‘laveradigan” voqealardan ham larzaga kelardi… iztirob chekayotganini sezish qiyin bo‘lmasdi”. 9 Darhaqiqat, inson tafakkuridagi bunday ziddiyatlar shoir she’riyatiga xos bo`lgan xarakterli xususiyatdir. Adib qoldirgan adabiy meros tarkibidan o‘rin olgan tarjimalar ham 80-yillarga kelib tarjimachilik taraqqiyotining yuksak darajaga ko‘tarila boshlaganidan dalolat berar edi. Shuning uchun tinimsiz izlanishlar samarasi o‘laroq Lorkaning she’riyatini ispan tilidan o‘zbek tiliga mahorat bilan o‘girganligi alohida ta’kidlanmoqda. She’riyatida esa Vatanga muhabbat bilan bir qatorda bu vatanni ozod va erkin bo‘lishini istagan va bu yo‘lda qator asarlar yaratgan. “Istiqlol g‘oyalarini, haqiqatni o‘zlarining ramziy she’rlariga singdirgan butun boshli avlod shakllanib ulgurgandi. 80-yillarda. … qayerdaki, istibdod bor ekan, unga qarshi isyon, norozilik albatta tug‘ilib o‘sib kelaveradi. Istibdod qancha zo‘raysa norozilik ham shuncha kuchayadi. Shart- sharoitga qarab goh oshkora, goh pinhona. Shavkat Rahmonlar she’riyati ana shunday isyonning bir ko‘rinishi, ramziy shakli edi”. 10 80-yillarga kelib, erk va ozodlik g‘oyalarini targ‘ib etuvchi bir qator ijodkorlar maydonga keldi. Usmon Azim, Shavkat Rahmon, Muhammad Yusuf, Omon Matjon, H.Xudoyberdiyevalar o‘zlaridan oldingi Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi an’analarini izchillik bilan davom ettirdi. Shavkat Rahmon 1976 –yilda yozilgan “Yelkamda” she’rida quyidagi fkrlarni ilgari suradi: Yelkamda Qaqshagan asrlar yuki: Kishanlar, Faryodlar, So‘ngsiz urushlar… Men qadam tashlayman chayqalib, sekin, Og‘riqdan yuzlarim burushar… 9 Ahmad Og ’ a . Tog ’ lar sukunati . Qarang : Shavkat Rahmonni xotirlab . – Toshkent , “ Sharq ”, 2012. 93- bet . 10 Ulug’bek Hamdam. Shoir – “tuzalmas” haqiqatparast. Qarang: Shavkat Rahmonni xotirlab. –Toshkent, “Sharq”, 2012. 110-bet. 16

Yiqilmak, to‘xtamak – mumkinmas! Qayerga bo‘lsa ham yurganim yaxshi… Mening har qadamim muqaddas, Mening har qadamim O‘limga qarshi. 11 Darhaqiqat, asr boshlarida jadid adabiyotining yirik namoyondalari Cho‘lpon, Fitrat, Behbudiy kabi ijodkorlar erk va ozodlik g‘oyalarini targ‘ib etgan bo‘lsa, 80-yillarga kelib bu an’ana badiiy adabiyotimizda, ya’ni she’riyatimizda yanada go‘zalroq o‘z aksini topdi. Shuning uchun bir qator adabiyotshunoslar Shavkat Rahmonni mana shu yo‘ldagi ijodkor sifatida e’tirof etishi bejiz emas. Xullas, shoir she’riyatining asosiy xususiyati his-tuyg‘ularni, kechinmalarni, inson qalbidagi og‘riqlarni, xalq va vatan erki borasidagi talqinlari, Turkistonning parchalanishidan ozorlanishini ifodalovchi lirik qahramon holatlari o‘ziga xos tarzda badiiy talqin etilganligi adabiy tanqidchilikda yuksak bahosini olmoqda. Shu jihatdan shoir she’riyati hayotning va inson qalbidagi eng nozik holatlarni haqqoniy tasvirlaganligi bilan alohida ajralib turadi. Mana shu jihatlar o`zbek adabiy tanqidchilari tomonidan alohida e’tirof etilgan. Adabiyotshunos olimlardan U. Normatov, B. Karimov, U. Hamdam kabi bir qator olimlar shoir she’riyatining badiiy xususiyatlarini yuksak baholagan. 11 Shavkat Rahmon. Abadiyat oralab. She’rlar. –Toshkent, “Movarounnahr” nashriyoti, 2012. 22-bet (Bundan keyingi sahifalarda shoir she’riyatidan olingan iqtiboslar shu nashrdan olinadi, muallif, asar nomi va sahifasi ko’rsatiladi). 17

II BOB. LIRIK QAHRAMON TALQINI Xalq hay o tini n g burilish pallalarida ijtimoiy-siy o siy, madaniy-ma ’ rifiy, iqtisodiy-ma ’ naviy sohalarda tub o‘zgarishlar kuzatiladi. Millat ruhi n ing ko‘zgusi bo‘lgan adabiyot ham bunday sharoitda jid d iy o‘zgarishlarga uchraydi. 90-yillar o‘z b ek she’riyatidagi yangiliklar, shakliy-mundarijaviy izlanishlar mustaqillikni n g qo‘lga kiritilishi tufayli milliy tafakkurda paydo bo‘lgan o‘zgarishlar bilan bog‘liq ekanligini alohida ta ’ kidlash zarur . Milliy badiiy tafakkur n ing yangilanishi tufayli 90-yillardan e ’tibora n o‘z b ek adabiyotida badiiy asar tili, adabi y matnning qurilishi, ritm, vaz n , qofiya, she’riy sa n ’atlarni qo‘llash odatdagida n boshqacha mano kasb e ta boshladi. Bu davrda ruhni anglatishga bo‘lgan intilish, ziddiyat va qarama-qarshiliklar mohiyatiga chuqurroq kirib borishga harakat, ranglar uy g ‘ u nligi va tasvirning quyuq bo‘lishiga e ’tibor kuchaydi. Shoirlar ijodida olam hodisalariga, hay o t manzaralariga turli t omondan y o ndashish keng y o yildi. “Bir p redmetga bir talay nigoh tashlash” o‘zlashtirildi. “ Hayot va insondagi o ’ zgarish va kechinmalar shoir qalbida sintezlashadi . Ijodkor har bir voqelik , hayot haqiqatiga o ` z badiiy g ` oyasi ko ’ zi bilan qarab , yondashib , undan ma ’ ni , ramz topib o ’ z dunyoqarashi va estetik ideali kuchi , aqliy va hissiy qobiliyati , aniq maqsadi bilan go ` zal obrazlar yaratadi . Chunki obraz badiiylikning gultoji bo ’ lib fikr , g ’ oya ifodalash , o ’ zgalarga hissiy ta ’ sir etish , fikrlatish , hamdard tuyg ’ ular , qarashlar uyg ’ otishning eng zarur va zarif usuli , yo ’ li . Ijodkorning betakrorligi ham u yaratgan , topa olgan obrazlar qamrovi , hayotiyligi , ta ’ sirchan , samimiy va haqqoniyligi , estetik munosabatidadir … Shavkat Rahmon lirikasida yaratilgan betakror obrazlar silsilasi ana shu qarashni isbotlaydi ”. 12 Shoir she ’ riyatida lirik qahramon iztiroblari turfa xil obrazlar asosida o ’ z aksini topgan . XX asrni n g 90-yillari shoirlarida ijtimoiy faollikdan ko‘ra ruhiy faollik ortiq bo‘ldi. Shoirlar ko‘ p roq ichki sezgilarining jilvalarini ko‘rsatishga, ko‘ngil 12 I.G’aniyev va boshqalar. Shavkat Rahmon olami. –Toshkent, “Akademnashr”, 2013. 17-18-betlar. 18

manzaralarining t asvirini berishga intila boshladilar. O‘zbek she’riyatida ijodkorlarning o ‘z ichki du n y o si sirlari n i inkishof e tishga kuchl i urinishlari ko‘zga tashlandi. 90-yillar she’riyatiga modernizm, formalizm, simvolizm singari yo‘n ali shlarga xos be lg ilar kirib keldi. Bu n ing oqibatida she’rni n g shakli, shoirlarning uslubi o‘zgardi va she’riyat oldingi davrlarga nisbatan ra n gi n lashdi. Ruhiyat manzaralari n i aks e ttirish e htiy o ji badiiy mat n tiliga mavhumlik unsurlari va serqirra ishoralar si n gdirdi. Adabiyotshunos N . Rahimjonov shunday yozadi : “ Iste ’ dodlarning san ’ atkorligi – bu bashariy qadriyatga , umumbashariy madaniyatga daxldor ilohiy hodisa . U qo’l bilan ushlanadigan, ko’z bilan ko’riladigan oybolata-yu belkurak emas. U shuurimizga tafakkur yog’dularini olib kiruvchi, tuyg’ularimizni tarbiyalovchi, ko’ngil ma’rifati, ma’naviyat hikmati”. 13 Qayd qilingan bu tushunchalarga asoslanib, Shavkat Rahmon she’riyati ma’naviyatimizni, tafakkurimizni yuksalishida o’ziga xos o’ringa ega ekanligini ta’kidlash zarur. 90-yillar o‘zbek she’riyatida ijodkorlarning k e chinmalari va ruhiy holatiga e ’tibo rn ing kuchayishi shakliy izlanishlarning ko‘ p ayishiga o li b k eld i. 80-yillar she’riyatida bo‘y ko‘rsata boshlagan bu holat 90-yillarga kelib, y o sh ijodkorlarning deyarli barchasi da namoyon bo`la boshladi. Shakliy izlanishlar samarasi bo‘lgan va o‘zbek kitobxoni ko‘nikib ul gu rmagan asarlar o‘quvchilar tomonidan har xil kutib olindi. Haqiqiy iste’dod e gasi uchun kitobxonning talab va xohishi yagona mezon b o ‘la olmaydi. Oddiy kitobxon saviyasiga moslashish adabiyotni taraqqiy o tga e mas, tanazzulga yetaklashi ham mumkin. Ijodkor o‘zi e gallab turgan cho‘ q qidan kitobxon tomo n tushmasligi, aksincha, uning saviyasini ko‘tarishga harakat qilishi lozim. Bahrom Ro‘zimuhammad, Zebo Mirzayeva, Iqbol Mirzo, Isroil Subhoniy, Rustam Musurmon, Salim Ashur, Faxriy o r, G‘ulom Mirzo, Abduvohid Hayit she’riyatida ayni holatni kuzatish mumkin. Bu ijodkorlar she’rlarida i j timoiy voqelikni real tasvirlashdan ko‘ra, 13 N.Rahimjonov. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. –Toshkent, “Fan”, 2007. 196-bet. 19

ifodaning ta’sirchan, kutilmagan bo‘lishiga ko‘ p roq e ’tibor q aratdilar. O‘zgarishga yuz tutgan 90-yillar she’ ri yatida o‘quvchiga shoir ni ng o‘zi ham izohlab, to‘la tushuntirib berishi qiyin bo‘lgan she’rlarda dun yo ga keldi. XX asr а d а biyotining о t а shn а f а s v а mill а tp а rv а r sh о irl а rid а n biri Sh а vk а t Rahmondir . U o ‘ zining b о r yo ‘ g ‘ i 46 yillik umri d а v о mid а o ‘ zb е k sh е’ riyati v а sh е’ rx о nl а ri yur а gid а o ‘ chm а s iz q о ldirib k е tdi . Sh а vk а t Rahmon 1950- yil go ‘ z а l v а b а h а v о O ‘ shd а t а v а llud t о pdi . Kindik qoni to ‘ kilg а n bu tupr о qni sh о ir ij о di b о shl а ng а nd а n , о xirgi n а f а sig а q а d а r kuyl а b o ‘ tdi . U ij о dini endigin а b о shl а b yozg а n « O ‘ shk е nt l а hz а si » sh е’ rid а sh о ir shund а y yoz а di : О q cho ‘ qqil а r , sh а f а qq а s о’ yl а r , Yashillikk а ko ‘ milg а n m о ht о b . M о viy о sm о n yoyilm а sid а, Suz а r ulk а n о lm а d а y о ft о b . M а n а, ko ‘ rib turg а nimizd е k , sh о ir o ‘ zig а x о s m а h о r а t bil а n O`shk е nt m а nz а r а si , uning cho ‘ qqi - yu s о yi , о y - u quyoshini chizib b е r а di . Uning ilk sh е’ rl а ri «О rzu t а sb е hi », « M а nz а r а», « Esd а lik », « M а shq », » D а stx а t » k а bi sh е’ rl а ri d а stl а b g а z е t а v а jurn а ll а rd а n , k е yinch а lik to ‘ pl а ml а rd а n j о y о ldi . Bund а n t а shq а ri uning to ‘ rt f а sld а n ib о r а t « F а sll а r », « Gull а yotg а n t о sh », « Vis о lsiz ishq » k а bi o ‘ nl а b to ‘ pl а ml а ri m а vjud . Sh о ir Sh а vk а t Rahmon v а f о tid а n so ‘ ng 1997- yild а N а bij о n B о qiy v а А sk а r M а hk а m о vl а r muh а rrirligid а « S а yl а nm а» to ‘ pl а mi n а shr etildi . Kit о bd а n f а q а t ilg а ri ch о p etilg а n to ‘ pl а ml а rd а n t а nl а ng а n lirik - f а ls а fiy sh е’ rl а rgin а em а s , b а lki O ‘ zb е kist о n must а qilligi а r а f а sid а v а und а n k е yin , o ‘ lim to ‘ sh а gid а q о g ‘о zg а tushirilg а n sh е’ rl а ri h а m o ‘ rin о lg а n . To`plam tarkibidagi eng so`nggi she’rlarga diqqatimizni qarataylik: 20

А yt , ey , x а st а bulbulim, O ‘ shg а q а ch о n y е t а miz ? … Ulk а n s оа t o ‘ rt а sid а M а d о rim yo ‘ q yurm о qq а Q а shqirl а r d а vr а sid а Sudr а l а m а n turm о qq а Shund а q о lib k е ts а m Ag а r n е t а miz ? А b а diyat о r а l а b O ‘ shg а q а ch о n y е t а miz ? Q о rli t о g`l а r b а g`rid а B е gim – O ‘ shim ko ‘ rindi Sult о n - O ‘ shim ko ‘ rindi . Sh о ir o ‘ lim to ‘ sh а gid а h а m kindik q о ni to ‘ kilg а n tupr о qq а bo ‘ lg а n o ‘ chm а s m е hr - muh а bb а tini n а m о yon qiladi . Adabiyotshunos Nabijon Boqiy “ Qachon tiz cho ’ kuvdik , hamon izzamiz ” nomli maqolasida shunday yozadi : “ Shavkat aka o ’ zining dardi og ’ ir ekanini bilardi , lekin haqiqiy hayot endi boshlanayotganini ham bilar edi . Hamma narsaga chidash kerak bo ’ lardi , chidam va matonat hamma narsani hal etardi . Biz sinov davriga qadam qo ’ ygan edik … Ayni qizg ’ in sinov davrida hayotdan ko ’ z yumishni Shavkat aka also tanasiga sig ’ dira olmas edi ”. 14 Haqiqatdan ham , shoir hayotining so ’ nggi damlarida hayot go ’ zalligini , o ’ tkinchi dunyoning azob - u iztiroblarini teran anglagan , vatan sog ’ inchini , kindik qoni to ’ kilgan tuproqni sog ’ inib hayot kechiradi . Shuning uchun eng о xirgi sh е’ rl а rid а n birid а h а m o ‘ z yaqinl а rig а, dilb а ndl а rig а shund а y d е ydi : N о diraj о n , Sh о ir а j о n , T а n а m qimir etm а ydi . О lis -о lis v о h а l а rd а n 14 N.Boqiy. “Qachon tiz cho’kuvdik, hamon izzamiz”. Qarang: Shavkat Rahmon. Abadiyat oralab. She’rlar. – Toshkent, “Movarounnahr” nashriyoti, 2012. 373-bet. 21

