O’zbek dramaturgiyasida hayot haqiqati va badiiylik (Erkin A’zam dramalari misolida) - Литература - Дипломные работы

O’zbek dramaturgiyasida hayot haqiqati va badiiylik (Erkin A’zam dramalari misolida)

Загружено в:

24.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.09375 KB

O’zbek dramaturgiyasida hayot haqiqati va badiiylik (Erkin A’zam dramalari misolida) BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA KIRISH… …………………………………………………………. ......................3 I БОБ. Дramaturgiyada hayot haqiqatining ifodalanishi …….. I .1. Drama janrining o’ziga xos xususiyatlari........................................................7 I.2. О‘zbek dramaturgiyasida pafos va ko‘pqatlamlilik........................................21 II BOB. Erkin A’zamning dramaturglik mahorati II.1. “Jannat о‘zi qaydadir” dramasida hayot haqiqati va badiiy tasvir..................40 II.2. Erkin A’zam kinodramaturgisida milliy g‘oya masalalari............................46 XULOSA ................................................................................................................55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI .........................................58 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi. Dunyo adabiyoti tarixiga loaqal yuzaki nazar tashlaganimizda ham u hamisha kishilik jamiyati, hayotidagi katta о‘zgarish va evrilishlarning aks-sadosi bо‘lib kelganini kо‘ramiz. Hatto aksincha, adabiyot, ya’ni ma’naviy aslahalar о‘sha о‘zgarish va evrilishlarni tayyorlashda qatnashgani ham ravshan. Shu ma’noda bizning istiqlolga erishivumiz adabiyotimizga ikki taraflama yondashuvlar uchun imkon yaratadi. Birinchisi, istiqlol yо‘lidagi kurash о‘tgan asrda vijdonli har bir о‘zbek adibi uchun pinhona bо‘lsa-da, ma’naviy burchga aylangan edi. Shu og‘ir, muqaddas kurashda ne-ne adiblar shahid ketganini hech qachon unutmaymiz. Ikkinchi jihat esa, qо‘lga kiritilgan istiqlol, mustaqillik va uni mustahkamlash, himoya qilish yо‘lida ijodkorlarimiz bajarayotgan ishlarning ahamiyati va salmog‘i xususida. Umuman olganda, istiqlol adabiyotga, yozuvchiga nimalarni tuhfa etdi? Avvalambor, u chinakam ijod qilish, yaratish, haq sо‘zni, haqiqatni baralla aytish erkinligini berdi. Hurriyat sharofati va albatta, Yurtboshimizning ma’naviyatga teran, xolis munosabati tufayli adabiy muhitda ham jahon andozalariga mos keladigan shart – sharoitlar yaratildi. Yozuvchilarimiz mustaqillik yillaridan keyin erkin ijod qila boshlashdi. San’atning barcha turlari, jumladan, dramaturgiya, kino sohalariga ham katta e’tibor qaratildi. Albatta, teatr va kinodramaturgiyaning taraqqiyoti, rivojida ssenariylarning ahamiyati katta. Shu jihatdan, dramaturgiyaning bu sohasi har doim e’tiborda. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Ayni paytda teatr san’atimizda ham bugungi hayotimizni, zamonamiz qahramonlari qiyofasini har tomonlama chuqur ochib beradigan, tomoshabinni о‘ziga tortadigan, ham dramaturgiya, ham rejissura nuqtai nazaridan badiiy yuksak asarlar, afsuski, kam ekanini tan olishimiz lozim. Aksincha, real haqiqatdan yiroq, odamga katta ma’naviy oziqa bermaydigan asarlar bilan teatrlar kassasini tо‘ldirish holatlari kо‘proq kо‘zga tashlanmoqda. Albatta, hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti talablarini ham inobatga olish kerak. Lekin yuksak badiiyat va haqqoniylik, ezgu maqsadlarga xizmat qilish ruhi bilan sug‘orilgan asarlar yaratish – barcha san’at turlari kabi bu soha uchun ham asosiy mezon bо‘lishi tabiiy. Bu maqsadga erishish uchun yosh va iste’dodli 3

dramaturg va rejissyorlar, teatr aktyorlarini tarbiyalab voyaga yetkazish ayniqsa dolzarb ahamiyat kasb etadi. Eng ommaviy san’at turi bо‘lmish kino sohasini oladigan bо‘lsak, о‘z vaqtida bu borada bizda о‘ziga xos ijodiy maktab yaratilganini mamnuniyat bilan qayd etish lozim. Shaxsan men har safar «Tohir va Zuhra», «О‘tgan kunlar», «Sen yetim emassan», «Mahallada duv-duv gap» kabi mumtoz filmlarimizni kо‘rganda bu haqiqatga ishonch hosil qilaman. Mana shunday tom ma’nodagi milliy asarlar nafaqat xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirishga, balki uning gо‘zal qadriyatlarini butun dunyoga tanitishga ham katta hissa qо‘shib kelmoqda. Kino san’atining inson ongi va tafakkuri, jamiyat hayotiga ta’siri beqiyos ekanini hisobga olgan holda, istiqlol yillarida milliy kinematografiyani ham har tomonlama rivojlantirish, bu borada zarur moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarni yaratish bо‘yicha amalga oshirilgan keng kо‘lamli chora-tadbirlar tufayli yangi- yangi filmlar suratga olinmoqda, ular orqali tariximiz va bugungi hayotimiz bilan bog‘liq turli mavzular yoritilmoqda. О‘zbek kinolari nufuzli xalqaro festivallarda sovrinli о‘rinlarga sazovor bо‘layotgani, albatta, quvonarlidir” 1 . Mustaqillikdan nur va ilhom olgan о‘zbek dramaturglari о‘zlarining ijobiy milliy an’analarini, ijodiy tajribalarini saqlagan holda, yangi davrda о‘zlariga xos rivojlanish yо‘lidan bormoqdalar va eng qiyin adabiyot turida talaygina sahna va kino asarlarini yaratmoqdalar. Erkin A’zam о‘zbek adabiyotini о‘zining betakror asarlari bilan boyitayotgan peshqadam ijodkorlardan hisoblanadi. О‘tgan asrning 70-yillaridan о‘z ijodini boshlagan adib о‘ziga xos uslubi bilan ajralib turadi. Erkin A’zam о‘zining betakror asarlari bilan kо‘plab kitobxonlar, adabiyotshunos va tanqidchilarning e’tirofiga sazovor bо‘ldi. Erkin A’zamni bir qator hikoya, qissa, roman muallifi sifatida bilamiz. Shuning bilan bir qatorda uning dramalari ham borki, ularning deyarli hammasi sahna va ekranlashtirilgan. Erkin A’zamning dramatik asarlarida davrning jiddiy, muhim muammolari kо‘tarilgan. Shuning 1 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008, 67-68-бетлар. 4

uchun adibning dramatik asarlarini о‘ziga xos xususiyatlarini, badiiyligini о‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi о‘zbek dramaturgiyasining shakllanishi haqida fikr yuritish, asosan, о‘zbek adabiyotining peshqadam vakillaridan biri Erkin A’zam dramalaridagi obrazlar tabiati,milliy g‘oya va qadriyatlarning aks etishi, yozuvchining dramaturglik faoliyati va mahoratini asarlari tahlili misolida aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda ishda quyidagi muayyan vazifalarni amalga oshirish kо‘zda tutiladi: – adabiyotshunoslikda drama haqidagi qarashlarga tо‘xtalish; – о‘zbek dramaturgiyasining shakllanish bosqichlari haqida fikr yuritish; – Erkin A’zamning dramaturglik faoliyati haqida fikr yuritish; – yozuvchi dramalarining о‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish; – adib kinoqissalarida ijtimoiy muhit, milliy qadriyatlarning aks ettirilganligini aniqlash; Muammoning о‘rganilganlik darajasi Avvalo, adabiyotshunosligimiz va adabiy tanqidchiligimizda drama, о‘zbek dramaturgiyasining masalalari tadqiqiga nazar tashlash lozim. Umuman, dunyo adabiyotshunosligida mazkur masala keng о‘rganilgan. Qadimgi yunon olimi Arastu 1 ilk bor drama haqida ilk nazariy qarashlarni bayon etgan bо‘lsa, keyingi davrlarda ham bu jarayon davom etdi. Adabiyotshunos olimlar va tanqidchilar tomonidan dramaturgiyaga, о‘zbek dramaturgiyasi haqida bir qator tadqiqotlar olib borilmoqda. О‘zbek adabiyotshunosligida kо‘p jildlik “Adabiyot nazariyasi” 2 , “Adabiyotshunoslikka kirish” 2 kitoblarida, shuningdek, I.Sulton 3 , H.Abdusamatov 4 , A.Rasulov 5 kabilarning tadqiqotlari, darslik va о‘quv qо‘llanmalarida drama, bugungi о‘zbek dramaturgiyasi haqida sо‘z yuritiladi. 1 1 Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабир. Риторика. – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2 2 Адабиёт назарияси. II жилд. – Т.: Фан, 1978. 2 Адабиётшуносликка кириш. – Т.: Ўқитувчи, 1984. 3 Султон И. Адабиёт назарияси. – Т.: Ўқитувчи, 1980. 4 Абдусаматов Ҳ . – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 5 Расулов А. Услуб-истеъдод портрети. – Т.: Янги аср авлоди, 2013. 5

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Erkin A’zam dramaturgiyasi hali о‘rganilmagan. Shuning uchun Erkin A’zam dramaturgiyasini alohida tadqiqot obyekti sifatida monografik tarzda о‘rganish maqsadga muvofiqdir. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilarda namoyon bо‘ladi: – bitiruv malakaviy ishida Erkin A’zamning dramatik asarlari ilk bor monografik tarzda о‘rganildi; –“Jannat о‘zi qaydadir” dramasining о‘ziga xos jihatlari о‘rganildi; -“Suv yoqalab”, “Zabarjad” kinoqissaslarida milliy qadriyatlarning aks etishi о‘rganildi. Tadqiqot obyekti ва предмети Mazkur bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida, asosan, Erkin A’zamning “Jannat о‘zi qaydadir” dramasi, “Suv yoqalab”, “Zabarjad” kinoqissalari belgilandi. Adabiyotshunoslikda drama, о‘zbek dramaturgiyasining shakllanishi, Erkin A’zamning drama va kinoqissalaridagi obrazlar tabiati, о‘ziga xosligi, milliy g‘oya masalalari, yozuvchining badiiy mahoratini о‘rganishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishi natijalarining ilmiy-amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bо‘ladi: – bitiruv malakaviy ishidagi Erkin A’zam dramalarini, kinoqissalarini о‘rganish, baholashdagi natijalar yozuvchi ijodining ma’lum bir qirralari, jihatlariga anqlik kiritadi va uni yanada boyitishga xizmat qiladi, adibning dramaturglik faoliyatini baholashda, keyingi tadqiqotlar uchun muhim manba bо‘lib xizmat qiladi; – tadqiqot natijalaridan oliy о‘quv yurtlari о‘zbek filologiyasi bakalavr bosqichi talabalari amaliy va seminar mashg‘ulotlarida foydalanishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Tadqiqot kirish, ikki bob, tо‘rt fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishiningning umumiy hajmi 60cahifani tashkil qiladi va 13ming 562 so‘zdar iborat I БОБ. Дramaturgiyada hayot haqiqatining ifodalanishi 6

1.1. Drama janrining o’ziga xos xususiyatlari Drama turiga mansub barcha asarlar ham qahramоnlar harakati va ruhiy holatini ko‘rsatishga asоslangan bo‘ladi. Drama so‘zi yunoncha so‘z bo‘lib, u «harakat» dеgan ma’nоni bildiradi. Drama turiga mansub asarlarda qahramоnlar kayfiyati, qarashlarida o‘zgarishlar ularning dialоg, mоnоlоgida aks etadi. Bu dialоg va mоnоlоglar muayyan hodisani kеng gavdalantirishi bilan epik turga mansub asarlarga, voqealarni faqat qahramоnlar nutqi оrkali ma’lum qilish .bilan esa lirik asarlarga uxshaydi. Hayotni badiiy aks ettirishning ikki turiga xоs sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgani bоnе drama turiga mansub asarlar so‘z san’atining yuksak cho‘qqisi dеb ta’riflanadi. Epik va lirik turga оid asarlarda muallif bayoni alohida o‘rin tutadi. Ularda muallif lirik chеkinishlar vоsitasida ham, qahramоn lar holati tasviri оrqali ham hodisaga o‘z munosabatini bildiradi. Drama turiga mansub asarlarda esa muallif nutqi, muallif bayoni bo‘lmaydi. Hodisalar faqat pеrsоnajlar nutqi - ularning dialоga va mоnоlоgi оrkali bilinadi. Hayotning muayyan ko‘rinishi mana shu tarzda xоlis gavdalantirilishiga ko‘ra ham drama so‘z san’atining оliy turi, san’atning tоji dеb ta’riflangan. Drama asarlarining o‘ziga xоs xususiyatlaridan yana biri ularning sahnada ijrо etilishidir. Bu turdagi asarlar sahnada ijrо etilgandagina to‘laqоnli ta’sirchanlik kasb etadi. Dramaning sahna san’ati sifatida dastlab qaysi xalq madaniyatida paydо bo‘lgani aniq ma’lum emas. Chunki drama san’atnnng yuksak namuasi, eng оmmabоp tоmоsha turi sifatida barcha xalqlar madaniyatida azaldan mavjud bo‘lgan. Biroq u har xil shakl, ko‘rinishda bo‘lgan. Harqdagi qiziqchilar, masxarabоzlar tоmоshalari ham aslida o‘ziga xоs drama asari sanaladi. Abdulla Qоdiriyning «Mehrobdan chayon» rоmani «Qiziqlar» bоbida muqallid, ya’ni taqlid qiluvchilarning kеng maydоn, bоzоr jоylarda qiziqchilik qilib, tоmоsha ko‘rsatgani ma’lum qilinadi. Qaziqchilarning bu ko‘rsatgan tomоshalari ham dramaning o‘ziga xоs ko‘rinishidir. 7

Drama asarlari «san’atning gultоji« dеyilsa-da, unda sun’iylik, yasamalik bоrligi sеzilib turadi. Masalan, aktyor sahnada rоl ijrо etadi, ya’ni muqallidlik qiladi. U o‘zini har xil odamlar qiyofasiga sоlib ko‘rsatadi. Mana shu hodisaning o‘ziyoq dramaning epоs va lirikadan ko‘ra sintеtik san’at ekanini ko‘rsatadi. Albatta, san’at hayotni ramzlar оrqali ko‘rsatish, aslidagidan ko‘ra bo‘rttirib, ta’sirchanrоq qilib gavdalantirishi bilan qiziq. San’atning mana shu jihati, ayniqsa, drama asarlarida aniqrоq namоyon bo‘ladi. Maxmudxo‘ja Bеhbudiy (1875-1919)ning «Paharkush» asari o‘zbеk adabiyotidagi ilk drama dеyiladi. Bu drama 1911 yilda yozilgan bo‘lsa-da, dastlab 1912 yilda «Turоn» gazеtasida bоsilgan, 1913 yilda esa kitоb hоlida chоp etilgan. Dramaning e’lоn qilinishiga mustabid chоr hukumati ma’murlari qarshilik qilishgan. Muallif «Paharkush»ni chоr sеnzurasidan o‘tkazish uchun kitоb muqоvasiga rus tilida «Rusiyaning fransuz istibdоdidan qutulishi va mashhur Bоrоdinо muhоrabasi xоtiralari yubilеyiga bag‘ishlayman» dеb yozishga majbur bo‘lgan. Drama asarlarida insоn ichki dunyosida mavjud bo‘lgan qarama - qarshiliklar kurashi epоs va lirikadagidan ko‘ra оchiqrоq namоyon bo‘ladi. Bunday bo‘lishiga aktyorning sahnada rol ijrо qapishi ham sabab bo‘ladi. Drama asarlarida ham xuddi rоman, qissa, hikoya, dоstоn, ballada kabilardagi singari kishilararо ko‘rash va insоnning o‘z ichki dunyosidagi ziddiyat ko‘rsatiladi. Insоn qalbidagi qarama - qarshilik tadqiqоtlarda «ichki kolliziya» dеb yuritiladi. Drama turiga mansub asarlar ham tanlangan mavzusi va uni yoritilishiga qarab janrlarga bo‘linadi. Bular: drama, kоmеdiya, tragеdiya janrlaridir. Ular muayyan umumiyliklarga va ma’lum bir o‘ziga xоsliklarga ega. Masalan, fоjеlikni ko‘rsatish asоsiy o‘rin tutgan tragеdiyada kоmеdiyaga xоs kulgili holatlar bo‘lishi yoki drama janridagi asarlarda ham qahramonlar o‘lishi, оlishuvlar, qotilliklar na - mоyon qilinishi mumkin. Drama turiga mansub janrlar pеsa dеb ham yuritiladi. Pеsa fransuzcha so‘z bo‘lib, «butun», «ulush» dеgan ma’nоni bildiradi. Pеsa drama, kоmеdiya, tragеdiyaning umumiy atamasidir. 8

Drama yunоncha so‘z bo‘lib, «harakat» dеmaqair. Bu janrga mansub ilk asarlar dastlab turli xalq marоsimlarida ijrо qilingan. Xalq marоsimlari drama janri vujudga kеlishiga pоydеvоr bo‘lgan. Hinhistоn, Xitоy, Yunоnistоnda qadim - qadimdan marоsimlarda sahna tоmоshalari ko‘rsatilgan. Xоzirgi tasavvurdagi drama asarlarining ilk ko‘rinishlari esa Yevrоpada shaklangan. Bu mamlakatlarda sahna san’ati, ayniqsa, Uyg‘оnish davrida rivоj tоpgan. V. SHеkspir (1564-1616), Lоnе dе Vеga (1562-1635) kabi adiblarning dramalari kеng shuhrat qоzоngan. Drama janridagi asarlarda kоmеdiya va tragеdiya xususiyatlari o‘ziga xоs tarzda umumlashadi. Chunki unda jiddiy kоnfliktga asоslangan vоqеalar qahramonlarning ham kulgili, ham fоjеali holatlarini gavdalantirish оrqali ko‘rsatiladi. Umuman, drama asarlari ijоbiy va salbiy kuchlar оrasidagi kurashni namоyon etishga asоslanadi. Hamzaning «Paranji sirlari», Uyg‘un va Izzat Sultоnning «Alishеr Navоiy» dramasida ham qahramonlar o‘rtasidaga ziddiyat mavjud hayot haqiqatiga mos gavdalantiriladi. Kоmеdiya yunoncha so‘zdir. Bu janrga mansub asar larda voqealar qahramоnlarning kulgili fе’l - atvоrlari, xatti - harakatlarida ko‘rsatiladi. Hayotning muayyan hodisalarini kulgili tarzda namоyon etshp kоmеdiyaning asоsiy xususiyati sanaladi. Xalq tоmоshalari kоmеdiyaning naydо bo‘lishi uchun ham ilk asоs hisоblanadi. Harq xalqlari, jumladan, o‘zbеk xalqi marоsimlarida qiziqchilar, muqallidlar turli kulgili tоmоshalar namоyish etishgan. O‘sha kulgili tоmоshalar kоmеdiyaning o‘ziga xоs bir ko‘rinishidir. Qodimgi yunonlar ham o‘z marоsimlarida turli kulgili tоmоshalar ko‘rsatishgan. Eramizdan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistоnda yashab o‘tgan Aristоfanning «CHavan-dоzlar», «Bulutlar», «Qurbaqalar» kabi asarlari kоmеdiyaning ilk yuksak namunalari sanaladi. Lоnе dе Vеganing «Tоlеdо kechasi», V. SHеkspirning «Qiyiq qizning quyilishi», Karlо Gоtsining «Turandоt», Jan Batist Mоlyеrning «Dоn Juan», Pеr Bоmarshеning «Sеvilya sartarоshi», Fоnfuzinning «Dumbul bоyvachcha», A. Gribоyеdоvning «Aqllilik balоsi», N. Gоgоlning «Rеvizоr», A. Оstrоvskiyning «Qo‘ynidan to‘kilsa qo‘njiga» kabi kоmеdiyalarida hayotning jiddiy muammоlari qiziqarli va kulgili gavdalantiriladi. Hamzaning 9

«Maysaraning ishi» asari ham mavjud hayot haqiqatini kulgili holatlarda ko‘rsatishi bilan e’tibоrni jalb qiladi. Tragеdiya da kеskin, murоsasiz ziddiyatlarni ko‘rsatish, qahramоnlar taqdiridagi fоjеalarni akslantirish, hayotning muhim ijtimоiy - siyosiy, ma’naviy - axlоqiy muammоlarini falsafiy tahlil qilish asо siy o‘rin tutadi. Ushbu janrning xuddi quvnоq tоmоshaday «tragеdiya - echki qo‘shig‘i» dеb nоmlanishiga sabab esa bu xil asarlarning dastlab qadimgi Yunonistоnda paydо bo‘lishi bilan bоg‘liq. O‘tmishda bu mamlakatda dala, bоg‘dоrchilik va may xudоsi Diоnis harafiga echki qurbоnlik qilinib, bayramlar o‘tkazilgan. Bu bayramlarda ko‘rsatil gan xalq tоmоshasi «tragеdiya - echki qo‘shig‘i» dеyilgan. Kеyinchalik bоshqa sayil, bayramlarda namоyish qilingan tоmоshalarning birinchi ko‘rinishida ham Diоnis harafiga echki qurbоnlik qilish sahnasi o‘ynalgan. SHu tarzda hayotdagi fоjеalarni gavdalantirish asоsiy o‘rin tutgan sahna asari «tragеdiya» dеb nоmlangan. Qadim zamоnning Esxil, Sоfоkl, Yevripid singari dоnishmand ijоdkоrlari tragеdiyaning yuksak namunalarini yaratshngan. Ularning asarlarida insоn qismati chigalliklari, kishilar fе’l - atvоri murakkabliklari butun ziddiyatlari bilan ta’sirchan akslantirilgan. Tragеdiya asarlarini qadimdan shе’riy usulda yozish an’ana bo‘lgan. Shuning uchun Sоfоkl asarlari ham, SHеskpir tragеdiyalari ham qisman nasriy parcha aralashgan holda asоsan shе’riy yo‘lda yozilgan. Tragеdiyalarda asоsan yuqоri tabaqa vakillari hayotini gavdalanti rish taоmilga aylangan. Bu bilan hukmrоn tabaqalarning nоbоp xatti - harakatlari millat, mamlakat uchun fоjеa kеltirishi ta’kidlangan. Tragеdiyalar mana shu jihatiga ko‘ra ham hamisha hammaning e’tibоrini tоrtgan. Tragеdiya XIX asrgacha, ya’ni rоman janri yuksak mavqеga erishguniga qahar Yevrоpada adabiyot mavqеini bеlgilashning o‘ziga xоs mеzоni bo‘lib kеlgan. Ilk tragеdiyalarda xudоlar, ilоhiy kuchlar, mifоlоgik qahramоnlar o‘rtasidagi murоsasiz kurash ko‘rsatilgan. Kеyinchalik V. SHеkspir (1564-1616), J. Rasin (1639-1699), Vоltеr (1694-1778) asarlarida yuqori dоira kishilari hayotidagi fоjеliklar gavdalantirilgan. A. Pushkin (1799-1837)ning «Bоris Gоdunоv» asari rus adabiyoti dagi dastlabki tragеdiyalardan sanaladi. Abdurauf 10

Fitratning «Abulfayzxоn» (1924) asari esa o‘zbеk adabiyotidagi ilk tragеdiya hisоblanadi. Maqsud SHayxzоdaning «Mirzо Ulug‘bеk» asarida davr fоjеasi tеmuriy hukmdоrlar o‘rtasidagi murоsasiz kurash manzarasi оrqali ko‘rsatilgan. Tragеdiyada fоjеalarni ko‘rsatish asоsiy o‘rin tutsa-da, unda kоmеdiyaga xоs kulgili sahnalar ham bo‘lishi mumkin. Harоf Bоshbеkоvning «Tеmir xоtin» asarida qishlоq ayolining uqubatli hayoti kulgili vоqеalar оrqali gavdalantiriladi. Butun turish - turmushi dala mehnati bilan bоg‘liq xоtin - qizlarning zahmat - mashaqqatiga tеmir rоbоt ham bardоsh bеrоlmasligi qiziqarli vaziyatlarda namоyon etiladi. SHu bоisdan «Tеmir xоtin» tragikоmеdiya dеyiladi. Fоjеlikni kulgili, qiziqarli akslantirish ustuvоrligi nazarda tutilsa, uni shunday dеyish mumkin bo‘ladi. Tragikоmеdiya mustaqil adabiy janr emas. U tragеdiyaning o‘ziga xоs ko‘rinishi, xоlоs. Tragikоmеdiyada ijtimоiy hayotning juda jiddiy ma’naviy - axlоqiy, siyosiy muammоlari kulgili vоqеalar оrqali ko‘rsatiladi. Dramada tragеdiyaga xоs fоjеlikning bo‘lishi, tragеdiyada kоmеdiyadagiday kulgili vоqеalarning mavjudligi barcha adabiy janrlar mushtarak hodisa ekanidan dalоlat bеradi. Taniqli rus adabiy tanqidchisi V.G.Belinskiyning aytishicha, drama adabiyotning gultoji hisoblanadi. Unda dramaturga nisbatan tashqi voqea hodisalar, hayotiy masalalar ishtirok etuvchi shaxslarning о‘z о‘zini namoyon qilishi vositasida aks etiriladi. Adabiyotning boshqa ikki turiga xos belgilar dramada shu tarzda chatishib ketishini epik va lirik ibtido о‘zaro qо‘shiluvining aynan о‘zi deb tushunish mumkin emas. Bunday qо‘shiluv natijasida drama emas, lirik epik poeziya yuzaga keladi. Unda voqealarning epik tasviri bilan shoir fikr tuyg‘ularining lirik ifodasi birlashtirib ketgan bо‘ladi. Drama bir qator о‘ziga xos xususiyatlarga ega bо‘lib, ularning eng muhimlarini kо‘rib о‘tmoq zarur. Bu xususiyatlarning biri shundan iboratki, mazkur turga mansub asarlarda harakat dramatik tarzda, ya’ni keskinlik, о‘tkirlik kasb etgan holda rivojlanib boradi. 11

Har qanday hodisa ham dramatik bо‘lavermaydi va shunga kо‘ra drama syujetiga kiravermaydi. «Dramatizm faqat suhbatda emas, balki gapiruvchilarning bir biriga nisbatan harakatidadir, degan edi V.G.Belinskiy. Agarda, masalan, ikki kishi bir nima tо‘g‘risida bahslashsa, bu yerda faqat drama emas, balki dramatik unsur ham yо‘q; ammo bahslashuvchilar bir birlaridan ustun chiqishi uchun, bir birlarining harakatlarining qanday bо‘lmasin biron tomonini bosib qо‘yishga yoki ruhning zaif qillarini chertib qо‘yishga urinsalar va bu narsa orqali ularning xarakterlari ochilsa, nihoyat, bahslashuv ularni bir birlariga nisbatan yangi munosabatda bо‘lishga majbur qilsa bu narsa drama deb atalishi mumkin». Agar epik asarlarda dramatik jihatlar ayrim о‘rinlardagina kо‘zga tashlansa, dramada ular, odatda, har bir sahnada, kо‘rinishda mavjud bо‘ladi. Dramaning mazkur belgisidan uning ikkinchi xususiyati kelib chiqadi. Bu xususiyat shundan iboratki, dramada muayyan harakat birligi bо‘ladi. Albatta, harakat birligi poeziyaning boshqa turlarida ham mavjud, chunki usiz asarni g‘oyaviy badiiy jihatdan bir butun, yaxlit, mukammal, holga keltirish mumkin emas. Agar harakat birligi bо‘lmasa, asar alohida- alohida parchalarga bо‘linib ketadi va uni «asar» deb atash mumkin bо‘lmay qoladi. Agar epik asar yaratuvchi yozuvchi о‘z asarining g‘oya va mavzuni kо‘p tomonlama yoritishga intilib, о‘zaro bog‘langan va oqibat natijada asosiy fikrni ifodalashga xizmat qiladigan bir necha hayotiy muammoni kо‘tarib chiqishi mumkin bо‘lsa, dramaturg imkoniyatlari dramatik asarning qat’iy raqamlari bilan ma’lum darajada cheklangan bо‘ladi. «Soddallik, u qadar murakkab emaslik va harakat birligi (asosiy g‘oyaning birligi ma’nosida), deb yozgan edi V.G.Belinskiy, dramaning asosiy shartlaridan biri bо‘lishi lozim; unda hamma bir maqsadga, bir mо‘ljalga qarab yо‘nalishi kerak». Bunga iqror bо‘lmoq uchun Asqad Muxtorning «Chinor», «Said Ahmadning» «Ufq», Odil Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanlari bilan ular asosida yaratilgan spektakllarni taqqoslab kо‘rish mumkin. Spektakllarda romanlarning ayrim syujet chiziqlari mag‘zigina qoldirilib, asosan, ularning rivoji kо‘rsatilgan. 12

Shunday qilib, sahnada ziddiyatlar asosida rivojlanib boruvchi harakat birligini saqlash, qahramonlarning nutqlari va imo- ishoralari, о‘z-о‘zlarini namoyon qilishlari vositasida dramada hayot illyuziyasi (manzarasi) yaratiladi. Shunga kо‘ra, drama «hayotiy shakl» yaratishning nihoyatda kata imkoniyatlariga egadir. «Adabiyotshunoslik lug‘ati»da dramaga shunday ta’rif beriladi: «drama (yun. - harakat) - badiiy adabiyotning uchta asosiy turidan biri. Dramaning tasvir predmeti - harakat, u, Arastu ta’rificha, «barcha tasvirlanayotgan shaxslarni harakat qilayotgan, faoliyatdagi kishilar sifatida taqdim etadi». Drama obyektning plastik obrazini yaratadi, unda subyekt - ijodkor shaxsi ham obyektga singdirib yuboriladi. Drama adabiyotga ham, teatr san’atiga ham birdek taalluqli: uni о‘qib ham qabul qilish mumkin, ayni chog‘da, u teatr asari - spektaklning asosi. Boshdanoq sahnaga mо‘ljallab yozilishi dramatik asarning qurilishi, poetik о‘ziga xosligini belgilovchi eng muhim omildir. Chunki u sahna ijrosini ham kо‘zda tutishi zarur…» Yuqorida aytib о‘tilganidek, drama sahna uchun mо‘ljallangan bо‘ladi. Ijroga mо‘ljallanganlik dramaning ichki strukturasini ham belgilaydi. Jumladan, dramadagi harakat - syujet voqealari makon va zamonda cheklangan, ijro vaqtiga sig‘ish uchun syujetning keskin konflikt asosida shiddat bilan rivojlanishi taqozo etiladi. Dramada konseptrik syujet yetakchilik qiladi, syujet voqealari sabab-natija munosabatlari asosida bir markazga uyushtiriladi. Sabab va vaqti jihatidan yaqin bо‘lishini talab qiladi. YA’ni dramaturg asarni yaratayotganidayoq syujet voqealarining ijro vaqtiga sig‘ish haqida qayg‘urishi, syujet voqealarini keskin konfliktlar asosida shiddat bilan rivojlantirishi zaruratga aylanadi. Dramada syujet voqealari yuz beradigan makon ham cheklangan: birinchidan, voqealar kechadigan joyni sahnada shartli qayta yaratish (joy illyuziyasini hosil qila oladigan dekoratsiyalar yordamida) mumkin bо‘lishi lozim; ikkinchidan, voqealar makoniy о‘zgarishlar jihatidan ham cheklangan, ya’ni ular kо‘pi bilan tо‘rt-besh joydagina kechishi mumkin. Bir parda davomida sodir bо‘luvchi 13

voqealarning bitta joyda kechishi, syujet voqealari shu joy bilan bog‘liq rivojlanishi e’tiborga olinsa, dramaning syujet qurilishiga ijro imkoniyatlari kuchli ta’sir qilishi ayon bо‘ladi. Drama turi uch janrdan iborat. Bunga tragediya, komediya, drama (tor ma’noda)lar mansub, shu bilan birga har bir janrning о ‘ziga xos b о ‘lgan xillari ham y о ‘q emas. Bular vodavil, melodrama, fars, intermediya, tragiko med iya va boshqalar. Shu bilan birga pyesa - reportaj, pyesa - montaj, radiodrama shakllari ham uchrab turadi. Shuni ham aytib о ‘tishimiz lozimki, adabiyot tarixida badiiy asarlarni tur va janrga ajratishda turlicha terminlarni ham q о ‘llab kelishgan. Sharqda ham drama о‘ziga xos yо‘ldan ketdi. Hindistonda melodning birinchi ming yillik davrida, Yaponiyada X-XI asrlarda, Xitoyda XI-X asrlarda drama tugal tur shaklini oladi. Yuqorida aytib о‘tganimizday, drama turi nazmdan keyin bir necha asrlar о‘tgandan sо‘ng XX asr tongida о‘zbek adabiyoti olamiga kirib keldi. Yana shuni xarakterliki, bir qancha tur va janrlarda ijod etgan san’atkorlar ijodida nazm va nasrdan sо‘ng dramatik asarlar paydo bо‘la boshlagan. CHо‘lpon nazmda tanilganidan, «Dо‘xtir Muhammadiyor» kabi hikoya va qissalari bilan nasrda kо‘zga kо‘ringanidan keyin «Yorqinoy», «Mushtum-zо‘r»lari sahnaga chiqadi. Endi keyingi avlod adiblarini olib kо‘raylik. Hamid Olimjonning «Oygul bilan Baxtiyor» (1937), «Zaynab va Omon» (1938), «Semurg‘» (1939) kabi ajoyib dostonlarining muvaffaqiyatlari uni dramaturgiya janriga yetaklab, «Muqanna» (1943) sahna asarining yozilishiga ilhom bag‘ishladi. Oybek, Uyg‘un, Said Ahmad, Shukrullo, Ramz Bobojonov, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov kabi san’atkorlar ijodlarini kо‘zdan kechirsak, yuqorida aytilgan adabiy, hayotiy tamoyillar amalga oshganligining guvohi bо‘lamiz. Ayrim san’atkorlarda adabiy turlarning barchasi ham о‘rinli ishlatilgan. Masalan, lirika, epos, drama, tanqidchilik, tarjimachilik - CHо‘lpon, Oybeklarning ijodiy faoliyatlarida yaqqol namoyon bо‘lgan. 14