T о g ‘ l а rimni ch а qiring О sm о n to ‘ l а h а v о l а r F а q а t m е ng а y е tm а ydi . N о diraj о n , Sh о ir а j о n , T а n а m qimir etm а ydi . Ko ‘ zimd а bir t о mchi yosh S о yl а r yuvs а k е tm а ydi , N о diraj о n , Sh о ir а j о n , T а n а m qimir etm а ydi . B о ring , q о rli t о g`l а rg а : Bir sh о ir yotibdi d е ng , Xud о ning h о vlisid а… О sm о n to`l а h а v о l а r F а q а t m е ng а y е tm а ydi … Sh а vk а t Rahmon yetuk ijodkor edi . Adabiyotshunos Botirxon Akramov “ Olamning butunligi ” asarida shunday yozadi : “ Shoirning sodir bo ’ lgan xatolari uchun vijdon hakami oldida barcha gunohlarini o ’ z zimmasiga olishi va qachondir intiqom soati kelishini kutishi – bu imon - e ’ tiqodning butunligi , ma ’ naviy barkamollikning alomatidir . Lirik qahramonning samimiy izhori dili mohiyat e ’ tibori bilan ilg ’ or kitobxon vijdoniga ham havola etilayotgan umuminsoniy darddir ”. 15 Shavkat Rahmon yaratgan lirik qahramon shoir “ meni ” orqali o ’ z aksini topganligini kuzatamiz . Shuning uchun u buyuk bir mill а tning о ddiy v а kiligin а em а s , h а qiqiy sh о iri edi . Shavkat Rahmon q а lbi - b а rk а m о l q а lb , k о mil q а lb . O ‘ zini а ngl а g а n , o ‘ zligini t а nitg а n q а lb egasi sifatida ko ’ z o ’ ngimizda namoyon bo ’ ladi . Q а lbd а d а qiq а s а yin o ‘ sish - ulg ‘а yish k е ch а di . H а li а ql v а о ng b е b о shligid а q а lb o ‘ zlik s а ri , o ‘ zlikni t а nishi s а ri d а stl а bki q а d а mini qo ` yadi . O ‘ zlikni а ngl а g а n q а lbg а yashamoq naqadar erkin , naqadar og ‘ irligini his qilgan shoir yozadi : 15 B.Akramov. Olamning butunligi. –Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988. 182- bet. 22

Bu qalbni aldab bo ‘ lmaydi It bazmi qizigan oysiz shamlardan Qizg`onib ob qochdim daryo dilimni Bu chirkin og ‘ izlar Singan kallalar … Ig ‘ vodan , bo ‘ htondan ochilgan tillar Hirslar lashkarlari bo`lgan kallalari Mohlarin bo ‘ gizlab tashlagan dillar. Endi qalb ko ‘ zi ochiq, u har narsani ko ‘ radi , bor narsani bilib oladi . O ‘ ziga va o ‘ zga qalblarga yetgan neki xo ‘ rlik , neki adolatsizlik bor - befarq bo ‘ lolmaydi . U har bir insonga qalqon bo ‘ lgisi , qalbning haq - huquqi uchun jangga kirgisi keladi . Qalb , qismat faqat po ‘ latday toblanishni , xanjarday o ‘ tkirlanishini orzu qiladi . Zulfiqor ruh kerak Kerak chin yog‘du Chin ishq yog‘dulari bag`rimga to‘lsin Jismimni toblasin faqat chin og‘riq Chechaklar qop-qora bo‘lsa-da bo’lsin. 23

Shavkat Rahmon Mustaqillik, Hurlikni qo‘msagan shoir edi. Shoir she’riyatida hayotga bo’lgan muhabbat bilan bir qatorda lirik qahramonning turfa xil xislatlarini aks ettiradi. Nazariy manbalarda lirik qahramon haqida quyidagi fikrlar ilgari surilgan: “Lirik qahramon masalasi lirik she’riyatda hayotni tasvir etish spetsifikasi masalasi. Lirik qahramon xarakteri o’ziga xos markaz bo’lib, obektiv voqelik lavhalari, kishilarning o’ziga xos obrazlari ana shu markaz atrofida uyushadi. Hamma gap uning originalligi, individualligi, jonlilik va jo’shqinlik darajasidadir. O’quvchi har bir yangi she’rni qo’lga olar ekan, unda qanday yangi mazmun tajassum topgani va qanday yangi g’oya olg’a surilganini bilishga intilish bilan cheklanib qolmaydi, balki ana shu mazmun va g’oya qanday hayotiy xarakter prizmasidan o’tib kelganligi bilan ham qiziqadi. Poetik mazmun va g’oyada lirik qahramonning boy xarakteri, yorqin individualligi aks etmas ekan, she’r ta’sirchanlik, jozibadorlik kasb etolmaydi”. 16 She’riyatda harakat qiluvchi shaxs “men” shoirning lirik qahramoni bo’lib, uning ichki dunyosi rang-barang shaklda u yoki bu tarzda talqin etiladi. Bu fikrlarni asoslash maqsadida shoir she’riyatiga yana murojaat etamiz: Panoh so‘radimmi borimni yechib, O‘zni urdimmi yo biron eshikka? Qaltis lahzalarda orimdan kechib Kirdimmi sichqonlar kirgan teshikka? Bolam, jonim bolam, Bu go‘zal hurlik, Unutma, bu hurlik taralgan kunni! Shavkat Rahmon she’riyati javonmardlik ruhi bilan sug`orilgan. U millatning zabun holidan sho‘roviylarning poshnasi ostida toptalgan Vatanning majruh jismidan o‘rtanadi. El qirildi Turkiy o‘lkada 16 Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. Ikkinchi tom. –Toshkent, “Fan”, 1979. 258-bet. 24

El qolmadi keldi ajali Kim qonga botdi yo‘lakda Kim g‘ajildi namoz mahali. Xuddi shunday she’lar aslida istiqlol tuyg‘usini tarbiyalab voyaga yetkazgan va sobit e’tiqodga aylantirilganligini kuzatamiz. Bir yomon, bir uzun Bir ulkan yig`i Qaysi bir javrning achchiq tortig`i. Oh, muncha aylanar, muncha to‘lg‘anar. Ichimda yillarning zanglagan yig`isi Ko’rinayaptiki, misralar tarkibiga singdirilgan badiiy g’oya shoir tafakkurining mahsuli hisoblanadi. Shundan ham teran aql-idrok, bedor qalb nafasi sezilib turganligini o`quvchi anglab oladi. Har bir davr o’zidan avvalgi yoki keyingisidan qaysi bir jihati bilan ajralib turadi ? Har bir davrning o’z qiyofasi, yurish turishi bo’ladi. Aynan o’zgachalik, turfa xillik ko’pincha shu davrda yashagan insonning umumiy kayfiyatini belgilaydi. Zero, odamzodning xayoli har qancha chuqur bo’lmasin, u o’z davrining ko’rinmas rishtalaridan batamom uzilib ketolmaydi. Shu ma’noda XIX asrning qariyb ikkinchi yarmidan XX asrning so’nggi o’n yiliga qadar davom etgan har xil shakllarda turlanishiga qaramay, mohiyatan istibdod davri bo’ldi. Va bu istibdodni anglab yetgan shoir xoh u, xoh bu ko’rinishda bo’lsin, qat’iy nazar, ozodlikni kuyladi, istiqlolga yetishni orzu qildi, xalqni shunga chorladi. Chunonchi, asrimiz avvalida Cho’lpon «Kishan kiyma, bo’yin egma, Ki sen ham hur tug’ulg’onsen!» deb hayqirgan bo’lsa, asr poyoniga yaqinlashganda Shavkat Rahmon: Ertaga yomg’irlar keladi, gurkurab yashnaydi havolar, hulvolar keladi, hulvolar, oylarga yetajak navolar. 25

Ertaga bolalar bahaybat kunlarni o’rnidan jildirar. Shu qadim dunyoning shamoli yuraging yonida jildirar. Kelajak bor hali bag’rida yuz mingta quyoshi porlagan. Ishonma hech qachon, ishonma qo’lida quroli borlarga. deya maydonga chiqdi. Badiiy tadriji takomillashgan sari, she’riyatda ham uslubiy-shakliy o’ziga xoslik qabarib ko’rina boradi. Ayniqsa, Shavkat Rahmon izlanishlarida soddalik va samimiylik zamiridagi millat va shaxs qismati aks ettirilar ekan, har qanday vaziyatda ham shoir dilidagi dardli satrlarni o’quvchiga ochiq – oshkor izhor qiladi: Armonim ulg’aydi… kecha so’ylardim – qaniydi bo’lsa deb birorta mard do’st. bugun qon yig’larman – dengiz bo’lsaydi, bo’lsaydi ulug’vor ummonlarga yo’l. Armonim ulug’dir… ko’z yoshim ulkan, o’lsam, jasadimga yurtim to’lajak. So’nggi zurriyodimni zaharlar qullar, so’nggi chechaklarim aynib so’lajak. Darhaqiqat, shoir badiiy izlanishlari asosida milliy o’zlikni anglashga urinayotgan shaxs tiynati tasvirlanadi. Bu esa, o’z navbatida Shavkat Rahmon ijodiga ham taalluqlidir. Ma’lumki, she’riyat adabiyotning eng ko’hna va ko’pincha ustuvor bo’lib kelgan turidir. Jamiyat hayotida ro’y bergan har qanday voqea-hodisalarga birinchi bo’lib aks-sado beradigan tur she’riyatdir. 26

Lirika paydo bo’lgandan beri xalq qalbini ardoqlash, e’zozlash, tozalash, ongini uyg’otish vazifasini ado etib kelmoqda. Faqat sobiq sho’rolar hukumati hukmronlik qilib kelgan davrning yarim asri davomida bu doimiy vazifasidan biroz chekindi. 80-yillarning o’rtalariga kelib, she’riyat bog’ida bahor nasimi esa boshladi. She’riyatning yangi kurtaklari barg yozdi. To’g’rirog’i, she’riyat bog’iga fayzu-latofat qaytdi. Chunki she’riyat bog’iga kirib kelgan yangi avlod uning azaliy mohiyatini amalda isbotlashga kirishdi. Ma’lumki, she’r shoir ruhiy-psixologik holati sintezidir. Ijodkor idrokida nish urgan xususiylashgan tuyg’ular silsilasi lirik qahramon kechinmalarida maromiga yetadi. Unda poetik xarakterning shakllanish tarzi, shaxsiyatning tadrijiy takomili, finogenetik yangilanish hajmi aks etadi. Shunga muvofiq ravishda insonning biologik-estetik-qadriyaviy qirralari uzluksiz kechadigan jarayonda uyg’unlashadi. Turfa harakat va holat chiziqlari so’z-obraz-ruhiyat parchalari atrofiga jipslashib, muallifning borliqqa ijodiy munosabatini ifodalaydi. Ayni paytda, aqlda sayqal topgan, rivojlantirilgan shaxsiy kechinma umumiylikka intiladi va muayyan shakl-shamoyil doirasida sinxronik ko’lamga ega bo’ladi. Aslida, odamzod tabiati statistik aniqlikdan umuminsoniy mohiyat sari rivojlanib boradi. To’g’rirog’i, har qanday alohidalik zamirida insoniyatga xos zarif xislatlar ibtidosi murakkablashib boradi. Aynan xususiylashgan belgilarning o’zgachaligi barqarorlashgan mezonlar orqali namoyon bo’lishini e’tiborga olsak, individual shakllanish bosqichlari bashariyat tarixiy taraqqiyotining uzviy davomi ekanligi anglashiladi. Shu ma’noda, poetik til ma’no tadrijini muayyan tizimga solish, bir tomondan, shoir ijodining poetik o’ziga xosligini belgilab olish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, davr lirikasining spetsifik jihatlarini aniqlab olishga yordamlashadi. Shavkat Rahmon she’riyatida bu xususiyatlar o’ziga xos tarzda mujassamlashgan. 27

“Osmonday dalani to‘ldirib nurga bebaho tilsimlar o‘stirgan do‘stim, yuz ming yelkalarim, yuz ming qo‘llarim, yuz ming yuraklarim seniki bo‘lsin”. 17 Yuqoridagi she’rning mohiyatida shoirning achchiq dil izhorlari bilan kitobxon xotiralari, yaqin-uzoq o’tmish manzaralari so’zsiz sirlashadi. Bunday nozik kuzatish shoir dilidagi hasratni ifoda etgani bilan juda ko’pchilikka birdek ta’sir etadi. Ayniqcha, so’nggi satrlarida buni juda boshqacha tushunib boramiz. Bir qarashda juda sodda tuyulgan bo’lsa-da, shoir hech kimga o’xshamagan poetik obraz yaratgan. Buni yangilanayotgan badiiy tafakkurning mahsuli sifatida qabul qilish ayni o’rinlidir. Binobarin, lirik ifoda tabiatining eng birinchi xususiyati uning samimiyligida namoyon bo’ladi. Tuyg’u chin bo’lmasa, asar badiiyati kemtikligicha qoladi. Bu holat she’r suratidan siyratiga o’tadi. Shoir ba’zi o’rinlarda o’z qalbidagi tuyg’ular harakatini anglab yetmasligi ham mumkin. Ma’lumki, lirikada tasvir usuli qanchalik g’ayritabiiy tuyulmasin, kichik hajmli she’rda ruhiyatni chizish va fikr aytish imkoni katta bo’ladi. She’r qancha qisqa bo’lsa, unda tag ma’no va ishoraga shuncha ko’p joy qoladi. Bunda she’rxonga matndan turli-tuman kashfiyotlar qilish imkoniyati beriladi. Adabiyotshunos Q.Yo’ldoshev «Yoniq so’z» asarida qayd qilganidek: «Shaxsiyatga xos mag’rurlik, qaysarlik, ayni paytda, mislsiz mehnatkashlik, bo’ysinmaslik, tengsiz kuchli xotira tinimsiz o’qib o’rganish stixiyasi, rostgo’ylik singari jihatlar shoir ijodining o’ziga xosligini belgilaydi» 18 . Qisqa she’r o’quvchiga ishonchning ifodasi bo’lib, uni badiiy so’zga iste’molchisidan poetik holatni tuyish, badiiy manzarani jonlantirish 17 Nabijon Boqiy mo. Jizaga ishongan shoir. 2006 12 iyul. 18 Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. –T.: «Yangi asr avlodi», 2006. 338-bet. 28

jarayonining ishtirokchisi martabasiga ko’tarishga urinish natijasi sifatida namoyon bo’ladi: Shuni alohida ta’kidlash zarurdek tuyuladiki, shoir ijtimoiy mavzuda qalam tebratib, hayotning yaxshi va yomon nurli va nursiz tomonlariga urg’u berib, insoniyat qalbida yomonlikka nafrat, yaxshilikka muhabbat tuyg’ularini tarbiyalab boradi. Ammo hozirgi davrda, texnika asrida inson qalbining oliy tuyg’usi – muhabbatni e’zozlash, bu e’zozni she’riyat orqali yanada ulug’lash muhim ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga egadir. Chunki har bir kishining jamiyatning axloqiy qoidalariga rioya qilish-qilmasligini hamisha qonun kuchi bilan tartibga solish nihoyatda qiyin. Balki, she’riyatga har bir xalqning o’ziga xos milliy ruhini singdirib, uning xarakterida axloq va odob, hayo, iffat singari fazilatlarni tarbiyalash asrimiz kasaliga aylanib borayotgan «erkin muhabbat» rivojining oldini olishning, oilalar mustahkamligining, tirik yetimlar ko’paymasligini ta’minlashning ma’naviy choralaridan biridir. Shoirlar hamisha zamondan bir qadam ilgari yurishadi. Lekin achchiq haqiqat ular tomonidan, she’r tili bilan aytilsa, erish tuyulib qoladi. Shu zahoti ijodkor ma’naviyati «chuqur o’rganishga» kirishiladi. Axir, shoir ham shu xalqning, yurtning farzandi. Taniqli adabiyotshunos olim U.Normatovning e’tirof etishicha: «Shoirlik shaxsi qanday bo’lsa, she’riyati ham o’shanday bo’ladi, degan naql bor. Bu gap barcha shoirlarga to’g’ri kelaveradi. Biroq bu naql Shavkat Rahmonga to’laligicha daxldordir». 19 U hech qachon o’z sevgan xalqiga, yurtiga zarracha xiyonatni ravo ko’rmaydi. Aksincha, u nima haqida kuyunib yozsa, nimalargadir qarshi kurashga chaqirsa, bu uning fidoyiligi, xalqi va vataniga bo’lgan mehri va sadoqati tufayli. Shoir yozgan haqiqatlarni xayolidan emas, balki hayotdan oladi. Shuning uchun ham nuqsonlar ildizini hayot bag’ridan izlash, undan keyin ijodkorning haq yoki nohaqlik darajalarini aniqlash maqsadga muvofiq 19 Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. –T.: «Ma’naviyat», 2000. 75-bet. 29