Shunday kishilar ham borki, ular nasr va nazmda asar yozishdan kо‘ra dramani yaratish oson deb о‘ylaydilar. Ular 4-5 kishini sahnaga chiqarib qо‘yib, sо‘z berib, bir-birlari bilan gaplashtirib qо‘ysangiz, bas, drama tayyor bо‘ladi, deb faraz qilinadi. Dramaga bunday jо‘n, yuzaki qarash, uning tabiati va xarakterini bilmaydigan, bu turmush kо‘chasidan о‘tmagan shaxslarninggina soxta fikridir. Pyesani yaratish uchun uning muallifidan davrning dolzarb masalalarini ixcham shaklda mohirlik bilan ifodalash, dramatik harakatni butun asar davomida qizil ip kabi о‘tkazish, qiziqarli, о‘tkir voqealarni topish, kuchli konfliktlarni yaratish, puxta xarakterlar zaminida paydo bо‘ladigan chuqur ichki kechinmalarni berish, monolog va dialoglarni bir-biriga mantiqan uzviy bog‘laydigan tilni ishlash talab qilinadi. Dramaning badiiy adabiyotning qiyin turi deb atalishi yana shundaki, unda voqealarni shunday kо‘rsatish kerakki, ular ixcham ravishda namoyon etilishini, personajlarning xarakterini sо‘z va yumush bilan elastik holda, aniq va tо‘liq ochishni, tushuntirish, bayon etish, izoh berishdan tо‘la ravishda xoli bо‘lishni, keraksiz tafsilotdan qocha bilish san’atini egallashni talab qiladi. Dramaning xarakterli xususiyati shundan iboratki, uning muallifi nasrchi va nazmchidan farqli о‘laroq о‘quvchilar va tomoshabinlar bilan о‘z qahramonlari orqali bevosita gaplashadi, muloqotda bо‘ladi. Dramaturg qahramonlarining faoliyatini kо‘rsatib, ahloqini ifodalab, ruhiy olamini ochib, о‘zining hayot haqidagi tafakkurini izhor etadi, davrining muhim, dolzarb masalalariga munosabatlarini bildiradi. Bu hol dramada qahramonning ahamiyatini juda oshiradi, uning turmush mezonini aniqlaydigan shaxsga aylantirib yuboradi. Mana shundagina qahramonning hayotiy zamini, qilmishlari va xatti- harakatlarining ahamiyati kо‘zga tashlanadi. Bunday qahramon dramaning g‘oyaviy mohiyati bilan uzviy bog‘lanib, uning tub ma’nosini gavdalantiradi, bosh dramaturgik konfliktning rivojiga alohida kuch baxshida etadi. Dramaning boshqa turlardan ajratadigan xususiyati shundaki, muallif yuz bergan harakatni, hodisani, tomoshabinlarni bevosita kо‘z oldiga keltirib ijod etadi. 15

Yuz bergan hodisaga urg‘u qilishimizning boisi shundaki, asar dialog va monologlardan tashkil topib, muallif «chetlashtirilib», о‘z sо‘zidan mahrum qilinadi. Voqea va hodisa tо‘la ravishda harakatda о‘z ifodasini topishi tufayli muallifni bayonchilikdan, hikoya etishdan forig‘ etadi. Dramaturg tomoshabinga hech narsani tushuntirmasdan, qahramonlarining qilmishlarini bayon qilmasdan voqealarga shunday harakat berib yuboradiki, shundan tomoshabinga hamma narsa yuboradiki, shundan tomoshabinga hamma narsa ayon bо‘lganday tuyiladi. Kelgusi voqealar oqimiga nazar tashlay biladi, ularni hayojon bilan kuzatadi. Ma’lumki, muallif dramada personaj tarjimai holini berishda juda cheklangan. Nasr va nazmda qahramonning kelib chiqishi, qayerda yashagani, qayerni bitirgani, ilgari nima ish qilganini, hozirda nimalar bilan shug‘ullanayotganini, ota - onasining hayotini, qarindosh - urug‘larini keng yoritib berishi mumkin. Dramada esa insonlarning qismatlarini, ichki olamlarida tez-tez yuz beradigan kechinma va tovlanishlarini muallif о‘z tili bilan har tomonlama ochib berish imkoniyatiga ega xolos. U о‘z qahramon bilan romanchiday har vaqt birga bо‘lib, о‘quvchilarga ularni qanday tushunish kerakligini aytib bera olmaydi. Shaxslarning sirli fikrlarini, xarakteridagi yashirin motivlarini, kuchli kechinmalarining sabablarini tushuntirishdan xolidir. Shunday bо‘lgandan keyin dramaturg о‘z asarining syujetini shunday tuzishi, voqealarini shunday ifoda etishi kerakki, ularda qahramonlar va vaziyatlar, xarakterli xususiyatlar, personajlarning zarur qirralari ochiq-oydin tо‘laligicha namoyon bо‘lsin. Bulardan о‘quvchi va tomoshabin muallif ayta olmagan, bо‘lishi mumkin bо‘lgan narsalarni ham fahmlab oladi. Roman qahramoni bilan drama qahramoni о‘rtasida qanday farqlar bor? Sahna asarini yozishga ahdu paymon qilgan qalamkash bu masalaga diqqat e’tiborini qaratmasdan turib, pyesa yoza olmasligi, yozsa ham uning asari muvaffaqiyatsiz chiqishi aniq. Ikki janrdagi shaxslarni bir-biridan ajratish, 16

tafovutlarni obdon bilish lozim. Albatta, bularni bir – biriga qarshi qо‘yish yoki farqlariga befarq qarash orqali masalaga tо‘g‘ri yondashib bо‘lmaydi. Ma’lumki, ikki janrning о‘ziga xos tabiati, badiiy shakllari о‘z-о‘ziga ularning farqlarini keltirib chiqaradi. Qahramonlarni xarakterlash, ularning qiyofasini yoritib berish ikki janrda turlicha namoyon bо‘ladi. Ma’lumki, ikki janrdagi qahramon ham adabiyotning umumiy qoidalari va talablaridan kelib chiqib yaratiladi. Shu sababdan ham ularga kо‘p umumiylik xos. Har ikki adabiy qahramonning obrazlar deb atalishi ham bejiz emas. Bu hol esa dramadagi personajni epos va lirika qahramonidan butunlay boshqacha, badiiy vositalardan foydalanmay yaratilgan, deb faraz qilish ham juda zararli oqibatlarga olib borishi mumkin. Tо‘g‘ri, dramatik shaklda namoyon bо‘lgan xarakter ixcham, lо‘nda qilib ta’riflanadi va qiyofasi ochib beriladi. Bundan tashqari, nasr о‘z qahramonlarining kelajagi qanday bо‘lishi mumkinligini keng va har tomonlama tahlil qilish imkoniyatiga ega. U asar hajmi bilan hamda vaqt oralig‘i bilan cheklanmagan. Dramaturg bundan kо‘proq narsani qila olmasligi ma’lum. Bu degan sо‘z xarakterni tо‘la ochib bermaslik, syujetni puxta tuzmaslik, konfliktni keng yoritmaslik, dramatik harakatni tor doirada berish degani emas. Dramaturgdan badiiy asar yaratish talab qilinar ekan u adabiy asarning talablariga tо‘liq javob berishi, katta mazmunni, chuqur g‘oyani, puxta xarakterlarni bera olishi shart qilib qо‘yiladi. Shundagina voqelik dramada о‘zining munosib aksini topgan bо‘ladi. Dramada vaqt, davr, joy tasviri ham boshqa turlardan farq qiladi. San’atkor tabiatni, rang- barang sharoitlarni keng ifodalay olmay, faqat, kо‘pi bilan 4-5 xil kо‘rinishni kо‘rsatish bilan kifoyalanadi. Pyesa uzoq vaqtni, bir qancha davrlarni qamrab olish imkoniyattiga ega bо‘lmay, balki tasvirlangan voqea qisqa vaqt, hattoki kо‘p hollarda bir necha kunda, hatto bir kunda, bir necha soatda bо‘lib о‘tadi. Masalan, Sharof Bashbekovning «Taqdir eshigi» dagi voqealar bir kunda yuz beradi. Pyesa asosida yaratilgan spektal 2-3 soat ichida tamom bо‘lishi shart. 17

Bu hol drama sujeti, kompozitsiya tuzilishining о‘ziga xos bо‘lgan xarakterini kо‘rsatadi. Shu sababdan ham drama syujeti eposdagiday bir qancha syujet chiziqlariga ega bо‘la olmaydi. Dramada bita yoki ikkita syujet chizig‘i bо‘lib, u kо‘proq keskin, о‘tkir qarama-qarshiliklar asosida quriladi. Shundan kо‘rinadiki, dramaga shaxslarning barcha kechinmalarini, kо‘pdan-kо‘p holatlarini, har xil vaziyat hamda voqea - hodisalarni kiritaverish shart emas, aniqrog‘i mumkin ham emas. Agar CHо‘lpon «Yorqinoy»ni roman qilib yozganda edi, u markaziy xarakterlarning о‘sish, poklanish jarayonlarini keng kо‘lamda kо‘rsatgan bо‘lardi. Qahramonlarga oid barcha tafsilotlarga katta о‘rin berardi. Yorqinoy, Pо‘lat, Botirlarning faoliyatlari yanada chuqurroq, kengroq о‘z ifodasini topardi. Lekin CHо‘lpon bu pyesasini roman yozish istagida yurganda ijod etganligi sababli bо‘lsa kerak, pyesa xudi romanday о‘qiladi. Pyesada romanga xos tamoyillar ham sezilardi. Dramada harakatda kо‘ringan tugungina xarakterlarni rivojlantiradi, ularga ichki kuch-quvvat baxsh etadi. Xuddi shunday holni «Yorqinoy» va boshqa talay puxta sahna asarlari misolida kо‘rishimiz mumkin. Sahna asarida dramatizm qanchalik kuchli bо‘lsa, romanga ham shuncha xos dramatizm lozimligini ulug‘ adiblar va nazariyotchilar aytib ketishgan. Lekin har ikki holda ham dramatizm yagona voqealar atrofida jamuljam yig‘ilgan bо‘lishini badiiyat qonuniyati talab qiladi. Pyesaning sahnaviyligi ham xarakterni plastik-harakat zaminidan ochishni taqozo etadi.Pyesaning sahna uchun mо‘ljallab yozilishi sahnaning qonun-qoidalariga bо‘ysundirilishi dramatik turni boshqa turlardan ajratadigan asosiy xususiyati va uning qiyin tomonidir. Lekin shuni ham aytib о‘tish kerakki, faqat monolog va dialoglardan iborat bо‘lgan dramalar ham adabiy jarayonda paydo bо‘lgan. Bular asosan о‘qish uchun mо‘ljallangan bо‘lib, ular qatoriga kо‘proq dramatik dostonlar, dramatik lavhalar shakldagi epizodlar kiradi. Yozuvchi romanda asta-sekin, izchillik bilan konfliktning chiqish sabablarini о‘quvchilarga tushuntirib beradi. U kuchayib, taranglashib ketishi ham 18

batafsil tо‘liq shaklda izhor etiladi. Dramaning esa о‘ziga xos shakli bunga yо‘l qо‘ymaydi. Unda voqealar tezda keskinlashishi, shaxslar zudlik bilan kurash maydoniga tushishi, kuchli hissiyotga berilishi shart. Shu sababdan ham muallif asarining syujetini vaziyatning keskin tus olganligidan, shaxslarning kurashga kirganligidan boshlaydi yoki sokin bо‘lib kо‘ringan voqea yoki shaxs birdan portlaydi, keskin kurash “maydon”i kо‘z oldimizda kо‘rinadi - qoladi. Shu sababdan ham pyesa о‘z g‘oyasi va yо‘nalishi bilan hikoya qilish xarakteriga emas, dramatik xarakterga ega bо‘lishi lozimligini talab qiladi. Tо‘g‘ri, ilgari aytganimizdek, drama kо‘rsatadi, nasrda hikoya qilinadi. Bu degan sо‘z pyesa hikoya qilishidan butunlay mahrum etilgan, bunday ifoda asarning badiiy qimmatini tushurib yuboradi, uni dramatik harakatdan mahrum etadi, degani emas, albatta. Hamma gap hikoya qilishni qayerda, qanday ishlata bilishda, uni personajning, tabiatini ochishda, qо‘llashda, dramatizmni kuchaytirishga yо‘naltirishda, konfliktning keskinligini oshirishga xizmat qildirishdadir. Hikoyani qahramonlar xarakteriga shunday singdirib yuborish kerakki, u harakatda о‘z ifodasini topsin. Shuni aytib о‘tish kerakki, adabiyotning turlari faqat о‘z qobig‘iga qat’iy ravishda о‘ralib qolmaydi. Ular hamisha bir-birlari bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanib boradi. Eposda dramatik unsurlarning bо‘lishini (yoki lirikaning drama unsurlaridan butunlay mahrum etilmasligini) dramaga epos va lirik holatlarning kirib borishini zaruriy bir hol sifatida qabul qilishimiz lozim. Shuni aytib о‘tish kerakki, hozirgi dramaturgiyada: epos va lirika unsurlaridan foydalanishni novatorlikning namunasi deb qaralsa tо‘g‘ri bо‘lardi. Aniqki, bunday priyomlarni о‘tmishda о‘tgan san’atkorlar ham muvaffaqiyatli qо‘llashgan. hozirgi zamon dramaturgiyasining bu masaladagi afzalliklari, olib kirgan yangiliklari alohida e’tiborga loyiq. Drama о‘zining ichki qonuniyatlariga ega. Bu hol mazmun va tasviriy vositalarni keng ifodalash imkoniyatlarini cheklab qо‘yadi. Shunday bо‘lishiga 19

qaramay, puxta asarlarda epos, lirika, drama unsurlari hech qachon bir-biriga qarshi turmagan, «antipod»lar bо‘lib xalaqit bermagan. Adabiyotlar hayotdan kelib chiqib, voqealikdagi aloqa va о‘zaro ta’sirlarning bir- biriga g‘oyat darajada chirmashib ketgan holatini kо‘rsatadi. Bundan shunday xulosa chiqariladiki, hech narsa harakatsiz va о‘zgarmasdan qolmaydi, hamma narsa harakatda bо‘ladi, о‘zgaradi, ya’ni paydo bо‘ladi va vaqti soati bilan yо‘qolib ketadi. Adabiyotshunos H.Abdusamatov ta’kidlaganidek, «dramaning asosiy nafasi mavjud eski tartiblarni inkor etish, yangi paydo bо‘layotgan ijobiy hodisalarni tasdiqlashga qaratilgan. Yangi hodisalar konflikt jarayonida dramatik xarakterni rivojlantirishda asosiy kuchga aylanib boradi 6 ». Ma’lumki, insonni g‘oyaviy va estetik jihatdan tarbiyalash- adabiyotimizning muhim vazifasi ekanligi aniq. Bu narsa, ayniqsa, hozirgi mustaqillik davrida alohida ahamiyat kasb etmoqda. Adabiyotning bir qismi bо‘lgan dramaning teatr uchun yozilishi, uning sahnaga qо‘yishga mо‘ljallanishi bu turning о‘ziga xosligini tashkil qiladi va ahamiyatini oshirib yuboradi. Bu tur adabiyot va san’at bilan uzviy ravishda uyg‘unlashib ketadi. Epos va lirika о‘ziga xos usulda dramada namoyon bо‘lib borsa, drama san’atning turli xillari - teatr, musiqa, tasviriy san’at, kino bilan ham bog‘lanib ketadi. I .2. О‘zbek dramaturgiyasida pafos va ko‘pqatlamlilik Har bir adabiy asar dramaturgninг ayni mahalda qanday g’oyalarning maftuni ekanidan, hayotda nimalarni tasdiqlab, nimalarni rad etayotganidan dalolat sifatida maydonga keladi. Shu bilan, birga har bir asarning ana shunday ruhi hamda 6 Ҳ. Абдусаматов. Драма - адабиётнинг гултожи. Ўзбек адабий танқиди (аптология). - Т.: TURON – IQBOL, 2011. 87- бет. 20

yozuvchining butun ijodiy mahsuloti va hatto hayoti, ijtimoiy faoliyati orasida umumiylik bor. Yozuvchi o’z asarini beixtiros, befarq yozolmaydi. Har bir asarga harorat bergan ehtiros esa dramaturgnin butun ijodini va ma’naviy hayotini ichidan to’ldirib turgan intilishning, fidokorlikning, qisqasi, zo’r extirosning uchqunidir xolos. Bu extiros har bir yirik dramaturgning o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Bir dramaturgdagi extiros ikkinchi dramaturg ijodida bo’lgan extirosdan mazmunan farq qiladi. Badiiy adabiyot va umuman san’atda mavjud bu estetik hodisani ko’pincha, “pafos” termini bilan ifoda etiladi. “Pafos” lotincha so’z bo’lib, bir hisga qattiq berilish, zo’r hayajon ehtiros demakdir. Oddiy hayotda biror kishi o’z fikrini chuqur e’tiqod bilan “yonib – kuyib” ifodalasa, uni “pafos” bilan so’zlayotir deydilar. Adabiyotshunoslik va san’atshunoslikda ham “pafos” so’zi ana shunga yaqin, ammo undan ancha keng va chuqur ma’noda ishlatiladi. “Pafos” so’zining ma’lum estetik hodisani ifoda etuvchi termin sifatida ilmga, dastaval Gegel kirgizdi, Bilinskiy esa adabiyot va san’at asaridagi “pafos” tushunchasini ilk marotaba ilmiy jihatdan keng asosladi, uning mazmunidagi ko’p yangi qirralarini ochdi. O’zbek klassik adabiyotshunosligida biror asarning mazmuniga singib ketgan chuqur ma’no va hayajonni qayd etmoqchi bo’lganlarida, ma’nosi jihatdan “pafos” so’ziga yaqin “dard” tasdiq qilar edilar. O’zbek xalqining “Bu odamning dardi falon narsa” degan ifodasi bilan shoirning dardi haqidagi ta’bir orasida shubhasiz, aloqa bor. Har bir san’at asarining kuchi uning mazmunidagi ana shu extirosni, “dard”ni o’quvchi, eshituvchi yoki tomoshabinga “yuqtira bilish”da ko’rinadi. Ammo “extiros” yoki “dard” iboralari badiiy asarga xos ana shunday “yuqtiruvchanlik’ xususiyatini to’la ifoda etolmaydi. Belinskiy pafosning extirosga o’xshashligini qayd etishi bilan birga, ularning aynan bir narsa emasligini ham o’qtirib o’tadi. Extiros – umuman his - hayajon demakdir. Pafos esa g’oya bilan bog’liq bo’lgan hisni, biror g’oyaga maftunlik natijasida ijodkorda paydo bo’lgan qattiq hayajonni, ko’tarinki ruhni bildiradi. 21

“Pafos nima? – deb so’raydi Belinskiy va javob beradi: - ijod ermak yoki havas emas, u san’atkorning zaxmat chekishi samarasi… Xuddi ona chaqalog’ini o’z qornida olib yurganidek va o’stirganidek, san’atkor ham o’z ichida poetic fikrning urug’ini olib yuradi va undiradi; ijod protsessi bola tug’ish protsessiga o’xshaydi va bu jismoniy hodisaga xos azoblar unga ham yot emas, bu ma’naviy azoblar, albatta, huddi shu sababli, agar shoir ijodiy mehnat va qahramonlikka belbog’lagan ekan, demak, qandaydir qudratli kuch, qandaydir yengilmas ehtiros uni shunga tortadi, shunga intilishga majbur etadi. Bu kuch, bu ehtiros – pafosdir. Pafosda dramaturg xuddi jonli, go’zal mavjudodga ko’ngil bergandek, g’oyaga maftun bo’lgan zot sifatida namoyon bo’ladi, bu mavjudotning o’zi ana shu g’oya bilan extirosli ravishda to’lib toshgan bo’ladi va san’atkor bu g’oyani ongi, idroki bilan emas, faqat bir his bilan emas va o’z ruhining birorta qobilyati bilan emas, balki o’z ma’naviy hayotining butun to’laligi va yaxlitligi bilan mushohada etadi. “Pafos” deganda ham ehtiros ko’zda tutiladi, shu bilab birga boshqa har qanday ehtiros kabi insonning to’lqinlanishi, butun asab sestemasining larzaga kelishi bilan bog’liq bo’lgan extiros ko’zda tutiladi; ammo pafos doimo inson qalbida g’oya kuchi bilan alanga oldirayotgan va doimo g’oyaga intiluvchi “extiros”dir 7 Belinskiy fikricha, pafos – yozuvchi shaxsini va asarlarini tushunishning kalitidir. “Pafossiz shoirni qo’lga qalam olishga nima majbur etganini va unga ba’zan ancha katta asarni boshlash va oxirga yetkazish uchun kuch va imkoniyat bergan narsa nima ekanini tushunish mumkin emas. Tasvirlangan xarakterlarni, ularni obyektiv milliy ahamiyati jihatidan yuzaga kelgan chuqur va tarixan haqqoniy, g’oyaviy – hissiy baholash yozuvchining ijodiy fikri va uning asari pafosidir estetik ta’sir pafossiz paydo bo’lmaydi, pafos grekcha, ehtiros demakdir. U badiiy asarni boshidan – oxirigacha ipak ipday o’tadi. Aristotel aytishicha, pafos, ya’ni “Extiros… falokat va iztirob keltiruvchi xarakatdir”. Jahon adabiyoti nazariyotchilaridan biri bo’lgan Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida she’riyatning “otashin” bo’lishi haqida so’zlagan, “Layli va Majnun” 7 Belinskiy V.G. Tanlangan asarlar. 3 tom. 378 bet. 22

dostonida esa, she’rda “dard” bo’lishi lozim, deydi. Gegel shunday egan edi: “Pafos asarning chinakam markazi, chinakam saltanatini tashkil etadi… bosh masala hisoblanadi”. V.G.Belinskiy pafos adabiyotning mazmunidir. “Shoir pafosni tadqiq etish tanqidchilikning birinchi vazifasidir”, degan. Pafos asarning umumiy ruhi, “yadro”si. “Estetik mohiyatiga ega bo’lgan his – tuyg’ulargina pafos bo’lishi mumkin” 8 . Pafos faqat ehtiros, hissiyot, to’lqinlanishgina emas. Pafos yozuvchining qahramon obraziga munosabati, asar yo’nalishi, umumiy konseptsiyasi, harakatdagi estetik idea, mazmunning markazlashuvi, fikr va his birligidir. Qahramonlik (geroizm), dramatiklik (dramatizm), sentimentallik (hissiyotlilik), fojiaviylik (tragizm), romantikli (romantika, fantastika ham shu suraga kiradi), liriklik (lirizm), komiklik (komizm – satira va yumor) pafos turlaridir. Ehtiros estetik ahaniyatga ega bo’lsagina, pafos bo’la oladi. U asarni jonlantiradi, yozuvchining asarga ehtirosi singdirilgan g’oyasidir, u asar g’oyasini ochuvchi kalitdir. Pafos eposni qiziqarli, lirikani ta’sirli, dramaturgiyani tomashaminbop qiladi. Asardagi yagona pafos asar muallifi pafosi va qahramon pafosiga bo’linadi. Qahramonlik (geroizm) pafosi “Alpomish” dostonida, dramatiklik (dramatizm) pafosi Hamzaning “Bou ila xizmatchi” dramasida, fojiaviylik (tragizm) pafosi M.Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek” tragediyasida, romantikli (romantika) pafosi Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida, komiklik (komizm) pafosi Abdulla Qahhorning “Tobutdan tovush” komediaysida, liriklik (lirizm) pafosi Oybekning “Namatak” she’rida, sentimentallik (hissiyotlilik) pafosi rus yozuvchisi N.M.Karamzining “Bechora Liza” povestida yaqqolroq namoyyon bo’ladi. Ongsiz extiros kishini aldaydi. “Layli va Majnun” dostonidagi dunyoviy – ilohiy ishq ehtiroslari bu asarning pafosidir. U asar mazmuni bilan bog’langan, Majnun ham Layli obrazi orqali namoyyon bo’ladi. Erkin vohidovning “O’zbegim” qasidasidagi his – tuyg’u va hayajonlar vatanparvarlik ham millatparvarlik g’oyalari bilan tutash, bu ikki holat lirik qahramon obrazida ifoda qilingan. Shekspirning “Otello” tragediyasidagi rashk 8 Belinskiy V.G. Tanlangan asarlar. 3 tom. 23

iztiroblari va laqmalik sevgi va vafo haqidagi mazmun bilan aloqador, u Otello harakteri va uning sevgilisi fojiasi tusini oladi. Tarixan qaraganda “pafos” atamasi qadimgi yunonlarda ritorika (notiqlik)dan kelib chiqqan, uni fanga Gegel olib kirgan. U yozuvchining dunyoqarashi va g’oyasi bilan bog’liq holda yuzaga chiqadi. Shunday qilib yozuvchi ijodining pafosi ning asarlari qaysi konkret tarixiy sharoitida, ne niyat bilan yozilganiga va ijtimoiy hayotda qanday tarbiyaviy o’rin egallayotganiga qarab tayin etiladi. Misol tariqasida Qodiriy asarlarining mazmunidagi pafos haqiqiy realist san’atkrga hos bir yusinda badiiy shaklda namoyyon bo’ladi. O’tmishda yaratilgan “Bahromgo’r”, “Chor darvesh” yoki “Tohir va Zuhra” kani afsonaviy qahramonlarni tasvirlagan dostonlardan farqli o’laroq, Qodiriy asarlari o’zbek adabiytoini yangi, yetuk realism darajasiga ko’tardi, chunki Qodiriy “hammaga ozmi – ko’pmi tushunarli, hammaning ozmi – ko’pmi boshidan o’tgan umumiy, insoniy hislar haqida bizga gapira boshladi, …haqiqiy yo’lni topib oldi va shoir bo’lib tug’ilgani sababli, erkin ravishda o’z ilhomi boshlagan yo’ldan bordi”. Qodiriy asarlarida real hayotning haqqoniy, yorqin masalalari yaratildi. Uning adabiyotning badiiyligi uchun kurashi tayyor ifoda vositalaridan foydalanish asosida emas, balki novatorlarcha yo’l bilan ro’yobga chiqadi: Qodiriy yangi, realistik adabiyotni yaratish, uning vositalarini boyitish va mukammallashtirish uchun kurashda aktiv qatnashadi. Shunday qilib, faqat g’oyaviy yo’nalish jihatidangina emas, o’zining badiiy vositalari jihatidan ham yangi, zamonaviy adabiyot yaratishga erishish Qodiriy ijodi pafosining muhim tomonini tashkil etadi. Demak, pafos o’z – o’zidan ijodkor istedodi, ilnomi va badiiy mahoratini yuzaga keltiradi. Mustaqillik davri dramaturgiyasida tarixiy mavzu va о‘tmish hamda folklor- etnografiya motivlarini aks etgirish katta о‘rin egallaydi. Bular ichida Amir Temur, al-Farg‘oniy hamda Imom al-Buxoriy kabi ulug‘ daholarning obrazlarini 24

yaratishda dramaturglarimiz jiddiy ijodiy mehnat qilganliklari yaqqol kо‘zga tashlanadi. Ulug‘ Sohibqiron tavallud topganining 660 yilligini keng nishonlash g‘oyasi qator dramaturglarimizni ilhomlantirdi. Ular qisqa vaqt ichida о‘ndan oshiq pyesalarni taqdim etdilar. Tо‘ra Mirzo buyuk zotga bag‘ishlangan trilogiya yozdi. Abdulla Oripov «Sohibqiron» nomli she’riy dramani ilhom bilan yozib berdi. Odil Yoqubov esa bu mavzuda birdaniga ikki sahna asar yaratib, «Fotihi Mо‘zaffar yoxud bir parivash qissasi» hamda «Avlodlarga vasiyat» asarlarida Amir Temur faoliyati asosida muhim masalalarni qо‘yadi. O.Yoqubov birinchi asarida Bibixonimga oid afsonadan foydalanib, xalq ijodining motivlariga suyanib haqgо‘ylik, poklikni himoya qilish lozimligini ta’kidlagan. Muallif ikkinchi asarida esa, ikki muammoni kо‘taradi. Birinchidan, otashin muhabbat о‘ziga xos ohangda talqin qilingan bо‘lsa, ikkinchidan esa, hokimiyat, toju taxt uchun olib borilgan kurashlarga katta о‘rin berilgan. Shuni dadil aytishimiz kerakki, Amir Temur xususidagi dramalar ichida, puxtaroq chiqqani, diqqatga sazovor bо‘lgani A.Oripovning «Sohibqiron»idir. Bu asar, avvalo, chiroyli gо‘zal she’r shaklida yozilishi bilan ajralib turadi. Badiiy puxtaligi, gо‘zal tili jihatidan ham boshqa dramalardan jiddiy farq qiladi. A.Oripov ulug‘ zotni buyuk sarkarda, ulkan mamlakatlarni birlashtirib, yuksak davlat yaratgan arbob, olijanob inson sifatida ta’riflar ekan, xoqonning bu fazilatlarini ulug‘lagan holda qon tо‘kishlarini ham chetlab о‘tmadi. Xoja Ahmad Yassaviy bilan Amir Temurni ruhan, tush orqali uchrashtirib, ikki zotning dialoglari orqali ulug‘ hokimning haqqoniy qiyofasini ochishga sazovor bо‘ladi. Mana ahamiyat beraylik. Darvesh Yassaviy Temurga qaratib: «Safar qilmoq shart edimi shul qahratonda?», «Yaratganning iroda-yu inoyati-la, yer yuzining qoq yarmini qо‘lga kiritding. Toju taxting, xonadoning, hadsiz mulking bor». Shunday boylikka ega bо‘lgan Amir Temurga Yassaviy о‘rinli savol beradi. «... Endi nima yetmas senga, Jahongir?», «Temur: Barchasi bor» deb javob qilgandan keyin Yassaviy «Unda yana nima istaysan?» Yassaviyning savoliga: «Ayt-chi, Temur, sen besabab qon tо‘kkanmisan?». «Temur: Adolat va dini Islom himoyasi 25

deb yer yuzini fath ayladim, tartib о‘rnatdim. Yassaviy: ...Jangu jadal, qon tо‘kishlik shartmikan, Amir?» Niyat qancha jozibali bо‘lsa ham, Temur, Qilich bilan murod hosil bо‘lmog‘i gumon. Abdulla Oripov dramasining yana bir fazilati shundaki, u Amir Temur faoliyatidan kelib chiqib, zamonaviy masalalarga ham о‘quvchi diqqat-e’tiborini jalb qiladi. Tarixiy asarga zamonaviy ruh olib kiradi. Bunga misol qilib Amir Temurning quyidagi sо‘zlarini olamiz. U kelgusi avlodlar uchun vasiyatday jaranglaydi. «Siz millatning dardlariga darmon bо‘lingiz, yо‘qsullarni aslo boylar zulmiga bermang, orangizga sira-sira tushmasin nifoq. Umr bо‘yi hazar qiling munofiqlardan, bolalarim, xoinlardan bо‘ling ehtiyot, inson zoti kо‘p narsaga chidaydi, ammo gar adolat poymol bо‘lsa — toqat qilolmas. Adolat va ozodlikni muqaddas biling, yо‘ldoshingiz bо‘lsin doim aqlu tajriba. Har kimlarning qutqusiga daf’atan uchmang... Shunqorlarim, adolatni dastur qilingiz, eng avvalo, Vatan ila Millatni asrang». (Abdulla Oripov «Sohibqiron» she’riy drama. Toshkent, 1996 yil). Amir Temurning nasihatlari bugungi kunimiz uchun nihoyatda dolzarb. Yuqorida tilga olingan sahna asarlari hamda T.Akbarxо‘jayevning «Zamon о‘g‘li», Q.Abdunabiyevning «Amir Temur va Yildirim Boyazid» kabi dramalari Amir Temur shaxsiyati hakida tо‘laroq tasavvur uyg‘otishga imqon bergan. Bularda ulug‘ xoqonning bosib о‘tgan jangovar yо‘li, ya’ni yoshligi, balog‘ati, yetuklik hayoti о‘z aksini topgan. Bu pyesalarda Amir Temurning harakterli xususiyatlari - ulug‘ligi, aql- zakovati, adolatparvarligi, donoligi, g‘olibiyat san’atini egallagani va uni mardlik bilan janglarda qо‘llaganligi, vatanparvarligi, tadbirkorligi ochib beriladi. Yana shuni ham aytish kerakki, mualliflar Amir Temur shaxsiyati asosida zamonining ziddiyatlari, karama- k;arshiliklari, muammolari nimadan iborat ekanligini ham ifoda etishgan. Pyesalarda shu bilan birga Amir Temurning fe’l-atvori, ruhiyati ham ochib berilgan. 26

Imom al-Buxoriy siymosi ham dramaturgiyada kattagina о‘rinni egallaydi. Bu ulug‘ alloma haqida о‘nga yaqin pyesalar dunyo yuzini kо‘rdi. J.Rasultoyevning «Muqaddas ziyo», S.Ehsonning «Muhaddis», M.Ergashevning «Saodat yо‘li», U.Qо‘chqorning «Rasululloh kotibi», R.Magdiyevning «Bir kechalik tush», T.Jumatovning «Imom al- Buxoriy», M.Hamidovaning «Buxoriy muhabbati» kabi asarlarini tilga olishni joiz deb bilamiz. Tо‘g‘ri, bu asarlarning badiiy saviyasi ham, uslublari ham, mavzulari ham turlicha. Bular ichida eng durusti U.Qо‘chqorning «Rasululloh kotibi» she’riy dramasidir. Bu asarning yutug‘i shundaki, unda haqiqiy islom dini fidoyilarining diniy xurofotga oyoq-qо‘li bilan botib ketgan kimsalar — Abu Miskinlarga qarshi kurashi islom shariati asosida fosh qilinishi jihatidan ahamiyatlidir. Islom dini va bilim olamida al-Buxoriyning siymosi о‘zining murakkabligi va ziddiyatliligi bilan kо‘zga tashlanib turadi. Bunday haqqoniy talqin dramaga alohida husn bag‘ishlaydi. Bulardan tashqari boy tariximiz, о‘tmishdagi voqea -hodisalarni kо‘tarib chiqqan, ulardan zamonga bop muammolarini oldinga surgan dramalar bisyordir. Ayrimlarini tilga olib о‘tamiz. Y.Muqimovning «Mangu mash’al», uning H.Rasul bilan hamkorlikda yozgan «Muqaddas Taxtizar», R.Bobojonning «Yusuf va Zulayho», U. Azimovning «Alpo- mishning qaytishi», E.Samandarovning «Jaloliddin Manguberdi», «Ajdodlar qilichi», Z.Muhiddinov,. M.Hamidovalarning «Zahiriddin Muhammad Bobur», E.Xushvaqtovning «Mashrab», A.Suyunning «Sarba- dorlar», N.Qobulning «Na malakman, na farishta» (Mashrab) kabi asarlari tarixni aks ettirishda yangiliklar olib kirishi bilan birga, dramaturgiyamizni turli mavzular, har xil xarakterlar bilan boyitishga xizmat qildi. Adiblarimiz Yо‘ldosh Muqimov va Hayitmat Rasul dovyurak va vatanparvar Spitamen haqida sahna asari yaratib, tomoshabinlarga taqdim etdilar. Mualliflarning niyati eramizdan oldingi IV asrda yuz bergan tarixiy hodisalarni asarda «tiriltirish»dan iborat edi. Ikki kuchning ziddiyatini kо‘rsatish orqali mualliflar Iskandar lashkarlarining yirtqichligini, Spitamen tarafdorlarining ona yurtiga cheksiz muhabbatini bera 27