keladi. Shunday ekan, Shavkat Rahmon she’rlaridagi «zamonasi»ni yomonlagan, «o’z qadrini» bilmaydigan beburd, beibo kabi timsollar- shaxslarning borligi haqiqat. Ularni nafaqat shoirlar, bugungi kunda butun jamoatchilik fosh e a yapti. «Haqiqat bu – nur. U kimning ko’ziga tushishi va qanday ta’sir o’tkazishi bilan turli xil taassurot qoldiradi. U bir xil ko’zlarning ko’rish quvvatiga qudrat baxsh etsa, boshqa bir xillarini – nurga dosh berolmaydiganlarini, quyoshga tik boqolmaslarni basir qilib qo’yuvchi haqiqatdir. Shoirning maqsadi hammani yomonlab, o’zini yaxshilash emas, balki har qanday yomonlikning ildizlarini quritishdir. Olamni nur, go’zallik, osudalik og’ushida ko’rish. Insonga faqat va faqat yaxshilikni sog’inishdir. Shunday ekan, ijodkor qaysi bir xalq, millat vakili bo’lmasin, u o’sha o’zi mansub xalq yoki millat manfaatlarini o’ylab ijod qiladi. Xalqi taraqqiyotini yakkalikda yoki uni boshqa xalqlarga qarshi qo’yishda deb bilmaydi. Balki u taraqqiyotni o’zidagi ezgu an’analardan ruh, boshqa xalqlardagi yaxshi sifatlardan rang olishda deb biladi. Ona xalqi hayoti ravnaqi uchun fidoyi bo’lgan qalbni yakkalash, mahdudlikda ayblash mutlaqo xatodir. Shu ma’noda Shavkat Rahmon ham ona yurti – O’zbekiston, ona xalqi – o’zbek haqidagi barcha mehrli so’zlari, faxrli tuyg’ulari, uning ijodiga ko’tarinki ruh, qudrat baxsh etuvchi umuminsoniy g’oyalarga to’siq bo’lolmaydi. Balki shoir ijodidagi milliylikdan umuminsoniy tuyg’ular rang olib, umuminsoniy g’oyalar shoirning g’ururiga qudrat baxsh eta boradi. Zotan, bunday xaraterdagi asarlarda xalqiga, yurtiga bo’lgan mehri uchqunlaridan inson va zaminga bo’lgan mehri olovlanadi. Xalqini shunchalar sevgan, uning kelajagi haqida jon kuydirayotgan shoir orzulari, umidlari hamma uchun-butun insoniyat uchun yaratganday taassurot uyg’otadi. Axir, qaysi bir xalq, millat yoki elat kelajak haqida o’ylamaydi, uning bugundan boshlanishini, hayotning go’zal, nurli damlaridan rang olishini istamaydi? Chunki kelajak uning farzandlariniki, butun xalq, insoniyat farzandlariniki. Inson esa farzandiga doimo yaxshilik istaydi. 30

Bu mehr unga umrining har bir soniyasida hamroh, yonib, nur va harorat taratib turadi. Shoirning har bir she’ri esa undan ruh olib, qudrat olib o’quvchi qalbiga quyiladi, unga to’lqin soladi. Shu o’rinda she’riyat bag’rida bo’y ko’rsatayotgan umidlar ham millat kelajagi haqida qayg’urayotgan shaxslar tiynatini yoritishga xizmat qiladi. Ayni bu haqiqatni satrlarga chiroyli, obrazli qilib joylashtirishda, shoirdan juda katta iste’dod, izlanish va o’qishni talab etadikim, bu kabi fazilatlari yo’q shoirning , bir kun kelib ijodi hech narsaga arzimasligi mumkin. Zero, adabiyotning, asl she’riyatning bosh maqsadi xalqni to’g’ri va barkamol yo’lga boshlash, tafakkur va dunyoqarashiga ezgu xislatlarni yuqtirish, iymonli va diyonatli bo’lib yurishga da’vat etish kabi maqsadlar yotadi. Shoir “Urush surati” nomli she’rida shunday yozadi: Suv o’rniga qon shimiyotgan Halovatsiz, bechora zamin. Hasrat bilan yerga qaraydi chiqarmasdan xudolar damin. Qonga botgan dunyoni ko’rib, azoblarga berolmasdan dosh, ulkan, qizil quyosh har kuni olib ketar uzoqlarga bosh. Inson ning fikrlashida g’alati bir qonuniyat bor: o’rtaga tashlangan biror fikrning xatoligini ko’rsatish ko’pincha shu fikrning tamom teskarisini isbotlash evaziga sodir bo’ladi. Bu munozarada bir-biridan eng olisda – qarama-qarshi fikrlarni isbotlash taqozo etiladi. Bu aksariyat salbiy hodisa sanalsa-da, fikriy jarayonda ko’p uchraydigan, shu sababli muayyan qonuniylikdan xoli bo’lmagan hodisa. Xolislik bu o’rinda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, haqiqat faqat jamoatchilik yordamida shakllanadi. Shoirdagi iftixor, mag’rurona tuyg’ularning bari – xalqning tarixi bugungi haqiqat ko’zgusida aks etib, ilm-fan, texnika taraqqiyoti asrining, tafakkur 31

dunyosining diqqatini o’ziga tortganligida ko’rinadi. Shoir ana shu tariqa farzandalirini – kelajagini tarix yordamida tarbiyalashga –o’tmishni unutmagan, bugunni qadrlagan holda kelajak tarbiyasini boshlashga intiladi. Bu faqat shoirning emas, bugunning ruhida kezayotgan shijoat, orzulardan biri bo’lsa ajabmas! Binobarin, hayot oqimidagi qarma-qarshi to’lqinlar va o’zaro munosabatlarning ildizlarini ochish uchun intilib, ijod qilayotganligini shohidi bo’lamiz. Ijod ahlidagi fidoyilik uning asarlaridagi kurashchanlik ruhining balandligida ko’rinadi. Aslini olganda fidoyi insonning umri haqiqat uchun kurashlarda o’tadi. Eng ezgu orzular himoyachisi bo’lgan ijod ahlining hayot yo’llari esa insoniyat, xalq tarixidagi kurash yo’llari bilan uyg’unlashib ketadi. Bu kabi xislatlar ham tinchlikni, Vatan kelajagini dilidan qayg’urib, ertangi Buyuk kelajak uchun tinimsiz izlangan shoir Shavkat Rahmon ijodida ham alohida qabarib ko’rinadi. Shuning uchun ham shoir ijodining bosh g’oyasini – hayot va inson munosabatlari, hayotning inson ongiga, dunyoqarashiga ta’siri va ayni zamonda insonning hayot muammolari haqidagi o’ylari, tashvishlari, ular yechimi uchun olib boradigan kurashlari masalasi tashkil etadi. Hayot va inson tashvishlari bilan yashash, o’ylash shoir ijodiga xos fazilat. «Zamonlar o’tdi, dunyoqarashlar o’zgardi, dinlar, g’oyalar almashindi. Lekin shoir hamisha elning jigari bag’ridan bunyod bo’lg’usi zurriyot, el xonadonining chirog’i, ertangi kunga yetuvchi sadosi bo’ladi. Xalqning davrning xotirasi bo’lib dunyoga keladi. Shoirsiz yurt-bulbulsiz chaman, yulduzsiz osmon, mayoqsiz bandargoh. Shoir qaysi zamonda, qaysi yurtda yashamasin, birinchi galda o’z qalbining holatini ayon etadi va agar bu holat minglarning, millionlarning qalbiga esh bo’lsa shoir nidosi umumxalq, umumbashariy nidoga aylanadi». 20 Shoir qalb kengliklaridagi iztiroblar esa misralarga singdiriladi. Shuning uchun ham shoirlik qismat deb qaralgan. Shu tariqa she’r shoir ruhiy-psixologik 20 Vohidov E. shoiru she’ru shuur. –T.: «Yosh gavrdiya», 1987, 76-bet. 32

holati sintezidir. Ijodkor idrokida nish urgan xususiylashgan tuyg’ular silsilasi lirik qahramon xarakterida o’z aksini topadi. Lirik qahramonga kelsak, u o’ta o’ychan, fikrchan, og’ir va bosiq. Bir qaraganda u hayot muammolari haqida ko’p ham kuyib-yonmayotgandek tuyuladi. Ammo lirik qahramonning har bir fikri, mushohadasi mag’zini o’ziday bosiqlik, o’ychanlik, fikrchanlik bilan chaqilsa, uning qalbidagi maqsadlar, umidlar ummonining benihoya teranligi his-hayajon, tuyg’ular kamalagi nurlarining behad o’tkirligida ko’rinadi. Olimning e’tiroficha: «Lirikadagi poetik obraz fikr bilan tuyg’uning uzviy birikishidan tug’iladi» 21 . Shoirning hayotni, inson ma’naviy olamini tushunish, qalbini o’qish iqtidori ulkan va chuqur, yuzasi osoyishta ko’rinuvchi, ammo tubi notinch va tezoqar daryoni eslatadi. Mana shu har bir shoirdagi o’ziga xosliklar zarur paytda, ya’ni insondagi ma’naviy yetuklikni, qalban poklikni, tabiatan tozalikni himoya qilish borasidagi kurashlarga qo’zg’alganda, tabiiy ravishda, bir-biriga suyangan, bir-birini quvvatlagan holda mushtaraklik kashf etib ketaveradi. Janriy izlanishlaridagi o’ziga xoslikni aniqlash uchun bir qadar muhim ahamiyat kasb etadi. Rus munaqqidi bu haqda shunday yozadi: «Lirik shoir o’z shaxsiyati uchun butunlay tashqi bo’lgan, o’ziga begona bo’lgan dunyodan olgan tuyg’uni ifoda qilgan vaqtida ham u subyektivdir: chunki u ifoda etgan har qanday tuyg’u ijod qilish vaqtida uning o’z xususiy tuyg’usi bo’lib qoladi. Bu tuyg’u shoirning asarlarida fikr va tuyg’u uyg’unligi, musiqiylik, tasviriylik hamda milliy jozibadorlik yetakchilik qiladi». 22 Shavkat Rahmon tuyg’ularida bezovtalik sezilib turadigan shoir. Shuning uchun ham xalqona ohangda jaranglaydi. Xuddi musiqa tinglayotgandek ko’ngilga yaqin bo’lib, kirib boradi. Ayniqsa, Vatan haqidagi she’rlarini o’qigan odam yuragida shu tug’ilib o’sgan yurtiga cheksiz muhabbati, hurmati oshaveradi. Shoirning hayqiriqlari, dil nolalari «shu muqaddas Vatanda 21 Sharafiddinov O. Talan-xalq mulki. –T.: «Yosh gvardiya», 1979. 147-bet. 22 Belinskiy V.G. Tanlangan asarlar. –T.: O’zdavrnashr, 1955. 138-bet. 33

insonning azizligini», tuprog’ining har bir hovuchini asrab-avaylashga, ko’z qorachig’idek saqlashga undaydi. Ruhiy evrilish holatlari qahramonlarning e’tirofi, o’z tilidan ko’chgan iqror, inkor shakllarda ko’proq uchraydi. Bu hol qahramonlar fe’li-faoliyati orqali namoyon bo’lgan ma’naviy-psixologiyasini yoritish vositasida yuzaga chiqadi. Adabiyotshunos B.Sarimsoqov qayd etganidek: «shoir e’tiqodi, uning borlig’i, suyanch tog’lari – inson. Olam va odam taqdiri haqida qayg’urish haqiqiy shoir qalbini junbushga keltirib turadigan darddir». 23 Shavkat Rahmonning qaysi bir she’rini olib ko’rmaylik, shuning yanada boshqacharoq ifodasini ko’ramiz. Chunki anglagan tushunchalari, o’zligini teranroq tushunishga olib boradi. Kel, yashirib qo’yayin seni yurakning eng chuqur joyiga. Keyin sen ham yashirgin meni yurakning eng chuqur yeriga. Topolmasin bizlarni birov! Ularni to‘xtatib qolmoq , xotiraning poyonsiz kengliklariga joylamoq ancha mushkul ish . Lekin rostmaqna hayrat va beg‘ubor qalb sohibigina lahzalar tasvirini chizishga qodir. Ana o‘sha lahzalar tasviri shoir tasavvurining oydin jilvalari-la qalbimizning noyob mulkiga aylanib qoladi. Muhabbat – chiroyli kapalak, qo’rqaman sho’rlikni tutgani. Kapalak quvganim yodimda, yodimda yo’q ammo yetganim. Yuragim ranjigan boladay na ermak, taskinga ko’nadi. Muhabbat – chiroyli kapalak, hali ham gullarga qo’nadi… 23 Sarimsoqov B. Muhabbatga fido she’riyat // O’zbek tili va adaiyoti. 1990. №2, 12-bet. 34

Qog‘ozga tushirilgan lahzalarning tirikligi, ranglarning so‘zlashlari sizni hayratga soladi. Lahzalar tasviri oq-qora rangda emas, balki siz bilan biz ko‘rib, ko‘nikib ketgan ranglardan-da ranginroq. Ularni ko‘z bilan ko‘ribgina qolmay, xayol-tasavvuringiz ila ushlab ko‘rishingiz, ranglar haroratini vujudingizda his qila olishingiz mumkin. Uxlab qolar, bolalik chog’i, qishloq paydo bo’lar tushimda, do’sti yorning tanish yuzlari, kelinchakni ko’rar tushida. Demak, rangin lahzalar ayni chog`da hayotbaxsh ham… Vatan… Siz Vatanni qayga yashirasiz?! Balki xotiraga, balki… Lekin Vatanni yashirib bo‘larmikan? U o‘zining adadsiz sarhadlari-la yurakning tub-tubida joylashgan –ku. Unga talpinasiz, uni sog‘inasiz . Lekin yo‘llar… yo‘llar cho‘zilgandan cho‘zilib ketaveradi. Nazaringizda bu yo‘lni bosib o‘tish uchun butun umr yetmaydiganday. Bu tashnalik sizni xayollar qadar uzun daryo sohillariga chorlaydi. Daryoning goh quloqni qomatga keltirgudek shovullashi, goh sokin jilmayib oqishi yuragingiz zarbalarini oydinlashtirib yuboradi. Bu oydinlikdan yuragingiz zarbalarini nafaqat vujudingizda, balki borliqda ham, hattoki oyog‘ingiz ostida beozor hilpirayotgan chechaklarda ham tuyasiz. Lahzalar- chi…Lahzalar Shoir nigohida, ming bir jilva ila tovlanib, xotiraga aylanadi. Ba’zan ular unutish sira mumkin bo‘lmagan kengliklarni – “o‘rikzorni”, “asov soyni”, “baqaterak o‘sgan”, sirlar ko‘milgan “ovloq joyni” yodga soladi. Ba’zan esa so‘lim oqshomning, to‘lin oyning va jonbaxsh kulgularning ranglarini chizadi. Bolalikdan keyin boshlangan “shahar” sizni qaynab turgan ko‘chalarida yolg‘iz qoldiradi. Siz hamroh qidirasiz. Hamrohingiz esa she’r bo‘ladi. Yurakni o‘rtovchi she’r bo‘ladi. U yurakni sirqiratadi. Siz azoblarni, og‘riqlarni orqalab yugurasiz, chopib borasiz… 35