olishgan. Bu kurash puxta xarakterli shaxslarni oldinga olib chiqadi. Biri Spitamen bо‘lsa, ikkinchisi Iskandar. Tarixdan yaxshi ma’lumki, Iskandar Turon zaminga katta qо‘shin bilan hamla qiladi. U — kо‘p janglarni kо‘rgan, jahonni larzaga solgan sarkarda. Unga bas kelish oson emas. Spitamen uning shuhratidan dovdirab qolmaydi, unga qarshi kurashmoq uchun о‘zida kuch-quvvat topa oladi. Uning kuchi Turon zaminga bо‘lgan cheksiz muhabbatida, xalqning unga ishonchida, matonati va mardligida edi. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, 30 ming qо‘shin bilan kelgan Iskandar askarlaridan faqat 8 mingtasigina omon qolgan. Mana shu faktda Spitamenning kuch-qudrati kо‘zga yaqqol tashlanadi. Dramada bu haqiqat ma’lum darajada о‘z ifodasini topgan. Lekin asarda bir muhim tarixiy haqiqatdan chekinish hodisasiga duch kelamiz. Gap shundaki, qirg‘inbarot urushda oxir-oqibat kim yengadi? Spitamenmi yoki Iskandar? Asar xotimasida Makedoniya shohi yengilib qochib qolganday, spitamenchilar g‘alaba qozonganday taassurot tug‘iladi. Spitamenning mag‘lubiyatga uchragani, uning о‘ldirilganligi haqiqat. Biz bu о‘rinda tarixning aynan о‘zini berish kerak, degan fikrdan yiroqmiz. Badiiy tо‘kimadan foydalanmasdan, ayrim hollarda tarixdan chekinmasdan asar yaratish mumkin emas, albatta. Spitamenning olamdan о‘tganligini kо‘rsatish shart bо‘lmasa-da, uning о‘lmas ruhini, mardligini ifodalash bilan asarni yakunlasa bо‘lardi. Shu bilan birga Y.Muqimovning diqqat-e’tiborini mashhur «Avesto» kitobi qamrab oladi. Ma’lumki, «Avesto»ning 2700 yildan beri yashab, xalqning ardoqli kitobiga aylanib, e’zozlanib kelinishiga sabab unda Sharq xalqlarining falsafiy qarashlari, ma’rifati о‘z ifodasini topganligidir. Avvalo muallif «Navrо‘z naqli» kitobini yozib, «Avesto»ning asosiy mazmunini tahlil qilib berdi. Bu tajriba pyesaning yozilishida qо‘l keldi, oqibatda «Mangu Mash’al» musiqali dramasini yaratishga muvaffaq bо‘ldi. Ochig‘ini aytishim kerakki, «Avesto»ni sahna tiliga kо‘chirish murakkab va qiyin ijodiy mehnat. Uning murakkabligi shundaki, «Avesto» kо‘p syujetli, voqealari bisyor, muammolari turlicha bо‘lgan ta’limot. Lekin muallif tо‘g‘ri yо‘lni tanlab, 28

asardagi ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik о‘rtasida yuz bergan kurashni ifodalab berishga sazovor bо‘ldi. Bu kurash yaxshilik va Xurmо‘zd hukmron bо‘lgan abadiy yorug‘lik hamda yomonlik, Axriman bosh bо‘lgan qorong‘ilik - zulmatdan iborat bо‘lgan yurtga borib taqaladi. Bu holni dramaturg badiiy bо‘yoqlarda ifodalab bergan: Biri mehrin tо‘kar insonga shaydo, Biri zahar sochar bо‘lishi paydo». Asar shunday olijanob g‘oya bilan sug‘orilgan, u pyesaning syujet tо‘qimalariga, xarakterlar mohiyatiga, kompozitsiyaning tо‘zilishiga singib ketgan. Yaqin о‘tmishda ijod etgan atoqli qalamkashlar ham dramaturglar nazaridan birma-bir о‘tgan, ularni ijodga ilxomlantirgan. Agarda siz 30-yillarning о‘rtalarida yuz bergan fojialarni, haqsizliklarni, adolatsizliklarni bilmoqchi bо‘lsangiz, U.Azimning “Kunduzsiz kechalar” pyesasiga murojaat kiling. Muallif CHо‘lponning iztiroblarini, ruhiy azoblarini keng ravishda ochib, shaxsning qiyofasini tо‘la ravishda gavdalantira oldi. Asarni о‘qib, atoqli shoirning taqdiriga cheksiz achinish, zamondagi qirg‘inlarga nafrat his-tuyg‘ularining uyg‘onishi turgan ran. Dramaning eng katta yutug‘i mana shunda. Bir qator ijodkorlar shu mavzuni davom ettirib, CHо‘lpon harakteri- ning ayrim jihatlarini tо‘ldirdilar, boyitdilar. T.Nizomning “CHо‘lpon”, 3. Najmiyning “Zanjirband she’r” asarlari shular jumlasidan. Rо‘yxatni yana davom ettirish mumkin. I.Sultonning “A.Qodiriyning о‘tkan kunlari”, N.Rashidovaning “Usmon Nosir” hamda О‘.Hoshimovning “Qatag‘on” dramalarini ham eslab о‘tish zarur. Bular ham og‘ir, fojiali kunlar haqida tо‘larok tasavvur tug‘dirishga xizmat qiladi. Talantli, nazmda ham, dramaturgiyada ham ajoyib asarlar yozib xalkning izzat-hurmatiga tushgan Usmon Azimovning ulug‘ yozuvchi Oybekka bag‘ishlangan “Adib umri” dramasini xursandchilik bilan kutib oldik. Xursand bо‘lgan tomonimiz shundaki, muallif yozuvchining badiiy portretini yaratishga uringan. 29

Avvalo shuni aytishimiz kerakki, Oybekdek alloma shaxsning obrazini yaratish g‘oyat murakkab ish. Kechagina kо‘z oldimizdan о‘tgan voqea- hodisalarga yangicha tus berib, ifodalash muallifga juda katta qiyinchiliklar tug‘dirgani shubhasizdir. Shunday bо‘lishiga qaramasdan, Oybekning ba’zi xarakterli xususiyatlarini sahnada kо‘rishga muvaffak bо‘ldik. Lekin bir muhim masalaga о‘quvchilarning diqqat- e’tiborini qaratmoqchiman. U ham bо‘lsa Oybek faoliyatini yoritishda hayot mantiqi saqlanmaganligidir. Tо‘g‘ri, Oybek juda kо‘p azoblarni boshidan о‘tkazgan, alam girdoblariga tushib qolgan. Lekin uning butun hayoti boshidan-oxirigacha qiynoqlarda о‘tdi, degan bir tomonlama fikr yuritsak, hayot haqiqatidan chekingan bо‘lamiz. Mana haqiqatni eshitaylik. Oybek 38 yoshida akademik bо‘ladi. Fanlar akademiyasining gumanitar fanlar bо‘limini uzoq vaqt boshqaradi. Respublika Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik qiladi, “Sharq yulduzi” jurnalining bosh muharriri vazifasini о‘taydi. Til va adabiyot institutining direktori bо‘lib ishlaydi, “О‘zbek tili va adabiyoti” jurnalini boshqaradi. О‘n yil Butunittifoq Oliy kengashida deputatlik burchini bajaradi. Respublika Oliy kengashiga bir necha bor deputat bо‘lib saylanadi. “О‘zbekiston Xalq yozuvchisi” unvoniga sazovor bо‘ladi. “Navoiy” romani uchun mamlakatning birinchi darajali yuksak mukofotini oladi. “Bolalik” qissasiga Respublika Davlat mukofoti beriladi. U hukumatning olti ordeni bilan taqdirlanadi. Zarifa Saidnosirova “Oybegim mening” kitobida bunday quvonchli damlarni mamnuniyat bilan qalamga olgan. Eng asosiysi, Oybek doim xalqning e’zozida, ardog‘ida bо‘lgan, kitobxonlar uning asarlarini sevib о‘qishgan va о‘qishmoqda. Xо‘sh, bunday hayot quvonchlarining birontasi “Adib umri” spektaklida о‘z ifodasini topganmi? Oybek taqdiri ba’zan “Kunduzsiz kechalar”dagi CHо‘lponning kechmishlarini ham eslatadi. Farqi shundaki, CHо‘lpon qamoqqa olinadi. Yaqin о‘tmishdagi о‘zgarishlarni inkor etish, unga malomat toshlarini bilib- bilmasdan otish hollari adabiyotimizda onda-sonda bо‘lsa ham uchrab turibdi. Shu munosabat bilan Yurtboshimiz Islom Karimovning о‘ta adolatli gaplarini eslash 30

о‘rinli: “Biz yangi hayot qurish uchun bel bog‘ladik, biroq о‘tmishga malomat toshlarini otmadik. Xalqimizning о‘tmishiga tosh otish gunohi azim, degan aqidani yodda tutdik. О‘tmishni taftish qilish yoki uni inkor etish — о‘z ildizimizni о‘zimiz kesishimiz bilan barobar ekanini yaxshi angladik” (“О‘zbekiston ovozi”, 1992 yil, 9 dekabr). Endi gapni zamonaviy mavzularga, hozirgi davrning muammolarini ifodalagan dramalarga olib о‘taylik. Yuqorida aytganimizday paydo bо‘lgan pyesalar son jihatidan bizda mamnuniyat tuyg‘ularini uyg‘otadi. Bizning xursand bо‘lgan tomonimiz shundaki, mustaqillik davrida dramaturgiyamizga iste’dodli qalamkashlar kirib keldilar. Usmon Azim, Salohiddin Sirojiddinov, Sanjarali Imomov, Erkin Xushvaqtov, Xoliq Xursandov, Rustam Ma’diyev, Nasrullo Qobil, Kamil Avaz, Toir Yunusov kabi mualliflarimiz adabiyotning eng qiyin turining og‘irligini asosan о‘z zimmalarida kо‘tarib kelmoqdalar. Ularning ba’zi asarlari teatrlarimizning jonini kiritdi, tomoshabinlarni teatrlarga bо‘lgan qiziqishini orttirdi. Ularga ma’naviy ozuqa berib, onglarini kо‘tarishga xizmat qildi. U.Azimning “Bir qadam yо‘l” asari tub ma’noda dramaturgiyaning ham, uni sahnalashtirgan О‘zbek Milliy akademik teatrining ham yutug‘idir. “Bir qadam yо‘l” О‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining “О‘zbekteatr” birlashmasi va Teatr ijodkorlari uyushmasining 2002 yilning birinchi mukofoti bilan taqdirlanishi ham bejiz emas. Xalqimizda ibratli naql bor. Bir ota о‘n bolani boqadi, о‘n bola esa bitta otani ham boqolmaydi. Bu g‘oya о‘ziga xos usulda, yangi bir sharoitda U.Azim dramasiga olib kirilgan. Dramadagi mehribon, g‘amxо‘r, farish- taday ota bolalar qaramog‘ida qolib azob chekadi. U butun umri davomida 3 farzandini kо‘z qorachig‘iday asrab, о‘zi yemay-ichmay bolalarini boqib, ularni voyaga yetkazadi. Muallif keksa insonning ichki dunyosini, uning quvonchlari va iztiroblarini mahorat bilan ochib beradi. Shular bilan birga S.Imomovning “Shayton va farishta”, S.Sirojiddinovning “Osmonning bag‘ri keng”, “Fig‘on”, S.Azlarovning “Qaytar dunyo”, O.Hakimovning “Qо‘sh kabutar”, A.A’zamning “Ustasi farang”, H.Rasulning 31

“Qaro vafo”, J.Yusupovning “Qabohat tuzog‘i XXI”, T. Malikning “Zaharli tomchilar”, J.Mahmudning “Berk kо‘cha”, N.Qobulning “Tо‘da” (“Adashganlar”), N. Abbosxonning “Bog‘” (“Jaydari kelin”) kabi asarlariga ham ijobiy munosabat bildirsak, adolatli gapni aytgan bо‘lamiz. Bu asarlarning hammasi Toshkent va viloyat teatrlarining sahnalariga yо‘l olgan. Tomoshabinlarda iliq tasavvur tug‘dirgan. Yosh dramaturglar haqida gap ketganda, birinchi navbatda kо‘z oldimizda Erkin Xushvaqtovning ijodiy faoliyati gavdalanadi. Chunki hech bir qalamkash qiska bir davrda E.Xushvaqtovday unumli ijod qilmagan. U о‘ndan oshiq pyesalar yozdi, ular sahna yuzini kо‘rdi. E.Xushvaqtov keng qamrovli ijodkor ekanligini isbot qildi. U ham komediya, ham drama, ham tragediyalarni yaratishdan tashqari, “О‘zbekfilm”ni ham asarlar bilan ta’minlab turibdi. Yaqinda uning “Bir kuni Afandi...” ssenariysi asosida filmi ekranga chiqarildi. Abdulla Qodiriyning “О‘tkan kunlar” romanini ham inssenirovka qilib, juda qiyin, mas’uliyatli ijodiy ishni epladi. Ma’lumki, 300-400 betli romanni sahnaga kо‘chirishni о‘zi bо‘lmaydi. Yana shuni aytish kerakki, ulug‘ adibning romanlarini eng muvaffaqiyatli sahna nusxasini bunyod etgan ham E.Xushvaqtovdir. Avvalambor shuni aytishim lozimki, E.Xushvaqtov xalq ogzaki ijodini, milliy urf- odatlarimizni, udumlarimizni yaxshi о‘rganib chiqqan. U о‘z asarlarining tili ustida ham jiddiy ishlagan. Ular ham xalqona, sodda, ravon, shirali. Maqol, qochirimlarga boy. Bu esa, asarning badiiy libosiga husn bergan, kahramonlarning nutqlarini individuallashtirishga imkon tug‘dirgan. Mana ayrim iboralarga ahamiyat beraylik. “Chimildiq”dan: “Kelin bamisoli qulf, kalitini topib oching!”, “Nega yomg‘irda qolgan musichadek qunishib о‘tiribsizlar?” Yana shu asardagi momoning kuyov-kelinga aytgan sо‘zlari: “Mosh-guruchdek aralashib ketaylik, deb yaxshi niyat bilan moshxо‘rdani ichib olinglar, yupqaday bir-birimizga yopishib ketaylik, deb yupqadan yenglar...” “Qalliq о‘yini” spektaklidan bir epizod: “Abdunazar: Yaxshi ham sizday ichkuyar 32

momo bor. Baraka toping. Momo: Ha, qishloqning yirtig‘iga yamoq bо‘lib yuraman-da” (21-bet). Shunga о‘xshash о‘rinli, obrazli iboralarni kо‘p keltirishimiz mumkin. Shuni aytib о‘tishimiz lozimki, E.Xushvaqtov asosiy ijodini folklor-etnografiyada bо‘lgan mavzularni yoritishga, undagi muammolarni kо‘tarishga qaratgan. Uning bu niyati tahsinga sazovor. Chunki о‘zbek xalqini kо‘z-kо‘z qilib kо‘rsatadigan, maqtovga loyiq bо‘lgan udumlari, urf-odatlari bisyor. Tо‘g‘ri, yaqin о‘tmishda ularga yetarli e’tibor berilmadi, ayrimlari unutildi, qoralandi. Bu jihatdan, E.Xushvaqtovning zо‘r berib udumlarimizni badiiy asarlar orqali sahnaga olib chiqishlari, ularni kо‘tarib, yangi zamon tomoshabinlariga namoyish etishiga tan berish kerak. Xо‘sh, о‘zbek xalqining urf-odatlari, kechmishlari E.Xushvaqtovning pyesalarida qanday aks etgan? Ular muqaddas qadriyatlarimizga mos kelib, ma’naviyatimizni yuksaltirishga xizmat qiladimi, badiiyat olamimizda yangi qadamlar bо‘la oladimi? Shu talablardan kelib chiqib, E.Xushvaqtovning dramaturgiyasiga yondashmoqchimiz. Qalamkashning “Chimildiq”, “Qalliq о‘yin”, “Qirmizi olma”, “Andishali kelinchak”, “Ayolg‘u” kabi sahna asarlarining xarakterli tomoni shundaki, ularning barchasiga iloji boricha udumlar ruhi, mazmunini singdirib yuborishga harakat qilingan. Shuni aytib о‘tishimiz lozimki, pyesalarning hammasi xalqimizning faxri bо‘lgan О‘zbek Milliy teatrining sahnalaridan joy olgan, ular ketma-ket tomoshabinlarga namoyish qilinadi va qilinmoqda. Ma’lumki, teatr bu muqaddas dargoh, hayot kо‘zgusi, turmush dorulfununi. U katta hayotni kichkina shinam sahnaga olib о‘tib ifoda etadi, tomoshabinlarga haqiqat saboqlarini beradi, yaxshi narsalarga ergashishga, yomonliklardan nafratlanishga undaydi. Teatr chin ma’noda tomoshabinlarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, ezgulikka da’vat etib, ma’naviy ozuqa beradi. Shu sababdan ham tomoshabinlar teatrga intiladilar. Ular har bir spektakldan nimanidir olib ketishga, tafakkurlarini charxlashga, dardlariga malham topishga urinadilar. Ha, haqiqiy badiiy jihatdan puxta sahna asarlari tomoshabinlarga hamroh bо‘lib, ularni ma’naviy jihatdan boyitadi. 33