Chopyapman, Baquvvat ruhim paylari, Bir kuni qularman madorsiz o‘qchib, Qolarman yo‘llarga aylanib… Keyin bosib o‘tar boshqalar meni. Xuddi shu narsa sizga taskin beradi. Endi sizni bosib o‘tishi kerak bo‘lgan yo‘lchilarga tilak qilasiz. Tilagingiz – samimiy, qizil, alvon so‘zlarga o‘ralmagan. Yalang‘och, lekin samimiy. Adabiyotshunos H.Umurov fikricha: «Ayniqsa, ko’pgina shoirlarimiz bugungi kunda o’z ijodlari nafasini – maqtovlarga va nasihatlarga burkaganlari uchunmi, o’zlarini kashf etishda davom etish o’rniga, aytgan borliqlarini takrorlayotganlari sabablimi, umum dardini, g’am-u anduhini, jasoratini, sog’inchini, shodligini kuylash o’rniga, o’zlarining shaxsiy sadoqatlari va muhabbatlari «qo’shig’ini» kuylayotganlari oqibatimi yoki bu uchchala holatning aniq birlashib ketgani va avjda ekani sababidanmi, har qalay, bu she’rlar yuksakligi, istiqlol g’oyasiga chambarchasligi bilan uxlaganni uyg’otadi, uyg’otganni fikrlatadi, fikrlaganni harakatga soladi». 24 Qayd qilingan nazariy qarashlarda, umuman, ijodkor olamining o’ziga xosligi, betakror xususiyatga ega bo’lishiga urg’u berilgan. Qiynang, o‘z holiga qo‘ymang yurakni Yashamaslik uchun yuraksiz. Ajoyib kunlar umidi tark etmaydi. O‘sha kun bo‘ladigan mo‘jiza sizga-da tayin. “Daryoday qo‘shiqqa” aylanib, dunyoga qaraysiz. Lekin dunyo siz o‘ylaganchalik raso emas. Uning behad yo‘llari-yu jilvagar tilsimlari bor. Siz quchoq ochib borasiz. Lekin dunyoning bir zarrasi bo‘lgan yer hali ham “oq- qora chiziqqa to‘la”. Qayerdadir junbushga kelayotgan do‘zax uchqunlari — urush, jaholat sizni tashvishga soladi. Go‘yoki “baxtiyor bo‘lishga haqqingiz yo‘qday”. 24 H.Umurov. Adabiyot nazariyasi. –T.: «Sharq», 2002. 207-bet. 36

Endi siz jaholatga, norasolikka, adovatga, adolatsizlikka qarshi ko‘krak kerib chiqasiz. Qo‘lingizda hech qanday qurol yo‘q. Faqat bezovta yuragingiz, ezgulik uchun har qanday azoblarga tayyor ko‘nglingiz bor. Shuning uchun o‘zingizga o‘zingiz so‘z berasiz, qasamyod qilasiz: Yashamog‘im zarur Har daqiqani G‘azab bilan , sevgi bilan to‘ldirib, Dunyodagi barcha qora narsani Yorug‘ lahzalarda o‘ldirib. Tokim bosh ko‘tarib qaray quyoshga, Tokim ko‘zlarimda yonsin haqiqat, Tokim tosh misoli tegmasin boshga Men yashay olmagan Har bir daqiqa. Shoir she’riyati o’zining ijtimoiy-estetik ahamiyati bilan, olamni va odamni badiiy-falsafiy tushunishning hamda tushuntirishi bilan ajralib turadi. Tabiat, jamiyat hodisalarining, ruhiy olami, sir-sinoatlarini idrok va ifoda qilishdagi obrazlilik, hayotiy detallarning yorqinligi, poetik obrazlarning ma’nodorligi, sermiqiyosligi bilan ruhimizni ma’nan boyitadi. Lirik qahramon qalbini og’ir tirnagan qiynoqlar azobida o’rtagan bu tuyg’u tasviri o’quvchi qalbini ana shu his girdobiga tashlaydi. Girdobga tushgan qalb esa yana to’lg’onadi. Bu kabi holatni har bir qalbga, vujudga shoir yuragining ziyosidan nurlangan sehrlovchi so’zlar olib kiradi. Bu misralarni shundoq olib qaraganda oddiygina, soddagina ko’rinadi. Ularda hech qanday sehrlilik, murakkablilik yo’qdek tuyulishi mumkin. Lekin ular qachonki, qalb ko’zi bilan o’qilsa, shu darajada ta’sirchanlik shu darajada musiqiylik, sehrlilik kashf etadiki, vujud beixtiyor ravishda munis, mehrli, nafis bokira hislar og’ushida qoladi. Bir vaqtlar qalbini larzaga solgan hislar, tuyg’ular qaytadan bosh ko’taradi. 37

Oshiqning intiq, intizor, sog’inchlarga ko’milgan, hijrondan zada qalbining yoniq manzaralari yurakda o’zining tiniq suvratini qayta tiklaydi. Bu manzara yoshlikning, muhabbatning sirli olamiga yetaklaydi. Qisqasi, shoir qalbining sog’inch manzarasi, ruhiy olamining shunga mos holati o’quvchini sehrlaydi. Uning sehrlangan qalbi shoir hislari qanotida o’zining cheksiz tuyg’ular olamiga parvoz qiladi. Ana shu olamni qayta kashf etayotgan o’quvchi xayollari hijron tog’larining o’tkir qirralariga urilgan damlarga qaytganday og’rinadi. Hijron azobini so’z bilan ifodalash mumkin emasligiga ishonadi. Yashaysiz , “qushlar imkoni”ni orzulab yashaysiz. Oyoq ostida “g‘ujanak” bo‘lib yotgan soyadan yiroqroq bo‘lishni xohlaysiz, ko‘kka talpinasiz. Boshga yog‘ilajak “zarbalar” ham, “sabringizga tish qayrab turgan” sharpalar ham o‘tkinchi. Qisgan mushtingiz-la, sanchgan nigohingiz-la zarbaga aylanib borayotganingizni sezmay qolasiz. Endi “qisilib qimtinib turgan go‘zallik” haqida “yop-yorug‘ xayollar surasiz” . Xayollaringiz yana tilaklarga ulanib ketadi. Tilaklar bilan o‘zingizni alday olmaysiz. “ Labingizni qattiqroq tishlab”, ko‘zlaringiz yoshini yashirasiz. Tashvishlaringizga, quvonchlaringizga sherik qidirasiz. Topasiz-endi u siz bilan. Siz undan atrofga “kulguning ranglarini sachratib” yurishni so‘raysiz. Samimiy so‘zlaringiz tabiatingizga qovusha olmay, ajib sadolarga aylanadi. Siz andak hijolat tortasiz. Lekin so‘zlarning ohoriyligi, samimiyligi sizni qutqarib oladi. Shundoq bo‘lsa ham, yurak tomon “o‘rmalayotgan pok tilaklar” yana bezovta qiladi: Ko‘p yig‘lama, Og‘riydi boshing. Axir baxtli bo‘lmog‘imiz shart. Yomon bo‘lar agar ko‘z yoshing Tugab qolsa kelgunicha baxt. “Olis xotiralar” shirin entiktiradi. Qalbingizda nurni uyg‘otadi. Uning tarovati otayotgan tong qadar ko‘nglingizga huzur bag‘ishlaydi. Ayni chog`da 38

“shaharga sachragan sevgining bo‘yidan” mast bo‘lasiz. Baxtiyor lahzalar… Lahzalar umriga umr tilaysiz. Tilagingiz she’r bo‘ladi. U lahzaga ko‘chadi. Ajab, uzaygandan uzayib boraveradi: Bo‘lsa hamki taxir va achchiq, Yashirmasdan bor-yo‘q aybimni, Hayot, bosdim labingga qattiq Haroratga tashna labimni. Ochiq kulib, so‘ylab yorug‘ so‘z, Quyosh , Yerga shukrona ayta Men har kecha yumayapman ko‘z, Tug‘ilaman har sahar qayta. Olis bahorlarga qadar cho‘zilgan qishning ertagini aytishdan zerikasiz. Sizni umidbaxsh lahzalar qiziqtiradi. Rangin lahzalarning umrini har bahor kelganda chechakka do‘nib qolganini ko‘rasiz. Bahoriy lahzalar rangini siz chechaklardan qidirmang. Kunlar pisha boshlaydi yana, Ranglarini boshingdan elar, Xayolingiz chaqmoqlar kabi Yoritguvchi lahzalar kelar. Yana yaproq yozgan daraxtga, Atirgulga do‘narsan nuqul. Kechalari chap ko‘kraginda Qafasini, sindirar bulbul. Bor g`zabni yengmoqqa yana Yetib ortib qolar bardoshing. Endi o‘zing istamasang ham Yulduzlarga tegadi boshing. Barchamizga ayonki, shaxs taribiyasiga kirishgan jamiyatni uzoq masofaga yugurayotgan sportchiga qiyoslash mumkin. Sportchini oldinda mashaqqatlari 39

evaziga olinajak g’alaba kutmoqda. Unga yetishish uchun sportchidan mehnat bilan birga san’at va professionallik talab etiladi. Estetika va falsafa fanlarida, adabiyotshunoslik va dinshunoslik ilmlarida shaxsni avvalo, insonlik darajasiga ko’tarilgan zot deya ta’riflanadi. Biroq u odamlardan ayrilib, tarki dunyo qilgan zot emas ekan. Shaxsning ozodligi uning ruhiyatida. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, shoir she’riyatida lirik qahramon talqini shoir “meni” sifatida o’z aksini topdi. Bu orqali turfa xil holatlarni, ziddiyatlarni aks ettirdi. Lirik qahramon ruhiy olamida ifodalangan shoir shaxsiyati haqida so’z borganda Shavkat Rahmon she’rlarida o’zgacha manzalar ucharaydi. Shu bilan birga shoir she’riyatidagi lirik qahramon dunyoqarashida mavjud voqelikga munosabat, davr ruhi aks etganini ham alohida ta’kidlash lozim. Shoir lirik qahramoni ruhiy olami, har bir she’riy asar poetik g’oyasida u yashab turgan zamon va xalq, jamiyatning ma’naviy hayoti, ijtimoiy muammolari tiniq ko’zgudagi kabi aks etadi. Shoir rasavvur olamidagi go’zallik jilolari va tovlanishlari, tabiiyki, uning lirik qahramoni ruhiy olami boyliklarida, ular faoliyati va psixologik kechinmalarida o’z ifodasini topgan. 40

III BOB LIRIK KECHINMA TABIATI VA SHOIR MAHORATI Ma’lumki, « lirik kechinma epos va dramaga begona bo’lmaganidek, voqea-hodisa, savdo-mojaro ham lirikaga begona emas. Lirikada lirik kechinma hamisha ustun bir vaziyatni egallaydi. Shunday ekan, lirik kechinmaning o’zi nima? Nimalardan tarkib topadi? Mohiyatini nimalar tashkil etadi? Takomilga nimalar yetkazadi? Bu savollar g’oyat muhim. Har bir davr, har bir adabiy avlod ularni ko’ndalang qo’yib, o’zicha javob berishga intiladi. Shu asosda lirikaning ijtimoiy-estetik qimmati tayin etiladi. Shu asosda birovlar talqinida lirika ijtimoiy-estetik taraqqiyotni olg’a suruvchi muhim faktor, kurash quroli bo’lib gavdalansa, boshqalar talqinida u mavhum sezgilar olami, tumanli xayollar dunyosi tusini oladi ». 25 Lirik kechinma obrazdan farqli ravishda o’z tabiatidan kelib chiqib, ko’proq she’rning tug’ilishi va uning umumiy mazmuni, hissiy bo’yog’iga ta’sir etuvchi vositalardan biridir. Shuning uchun lirik kechinma misralar tarkibiga singdirilgan tarzda aks etadi. Bu haqida so’z yuritgan adabiyotshunos S.Meliyev shunday yozadi: «Kechinma asl holatda yoqishi va yoqmasligidan qat’iy nazar, san’at asarida qayta tiklanar ekan, muqarrar badiiy zavq manbaiga aylanadi, ya’ni albatta yoqimlilik kasb etadi» 26 . Lirikaning birinchi elementi kechinmadir. Kechinma esa nafaqat tuyg’u, his, xayol balki fikr, tasavvur va ularning qorishig’i sifatida yuzaga chiqadi. Qushchalar, sayroqi qushchalar qafasda bo’g’ilib sayrashar, 25 Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. II tom. –T.: «Fan», 1979. 240-bet. 26 S.Meliyev. Lirik fojelik// O’zbek tili va adabiyoti. 1991. №3. 7-bet. 41

betoqat patirlab, simlarga o’ralgan olamga qarashar… Qushchalar, Ozod ruh qushchalar olamdan ko’zlarin uzmaydi, chirqirab o’zlarin holimas, o’zgalar holiga bo’zlaydi. Bu misralarda lirik kechinma obrazdan farqli ravishda, o’z tabiatidan kelib chiqib, ko’proq she’rning tug’ilishi va uning umumiy mazmuni, hissiy bo’yog’iga ta’sir qiladi. Kechinma shoirning ko’nglidan o’tib, asosan she’rnng ruhi, ongida yashaydi. Ma’lumki, dunyoda hech bir narsa o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Ushbu haqiqatni she’rga qo’llasak, uning ham o’z-o’zicha dunyoga kelmasligi ma’lum bo’ladi. Xo’sh, she’rning ortida nima bor, u qanday tug’iladi? «She’riyat – bu yashashning yorug’ tantanasi, bu bizni goh-goh qamrab oluvchi hayot sururi; bu ehtiroslar halovati, titrog’i avj nuqtasi, tuyg’uning to’lqini va bo’roni, muhabbat toshqini, zavq-u shavq rohati, dardkash xayollar toji, azob-iztiroblar lazzati, tuganmas ko’z yoshlar chanqog’i…». 27 Shu narsa ma’lum bo’ladiki, she’r qanday-voqea hodisa ta’siri ostida yozilmasin, ma’lum tuyg’u va kechinma ta’sirida dunyoga kelar, ularni badiiy ifodalaydi. Ma’lumki, poetik asar birdan dunyoga kelmaydi. Tuyg’u kechinmaga aylanishi uchun bir necha «bosqich»lardan o’tishi zarur bo’ladi. Men kelaman, kelaman so’zsiz, ko’zingizni yashirmang zinhor. Peshvoz chiqing yo’llarimga siz, Bahor bo’lib kelaman, bahor… Shu o’rinda lirik kechinma tabiatining eng birinchi xususiyati uning samimiyligidadir. Shavkat Rahmon ijodini sodda va samimiy deb, ta’riflash mumkin. Ishimizning oxirgi faslida bu fikrimizni to’laligicha asoslashga urinib ko’ramiz. Darvoqe, tuyg’u chin bo’lmasa, asar badiiyati kemtik bo’ladi. Bu hol 27 Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. II tom. –T.: «Fan», 1979. 235-bet 42

she’rning ruhidan yaqqol seziladi. Shoir o’z qalbidagi tuyg’ular harakatini ba’zan anglab yetmasligi ham mumkin. Inson aqli unutib yuborgan hodisa yoki joyni, ko’pincha insonning qalb xotirasi hech qachon unutmaydi: Bu yerda men mangu yasharman nurlarin sarflab ko’zimning. Birovning yerimas bu yerlar, o’zimning yerimdir, o’zimning. Bu misralarning mazmuni bizga shoir qalbini chulg’agan dardli tuyg’ular haqida tasavvur beradi. Ko’pincha she’r qalbidagi orzu-istaklar bilan real hayot voqeligi orasidagi ziddiyat yoxud uyg’unlik ham turli mazmundagi kechinma- hislar, ifodalangan she’rlar tug’ilishiga sabab bo’lishi mumkin. Lirikaning birinchi belgisi kechinmadir. Kechinma esa nafaqat tuyg’u, xayol yoki fikr, o’y, tasavvur va ularning qorishig’i, balki bir vaqtning o’zida ularning hammasidir. Shunday ekan, poetik asarning markazida kechinma turadi. U bizga shoir badiiy tafakkuri qanchalik yuksak va teran mulohazakor ekanligidan darak beradi. She’rning bu kabi maydonga kelishida iste’dod va badiiy mahoratga bog’liqligini ham unutmasligimiz kerak. Shoir juda ko’p kechinmalarni, yo’qotishu topishlarni, ayriliq va hijron azobini, muhabbat iztiroblarini boshidan kechirgan bo’lmasin, baribir iste’dod va talant bo’lmasa haqiqiy she’r tug’ilmaydi. Yuragida dardi bor insondan shoir chiqqanida edi, dunyodagi har bir inson o’zicha, o’ziga xos shoir bo’lib yetishardi. XX asr adabiyotida minglab shoirlar o’tdi. Lekin shu bugunimizga kelib ulardan bor yo’g’i o’n - o’n beshtasining nomi abadiylikka muhrlandi. Qolganlari esa asta-sekinlik bilan birin-ketin e’tibordan, nazardan chekkaga chiqib qolmoqda. H.Olimjon, Oybek, Zulfiya, R. Parfi, A.Oripov, E.Vohidov, U.Azim, M.Yusuf, Sh. Rahmon kabi betakror iste’dod egalarining ijodi bunga 43

yorqin misoldir. Ushbu shoirlarning she’rlari abadiyatga muhrlandi. Bularning lirik kechinmalari tabiiy va samimiy, o’tkir va shafqatsiz, haqiqatparvar va ma’rifatparvarlik bilan sug’orilganligidadir. Ko’zlari chaqmoq tulpor, Tuyog’i chaqmoq tulpor. Suvliq lablarin yirtgan, Yollari bayroq tulpor. 28 Ko’zlari chaqmoqdek yonib, tuyoqlaridan o’t chaqnab, lablarini yirtib, shamollarda yollarini bayroq qilib, necha-necha arslardan, dovonlardan oshib kelayotgan she’riyat tulporini ko’z oldimizda jonlantiramiz. Uning izlaridan nurlar, gullar unayapdi. Quyoshdek lovullab, yonib, zulmat pardalarini yirtib tundan ajralib osmonga intilayapdi. Bularning hammasi to’lqin urib kelayotgan shoir tuyg’ularidan to’kilayotgan satrlardir. Usmon Azimning yuqorida qayd qilingan misralarida lirik kechinma asosini shoir tomonidan tanlab olingan dardli tuyg’ularni o’zida mujassamlashtirgan. Zamondosh shoirlarning lirik kechinmani aks ettirish jarayonidagi o’ziga xos usullari mavjuddir. Shu jihatdan, Shavkat Rahmonning bunday natijalarga erishuvida xalqning dilida turgan dardni teran ilg’ab olganligida va Xudo bergan iste’dodi borligida ko’rinadi. Iste’dod tufayli shunday martabalarga, yuksaklikka erishish mumkin. Shoir har qanday mavzuda qoyilmaqom qilib she’r yoza oladi. Muhabbatni tarannum etadimi, Vatanni kuylaydimi, nima haqida yozmasin u qo’shiqqa aylanib, xalq diliga kirib boradi. She’riyat asrlar davomida mohir san’at sifatida insonning ruhiy dunyosini kashf etishga intilib kelgan. To’g’rirog’i, poetik ifoda madaniyati odamzod orzu-istaklari, maqsad intilishlarini betakror estetik mezonda baholash garovidir. Shunday ekan, hamisha sir-sinoatlarga oshno nazm tabiatini tahlil hamda tadqiq etish kuchli ma’naviy ehtiyojlarni keltirib chiqaraveradi. Ayni paytda, mazkur xususiyat badiiyatiga ta’sir o’tkazadigan ichki va tashqi 28 Usmon Azim. Saylanma. –Toshkent, „Sharq“, 1995. 12-bet. 44

omillarni ilmiy asosda o’rganish, uni idrok etish hamda anglashga zamin hozirlaydi. Lirik tasvirni shakllantiradigan faktorlardan eng muhimi kechinma tabiati bilan chambarchas bog’liq. Shu o’rinda quyidagi satrlarda ham buni ilg’ab olish mumkin: Bu qarovsiz gulzor ichida Gazandalar gurkirab o’sar, Kunduzlari quyosh shu’lasin, Kechalari oy yog’dusin to’sar. Darvoqe, uning ruhi, fikri hur bo’lganligi bois doimo harakatdadir. Shaxs har qachon adolat tomonida turib kurashishga intiladi. U ezilgan xalqning ozodligi yo’lida jang qilganidek, o’z millatining o’zgalar ustidan hukmronlik o’tkazishiga ham rozi bo’lmaydi. Shaxs o’z xudbinlik qobig’ini yorib chiqqan zot hamdir. U faqat o’zinigina o’ylashdan nihoyat uyalgan, o’zgalar to’g’risidagi tashvishga esa ehtiyoj seza boshlagan kishidir. Shaxs yaxshilik qilib, baliqning bilish-bilmasligidan qat’i y nazar daryoga tashlab ketaverishi mumkin. Zero, uning karami o’zgalar maqtoviga muhtoj emas. Shaxs o’zini o’zi tanqid qiladi, ayovsiz tanqid qiladi, shafqatsiz jazolaydi. Shunday ekan, adabiyotimiz tarixida shaxslar qiyofasidagi zotlar bo’lganidek ibrat olsa arzigulik shaxslar bo’lgan. Shoirlar butun bir millat yo’lini o’zgartirib yuborgani ayni haqiqatdir. Uning da’vatida esa minglab, miliyonlab taqdirlar qismati mujassam bo’ladi. Shoirlar dunyoni boshqacha tasavvurda ko’radi. Ezgulik va yaxshilik bilan harakatda bo’ladi. Ko’ngil pokligi, ruhiy xotirjamlik, millat istiqboli yo’lida jonfidolikni talab etadi. Va shunday yashamoqni isbotlaydi, o’rgatadi. O’zbek adabiyotining hali hanuz dillarni hayajonga solib kelayotgan shoiru adiblari borki, ayni XX asr adabiyotidek porloq, kelajak sari talpingan zotlar boshqa davrlarda juda kamdan kam topiladi. Ayniqsa, Qodiriy, Cho’lpon, Oybek, Qahhor, H.Olimjon, Zulfiyaxonim, Mirtemir, O.Yoqubov, P.Qodirov kabi haqparvar va millatimiz yorqin yulduzlari borki, endigi adabiyot uchun hali 45

hamon asos va chuqur ibrat maktabi bo’libgina qolmay, mustaqillik davri yoshlarini ham shunday baxtiyor tuyg’ular ila kamol topishida kamarbasta, fidoyi ustoz bo’lib kelmoqdalar. Baxt va shodlik kuychisi Hamid Olimjonning yuzlab dilbar she’rlari o’sib kelayotgan shoirlar ijodiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Buning natijasida istiqlol davri adabiyotida M.Yusuf, I.Mirzo, S.Sayyid, Z.Mirzo, T.Ali kabi o’nlab shoirlarimiz yetishib chiqdi. Bu avlod ijodida aynan sodda va samimiy ohang, satrlar borki, buning ildizlari yuqoridagi shoirlar ijodiga borib tutashadi. She’riyat yangilanishlar og’ushida. Yangilikka tashna insonning qalbiga yorug’lik, ertangi kunga umid bag’ishlaydi. Binobarin, Shavkat Rahmon she’riyatini negadir sodda deya, yelka qisadiganlar bordir, lekin uning mohiyatiga teran nazar tashlagan insonda boshqacha kayfiyat zohir bo’ladi: Adirlar,adirlar, adirlar – xorg’in oq tuyalar karvoni. Sudralib yo’l olar moziyga, oldinda oq kiyingan sarbon… Siz ham o‘sha lahzada ranglar jilvasiga evrilgingiz kelib qoladi. Lahzalarga do‘ngan so‘zning o‘ktamligi ulug‘vorligi va ayni paytda ohoriyligi sizning shashtingizga yanada shasht qo‘shadi. Shashtingiz shiddatidan tug‘ilgan ma’suliyat o‘zini ulkan so‘z va ulkan lahza oldida jussasi naqadar kichkina ekanligini his qila boshlaydi. Men kelaman navbahor bo‘lib, Gulga to‘lar tanho so‘qmoqlar. Men kelaman soylarday to‘lib, Yetilganda saraton, bog‘lar… Men kelaman, kelaman so‘zsiz, Ko‘zingizni yashirmang zinhor. Peshvoz chiqing yo‘llarimga siz, Bahor bo‘lib kelaman, bahor… 29 29 A’zam Rahim Abdurazzoqov. Rangin lahzalar . Shavkat Rahmon she’riyatiga chizgilar. 2005-yil. 46

Adabiyotning qismati ijodkorning qalami qudratiga, salohiyatiga, ong - u shuur darajasiga, qalbi kengligi va albatta, vijdoniga bog‘liq. Insonning qalbi haqidagi har qanday kitob o ‘ qilishga muhtojdir . Shubhasiz , u inson haqidagi bilimdir . Bu bilimdan bebahra yashash inson o ‘ z ismini bilmay yashash bilan barobardir , deb bejiz aytmaydilar . “ Shoirlik – qismat ” ekanligini erta anglab ulgurgan Shavkat Rahmon uchun she ’ r umrining , tiriklikning ma ’ no - mazmuniga aylangan edi . 80- yillardan she ’ riyat ahliga tanish bu shoirning she ’ rlari boshdanoq shaxsiy dardlar ifodasidan ancha baland edi . Uning dard-u armonlari , iztiroblari xalqning dardi , millatning dardi bilan , jamiyatning muammolari bilan chambarchas bog ‘ lanib ketgandi . «Shoir lirikasida qahramonning ruhiyatini ochishda, ko’ngil nidolari tasvirida majozlar, ramzlar yetakchi badiiy vositaga aylanadi. Shoir shaxs erki, millat ozodligi va Ona-Vatan mustaqilligi g’oyalarining ko’ngil nidolarini ramzlar tiliga ko’chiradi. Shoir she’riyatidagi psixologizmni lirik qahramon ong-tafakkurida nurlangan, tagi buzilmagan o’y-fikrning holatlar, kayfiyatlar tarzidagi tasvirini, tabiat, ijtimoiy voqelik va hayot hodisalari ta’sirida ko’ngilda tug’ilgan tuyg’ular to’foni manzaralari tarzida anglash joiz. Shoirning qalbini larzaga solayotgan og’riq chin ma’noda o’zligini anglash uchun talpinayotgan shaxs tiynatini tasvirlaydi. Shaxs ham barkamollik istab, dunyoning sirini tushunmoq payida eziladi, sitiladi. Dunyoning bebaholigidan xavotirlanadi. Ezg`in savollar iskanjasida qovuriladi. «Lahzalik sevinch»ni anglagan inson tiynatida, «lahzalik visol»ni ham teran idrok etadi. Bu haqda «to’la to’kis, kamchiliksiz, armon va afsussiz kun o’tishini, hech bir iztirob chekmagan, usiz o’tmagan kun yo’q»ligini nozik kuzatish bilan ta’sirli qilib ifodalaydi. Bu esa shoirning hech kimdan yashirmagan siri, qalb dardi yo’qligidan nishonadir. Uning lirik qahramoni o’zining shaxsiy kechinmalarini qoralab, o’zigagina tegishli narsalarni birovga aytib berayotgandek maydonga chiqadi. Ya’ni shoirning qalbi ochiqdan ochiq bizga yuzlanadi. Savol nigohi ila ko’ngilni 47

zabt etgan satrlari bilan sehrlaydi, hayajonga soladi, butun murakkabligicha mahliyo aylaydi. Ana shu oraliqda shoirning ham, o’quvchining ham samimiyatiga putur yetmaydi. Shavkat Rahmon «yara»lari ochiq shoirdir. U hech bir yashirishni, o’quvchisidan darig’ tutgan narsasi yo’qligini shu kabi satrlarida ham to’laligicha ilg’ash mumkin. Shunday ekan, shoirlik shaxsini hamisha saqlashga, yangi-yangi ma’nolar kashf etishga o’zini bag’ishlaydi. Bag’ishlamoq esa, adabiyotda jonfidolikka aylanadi. U ham boshqalar kabi azob bilan yashay boshlaydi. Azoblar ichra to’lg’onadi, qiynaladi, iqrorlarini o’quvchilariga ulashadi. Dardchil satrlari ila kitobxonga borlig’ini tuhfa etadi. Ilinadi. Haqiqat va adolat tarannum etishni o’ziga g’urur va burch deb biladi. Unga Vatan ham, suyukli yor ham, ona ham do’st-u birodarlar ham, yaproq va daraxtlar ham birday azizdir. Ana shu azizlikning qadrini ham his eta oladi. Qolaversa, shuni o’quvchisiga tushuntiradi. Yashamog ‘ im zarur Har daqiqani G ‘ azab bilan , sevgi bilan to ‘ ldirib , dunyodagi barcha qora narsani yorug ‘ lahzalarda o ‘ ldirib . – deb yozgan edi . Shoir xalqining tarixini o ‘ rgandi , uni she ’ rga soldi , taqdirini anglashga urindi . Uning yutuqlaridan – tarixdagi ulug ‘ siymolarning – ajdodlarining kashfiyotlaridan , jasoratidan quvondi . Ayni paytda xalqining , millatining butun fojiasi , birinchi navbatda , shu xalqning o ‘ z yutugi kamchiliklariga borib taqalishi uni o ‘ yga toldirdi , millat boshiga tushgan fojialarning sabab va ildizini ro ‘ yi rost aytishga , millatni uyg ‘ otishga shoshildi . Chunki bunday yashash tarzi hali ham davom etardi : Bunda har bir chechak, Har bir giyohning 48

osmonni to‘sguday haybati bordir. Bu diyor naqadar ulug‘ bo‘lsa-da, ulkan odamlarga naqadar zordir. Zamon har doim ham shoirning ko ‘ nglidagi gaplarni ochiq aytishga imkon bermadi . Shu bois u chechaklar - u giyohlardan , toshlarning gullashi - yu , yulduzlarning qulashidan , tog ‘ larning uyg ‘ oqligidan biz va siz izlab topgandan ham ko ‘ proq ma ’ no istadi . Ularni o ‘ z fikrlarini ifodalash vositasiga – timsol-u ramzlarga , majoziy ifodalarga aylantirdi : Tosh ham gullarmi deb , minglab kaltabin gurzisin do ‘ layib yiqilgan paytda , mardona iljayib , ko ‘ rasiz , dedim , bir kun gullaydi bu tosh , albatta . Balki tosh hoziroq gullayotgandir, ming rangli jiloda yashnab, o‘zgarib, balki bu gullarni ko‘rmayotgandir hattoki shoirning o‘tkir ko‘zlari… Shoirning bezovtaligi nimada? Shu sodda misralarda yashiringan uning qalb va hayot falsafasi nimlarni ifoda etmoqda? San’at-chi? Samimiyat-chi? Bugunning g’amini o’ylab, kechasini unutib, ertasini o’ylamaydigan insonning ahvol – ruhiyasi chizilganmi? Umrning mazmunli-yu, ma’nosiz lahzalarini qanday tushuntirmoqda? Muhabbati-chi? Bu kabi o’nlab savollarning javobi esa har bir misra bag’rida yuz ochilib turmayaptimi? Shaxslik xislatini isbotlayapti. Ifodalayapti. Shunday ekan, shoirlar qalbidagi yuzlab qismatlar yashiringani, ayni haqiqat ekanligi emasmi, shu satrlarda mujassamlashgan. Shavkat Rahmonning qaysi she’rini olib, o’qib ko’rmaylik uning yoniq chehrasi, o’ychan qiyofasi, bezovta ruhiyati aks etgan yuzi ko’z oldimizga keladi. Unday bo’lsa shoirning eng buyuk g’ami nima ekan, buni o’sha 49

samimiy satrlarda ilg’ab, tushunib bo’ladimi? Ha, degan javob keladi tilimizga. Sababi u qanchalik ochiq yuz chehrali ekanligi, bu ham mayli dilidagi taskin izlayotgan lirik qahramon siz va biz yoki barchamiz ekanimiz ayonlashadi. Shuning uchun U.Normatov qayd etganidek: «Fikrni, asar g’oyasini o’quvchiga sodda, tushunarli qilib yetkazish orqali hayot voqealarini, inson kechinmalarini yorqin tasvirlay olish san’ati har qanday ijodkor mahoratining darajasini ko’rsatuvchi asosiy omillardan biri» 30 , - ekanligiga urg’u beradi. Shavkat Rahmon ijodining gullagan davri eng og‘ir kunlarga – mustabid Sho‘ro tuzumining so‘nggi yillariga to‘g‘ri keldi. Xalqning og‘ir ahvoli, ham siyosiy, ham iqtisodiy va ijtimoiy qaramlikka qarshi isyonkorlik ruhi she’rga ko‘chgani sir emas. Buning oqibatida she’riyatda, xususan Shavkat Rahmon ijodida ijtimoiy mavzuning muhimroq o‘ringa chiqqanini ko‘ramiz. Ammo shunisi e’tiborliki, Shavkat Rahmon she’rni publisistikaga – fikrning qurboniga aylantirib yubormadi. Uni qurbon qilgani yo‘q. Unga sodiq qoldi. «Turkiylar», «Kenglik sog‘inchi», «Bo‘rilar» singari she’rlarida ona yurtning, millatning dardi, ularning taqdiri haqidagi shoir qayg‘usi ham majoz, ham ochiq ifodalarda beriladi. Armonim ulg‘aydi… kecha so‘ylardim – Qaniydi bo‘lsa deb birorta mard do‘st. Bugun qon yig‘larman – dengiz bo‘lsaydi, bo‘lsaydi ulug‘vor ummonlarga yo‘l. Xalqimiz hayotida kechayotgan voqealarning hech biri Shavkat Rahmon nazaridan chetda qolgan emas. U har doim she’rga xos jasorat bilan birinchilardan bo‘lib yaqinlashib kelayotgan har qanday xavfdan elni ogoh qildi, har qanday zulmga, jaholatga qarshi kurashdi. Bir vaqtlar do‘sti yo‘qligidan kuyunib she’r yozgan shoir endi qurib tugayotgan dengizning hasratida. 30 Normatov U. Ijodning qo’sh qanoti. –T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 5-bet. 50