Shu bilan birga, shunday asarlar ham yaratilayaptiki, ularni faqat tomosha qilish, shunchaki madaniy xordiq chiqarish, kо‘ngilxushlik qilish, yengil - yelpi kulish uchun kо‘rish mumkin. Bular ichida E. Xushvaktovning ham asarlari yо‘q emas. Ulardan tomoshabin qanday ma’naviy ozuqa olishi masalasi nazardan soqit qilingan. Ming afsuski, E. Xushvaktovning ayrim asarlarini kо‘rib, hayron bо‘lib, ranjiydi kishi. Nima uchun? Eng avvalo, shuni aytish kerakki, muallif folklor- etnografiya niqobi ostida hayot haqiqatidan, jamiyatning dolzarb muammolaridan chekingan, shunday qilib mantiqiy buzgan, badiiylikka shikast yetkazgan. Gо‘yo badiiy fantaziyasini ishga solganday bо‘lib, о‘zi xohlagan, didiga mos tushgan narsalarni asarlariga olib kirgan. “Chimildiq” va “Qalliq о‘yin” dramalarida aks etgan voqea va hodisalarning deyarli hammasi tо‘qimalardan iborat. Biz bunday badiiy asarda tо‘kimalardan foydalanmaslik kerak, degan fikrda emasmiz, aslo. Adabiyotda tо‘qimalar haqiqatni kuchaytirib, bо‘rttirib kо‘rsatishga xizmat qilgan. E.Xushvaqtov asarlarida esa, boshqacha vaziyatni kо‘ramiz. Muallif uzoq о‘tmishda sodir bо‘lgan urf-odatlarni qalamga olib, hozirgi kunga kо‘chirib ifoda etgan. Gapni “Chimildiq”dan boshlaylik. Voqea kuyovning chimildiqqa kirishidan boshlanadi. U bо‘lajak qaylig‘ini umrida kо‘rmagan. Kelin karmi, chо‘loqmi bular uni qiziqtirmagan. Tavakkal qilib uylanyapti. Axir hozirgi kunda bunday hodisa bо‘lishi mumkin- mi? Ishonib bо‘ladimi? Kuyov nahotki shunchalik nodon va beparvo bо‘lsa. U о‘zini о‘tga tashlayaptimi yoki suvga, farqi bо‘lmasa. Hozirgi zamonda fan va texnika taraqqiy etib, internetda dunyoning narigi burchagidagi qiz bilan yigit tanishayotgan davrda pyesadagi kuyovtо‘ra hayot-mamot masalasiga befarq bо‘lsa. Chimildiq manzarasi soxta bо‘lgandan keyin undagi monolog va dialoglar ham shunga yarasha tarzda davom etadi. Shunisi xarakterliki, kelin zо‘rlab turmushga beriladi. Buning uchun u ota-onasini karg‘aydi, ulardan nafratlanadi. Chimildiqdan chiqib ketishga, xotin bо‘lmaslikka katiy qaror qiladi. Mana о‘zidan eshitaylik: “О‘lsam о‘laman, о‘zimga «qо‘lini tekkizdirmayman”. Kelin yarim kechada ham qо‘rqmasdan uyiga ketmoqchi. 34

Xarakterli tomoni shundaki, qat’iy fikrda turgan kelin birpasda qaroridan voz kechib, xotinlikka rozi bо‘ladi. Xо‘sh, о‘qimishli, bilimli Zebunisodek shoira bо‘lmoqchi bо‘lgan, mumtoz shoiralarning asarlarini mutoala qilib, buyuk shoir Sa’diyning g‘azallarini yoddan bilgan didli, farosatli kelin, jо‘n-jо‘n hikoyalarga mahliyo bо‘lib, birdan butunlay о‘zgarib ketadimi? Qani hayot mantig‘i? “Qalliq о‘yini” “Chimildiq”dan kam farq qiladi. Muallif turli yо‘llar bilan bо‘lsa ham bо‘lar-bо‘lmas voqea-hodisalarni asarga kiritib tomoshabinlarni qiziqtirmoqchi bо‘ladi. Yangi zamon vazifalari va talablariga mos tushmagan qalliq о‘yin uydirmadan boshqa narsa emas. Bir о‘ylab kо‘raylik. Hozirgi kunda kim chimildiqqa, yorini avval bir kо‘rmay kirgisi keladi. Yoki “Qalliq о‘yin”ga ruju qо‘ygisi keladi. Shu jihatdan qaraganimizda yuqorida tilga olingan asarlar jiddiy ravishda oqsaydi. E.Xushvaqtovning “Qirmizi olma” asarida gap halollik, soflik, poklik ustida ketadi. Buning uchun muallif xalq ijodidan qiziqarli hodisani topib, uni umumlashtirib sahnaga olib chiqqan. Lekin bu asarda ham E.Xushvaqtov oldingi pyesalarga о‘xshagan sun’iy ravishda qiyinchiliklar orttiradi, haqiqatdan chekinib, yasama hodisalarni ifodalashga о‘tib oladi. Bu nimada kо‘rinadi? Qurbon momo nevarasi Rushanani Abbosga maymoq, chuloq qiz deb ta’riflaydi. Buni isbotlash uchun uning basharasini xunuk qilib kо‘rsatishadi. Abbos uning badbashara yuzini kо‘rib, “hushidan ketib yiqiladi” (16-bet). Rushananing diydorini kо‘rish dardida yurgan Abbosning shunday ahvolga tushib qolishi ham uni niyatidan qaytarmaydi. Qizik hodisa- da. Yigit umrida kо‘rmagan qizni sevib qoladi. Yana yasamalik, sun’iylik davom etadi. Keyinchalik Rushana tuppa-tuzuk qiz bо‘lib chiqadi. Bular esa zо‘rma-zо‘raki syujet yasash usulidir. “Andishali kelinchak” spektakli haqida gapirsak. Asar bilan tanishamiz. Bu asarda ham muallif yana о‘zining sevimli mavzusi - udumlarga murojaat qiladi. Ularning ruhidan kelib chiqib qalam tebratadi. Bu ayniqsa, nimada kо‘rinadi? Bosh qahramon - kelinchakning о‘taketgan itoatkorligida, mazlumaligidadir. U chо‘riday xizmat qilishga qaramay qaynonasi uni xо‘rlaydi, zug‘um qiladi. Bu 35

personaj hayot mantig‘idan kelib chiqib ifodalandimi? Bunga ijobiy javob berishga qiynalamiz. Nima uchun? Avvalambor, uning xarakteri, qilmishlari, qilgan yumushlari bilan tanishib chiqaylik. Kelinchak о‘lguday, yotib qolguncha xizmat qiladi. U aqlli, es-hushli, chevar ayol. U hamma yumushlarini a’lo darajada bajaradi. Ammo qaynonasi unga hech tinchlik bermaydi. Qildan qiyiq axtargani axtargan. Qaynona kelinga shunday zulm о‘tkazadiki, unga bardosh berish uchun temirdan asab kerak. U kelinning yuklarini olib chiqib, uyidan haydagan kezlarida ham churq etmaydi, nolimaydi. Kelin jonli inson, u о‘z qadrini bilishi, adolatsiz, о‘rinsiz ta’na - dashnomlarga chidamay yorilishi mumkin-ku! Hayot mantig‘ii shunday munosabatda bо‘lishga da’vat etadi. Shu bilan birga spektaklning yechimi ham bizda shubha tug‘diradi. Asar oxirida qaynona kelinning homilador bо‘lganini eshitib, butunlay boshqacha bо‘lib qoladi. Temirday xarakterga ega bо‘lgan qaynona birdan ipakday mayin holga о‘tadi- qо‘yadi. Demak, yechim voqealar oqimidan, syujet rivojidan, hayot mantig‘idan kelib chiqib, ishonarli hal qilinmagan. Ma’lumki, dramada eng qiyini ham, eng zaruri ham yechimdir. Pyesada voqea-hodisalarni haqqoniy rivojlantirish qanchalik muhim ahamiyatga ega bо‘lsa, ularni mantiqan ishonarli qilib yechish ham shunchalik qimmatga ega. Bu masala atoqli dramaturglarning ham kо‘p boshini qotirgan. Buyuk nazariyachi Aristotel: “Har qanday tragediya tugun va yechimdan iborat” deb bejiz aytmagan. Ulug‘ rus adibi A.P.Chexovning fikricha, kimda-kim о‘z asarlarida yangi-yangi yakunlarni kashf eta olsa, u dramagurgiyada yangi bosqich ocha bilgan bо‘ladi. E.Xushvaqtovning yechimni real tarzda hal kilmasligi boshqa asarlarida ham uchraydi. “Chimildiq”, “Andishali kelinchak” dramalari ham bunday nuqsondan xoli emas. Syujet tuzilishiga, kompozitsiyaga, konfliktga, yechimga yetarli ahamiyat berilmaslik qaytariqlarga olib kelib, asarlarga soya tashlagan, badiiylikka putur yetkazgan. Syujet davomida hikoyalar aytish vositasi, bir necha asarlarda (“Chimildiq”, “Qalliq о‘yin”, “Qirmizi olma”) qaytariladi. “Yor - yor”larni xohlagancha 36

uchratamiz. Ular shunchalik kо‘p aytiladiki, joningizga tegib ketadi. Bularga о‘xshash yana bir nuqson kichik- kichik epizodlarning asosiy syujet yо‘nalishiga bog‘lanmaganligidir. Birgina misol keltiramiz. “Andishali kelinchak”da bosh qahramonning xonadoniga bilib-bilmasdan turli hunarlar qilib, ketma-ket qо‘shnilari kirib kelaveradi, qо‘shnilarning bachkana qiliqlari voqealar oqimiga begona bо‘lib qolgan, ular bilan uyg‘unlashmagan. E.Xushvaqtovning dramalari yana muhim bо‘lgan bir muammoga diqqatimizni qaratishga majbur etadi. Asarlarida yengil-yelpi, о‘rinsiz qochirimlar, bema’ni xatti-harakatlar, axloqsiz gaplar tomoshabinlarni ranjitadi. Ayniqsa, bu hol “Qalliq о‘yin”, “Andishali kelinchak”da bо‘rtib kо‘rinadi. Mana bu dialogni eshitaylik: “CH o n n a m a: ... Otingiz nima? X o l b i k a: Xolbika! CH o n n a m a : Yuzingizda xolingiz y о‘g‘ u, xolingiz q ayerda? X o l b i ka: ... k о‘ rinmaydigan joyimda!” (19-bet). Demak, q ayer ini k о‘ zda tutib gapirgani ma’lum. Xuddi shunga о‘ xshash bemaza gapni “Andishali kelinchak”da h am eshitamiz. Qa ynonaning qо‘ shnisi lozimini k о‘ tarib, xolini k о‘ rsatmokchi b о‘ lganda, uy bekasi, uni hammomda k о‘ rganman, deb harakatdan t о‘ xtatadi. Bu odobsizlikning yor q in namunasi emasmi? E.Xushvaqtovning dramaturgiyasida bachkana lu q malar, sun’iy harakatlar bilan kulgi chi q arishga urinishlar bisyor. Ayrim teatrshu- noslar asarlardagi bu ji h atlarini nazarga olib, ularni “komediyalar” deb atashmo q da. Axir, komediyani bu tarzda yaratib b о‘ lmaydi-ku. Aslida kulgi spektakl syujet i ga, k onflikt tabiatiga, q a h ramonlarning harakatlariga singib, uy g‘ unlashib ketgan ta q dirdagina komediya yuzaga keladi. Kulgi asar mazmun i ni boyitishi, tomoshabinlarga chin q uvonch baxsh etishga xizmat qilishi kerak. Bu so h ada namuna b о ‘ladigan komediyalarimiz mavjud. Hamzaning “Maysaraning ishi”, Abdulla Qahhorning “Tobutdan tovush”lari, B.Rahmonovning “Yurak sirlari”, Said Ahmadning “Kelinlar qо‘zg‘oloni”, E.Vohidovning “Oltin devor”ini eslash kifoY. Ming afsuski, 37

E.Xushvaqtovning kо‘p pyesalarida kuldirish uchun kuldirish asosiy о‘rin egallagan. Ba’zi teatrshunoslar E.Xushvaqtovning ijodini quvvatlash maqsadida yangi terminlarni о‘ylab topmoqdalar. Uning asarlari “tomosha janrida” yozilgan emish. Ochiq-oydin aytishimiz kerakki, bunday janr adabiyotning qonun- qoidalarida uchramaydi. Shuni ochiq-oydin ta’kidlab aytishimiz kerakki, hadeb folklor-etnografik mavzularga yopishib olmasdan, mustaqillik davrining qahramonlarini obrazlarini yaratish maqsadga muvofiqdir. Bu borada keksa dramaturglarimizning ijodiy mehnatlari diqqatga sazovordir. Shukrulloning “Tо‘ydan keyin tomosha”, E.Samandarning “Bashorat”, O.Yoqubovning “Bir koshona sirlari” kabi pyesalari eng qiyin turda ham, teatrlar sahnalarida ham ijobiy hodisalar sifatida taqdirlandi. Chunki ular hayotimizning dolzarb muammolarini, davr uchun zarur bо‘lgan masalalarni qalamga olganlar. Keyingi yillarda taniqli adib Erkin A’zam dramaturgiya sohasida ham barakali ijod qilmoqda. Uning bir qator dramatik, kinoqissalari sahnaga qо‘yildi, ekranlashtirildi. Jumladan, uning “Jannat о‘zi qaydadir” asarining sahnalashtirilishi о‘zbek dramaturgiyasining bir yutug‘i deyish mumkin. Umuman olganda, har bir dramaturg о‘z uslubi, о‘z qahramonlari bilan dramaturgiya olamiga kirib keldilar. О‘tgan asr boshlarida shakllangan о‘zbek dramaturgiyasi bugun katta yо‘lni bosib о‘tdi. Mustaqillik yillarida esa u yanada boyidi. Bugun adabiyotimizga yosh dramaturglar kirib kelmoqda. Ularning asarlarida о‘ziga xoslik, yangi qahramonlar, yangi obrazlarni kо‘rishimiz mumkin. Bu esa о‘zbek dramaturgiya san’atinining rivojlanish pallasida ekanligini kо‘rsatadi. 38

II BOB. Erkin A’zamning dramaturglik mahorati I.1. “Jannat о‘zi qaydadir” dramasida hayot haqiqati va badiiy tasvir Erkin A’zamning “Jannat о‘zi qaydadir” dramasida davrning jiddiy masalalari qalamga olingan. Dramada kolliziya, konflikt, xarakterlar rivoji, kulminatsiya, yechim, zamonaviy о‘ziga xosliklar bor. Asarning aksariyat qahramonlari dastlab yer yuzidagi jannatga mahliyo bо‘ladilar, unga intiladilar. Hamma narsa Robiyaning Birlashgan amirliklar singari xorijiy mamlakatlarga borib-kelishlaridan boshlanadi. Ma’lumki, savdo-sotiq ishlari bilan shug‘ullangan kishilar ma’lum manfaat kо‘radilar. Hatto har bir borib kelishlarida shunday mablag‘ topa oladilarki, bunday mablag‘ni о‘z vatanida halol mehnat bilan kun kechirayotgan kishi besh- 39

о‘n yil ichida ham topa olmasligi mumkin. Bunday katta imkoniyatga erishgan kishilar, kapitalistik munosabatlar qonuniga kо‘ra, yangi-yangi imkoniyatlarni topish ilinjida yashaydilar. Endi ularni avvalgi maishiy turmush normalari mutlaqo qanoatlantirmaydi. Robiya ana shunday “yangi hayot”ning ana shunday betо‘xtov oqimiga tushib qoladi. Uning allaqaysi safarda tanishgani Rahmatullo о‘zining shaxsiy manfaati yо‘lida uning kо‘ni-qо‘njini puch yong‘oqlar bilan tо‘ldiradi. Uning yordamida katta boylik orttirishi “mumkinligi”ni sezgan Robiya esa endi oilasi bilan bu dunyoning “jannat”i – Amerika Qо‘shma Shtatlariga kо‘chib ketish payiga tushadi. Drama murakkab sujet chiziqlariga ega bо‘lgan, kо‘p planli (rejali) asar emas. Voqea asosan bir oila doirasida kechadi. Binobarin, uni kamer xarakteridagi asar, deyish ham mumkin. Ammo drama shu qadar boyki, undagi qariyb har bir obraz muhim yukka ega, har bir motiv muhim ijtimoiy vazifani bajaradi. Shunday muhim motivlardan biri “Jiydalidan chiqqan” Jо‘raqul obrazidir. Jо‘raqul sovet tuzumi davrida oliy о‘quv yurtlarining birida domlalik qilib, el-yurt о‘rtasida muayyan obrо‘ orttirgan. Uning maishiy turmushi ham boshqalarnikidan yaxshi bо‘lgan bо‘lsa yaxshiki, yomon bо‘lgan emas. Ammo SSSR degan qudratli davlatning tarix qa’riga kirishi va uning о‘zidek qudratli mafkurasi – marksizm- leninizm ta’limotining sovun kо‘pigidek parchalanib ketishi bilan tarix fanlari doktori Jо‘raqulning nafaqat jamiyat, balki oiladagi mavqei ham keskin о‘zgaradi. Endi oila jilovi uning xotini Robiyaning qо‘liga о‘tadi. Robiya oilaning “iqtisodiy baza”sini ta’minlovchi va idora qilib turuvchi kishi sifatida eriga ham о‘z ta’sirini о‘tkazadi. Butun hayotini marksizm-leninizm fanini о‘qitishga bag‘ishlagan Jо‘raqul hayotining sо‘nggi yillarida aziz umri behuda о‘tganini tushunadi. Jо‘raqulning umri kimningdir sotqinligi tufayli emas, balki sovet siyosiy tuzumining qо‘pol tarixiy xatolari orqasida zoye ketgani ma’lum bо‘ladi. Robiya bilan Jо‘raqul garchand er-xotin bо‘lsalar-da, tasvir etilgan tarixiy vaqtda bir-biridan uzoqlashib borayotgan ikki olam sifatida gavdalanadilar. Farzandlar - tarixiy sharoit taqozosi bilan -ularni о‘zaro yaqinlashtirishga qodir emas. Ularning 40

biri onalari tomonida bо‘lib, jannat orzusi bilan yashayotgan bо‘lsa, ikkinchisi hali hayotiy pozitsiyasini aniq belgilab olgan emas. Xullas, ota yolg‘iz. Xotini ham, farzandlari ham, shogirdlari ham uning jarohatiga malham bо‘lolmaydilar. Jо‘raqulning asar voqealarida ishtirok etgan shogirdi esa mо‘may pul hisobiga domlasidan doktorlik dissertatsiyasini yozdirib olish maqsadi bilan yashaydi. Shunday sharoitda yashayotgan Jо‘raqul tun chog‘i bepoyon ummon bag‘rida qolgan yolg‘iz kemaga о‘xshaydi. Uning najot sohiliga yetib olishdan kо‘ra g‘arq bо‘lishi aniqroq. Robiya talpinayotgan jannat bog‘lari shunday arosatda qolgan Jо‘raqul uchun najot sohili bо‘lishi mumkin. U dastlab xotini chizgan chiziqdan borishni, binobarin, najot sohiliga chiqib olishni istaydi. Xullas, oilada yagona fikr, yagona maqsad paydo bо‘lgandek bо‘ladi. Lekin Jо‘raqul oddiy kishilardan emas. U aqlli, fikrlovchi, mamlakatda, shu jumladan, о‘z oilasida kechayotgan ijtimoiy-ma’naviy jarayonlarni tahlil qila biluvchi, uning “jannat”ga borishiga ayni paytda imkon beruvchi va monelik qiluvchi omillarni tarozi pallasiga sola biluvchi kishi. U Robiya hadya qilgan yoshlar sport kostyumini kiyganida masxaravozga о‘xshab qolganini sezadi. U о‘zining ma’lum yoshga borganini inobatga olmay iloji yо‘q. U “jannat”ga yetib borgan taqdirida “jannat” uni – keksayib qolgan sobiq markschi domlani qabul qiladimi yo yо‘qmi, u yerga kerakmi yo yо‘qmi, - shu haqida о‘ylaydi. Qolaversa, ahyon-ahyonda bо‘lsa-da, kindik qoni tо‘kilgan Jiydaliga borib, ota-onasining qabrini ziyorat qilib, qarindosh-urug‘larini kо‘rib, armondan chiqib turadi. Uni Jiydali bilan bog‘lovchi ana shu kо‘rinmas ip Vatan mehri deb ataladi. Olis va notanish “jannat” arosat sahrosida qolgan Jо‘raqul uchun shirin orzu, aniqrog‘i, xomxayol, xolos. Ammo Jiydali xom xayol emas, uning yoshligi, uning kamalak ranglari bilan tovlanuvchi xotirasi, uning mо‘rt bugunini qо‘riqlab, ertangi kuniga nur tashlab turuvchi rо‘yo. U ana shu kо‘rinmas ip bilan chambarchas bog‘langan. Adib dramasida ana shu psixologizm, ana shu ziddiyatni ochishga intilgan. Shu psixologizmning hamda ijtimoiy va ma’naviy yо‘nalishdagi ziddiyatlarning dramaturgiyada mavjudligi asar muvaffaqiyatini ta’minlagan muhim omildir. 41

Umuman, qahramonlarning hozirgi voqelikda kechayotgan jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi, о‘z taqdirlarida ikki davr – ikki ijtimoiy tuzumning muhim masalalarini aks etirganligi va pirovardida asarning milliy g‘oya talablari bilan о‘zaro uyg‘unlashib ketganligi mualliflar ilg‘or ijodiy pozitsiyada turganini namoyish etadi. Shu yerda bir narsani alohida ta’kidlab о‘tish zarur. Bu, Erkin A’zam asarining nafaqat aniq qahramonlar, aniq konflikt, aniq insoniy munosabatlar asosiga qurilganligi, balki har bir qahramon replikasining puxta о‘ylanib, о‘zbekona shirali va ixcham tilda ifodalanganidir. Erkin A’zamning dramaturgiya qonunlarini yaxshi bilishi yana bir epizodda, ayniqsa, ish bergan. Bu, uzoq safarga otlanish о‘rniga Jiydalikka ketib qolgan Jо‘raqulning xotiniga yozib qoldirgan xati bilan bog‘liq epizoddir. Xat adabiyot va san’at asarlarida ijodkorlar tomonidan keng qо‘llanib kelgan va qо‘llanib kelayotgan badiiy priyomlardan biri. Masalan, A.S.Pushkinning “Yevgeniy Onegin” she’riy romanidagi Tatyananing xati yoki shu asar asosida yozilgan P.I. Chaykovskiy operasidagi xat sahnasi. Bu har ikkala asarga alohida badiiy joziba bag‘ishlagan narsa – shu xatdir, uni ifodalash usuli va ijro mahoratidir. Biz Jо‘raqulning Robiyaga atalgan xati bilan Sardor vositasida tanishamiz. Sardor ovozining bir zumda Jо‘raqul ovozi bilan almashishi, xatni о‘qish paytidagi pauza, holat va harakatlarning о‘zgarishi asardagi dramatizmni kuchaytirib yuboradi. Biz mavhum holatdan sekin-asta Jо‘raqulning о‘z hayotini qayta-qayta tahlil qilib, sodir bо‘lgan arosatli vaziyat uchun о‘zini aybdor hisoblayotganini bilamiz. Xatning keyingi jumlalari shunday dramatizm bilan yо‘g‘rilib boradiki, xuddi qahramonlar hayotida ketma-ket larzakor voqealar sodir bо‘lgandek: “...Bibirobiya, men bu gaplarni senga kо‘pdan beri aytolmay kelardim. Jiydaliga jо‘nashdan oldin xat qilib yozishni ma’qul bildim. Xotin, men sening oldingda, farzandlarimning oldida behad aybdorman. О‘ylab kо‘rsam, umrim xatolarga tо‘la ekan. Bu xatolar... adashuvlar orqasida bilib-bilmay sizlarning ham 42

hayotingizni barbod qilibman. Farzandlarimni о‘zim bir umr sadoqat bilan xizmat qilgan g‘oya ruhida tarbiyaladim, Balki, hamma bema’niliklar shundan boshlangandir. Bо‘lmasa, menga ham kim qо‘yib ediki... о‘zim bir Jiydalidan chiqqan Jо‘raqul bо‘lsam! Kо‘rmaganning kо‘rgani yomon bо‘lar ekan, Bibirobiya! Zamonni ayblamoq endi befoyda. Bari-bariga о‘zim aybdorman. Seni – bippa-binoyi musulmon ayolni о‘zimcha zamonaviylashtirmoqchi bо‘ldim-a! О‘shanda buning oqibatini bilganimda, xudo haqqi, uydan tashqariga chiqarmasdim seni!.. 9 ” Bu xat sо‘zlarini Robiyaga ingliz tilini о‘rgatayotgan Sardor о‘qir ekan, biz Domla (Jо‘raquli) ning Jiydaliga ketayotganini, Robiya va qizlarining ruhiy olamida bо‘layotgan о‘zgarishlarni kо‘rib turamiz. “Harakatdagi tasvir” fonida Domlaning tazarru sо‘zlari yangrashda davom etadi: “Bir yildan bu yog‘iga, о‘sha Amerikaga ketish vasvasasi boshlangandan beri ikkilanaman, о‘ylayman. Endi qarorim qat’iy – men bormayman! Chunki ota- onamning xoki-suyagi Jiydalida! Yetti pushtim о‘sha yerda!... ...Komilangga ayt, qizini biror musulmonga uzatsin, u yoqlarda ham topilar... Melis mendan ranjib yurmasin. Aytib q о ‘y, undan norizo emasman. Uni y о ‘rig‘imga solaman, deb behuda uringan ekanman. Musiqachi b о ‘lsa - b о ‘lar. Jiydalidan ham bitta shunaqasi chiqsa chiqibdi-da... Robiya, sendan iltimos, ketishlaringdan oldin bir borib, anovi jafokash ammamizdan xabar olinglar, x о ‘pmi? Ehtimol keyinroq о ‘zim kelib, u kishini qishloqqa olib ketarman. Yana bir gap. Tursunboy k о ‘rinib qolsa, aytarsan. Ishini yozdirmoqchi b о ‘lsa, boshqa birortasini topsin – men endi unaqa noma’qulchilikka borolmayman... 10 ” Bu s о ‘zlarda tilgan olingan Komila - Domlaning qizi. “Zamonaviy tarbiya” k о ‘rgani uchun u rus yigitiga turmushga chiqib, ismi Klara b о ‘lib qolgan. Nomi “Marks”, “Engels”, “Lenin”, “Stalin” s о ‘zlari asosida yasalgan Melis о ‘yinqaroq, tarala-yalladan boshqa narsani bilmaydigan yigit b о ‘lib ulg‘aygani uchun Domla 9 Аъзам Э. Жаннат ўзи қайдадир: ҳикоялар, киноқиссалар,драматик асар ва публицистик миниатюралар. – Т.: Шарқ, 2007, 210-211-б. (Бундан кейинги ўринларда ҳаволалар шу асардан олиниб, саҳифаси кўрсатилади). 10 Ўша асар, 211-212-б. 43

uni u qadar xush k о ‘rmagan. Tursunboy esa Domlaning shogirdi. U pul bilan dissertatsiya yozdirib, olim b о ‘lib yurgan kimsalardan biri. Domla-J о ‘raqulning ularga atalgan bu s о ‘nggi s о ‘zlarida ham u n ing о ‘tgan umrini taftishlab, о ‘z vijdoni oldida tazarru qilayotgani sezilib turadi. “Oxirgi gap: anovi Rahmatullodan hushyor b о ‘l, Robiya! K о ‘ngli toza emas, u odamning! Bilishimcha, Jiydaligayam aloqasi kamroq. Uning Vatani – boshqa... Bibirobiya, xudo yor b о ‘lsin sizlarga! Biz endi k о ‘risholmasak kerak. Diydor qiyomatga qolmasa deb q о ‘rqaman, xotin! 11 ” Shu xat s о ‘zlarida butun umri va mehnati zoye ketgan insonning fojiasi о ‘zining yorqin ifodasini topgan. Bu inson esa olis bir qishloqda tug‘ilib, aql- idroki, axloq va odobi bilan universitet domlasi darajasiga k о ‘tarilgan kishidir. U h alol bilan haromni ajratibgina qolmay, haromdan hazar qiladigan, о ‘zining ruhiy olami va aql-farosati bilan Jiydalida ham, shaharda ham hurmat va e’tibor qurshovida yashagan kishidir. Ammo u, aksar ziyolilar singari, har vaqt pri ns ipial pozitsiyada tura olmagan. Tursunboy Domlaning u yoq-bu yog‘ida о ‘rmalashib yurgani, uning va oilasining yukini yengil qilib, k о ‘nglini olgani uchun unga nomzodlik dissertatsiyasini yozib bergan. Uning butun hayoti davomida y о ‘l q о ‘ygan xatolaridan biri – ana shu... Jо‘raqul sovet davrida shakllangan markschi-leninchi dunyoqarashli olimlardan biri bо‘lganligi tufayli о‘z vaqtida qizi Komilani Klara deb atay boshlagan, о‘g‘liga esa Melis ismini bergan. Bu uning milliy ildizlardan, о‘zligidan uzoqlashishi edi. Biz, kinoshunos va kinotomoshabinlar, Jо‘raqulning mazkur xati bilan tanishish jarayonida uning о‘z xatolarini tо‘la idrok etib, ruhiy azoblarni boshdan kechirib, ana shu arosatli holatdan о‘zligiga qaytgan, uni tuqqan ota-onasi, uni tuqqan zaminga bо‘lgan mehr-muhabbati tantana bilgan Jо‘raqulni kо‘ramiz. “Uning Vatani boshqa”, - deydi u yuragida Vatan tuyg‘usi emas, mol- mulkka ehtirosi jо‘shib turgan Rahmatullo haqida. Ha, Rahmatullolar qayerga borsa, Amerikagami, Turkiyagami, Avstraliyagami, - ular о‘sha yerda о‘z 11 Ўша асар, 212-б. 44

Vatanlarini topadilar. Lekin Jо‘raqul uchun faqat bitta Vatan bor. Bu, bag‘rida Jiydali qishlog‘i ham bо‘lgan о‘zbek diyoridir. “Jannat о‘zi qaydadir” dramasida ana shu g‘oya “qizil ip” yanglig‘ о‘tib turadi. II.2 Erkin A’zam kinodramaturgisida milliy g‘oya masalalari О‘zbek kino san’atining dunyoga kelganiga kо‘p bо‘lganicha yо‘q. Ammo qariyb bir asrlik tarixi davomida о‘zbek kino san’ati katta ijodiy dovonlarni bosib о‘tib, Nabi G‘aniyev, Sulaymon Xо‘jayev, Komil Yormatov, Yо‘ldosh A’zamov, Zohid Sobitov, Latif Fayziyev, Shuhrat Abbosov singari mashhur kinorejissyorlarni yetishtirib berdi. Bu san’atkorlarning qariyb har biri о‘zbek kino san’ati tarixida muayyan bir davrni tashkil etadi. Ular ijodiga mansub eng yaxshi filmlar esa, о‘z navbatida, shu davrning tom ma’nodagi kо‘zgularidir. Sir emas, adabiyot asarlarida bо‘lganidek, sovet davrida yaratilgan kino asarlarida ham о‘sha davrning mafkuraviy ta’sirini yо‘q, deb bо‘lmaydi. Hatto aytish mumkinki, о‘zbek badiiy kinosi tug‘ilgan о‘tgan asrning 20-yillaridan 90- yillarga qadar yaratilgan aksar kinofilmlar siyosiy-ijtimoiy tuzumning buyurtmasi asosida yoki shu tuzumning mafkuraviy ta’siri ostida yaratilgan. Shuning uchun ham bu filmlar bugungi mafkuraviy talablarga javob bermasligi tabiiy. 45

Ammo har bir asar, u kino asarimi yoki badiiy adabiyot muayyan davr kishilari hayoti, muayyan davrdagi jamiyat hayoti о‘z aksini topadi. Shuning uchun ham, о‘tgan asrning 10-yillarida bо‘lganidek, ulardan butunlay voz kechish mutlaqo tо‘g‘ri emas. Bu asarlarda nafaqat О‘zbekistonning 20-80-yillardagi kо‘rinishlari, balki shu davrdagi kishilarning hayoti, mehnat va kurashi ham о‘z ifodasini topgan. Ularda о‘z san’atlarini namoyish etgan artistlarni ham biz shu filmlar orqali bilamiz va sevamiz. Binobarin, bu asarlarning kino san’atimiz tarixida qolishi muqarrardir. Lekin tarix charxining aylanishi bilan kommunistik g‘oyalar yangrab turgan zamonlar orqada qoldi. Agar bugun bundan bor-yо‘g‘i yigirma-о‘ttiz yil ilgari bо‘lib о‘tgan partiyaning tantanavor qurultoylari va ularda aytilgan balandparvoz sо‘zlarni eslasak, bular hammasi xalqni chalg‘itish, uni yechilmay kelayotgan hayotiy muammolardan uzoqda ushlab turish, uning kо‘nglini kommunizm haqidagi chо‘pchak bilan isitish uchun qilingani ravshan bо‘ladi. Kommunistik о‘tmish bilan xayrlashib, yangi jamiyatni – fuqarolar jamiyatini barpo etish jarayoni kechayotgan hozirgi tarixiy davr adabiyot va san’at olamida ham katta о‘zgarishlar bо‘lishini taqozo etmoqda. Yaqin о‘tmishda yaratilgan, masalan, kino asarlari qanchalik iste’dodli va zabardast kinorejissyorlar tomonidan suratga olingan bо‘lmasin, bu asarlar о‘z vazifasini bajarib bо‘ldi. Bugungi jamiyatga, bugungi kinotomoshabinlarga boshqacha kino asarlari kerak. Hozirgi jamiyat tomonidan bu asarlarga qо‘yilayotgan talablar esa ularning milliy g‘oya bilan sug‘orilgan bо‘lishidir. “Milliy g‘oya deganda, - deb yozadi Prezident I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” degan kitobida, - avlodlardan avlodlarga о‘tib, asrlar davomida e’zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta’bir joiz bо‘lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlarini о‘zimizga tasavvur qiladigan bо‘lsak, о‘ylaymanki, bunday keng ma’noli tushunchaning mazmun-mohiyatini ifoda qilgan bо‘lamiz” 12 . 12 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008, 71-бет. 46