Millatining manqurtlashib, jismonan zaiflashib borayotganidan alamda. U yana so‘zi – she’ri bilan birga bu dard-u mashaqqatlarni boshidan o‘tkazadi, u orqali hasratini to‘kib soladi: …So‘nggi zurriyodimni zaharlar qullar, so‘nggi chechaklarim aynib so‘lajak. Ey, beklar, zahar ich – o‘zbeging qolib, o‘zgaga bo‘ysunding, o‘lganing shuldir. Shundanmi, boshida teridan qolip, saksovul singari mayishgan budun. Shoir zamon muammolari — millatning dardini ifodalar ekan, tarixga bot- bot murojaat qiladi: Hiylagar do‘stlarday yaqinlashdi yov komillik qidirgan jasur erlarga. Ilavsin yigitlar, botir yigitlar sajdaga bosh qo‘ydi teskari qarab, gullarni kemirib yig‘ladi itlar, buyuk boshni kesdi qilich yaraqlab. Shavkat Rahmon she’rlari faqat dilning emas, jasoratning ham tarjimonidir. Shoir ijodini kuzatib borgan o‘quvchi uning she’rdan-she’rga yuksalib, kurashchanligi ortib borganligini ko‘radi. Ruh manzaralarini tasvir-u talqin etgan she’r – iztirobning mevasi, sog’inch-u armonning mahsuli, sevgi va nafratning namoyishi sifatida dunyo yuzini ko‘radi. Shoir bu serg‘alva, foniy dunyoda ishqni yagona tayanch deb biladi. Undan boshqa narsalarning hammasi bekor: Faqat ishq… Faqat ishq… 51

Boshqasi sarob, Boshqasi shamolning oniy suroni… Ishq orqali anglangan dunyoni komilliksiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Dunyoning o‘zi ham mukammal uyg‘unlikdan tashkil topgan. Inson ham uning bir bo‘lagi sifatida kamolotga yetishmog‘i lozim. Axir odamzodning o‘z-o‘zini anglashga bo‘lgan qiziqishi, intilishi hech qachon tinch qo‘ymagan. O‘zni anglash esa bir umr davom etadigan uzluksiz jarayon. Insonning kamoloti ham xuddi mana shu o‘zlikni anglashdan boshlanadi. Kamolot – abadiy, Kamolot – cheksiz… Ammo kamolotning yo‘li ravonmas – Soddadil yo‘lovchi archalar, mana, Taajubda to‘xtabdi qorli dovonda. Mangu yurardilar agar ruh bo‘lsa, Sira turmasdilar yuksakda epsiz, – Shavkat Rahmon yosh o‘zbek shoirlariga murojaat qilib bitgan bir she’rida shunday degan edi: So‘zlarni qayraylik, tag‘in qayraylik, toki keskir bo‘lsin bamisli olmos, O‘tkir so‘z qolmasa shoirlaridan, o‘tkir so‘z qolmasa… Hech narsa qolmas. Chindan, shoirdan faqat so‘z qoladi. Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon va Fitratdan faqat so‘z qoldi. Buyuk Navoiydan so‘z qoldi. Dilni o‘rtaydigan, borliqni kuydirib kul qiladigan, – ruhni kamolotga elta biladigan so‘z qoldi. Bu so‘z vaqtning shamollarida qaddini tutdi, isyon-otashlarda o‘zini tobladi – o‘lmadi, balki yashardi – yashadi. Chunki bu so‘z mangulikka daxldor edi. Insonning azaliy va abadiy dardlari, muammolarini anglash va anglatishga 52

uringan qalbning o‘z-o‘zini namoyish qilishi edi. Shavkat Rahmon ham so‘z qudratini shunday his etdi. Bo‘lmasa, shoir bir she’rida shunday deb yozarmidi: Mendan nima qolur, abadiy nurlar barq urib yashnagan dunyo tomonda? Urinib, surinib sira to‘lmagan bir ko‘ngil qoladi qolsa ham mendan… Yana o‘sha so‘z. U ko‘ngilning tarjimoni, orzularni yashirgan bir xazina. Ko‘plab shoirlar kabi Shavkat Rahmon uchun ham yashashning ma’no- maqsadini, umr va hayot mazmunini, tiriklikning mohiyatini anglashga, insonning insonlik sha’niga, qadr-qimmatini, millatning taqdiri o‘zining bo‘yidan bir necha enlik(qarich) balandroq ekanligini anglashga yo‘l topib bergan mo‘jizaviy qurol so‘z bo‘ldi. Bo-u yo‘qlik ichida bularning barchasini anglatishga urinib, iztirob ichida qolgan, otashlar bag‘rida o‘zini izlab topgani so‘z bo‘ldi. Abadiyat oralab o‘zini, so‘zini va hatto vatanini izlagan shoir uchun so‘z idrokka, ifodaga aylandi. “Abadiyat oralab O‘shga qachon yetamiz?..” – deydi bir she’rida shoir. So‘zning – yoniq ovozning o‘lmasligiga ishonch esa mana bunday jarangladi: Agar yetti qavat yerning qa’rida yotsam-da, larzaga solib havoni, elimning yuragin topar baribir jismimni kuydirib uchgan ovozim. She’r – dilning tarjimoni, dedik. Biroq Shavkat Rahmon she’rlari faqat dilning emas, jasoratning tarjimasi, shoirning o‘zi – jasorat tarjimoni, degan bahoni ham olib ulgurgan. Shavkat Rahmon she’rlari o‘zi mansub bo‘lgan avlod she’riyati kabi vatan ichida vatanni sog‘inib yashagan she’riyat edi. Shoir umri davomida o‘zini anglash yo‘lida nechog‘li harakat qilgan bo‘lsa, bosgan 53

har bir qadamida vatanni anglashga urindi. Shu bois xalq, jasorat, kurash singari muhim mavzu va g‘oyalar yonida Vatan, uning tarixi va taqdiri haqidagi o‘ylar, qalbdagi cho‘ng og‘riqlar ifodasi she’rxonni ham o‘zligi, vatani haqida o‘ylashga undaydi, uning mudrab yotgan ruqu yuragini uyg‘otadi (chinakam she’riyatning vazifasi ham shu-da!): Hali biror ishni uddalamadim, Hali xech kimsani qilmadim rozi Behuda o‘tibdi go‘zal umrimning Qanchalab chiroyli bahori, yozi. Farog‘at borligin unutib qo‘ydim, bag‘rimga chaqinlar tegdi daf’atan. Sendan ulug‘roq narsa yo‘qligin sochim oqarganda angladim, Vatan. Lirik qahramonning botinini ayovsiz iztirobga solayotgan tuyg’u uning oshiqligi, muhabbatiga talpingan va unga juda ko’p ozorlar berganligiga iqror bo’lib, unga yolborayotganligini his etish mumkin. «O’ttiz yil davomida she’r haqida o’yladim, uning ifoda shakllari, vositalari, prinsiplari, ruhi haqidagi fikrlar juda ko’p marta o’zgardi: she’r turmush o’chog’idan olingan laxcha cho’g’, hayotiy epizodga asoslangan, sujetli bo’lishi kerak, deb she’rning bo’lak turlarini tan olmay ancha yil yurdim; she’r yalt etgan oniy tuyg’u, zavq-shavq tug’yoni, uni faqat muzika janrlari bilan qiyos qilish mumkin, degan ruhda ham ancha vaqt ishladim; she’r hayot falsafasining essensiyasi, fikr, fikr, fikr! Fikrsiz poeziya yo’q deb, anchagina biryoqlama ratsionalistik she’rlar yozdim…», - deb yozadi iste’dodli shoir Asqad Muxtor. Darhaqiqat, she’riyat – murakkab jarayon. Shoir ijodini kechinma tabiatiga muvofiq uch guruhga ajratish mumkin. Dunyo – Yaratganning jilvasigina, xolos. Undagi hech narsa haqiqiy emas, oynadagi aksni ushlab bo’lmaganidek, bu dunyoda ham aslga yetib bo’lmaydi. Inson tug’ilish bilan fanoga tegishli bo’ladi, uning jismi ko’ra, 54

eshita, nafas ola boshladi. Oynada aks etgan jismsiz borliq ro’yo ekaniga ruh ko’zlarini jism qorachiqlari berkitgani sababdir. Ko’rinadiki, ko’rishga kerak bo’lgan narsa ko’rmaslikka sabab bo’ladi. Shoirni Yaratgandan boshqasi yolg’on ekani junbushga keltiradi, uning ruhi tiyiqsiz bir ishtiyoq bilan isyon ko’taradiki, bu uni Tangri sariga eltishi mumkin bo’ladi. She’riyat so’z san’atining boshqa turlaridan o’zining nafisligi, his- tuyg’ularga boyligi, obrazliligi, badiiy bo’yoqdorligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turar ekan, shu sababdan ham inson qalbining tub-tubidan otilib chiqayotgan tug’yoni, voqelikka bo’lgan ehtirosli, ba’zida esa murosasiz munosabatining ifodasidir. Lirik qahramonning murakkab, ziddiyatli, turfa xil to’lg’onishlarga, his-tuyg’ularga, ehtiroslarga boy bo’lgan qalbisiz she’riyat chinakam badiiyat namunasiga aylanishi mumkin emas. «Har bir yangi she’r – yangi bir hodisa. Demak, uning o’z tabiati, o’z kechinmasi, o’z obrazlar jilvasi mavjud. Shunday ekan, umuman she’riyatning barcha sehrli nozik qirralarini to’la qamrab olish mumkin emas». 31 Biroq shunga qaramay, badiiyatning shunday umumiy qonuniyatlari borki, ular ma’lum darajada she’riyat olamini tushunishga, idrok qilishga imkon beradi. Ammo kuchli kunlar keladi, baxsh etadi gullarga surur, parvo qilmay gazandalarga o’pa boshlar g’unchalarni nur. Ma’lumki, har qanday hayot hodisasi, inson qalbiga doir har qanaqa fikr- tuyg‘u she’riyatda obraz orqali, bevosita obrazli tilda aksini topadi. Shavkat Rahmon she’rlarida ham tabiat bag‘ridan tanlab olingan timsollar go‘zal va betakrordir. Shoir she’riyatidagi tog‘ –shoirning yuksalib ketgan ruhi, iztirob-u quvonchlari. Shuning uchun bo‘lsa kerak, shoirning ilk she’rlaridan to so‘nggisigacha tog‘lar u bilan yashaydi. 31 Sarimsoqov B. Lirikada badiiy tafsil // O’zbek tili va adabiyoti. -1992. № 5-6, 10-bet. 55

Tog‘ xo‘rsinib yubordi og‘ir– vodiylarga yugurdi shamol, yuzlarini yashirdi hilol. Tog‘ xo‘rsinib yubordi og‘ir, Teran xobdan uyg‘ondi yurak, Tog‘lar kabi xo‘rsinmoq kerak. Shavkat Raxmon so‘nggi nafasigacha tog‘larga talpinib yashadi, og‘ir damlarda ulardan madad kutdi. Bularning hammasi Vatanga, tug‘ilgan zaminga bog‘langanlik, undan uzila olmaslik – muhabbat edi. Shoir vatanini yurakning eng chuqur tublariga joylab seva bildi: Joylashgansan shunchalar chuqur, O‘z tubiga yashringan yurak Senga yetib borguncha, mening Uzun umrim yetmasa kerak. Shavkat Rahmon jahon adabiyotiga murojaat etar ekan, avvalo, ispan shoirlari ijodiga tarjimon sifatida yondashdi. Garsia Lorkaning maktabidan ma’naviy ozuqa oldi. Shuningdek, Xuan Ramon Ximenes, Rafael Alberti she’rlarini ispanchadan o‘girdi. Ularning ijodi Shavkat Rahmonga o‘zligini tanish va betakror iste’dodini ko‘rsata bilish imkoniyatini berdi. Eng baxtiyor lahzalarda ham Uning sokin isyoni so‘nmas, Tug‘ilmagan shunchaki aslo, U hech qachon shunchaki o‘lmas. Shavkat Rahmon kitoblarini izlab topdik. Shoir she’riyati biz uchun kashfiyot bo‘ldi. Uning musavvirona, sokin she’rlari bizni hayrat vodiysiga olib kirdi. Oy gul la di. Osmon toqiga Yu l du zla rni kimdir qoqadi. 56

O‘za nl arda sokin to‘lg‘anib Tag‘in quyu q kunduz oqadi... Tasavvur qilish maroqli edi . Gullagan oy , osmon toqiga narvon qo ‘ yvolib birma - bir yulduzlarni qoqayotgan sehrgar , o ‘ zanlarda yoyilib oqayotgan quyuq kun duz ... Shoir zo ‘ rma - zo ‘ raki kuchanishsiz zo ‘ riqishsiz nafis manzaralarini chizib beradi . Uning mo‘yqalami til , bo‘yog‘i so‘z . Har bir rang , chizgi o‘z o‘rnida ishlatiladi . Ortiqcha bejamalardan xoli . Bog‘ l arda ko‘zlarim qamashar Shoxlarga tingan oy la rdan... Tosh l arga urilib, sharqirab Yu l duzlar oqadi so yl arda... Bunday qaraganda , juda oddiy misralar . Sharq she ’ riyatila « oy » ni « soy » ga qofiya qilmagan shoir bo ‘ lmasa kerak . Biroq eng muhimi , tuyg ‘ u yangi . Manzara ohorli . Va har misrada shildirab turgan Sh tovushi bir - biriga urilarkan , soydagi toshlarga tegib sharqirab oqayotgan yulduzlarning tovushini eshitganday bo ‘ lasiz . Birinchi misraning so ‘ nggi bo ‘ g ‘ ini ( qamashar ) va uchinchi misraning so ‘ nggi so ‘ zidagi ilk bo ‘ g ‘ in ( sharqirab ) ning bir xil ekani , ustiga - ustak , har ikkala so ‘ zda ham qayroqday qattiq q tovushining borligi yashirin uyqashlik , ichki qofiyani yuzaga keltiradiki , o ‘ quvchi buni sezmaydi , qofiyaning - oy va soyga ters o ‘ laroq bunday o ‘ zini panaga olishi , ko ‘ zdan chetroqda odob saqlab turishi shoirning yutug ‘ i , shubhasiz . Shavkat Rahmon ijodidagi har bir she ’ r ulkan tadqiqot manbai bo ‘ lishi mumkin . Faqat buning uchun hafsala , kuyunchaklik va shubhasiz , nozik did va uyg ‘ oq vijdon bo ‘ lsa , bas ... Ko ‘ z oldimizda so ‘ zni qilichday qayrayotgan shoir qiyofasi namoyon bo ‘ ladi . Darhaqiqat , Shavkat Rahmon she ’ rdagi har bir unsurni qayrashga toblashga astoydil harakat qilgan . Jumladan , bu yuqorida ta ’ kidlaganimizdek bugungi kunda ko ‘ p shoirlar e ’ tibor bermay qo ‘ ygan yoki bira to ‘ la voz kechib 57

qo ‘ ya qolgan qofiyalash san ’ atiga ham daxldordir . Shoir she ’ rlarini o ‘ qirkanmiz , yangicha , o ‘ ziga xos qofiyalash uslublarini o ‘ rganib borish bilan bir qator shoir to ‘ liq qofiyalardan imkon qadar qochadi . O ‘ zi aytganday ularni « qayrab », siyqa , ohori ketgan qirralarini yo ‘ qotadi , ya ’ ni tashqi o ‘ xshashlikdan ko ‘ ra ichki uyg ‘ unlikni yuzaga chiqarishga harakat qiladi . To ‘ liq qofiyalar unga go ‘ yo majburiyat yuzasidan har kuni o ‘ n marta quchoqlashib , yuz marta o ‘ pishadigan , biroq aslida bir - biridan bezgan , nosamimiy odamlar singari tuyuladi . U yaxshisi , bir - biriga suykalavermaydigan , ammo bir - birini olisdan bo ‘ lsa - da , qo ‘ llab - quvvatlaydigan qadrdonlarga o ‘ xshash , bir qarashda begona tuyuladigan mohiyatan esa egizak , ruhan yaqin qofiyalarni tanlaydi . Umuman olganda , qiyosiy tarjima — alohida , katta ish . Buning uchun tarjimon o ‘ zbek , rus va ispan tilini mukammal bilishi va ustiga - ustak , nozik poetik didga ham ega bo ‘ lishi lozim . Lekin , nima bo ‘ lganda ham , bir narsani tan olish kerak ki , she ’ rning o ‘ zbekcha tarjimasida tabiiy ohangdorlik , musiqiylik kuchliroq . Misralar ispan asarlari kabi o ‘ ynoqlab oqadi . Va beixtiyor tilingizga o ‘ rnashib qoladi . Har bir iste ’ dodli shoirning ijodida bevosita o ‘ z qismatiga daxldor , o ‘ z yozug ‘ ini bashorat qiluvchi , hech bo ‘ lmasa , bitta she ’ ri bo ‘ ladi . Shavkat Rahmonda bunday she ’ rlar ko ‘ plab uchraydi . Biroq uning « Avj » deb nomlangan , boshqa asarlariga nisbatan qisqaroq to ‘ rt bandli she ’ ri shoir qismatini to ‘ liq belgilab bergandek taassurot uyg ` otadi . Negaki , bu she ’ r shoir ayni kuchga to ‘ lgan , she ’ r sarlavhasiga mutanosib tarzda avj nuqtada ijod qilayotgan pallada hali zulmat elchilari bo ‘ y ko ‘ rsatmagan , ajal qo ‘ ngirog ‘ i sukunat qa ’ rida mudrab yotgan , uyg ‘ oq tog ‘ lar dunyoga dovrug ‘ solayotgan kezlarda yozilgan bo ’ lsa ajab emas : Men, shubhasiz, parchalanaman, Shunday tugar buyuk xizmatim. Kimga ko‘zim, kimga peshonam, Kimga tegar qiziq qismatim. 58

Shoir soxta kamtarlik qilib o‘tirmaydi . U “... xizmatim ” dan oldin « ajib », « sirli » kabi betaraf sifatlarni ham ishlatishi mumkin edi . Ammo u o ‘ z qismatining boshqalarnikidan ko ‘ ra qiziq , favqulodda kechayotganini his qiladi va anglaydiki , taqdir uni buyuk xizmatga safarbar qilmoqda . Bu xizmatning so ‘ nggida , shubhasiz u parchalanib bor - budini el - yurtga bo ‘ lib , topshirib ketadi . She ’ riy tafakkur mohiyatini ifodalovchi asosiy vosita – poetik obrazdir . U ijodkor tomonidan qayta idrok etilgan va muayyan maqsad yo ‘ lida badiiy sayqallangan umumlashma fikr xosilasidir . Poet i k obraz so ‘ z orqali uning turli ma ' no tovlanishlari tufayli shakllanadi va takomillashadi . His-tuyg‘u, kechinma bilan poetik fikr uyg‘unligi lirik obraz yaratishning asosiy shartidir. Badiiy matnda so‘z obrazga aylanar ekan, unda so‘zning ko‘chma ma'nolari va so‘zlarning o‘zaro munosabatlari tufayli tug‘ilgan obrazlilik muhim ahamiyatga ega. Bu ikki yo‘nalish sintezida yuzaga kelgan poetik obraz ko‘p qirrali va ko‘p funksiyali bo‘lib, asarning asosiy g‘oyasini ifodalaydi. Odamzod gohida tirikchilik tashvishlari bilan umri o‘tayotganini sezmay qoladi. Ba'zan u shu tashvishlarni yelkasidan ag‘darib tashlab, o‘z istaklari orqasidan ketishni istab qolishi mumkin. Bu istaklar bir lahza bo‘lsa- da, kishi diliga titroq solib o‘tishi, tabiiy. Bugungi she'riyatda rang, osmon jismlari, tabiat va jonivorlar bilan bog‘liq vositalar talqini orqali poetik obrazning yangi qirralarini kashf etish kuchaymoqda. An'anaga ko‘ra, she'riyatda oq rang ezgulik, poklik, yaxshilik, beg‘uborlik, yorug‘lik kabi ma'nolarni ifodalasa, qora rang baxtsizlik, o‘lim, yovuzlikni ifodalashi bilan birga kuch-qudrat, buyuklik kabi ma'nolarga ham ega. Hozirgi lirikada ramziy-falsafiy mushohadakorlik tobora kengayib bormoqda. Bu yo‘nalishdagi she'rlarda, xususan, lirik xarakter yaratishda timsoliy obrazlilik bilan teran donishmandlikning tabiiy va ta'sirchan sintezi yorqin ifodasini topmoqda va har bir shoir ijodida o‘ziga xoslik kasb etmoqda. Bu jihatdan Shavkat Rahmon she'riyati mavzu qamrovi kengligi, shakl rang- 59

barangligi va poetik ma'no hamda shoir nigohining o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi. Bunda shoir aruz va barmoq vaznlaridagi g‘azal, to‘rtlik, muxammas, doston kabi janrlar imkoniyatlaridan keng foydalanib, adabiy an'analarni ijodiy ulushi bilan boyitib kelmoqda. Uning she'riyatida metafora (istiora), ya'ni mazmuni keng ommalashgan ramzlar va ular asosida vujudga kelgan poetik ma'nolarining turli talqinlari mavjud. Metaforada, odatda, voqeylik yoki kechinmani badiiy inkishof etishda moddiy materialni ruhiy umumlashtirishga, aniq narsa yoxud tushunchalarning mavhum tasavvurga o‘tish jarayoni aks etadi. Bu jarayonda shoirning badiiy niyati, tafakkurning miqyosi, estetik baholash darajasi oydinlashadi. Bu holni, ayniqsa, “qor” tushunchasi bilan bog‘liq istioraviy talqinlarida yorqin ko‘rish mumkin. Keyingi yigirma yilgi o‘zbek she'riyatining yaxlit uslubiy qiyofasini tashkil etuvchi ushbu shoir ijodini yagona g‘oyaviy-mazmuniy mushtaraklik milliy adabiyot sifatida birlashtirsa-da, har bir shoirning o‘ziga xos tafakkur tarzi borligini to`liq namoyon qiladi. Jumladan, turg‘unlik davridayoq she'riyatga yangi epkin, hayot haqiqatiga teran nigoh va murosasizlik ohangini olib kirgan birinchi guruh namoyandalari ijodi izlanishlarida milliy an'analardan bahramandlik, tarixiy va zamonaviy mavzularda poetik shakllarni mohirona qo‘llay bilish kabi xususiyatlar ko‘proq va yaqqolroq ko‘rindi. Bu yetakchi jihatlar keyingi davrda yanada sayqal topdi. Xususan, E.Vohidovning istiqlol davridagi she'riy turkumlari, A.Oripovning "Haj daftari", "Istiqlol qo‘shig‘i" she'riy majmualari, O.Matjonning "Ardaxiva" asari va qator she'rlari bu jihatdan ibratlidir. Chuqur falsafiy-intellektuallik va epiklik unsurlariga moyil bo‘lgan bu uchala shoirdan har birining o‘zgacha olami, individual tasvir usuli mavjudligini ko`rsatadi. Chunonchi E.Vohidov lirikasidagi talqin asosan maftunkor, sokin, nafis, musiqiy diltortar ohang, A.Oripov she'riyati tasvir obyekti, obraz va hodisa-narsalar o‘ta hayotiyligi va fikrning qabariqligi, O.Matjon nazmida esa poetik mushohadaning xalqona ohang bilan uyg‘unligi ustuvorlik qiladi. 60

Ikkinchi guruh shoirlar she'riyatida birinchidan, uslubning sinkretik (qorishiq)-an'anaviy va zamonaviy shakllari sintezi asosidagi asarlar yaratildi, ikkinchidan, ramziy obrazlilik tamoyiliga murojaat etish har qachongidan ko`ra kengaydi. Rauf Parfi she'rlarida majoziy lirizm va tuyg‘ular realizmi ustuvor bo‘lgan bo‘lsa, H.Xudoyberdiyeva asarlarida prozaizm va hissiy-ruhiy idrok jarayonlarini ta'sirli ifodalay olish tamoyili ko‘zga tashlanadi. Usmon Azim va Shavkat Rahmon ijodi haq gapni aytish, teran badiiy-ijtimoiy mushohada, fikriy o‘ktamlik, shakliy rang-baranglikka intilish tamoyili alohida ajralib turadi. Lekin ularning she'rlarida har biriga xos individual uslub yorqin aks etgan. Jumladan, Usmon Azim lirikasida xalqona ohang, nazm va nasr uyg‘unligi, jangovor hayqiriq, jahon she'riyati tajribalarini qo‘llash yetakchi bo‘lsa, Shavkat Rahmon she'riyatida fikr vazminligi va quymaligi, ezgulikka umid bilan to‘yingan tarovati ustuvordir. Bugungi she'riyatimizda Vatan mavzusi yangicha badiiy idrok etilib, ona yurt O‘zbekiston haqidagi tushunchalarimizning milliy g‘oya va istiqlol mafkurasi ma'nolari bilan boyib borayotgani bosh omil bo‘lmokda. Shavkat Rahmon lirik kahramoni vatanparvarlik tuyg‘usining teran ifodasi bilan o‘ziga xosdir. Mustaqillikka erishuvimizdan oldinroq u xalq kalbini uyg‘otishga, o‘zligini anglashga chaqirgan asarlari bilan tanilgan. Uning ba'zi she'rlarida "Cho‘lponona ruh" ustuvorligi seziladi: Turkiston To‘zonday to‘zgan jigarlar, Jigarlar yo‘linda temir tikanlar gadolik yo‘lini o‘rgatar endi ajdod-avlodila bosib shilganlar. Shoir lirik qahramoni ichki tug‘yonlarini ifodalash uchun bir qancha poetik majozlarga murojaat qiladi. Uning "chaqin", "tuhmat murdalari", "jigarlar", "qurtlagan ig‘volar", "sho‘rlik diyor", "bahaybat yaproqlar", 61

"giyohvand yerim" kabi poetik obrazlari to‘laqonli ma'no kasb etishi bilan e'tiborga molikdir. Ma'lumki, she'riyat so‘z san'atining boshqa turlaridan o‘zining nafisligi, his-tuyg‘ularga boyligi, obrazliliga, badiiy bunyodkorligi va ta'sirchanligi bilan ajralib turadi. Zero, she'r inson qalbining tub-tubidan otilib chiqayotgan tuyg‘ular tug‘yoni, voqelikka bo‘lgan ehtirosli, ba'zida esa murosasiz munosabati ifodasidir. Shu bois she'riyat inson qalbi dramatizmini butun ziddiyatlari, po‘rtanalari, isyonlari bilan aks ettirishga qodir bo‘lgan ilohiy qudratga ega kuchdir. Shunga ko‘ra, she'riyat olami, she'r hodisasi, uning o‘ziga xos tabiati hamisha adabiyotshunoslar, faylasuflar, nafosatshunoslarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Ammo, «Har bir yangi she'r - yangi bir hodisa. Demak, uning o‘z tabiati, o‘z kechinmasi, o‘z, obrazlar jilvasi mavjud. Shunday ekan, umuman she'riyatning barcha sehrli nozik qirralarini to‘la qamrab olish mumkin emas». Biroq, shunga qaramay, badiiyatning shunday umumiy qonuniyatlari borki, ular ma'lum darajada she'riyat olamini tushunishga, idrok qilishga imkon beradi. Mana shunday jihatlardan biri ruhiy olam talqinidir. Ayonki, chinakam san'at uchun, ayniqsa, she'riyat uchun xarakterli bo‘lgan asosiy omil - lirik "men"ning ruhiy olamidir. Ruhiy borliqsiz har qanday mazmun jonsizdir. Lirik qahramonning murakkab, ziddiyatli, turfa xil to‘lg‘onishlarga, his-tuyg‘ularga, ehtiroslarga boy bo‘lgan qalbisiz she'riyat chinakam badiiyat namunasiga aylanishi qiyin. She'riyatdagi ruhiy olam ko‘plab badiiy unsurlar, birinchi galda, poetik obrazlar orqali vujudga keladigan obrazlilikda namoyon bo‘ladi. Poetik obrazlar ruhiy olam qirralarini kashf etishda boshqa unsurlarni birlashtirib turuvchi asosiy omilga aylanadi. Shavkat Rahmonning ayrim badiiy san'atlarni (o‘xshatish, antiteza, tanosib, mubolaga, talmeh, jonlantirish), shuningdek, poetik sintaksisning she'riyatda ko‘p uchraydigan muhim unsurlaridan bo‘lmish badiiy takrorlarni ko‘llashdagi mahorati, ularni qo‘llashda shoirning o‘ziga xosligi, mazkur badiiy 62

tasvir vositalarining shoir ijodiy konsepsiyasi, lirik qahramon ruhiyati qirralarini ifodalashdagi o‘rni va ahamiyati tahlillar asosida imkon qadar yoritildi. Shavkat Rahmon she'rlarida ko‘p uchraydigan badiiy san'atlardan biri tashbexdir. Bu usul shoir mahoratini, badiiy tafakkur olamini belgilovchi asosiy tasviriy vositalardandir. Shoir tashbexlari o‘ziga xosligi, ayrichaligi bilan ajralib turadi. Eng muhimi, shoir mazkur san'at orqali lirik qahramon ruhiyatini yorqin ifodalashga erisha olgan. Xususan, uning «Yo’lovchi» she'rida bola ko‘zining «qop-qora charos», «oy nurida yakka shudring dona»ga yoki boqishining «bahor» yoki «nishona»ga o‘xshatilishi bola tabiatini, go‘zalligini, beg‘ubor va murg‘akligini ochishga xizmat qilish barobarida lirik qahramon (shoir)ning unga bo‘lgan otalarcha cheksiz mehr-muhabbatini ham ifodalab keladi. Shavkat Rahmon o‘z ijodida jonlantirish san'atining chiroyli namunalarini yaratdi va ular orqali ruhiy olam qirralarini kashf etdi. Shoir yurak zarblarini, uning aks-sadosi zambarakdek gumburlashini tasvirlar ekan, shu orqali uni lirik qaxramon ruhiyatidagi ezgu tuyg‘ularni ifodalashga xizmat qildiradi. Lirik qahramon (shoir) uchun sezgalarning asosiysi tuyg‘udir. Shoir tuyg‘ulari esa faqat shodlik va gullarning lablari bilan o‘pishgandir. Shu bois bunday yuksak tuyg‘ular yurak zarblarining zambarakdek gumburlashi bilan o‘zaro uyg‘un. Shoir mahorati ham yurak va tuyg‘uning uyg‘unligini poetik tarzda, obrazli ifodalar bilan tasvirlay olishida ko‘rinadi. Zero, sh oirlik odamning ixtiyoridagi holat emas. Ijod necha vaqtdan buyon (balki kunlar, balki yillardir) borlig’ini to’ldirib yurgan darddan o’zini xalos etish, bo’shalish ehtiyojidir. Ruhida tug’ilmasidan oldin urug’i tashlangan ilohiy tuyg’uni so’zga ko’chirish hammaning ham qo’lidan kelavermaydi. Ba’zilar umrining oxirigacha buni eplay olmay o’tib ketadi. Ayrimlari esa tuyg’uning zalvorini ko’tarolmay, azoblarda qoladi. Iste’dod egalaridagi o’zidan qoniqmaslik hissining ildizi ana shu yerda. Asl ijodkorga hamisha yozilganidan mukammalroq, go’zalroq va nozikroq bitishi mumkinday, qo’llagan so’zlari tuygan tuyg’usiga qaraganda rangsizday ko’rinaveradi. Shuning uchun she’r va 63

shoir o’rtasida murosasiz kurash abadiy davom etadi. Sen baxtlisan, moviy havoga, Sachratib yur kulguning rangin Sen kulmasang endi dunyoda Kimdir… kimdir yashaydi g’amgin. She’riyatda lirik kechinma tabiati xususidagi fikrlarni Shavkat Rahmon ijodi asosida tahlil qilishga harakat qilindi. Shu mulohaza va keltirilgan fikrlarga tayanilib, ushbu bob bo’yicha quyidagicha ko’rinishda xulosaga kelindi: - shoir she’riyatida lirik kechinma ko’ngilning bir lahzalik tasvirini bersa ham bu holat poetik taassurotning oniyligini bildirmaydi. Aksincha, poetik taassurotlarni umumlashtiradi. - Shavkat Rahmon she’riyatida aql va tuyg’u, fikr va tushunchaning o’zaro birligi turfa xil darajada aks etgan. - hayot voqeligi hissiy kechinmalar orqali lirik qahramonga singdiriladi. - shoir she’riyatidagi lirik kechinmaning mazmuni she’rning barcha unsurlariga o’z ta’sirini ko’rsatganligi kuzatiladi. - lirik kechinma orqali shoir she’riyatidagi g’oyalar yanada teranroq o’z aksini topgan. - lirik kechinma she’riyatning asosi ekanligini shoir she’riyati misolida yanada teranroq anglash mumkin. 64

X U L O S A Mazmunan yangi yo’nalish kasb etayotgan mustaqillik davri o’zbek adabiyotshunosligida hali o’zining obyektiv ilmiy bahosini olmagan muammolar yetarlicha topiladi. Ayniqsa, bu boradagi nazariy bo’shliqlar lirikada bisyordir. Garchand, she’riyatning ijtimoiy-psixologik asoslari, estetik mohiyati, mazkur adabiy turning taraqqiyot tamoyillari, tarixiy takomili masalalarida atroflicha tadqiqotlar olib borilgan bo’lsa-da, uning ma’rifiy va estetik tarbiyaviy ahamiyatini to’liq anglab yetish amri-maholdir. Shunga ko’ra, hech ikkilanmay aytish mumkinki, she’r ilmi ta’limi badiiy adabiyotni o’rganishning kalitidir. Shunday ekan, insonning ruhiy dunyosi mahsuli bo’lgan poetik tizim ichki tadrijining nazariy-ilmiy asoslarini tadqiq qilish muayyan ehtiyoj samarasidir. Ayni paytda, she’rning tarixiy takomiliga xizmat qiladigan lirik kechinma tabiatini o’rganish nazm sarhadlarini to’g’ri tayin etishga yaqindan yordam beradi. Estetik tamoyil shakllanishiga ta’sir o’tkazadigan ichki va tashqi omillar nima hamda uning ortida qanday tushunchalar turadi? – degan savol insoniyat paydo bo’lgandan buyon mavjud. Biroq mazkur katta jumboqning mohiyati hanuz-hanuzgacha to’liq yechilmagan. Aksariyat hollarda, mazkur jihat ikki holat: nazariy va davriy o’zgarishlar bilan izohlanadi. Demak, ilmiy salohiyat, falsafiy asos va ijtimoiy sajiya janr taraqqiyotining darajasini belgilaydigan sifat ko’rsatkichidir. Jamiyatimizda falsafiy tushunchalarning o’zgarishi bilan adabiyotimizning insonni tasvirlash tamoyillarida ham jiddiy yangilanishlar ro’y berdi. Sobiq Ittifoq sharoitida inson mehnatini ulug’lash hissi ustuvorlik qilgan bo’lsa, istiqlol davri she’riyatida insonning axloqiy mezonlari bosh qadriyatga aylanmoqda. Odamzotning tuyg’u, sezim, ehtiroslari birinchi navbatga ko’tarildi. Zero, «odam tuzalmasa, olam tuzalmaydi!». 65

Shulardan kelib chiqqan holda, Shavkat Rahmon she’riyatining ichki janriy kengayish miqyoslari va badiiyatini quyidagicha umumlashtirish mumkin: - birinchidan, bu davrga xos kayfiyat hukmron mafkura tazyiqidan qutulishga intilayotgan, olam va odam ruhiyatiga mansub hodisalarga xilma-xil qarashlarning mahsuli bo’lgan adabiyotdir. Bu davrda olamning mavjudlik yo’sinini turlicha izohlash imkoniyati paydo bo’ldi, shunday ekan, Shavkat Rahmon o’ziga xos uslubi o’quvchilar ko’ngliga kirib bora oldi, o’z o’quvchilarini to’play bildi; - ikkinchidan, mustaqillik davri o’zbek she’riyati odamga ishchi kuchi, ishlab chiqaruvchi, mehnatkash tarzida yondashishdan voz kechdi. Milliy nazm millat vakillarining mehnatinigina emas, balki ularning shaxsiyatiga daxldor belgilar: ruhiyati, hissiyoti, ko’nglini tekshirishga e’tibor qaratdi. To’g’rirog’i, odam biror bir ijtimoiy qatlamning hosilasi emas, murakkab va anglash mushkul bo’lgan inson sifatida tadqiq etiladigan bo’ldi. Ushbu sifat shubhasiz Shavkat Rahmon ijodida tamomila boshqacha ko’rinishda aks etdi. Jumladan, uning turli xil mavzularda yozilgan she’rlari bugungi kunning tayyor mevalari emas, balki 80- yillar boshida shakllangan ijodiy imkoniyatlar samarasi hamdir; - uchinchidan, she’riyat inson ma’naviyatini yuksaltirishga intila boshladi. Bu hol badiiy qahramonlarni turli holatlarda turib, eng yashirin va ichki jihatlarigacha tadqiq etish imkoniyatini berdi; - to’rtinchidan, bu davr nazmi mavzu dolzarbligidan, hozirjavoblikdan, zamonaviylik singari sirtqi tashviqiy belgilardan baland turishga va lahzalik holatlarning manguga suvratlanishiga yo’naltirilmoqda. Darhaqiqat, Shavkat Rahmonning lirik izlanishlarida yumor, kinoyaviy vositalar badiiy ifodasi kuchayib borganligi kuzatiladi. - beshinchidan, Shavkat Rahmon ijodi inson, insonlararo munosabatlar g’oyat murakkab, chigal va izohlash mushkul ekanligini chu q ur anglagan va ularni butun murakkabliklari bilan aks ettirishga harakat qilgan she’riyatdir; 66

- oltinchidan, mustaqillik davri o’zbek she’riyati chinakamiga rang-barang hodisaga aylandi. Endi unda tajriba qilish, sinab ko’rish, ochilmagan yo’llardan yurish, xato qilish imkoniyati paydo bo’ldi. Bu hol birovga o’xshamaydigan, o’zgalarni takrorlamaslikka intiladigan o’ziga xos iste’dodlarning ko’payishiga sharoit hozirladi. - so’nggi yillarda inson shaxsiga bo’lgan e’tiborning kuchayishi, insonning ruhiy iqlimlarini, qalbining to’rt faslini tadqiq etish – bevosita uning ongi, saviyasi, fantaziyasini ham keng qamrab olishni taqozo etmoqda. Shu bilan birga Shavkat Rahmon she’riyati ana shunday qiyofada ko’z oldimizda namoyon bo’ladi. - ijtimoiy voqelik shoirga ya’ni bevosita va bilvosita ta’sir qiladi. Birlamchi shoir ana shu voqelik ruhiyatini, hayotiy jarayonlarning o’zini bevosita ko’rsatsa, ikkilamchi, mazkur jarayon oqibatida jamiyat ruhiyatini, fikrlash tarzini va tafakkur darajasini aks ettiradi. Shunga asoslanib, keyingi yillarda xalqimizning intellektual dunyosi teranlashdi, uning fikrlash xarakteri yangicha ma’no kasb etdi, deyish mumkin. Shaxs tabiatidagi ana shu evrilishlar mohiyat-e’tibori bilan uning ongi va saviyasini, mushohada doirasini ham kengaytirib yubordi. Demak, shoirlarning tasvir obyekti – zamondoshimiz ham yuksak saviyali, intellektual shaxsdir. Shavkat Rahmonning ijodiy izlanishlarida ham ushbu fikrlarning tasdig’ini topishimiz mumkin. Komil ishonch bilan aytish joziki, Shavkat Rahmon she’riyati xalqimiz qalbidan mustahkam o`rin oldi. Shoirning yuksak darajadagi she’rlari adabiy tanqidchilikda yuqori baholanayotganligi ham bejiz emas. - bunday sifat o’zgarishlar shoir lirikasida obyektiv voqelik taqozosi bilan yuzaga chiqdi. Bu davrda faqat inson shaxsining o’zigagina emas, balki u bilan bog’liq bo’lgan sanoqsiz hayotiy omillar ham shoirlar diqqat markaziga o’tgan edi. - yana bir muhim jihati shoir ijodida bo’rtib ko’rinadiki, zamondoshimiz qalbini davr qalbi bilan omuxta tadqiq etish bosh omil bo’lib yuzaga kelmoqda. 67

Natijada Vatanni o’rganish, uning har bir go’shasini azizlash, insonni qadrlash bilan bir narsa ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Yuqoridagi tahlil nazariy qoidalaridan kelib chiqib, she’riyat borasidagi olim va munaqqidlarning fikrlarini, hayotiy mushohadalarini, ilmiy asoslarini ham keltirib o’tdik. Shu xildagi umulashma qarashlarimiz Shavkat Rahmon she’riyati va uning badiiyatiga ham taalluqlidir. Jumladan, shoir she’riyati Vatan, muhabbat hamda inson va uning jamiyatdagi o’rni, qadri xususida g’oyat ta’sirchan ifoda etilganligi bilan ham qadrlidir. Bularning hammasi, o’z navbatida, zamondoshlarimiz erkin shaxs sifatida bugungi tarixiy evrilishlar jarayonida o’z o’rni va rolini g’oyat chuqur his etganligidan ham dalolat beradi. Bunday hissiyotlarni qamrab olgan shoir lirikasi, o’z-o’zidan, insonning dunyoni va ijtimoiy voqelikni idrok etish holatlarini sershiddat jarayonga aylantirib yuborishi tabiiydir. Zero, asrlar davomida jiddiylashib, evrilib kelayotgan shoirlarimiz dil izhorlari butun jamiyat tafakkuriga ta’sir etishi, millat ruhiyatida ertangi kunga ishonch hosil qila olishi shoirning badiiy mahoratidan va chin iste’dod egasi ekanligidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, lirik qahramon obrazini yaratish va shoir badiiy niyatini ochishda lirik kechinma tasviri muhim ahamiyatga egadir. Lirik kechinma vositasida ruhiy hayot manzalarini chizish lirikaga xos xususiyat bo’lib, bu hol Shavkat Rahmon ijodida o’zining chuqur takomilini topgan. Shavkat Rahmon yaratgan lirik qahramon kechinmalarida ko’proq inson ruhiyati, uning olam ichra olam ekanligi yuksak cho’qqiga ko’tarilgan. 68

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. IJTIMOIY-SIYOSIY ADABIYOTLAR 1. Миллий исти қ лол ғ ояси: Асосий тушунча ва тамойиллар: –Т.: Ў збекистон, 2001. -76 б. 2. Каримов И.А. Илму фан мамлакатимиз тараққиётига хизмат қилсин. Асарлар т ў плами. 2 - жилд. –Т.: Ў збекистон, 1996. – 151 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: Ўзбекистон, 1999. – 32 б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари.-Тошкент, Ўзбекистон, 1998. 5-бет. 5. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Тошкент: «Маънавият», 2008. –Б.176. 2. NAZARIY ADABIYOTLAR : 6. Бобоев Т. Замон ва қаҳрамон. -Т.: Адабиёт ва санъат, 1976. -121 б. 7. Бобоев Т. Замондошимиз – адабиётимиз қаҳрамони. -Тошкент: Фан, 1980. –Б.147. 8. Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. –Т.: «Шарқ», 2002. –Б. 251. 9. Умуров Ҳ. Адабиётшунослик назарияси. –Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. 2004. –Б. 262. 10. Норматов У. Кўнгилларга кўчган шеърият. –Т.: А.Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонаси. 2006. –Б. 42 11. Х удойберг а нов Н. Ҳақиқат ёғдулари. - Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1985. – Б . 218. 12. Худойберганов Н. Ишонч. –Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. – Б . 248. 13. Шарафиддинов О. Гўзаллик излаб. –Т.:Адабиёт ва санъат, 1985. –Б. 340. 14. Шарафиддинов О. Ижодни англаш бахти. –Тошкент: «Шарқ» нашриёт- матбаа акциядорлик компанияси бош таҳриряти, 2004. –Б.640. 15. Шарафиддинов О. Довондаги ўйлар. –Тошкент: Маънавият, 2004. –Б.528. 69

16. Шарафиддинов О. Сардафтар саҳифалари. –Тошкент: «Ёзувчи», 1999, -Б. 224. 17. Саримсоқов Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. –Т.: «Фан», 2004. –Б 128. 18. Мелиев С. Лирик фожелик// Ўзбек тили ва адабиёти. 1991. №3. 7-11- бетлар. 19. Акрамов Б. Оламнинг бутунлиги. Лирикада образ муаммоси. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1988. –Б. 201. 20. Ғафуров И. Ўттиз йил изҳори. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1987. –Б.400. 21. Ғафуров И., Исмоилов А. Дил кўзгусидаги қиёфа. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1982. –Б. 136. 22. Норматов У. Ижод сеҳри. –Т.: «Шарқ», 2007. –Б.352. 23. Раҳимжонов Н. Мустақиллик даври ўзбек шеърияти. –Т.: «Фан», 2007. – Б.260. 24. Ҳамдамов У. Янгиланиш эҳтиёжи. –Т.: «Фан», 2007. – Б. 196. 25. Ҳамдамов У. Бадиий тафаккур тадрижи. –Т.: «Янги аср авлоди», 2002. – Б.200. 26. Пиримқулов А. Изтироб инкишофи. –Т.: «Янги аср авлоди», 2004. –Б.56. 27. Расулов А. Бадиийлик –безавол янгилик. –Т.: «Шарқ», 2007. –Б.336. 28. Йўлдошев Қ. Ёниқ сўз. –Т.: «Янги аср авлоди», 2006. –Б.548. 29. Тўлаков И. Шеър қалб ёлқини. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1994. –Б.64. 30. Субҳонов Ш. Шеърият иқлими. –Т.: «Зарқалам», 2005. –Б.76. 31. Каримов Ҳ. Истиқлол даври адабиёти. Дарслик. –Тошкент, «Янги нашр», 2010. –Б. 364. 32. Ғаниев И ва бошқалар. Шавкат Раҳмон олами. –Тошкент, «Академнашр», 2013. –Б. 144. 33. Шавкат Раҳмонни хотирлаб. –Тошкент, «Шарқ», 2012. –Б. 176. 70

34. Сувонова Ж. Усмон Азим шеъриятида бадиий тафаккур. –Тошкент, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2012. –Б. 96. БАДИИЙ АДАБИЁТЛАР 35. Шавкат Раҳмон. Сайланма. –Тошкент, «Шарқ», 1997. –Б. 384. 36. Шавкат Раҳмон. Абадият оралаб. Шеърлар. –Тошкент, «Мовароуннаҳр» нашриёти, 2012. –Б. 384. 71

Похожие

Shavkat Rahmon she’riyatida badiiy detalning o’rni

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Ogahiyning lirik qahramon yaratish mahorati

Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

Lirik va dramatik dostonlarda tarixiy shaxs talqini