Shu sо‘zlarning о‘zidanoq milliy g‘oya tushunchasi о‘z ichiga nimalarni olishi, mazmun-mohiyati kundek ravshan bо‘ladi. Agar sovet davridagi san’at va adabiyotda xalqni baynalminallashtirish masalasi ustuvorlik qilgan bо‘lsa, mustaqillik davri о‘zbek adabiyoti va san’atida, xususan, kino san’atida “avlodlardan avlodlarga о‘tib, asrlar davomida e’zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ...har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlarini aks ettirish talab etilmoqda. Bu, mavhum va zararli baynalminallashtirish jarayonining tamomila aksidir. Negaki, baynalminallashtirish insonning о‘zligini yо‘qotishiga, о‘zining milliy xususiyatlaridan mahrum bо‘lishiga olib keladi. Milliy g‘oya esa ana shu g‘ayritabiiy jarayonga qarshi, har bir xalqning milliy mentalitetini tashkil etuvchi belgi va xususiyatlarning avloddan avlodga saqlanib borishini, binobarin, san’atning milliy hodisa bо‘lishini ta’minlashga qaratilgan. “Butun xalqning ma’naviy hayotida chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan” milliy qadriyatlardan biri, balki eng birinchisi va asosiysi Vatanga muhabbatdir. Vatanga muhabbat hamma xalqlarga mansub xususiyat. Hamma xalqlar ham о‘z Vatanlarini sevadi, о‘z Vatanlarining obod va farovon bо‘lishini orzu qiladi va shu yо‘lda faoliyat kо‘rsatadi. Bu hol о‘zbek xalqida va umuman, Sharq xalqlarida milliy qadriyat darajasiga kо‘tarilgan. Shu vaqtgacha biror о‘zbekning о‘z Vatanini tark etib, boshqa joylardan vatan axtarganini hech kim bilmaydi. Ammo sо‘nggi yillarda moddiy qadriyatlarning birinchi о‘ringa kо‘tarilishi, shuningdek, shaxsiy hayot, tо‘kin turmush, baxtli kelajak haqidagi tasavvurlarning aniqlik kasb eta yoki о‘zgara boshlashi bilan Vatanga bо‘lgan munosabat ham о‘zgaradi. Fuqarolarning boshqa mamlakatlarga kо‘chib borishi bilan shug‘ullanuvchi firmalar va shubhali kishilarning paydo bо‘lishi bilan ayrim vatandoshlarimiz “jannatmonand” Amerika Qо‘shma Shtatlariga kо‘chib borib, 47

farovonlik va baxt-saodat og‘ushida yashashni orzu qila boshladilar. Hozir о‘z Vatanlarini almashtirgan yurtdoshlarimiz soni oz emas. Yozuvchi Erkin A’zam sо‘nggi yillarda mamlakatimiz hayotida kо‘zga tashlangan shunday noxush hodisalarga nisbatan loqayd turolmadi. U teatr uchun “Jiydalidan chiqqan Jо‘raqul” dramatik qissasini yozib, unda Amerika Qо‘shma Shtatlarini yer yuzidagi yagona jannat hisoblab, о‘sha yerga borib yashashni orzu qilgan kishilar hayotini va ularni kutayotgan “jannat”ning nima ekanligini tasvirlab berishni о‘z oldiga vazifa qilib qо‘ydi. Mazkur asar О‘zbekiston Milliy akademik drama teatrida “Talvasa” nomi bilan sahna yuzini kо‘rdi. “О‘zbekkino” davlat aksionerlik agentligi Erkin A’zam asarida kо‘tarilgan masala katta ijtimoiy ahamiyatga molik ekanini nazarda tutib, teatrdan avval uni ekranlashtirish choralarini kо‘rdi. Mashhur dramaturg va kinodramaturg Sharof Boshbekov mazkur pyesa asosida “Jannat qaydadir” nomli kinossenariyni yozdi va о‘zbek kinosining keksa arboblaridan biri Ravil Botirov shu nomdagi kinofilmni yaratdi. Bu film haqidagi bahsni davom ettirishdan avval iste’dodli о‘zbek kinorejissyori Zulfiqor Musoqovning “Jannat qaydadir” filmidan bir oz avval “Vatan” kinofilmini suratga olganini aytib о‘tish lozim. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, Z.Musoqovning sо‘nggi yillarda rang-barang mavzularda yaratgan filmlari orasida “Vatan” alohida о‘rinni egallaydi. Z.Musoqov bu filmda katta va muhim ijtimoiy masalalarning badiiy yechimini mahorat bilan topa biladigan va kino vositalari bilan ifoda eta oladigan yetuk san’atkor darajasiga kо‘tarilgan. Bu kinofilm qahramoni “Jannat qaydadir” filmi qahramonlaridan farqli о‘laroq, Amerika Qо‘shma Shtatlarini borishni emas, balki u yerdan ona-Vatani О‘zbekistonni kelib kо‘rishni orzu qiladi. U bir zamonlar, taqdir taqozosi bilan Amerikaga borib qolgan va umrining asosiy qismini о‘sha yerda о‘tkazgan va endilikda keksayib qolgan. Ammo, ma’lum bо‘lishicha, bu qahramonda О‘zbekistonga kelish xohishining paydo bо‘lish sababi unga bir zamonlar xiyonat qilgan dо‘stidan о‘ch olish ekan. Xuddi shu hol asar qahramonini kо‘z oldimizda bir oz bо‘lsa-da, 48

pasaytirib qо‘yadi. Ammo Z.Musoqov shunga qaramay, filmda mazkur qahramonning о‘z Vatanining sodiq farzandi sifatidagi obrazini yaratishga intilgan va aytish mumkinki, bunga muvaffaq bо‘lgan. Shu yerda bir muhim masala bor. Kino, badiiy adabiyotdan farqli о‘laroq, harakat tasviriga asoslangan san’at. Agar Z.Musoqov film asosiga о‘ch bilan bog‘liq kuchli dramatik vaziyatni qо‘ymaganida, qahramonning Amerikaga borib qolishining nafaqat ijtimoiy, balki ma’naviy asoslarini ham ochib bermaganida, asar ham, qahramon ham katta emotsional ta’sir kuchiga ega bо‘lmas edi. Shuning uchun ham sobiq dо‘stning xiyonat qilishi va uning bunday sotqinliklari “evazi”ga kо‘r bо‘lib, nogiron bо‘lib qolishi asarga yangi, toza havoni olib kiradi. Dunyo deymizmi, Xudo deymizmi, sotqinlikni, razillikni, inson sha’nini yerga uradigan xislatlarni hech qachon kechirmaydi va bunday kishilar, albatta, о‘z jazolarini topadi, degan fikr – chakana fikrlardan emas. Binobarin, shu fikr asarga yangi badiiy kuch bag‘ishlaydi. Asar qahramonining xorijga ketib qolishi о‘zining xoinligi tufayli emas, balki dо‘stining xoinligi, vijdonsizligi orqasida rо‘y berganini asoslab beradi. Boshqacha aytganda, asar bizni mustabid sovet tuzumi yillarida qirg‘in va qatag‘on bо‘lish xavfi ostida chet elga qochib ketishga majbur bо‘lgan vatandoshlarimizga о‘zgacha kо‘z bilan qarashga undaydi. Shu ma’noda asar qahramoni katta umumlashma obraz-xarakter darajasiga kо‘tariladi. XX asrning 90-yillari va XXI asrning boshlarida ayrim vatandoshlarimizning xorijiy dunyoga, chunonchi, Amerika Qо‘shma Shtatlariga kо‘chib borib, о‘sha yerda yashashlariga sabab bо‘lgan omillarni ham bir xil deb bо‘lmaydi. Ammo ularning aksar qismi ma’naviy qadriyatlarga nisbatan hurmat tuyg‘usi zaiflashgan, mol-dunyo tashvishi bilan yashayotgan kishilar, desak xato bо‘lmas. Erkin A’zamning dramatik qissasi asosida yaratilgan “Jannat qaydadir” filmida ana shu ikkinchi guruhga mansub kishilar va ularning ma’naviy inqirozlari tasvir etilgan. Kinofilm faqat kinorejissyor ijodininggina mahsuli bо‘lmasligi lozim. Kinossenariy - har qanday kinorejissyor ham yozib tashlayveradigan san’at asari 49

emas. Mashhur rus va jahon kinorejissyorlarining eng yaxshi asarlari boshqa kinodramaturglarning ssenariylari asosida yaratilganini unutmaslik kerak. Agar sо‘nggi yillarda yaratilgan va kinotanqidchilar tomonidan ham, kinotomoshabinlar tomonidan ham samimiy kutib olingan filmlarga nazar tashlasak, ularning “rejissyorlik film”lari emas, balki professional yozuvchilar va kinodramaturglar qalamiga mansubligi yaqqol kо‘rinib turibdi. XX asr о‘zbek adabiyotida Oybek, Shayxzoda, Abdulla Qahhor, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov singari zabardast adiblar bо‘lganiga qaramay, о‘zbek kinosi ulardan samarali foydalana olmadi. О‘sha vaqtda kino ishlari bilan shug‘ullangan rahbarlar uchun Moskvadan Vitkovich, Nagorniy, Ryabov, Makarov singari gastrolchi-kinodramaturglarni taklif etish va ular ssenariysi asosida yaratilgan filmlarni moskvalik kinotsenzorlar nazoratidan о‘tkazish oson va qulay edi. Ular milliy kinodramaturglarni yaratish lozimligini xayollariga ham keltirmaganlar. Shu narsa quvonarliki, sо‘nggi yigirma-о‘ttiz yil ichida Sharof Boshbekov kinodramaturg sifatida ham tо‘la shakllandi. Uning yoniga Erkin A’zam, Murod Muhammad Dо‘st, ulardan keyin esa Yolqin Tо‘ychiyev, G‘afur Shermuhammad va boshqa yozuvchilar kirib keldilar. Ayniqsa, о‘zbek xalqining milliy hayoti, dard va tashvishlarini yaxshi bilgan, buning ustiga, kinematografiyaning spetsifikasini mukammal egallagan Erkin A’zamning kino sohasidagi ijodiy ishi sо‘nggi yillar о‘zbek kinosan’atining xalq hayotiga yaqinlashishiga, hozirgi davrning muhim masalalarini, qahramonlarini о‘zbek kinosiga olib kirilishiga sabab bо‘ldi, desak xato bо‘lmaydi. Shu ma’noda Erkin A’zam ssenariysi asosida kinorejissyor Jahongir Qosimov tomonidan suratga olingan “Suv yoqalab” filmi alohida e’tiborga sazovor. О‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin mamlakat rahbariyatining asosiy e’tibori yosh avlodga – О‘zbekistonning kelajagi bо‘lmish yoshlarga qaratilgan. Bu tarixan asoslangan va birdan-bir tо‘g‘ri yо‘l. Ammo kadrlar masalasidagi bu yо‘nalishning nozik tomoni yо‘q emas. Gap shundaki, о‘zbek xalqi qanday 50

siyosiy-ijtimoiy davrlarda yashab kelgan bо‘lmasin, о‘zining milliy madaniyati, shu jumladan, axloq va odobini yо‘qotmay, kо‘z qorachig‘idek asrab kelgan. Xalq о‘z farzandlarini hamma zamonlarda shu milliy madaniyat, shu axloq-odob an’analari asosida tarbiyalab kelgan. Shuning uchun ham sovet davrida shakllangan katta yoshdagi kishilarda vatanparvarlik, xalqparvarlik, fidoyilik fazilatlari – muqarrar va о‘zgarmas fazilatlar. Yuqorida tilga olganimiz Jо‘raqul ana shu toifadagi kishilarning vakili. Ammo biz ba’zan sovet davrida ulg‘aygan va hayotning turli jabhalarida xizmat qilgan va keksaligiga qaramay hamon xizmat qilayotgan kishilarni unutib qо‘yoyatgandek bо‘lmoqdamiz. Holbuki, jamiyat shu mehnat faxriylariga munosib darajada hurmat va izzat kо‘rsatishi lozim. “Suv yoqalab” filmining qahramoni Bolta Mardon kuni kecha jamoa xо‘jaligi (kolxoz) ga raislik qilib, ham hukumatning, ham kolxoz ahlining hurmat- e’tiborini qozongan. U raislik qilgan paytda belidan adolat kamarini yechmagan, о‘zining shaxsiy manfaatini о‘ylab, boshqalardan zarracha ortiq yashamagan. Shu ma’noda u Saltikovning “Rais” filmidagi M.Ulyanov tomonidan yuksak mahorat bilan yaratilgan kolxoz raisining О‘zbekistondagi qardoshi. Biz filmda Bolta Mardonning keksaygani yoki boshqa biror sabab bilan raislikdan olinib, oddiy kishi bо‘lib qolgan paytini kо‘ramiz. Film ijodkorlari о‘z e’tiborlarini Bolta Mardonning bor-yо‘g‘i bir kunlik hayotiga qaratadilar. Bolta Mardon ishdan bо‘shagan dastlabki kunlarining birida bog‘ining suvsizlik orqasida xarob bо‘lib qolganini kо‘radi. Mana, Bolta Mardon, shanba bо‘lishiga qaramay, darvoza oldida “xurjunlari qappaygan qashqa oti”ning jilovini ushlab turibdi. Uning avzoyini kо‘rgan va “Chaqir endi!” degan dag‘dag‘ali sо‘zlarini eshitgan Musallam opa bizga kо‘rinmayotgan tarafdagi allakimlarga qarab: “Bо‘linglar, bо‘linglar, baloga qolasizlar”, - deydi. Uning bu sо‘zlari Bolta Mardonning raislik davrida emin- erkin yashab о‘rgangan bolalariga qaratilgan edi. Otaning maqsadini anglagan farzandlardan biri siz ham, ukalarim ham ovora bо‘lishmasin, degan ma’noda besh-olti mashina suv yuborajagini aytadi. Bolta 51

Mardonning bunga javoban: “Ota-bobong moshinada suv tashib tomorqa sug‘organmi?!”, bundan avvalroq esa: “Bog‘ning ahvolini kо‘r, о‘g‘lim! Daraxtning ham joni bor, qarg‘aydi” degan sо‘zlaridan biz uning qanday inson ekanligi haqida ilk bor muayyan tasavvur hosil qilamiz. Bolta Mardon shu kuni kenja о‘g‘li bilan suv boylagani Quloqboshiga yо‘l oladi. U mо‘ljalga yetib borguniga qadar qishloqning turli toifadagi va yoshdagi ahli bilan uchrashib, ular bilan salom-alik qiladi. Quloqboshidagi “suvni pullab yotgan”, “hech balodan tap tortmaydigan, uch marta qamalib chiqqan”, “otliq tugul, otasi tirilib kelsa ham tanimaydigan” “zang‘ar”, odamlar aytganidek, dastlab Bolta Mardonni suvga yaqinlashtirmaydi. Suvning qishloq sharoitidagi qadr- qimmatidan о‘z manfaati yо‘lida foydalanib kelayotgan О‘rin Jaga о‘zini “Nasriddin Buxoroda” filmidagi Obid Jalilov qoyil qilib ijro etgan mirobdek tutadi... Xullas, Bolta Mardonning Quloqboshidan о‘zining tomorqasiga qadar bо‘lgan masofada suvni boylab kelishi filmning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi. U shu yо‘lda bir-biriga aslo о‘xshamagan, turli taqdirli, turli orzu-havasli, dardu hasrati turlicha bо‘lgan qishloqdoshlarini uchratadi, ular bilan muloqotda bо‘ladi. Biz ana shu jarayonda о‘zbek qishlog‘idagi kishilarning turfa dardlari bilan tanishamiz. Bolta Mardon bizning kо‘z oldimizda kishilar dardiga malham bо‘lib kelgan, muttaham kimsalarning tanobini tortib qо‘yuvchi adolatparvar kishi sifatida gavdalanadi. Uning mehnati va iltifoti bilan qanchadan-qancha quvrab yotgan bog‘lar suv ichadi. Ammo suv uning tomorqasiga yetib kelmasdan olamdan о‘tadi. Erkin A’zam Bolta Mardon obrazida hozirgi jamiyat tomonidan ozgina unutilgan, ammo о‘zida о‘zbek xalqining eng yaxshi fazilatlarini mujassamlantirgan donishmand va fidoyi rahbar namunasi bо‘lgan kishining obrazini katta mahorat bilan yaratgan. Bundan bir necha yil muqaddam jurnalistlardan biri buyuk Chingiz Aytmatovdan: “Nega biror asaringizda kommunist obrazini yaratmagansiz? Shunday obrazni yaratish niyatingiz bormi?” deb sо‘raganida, adib: “Agar menda maboda 52

kommunist obrazini yaratish niyati tug‘ilsa, men uni fojiali qahramon sifatida yaratgan bо‘lardim”, - deb javob bergan edi. Erkin A’zamning va umuman, “Suv yoqalab” filmining qahramoni ana shunday fojiali qahramon. U о‘zining butun hayoti va hattoki о‘limi bilan xalqqa, el-yurtga sadoqat bilan xizmat qilishning yorqin namunasi bо‘lib qoladi. Modomiki, hozir jamiyatimiz oldida yosh avlodni, yana ham aniqroq aytsak, barkamol avlodni tarbiyalash vazifasi turgan ekan, adiblar va san’atkorlar oldida “Suv yoqalab” filmidagi Bolta Mardonga о‘xshash kishilar obrazini yaratish va ularning fidoyilarcha kechgan hayoti misolida yoshlarni tarbiyalash samarali bо‘lar edi. Milliy g‘oya ijodkorning erk-ixtiyorini sotsialistik realizm metodidek kishanlab qо‘yadigan narsa emas. “...Milliy g‘oyamiz, - deb yozadi Prezident I.A. Karimov nomi yuqorida zikr etilgan asarida, - shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning olijanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni о‘z ichiga oladi” 13 Prezidentimizning bu sо‘zlarini о‘qir ekanmiz, uning “Suv yoqalab”, “Jannat qaydadir”, “Zabarjad” singari zamirida muhim g‘oyaviy-ijtimoiy fikr va g‘oya balqib turgan, kinotomoshabinlarni, ayniqsa, yosh avlodni mustaqillik davri qadriyatlari asosida tarbiyalashga xizmat qiladigan, rang-barang janr va mavzudagi kо‘plab filmlarning yaratilishiga orzumand ekanini sezgandek bо‘lamiz. 13 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008, 72-бет. 53

XULOSA Ma’lumki, drama adabiyotning gultoji hisoblanadi. Dramaning xarakterli xususiyati shundan iboratki, uning muallifi nasrchi va nazmchidan farqli о‘laroq о‘quvchilar va tomoshabinlar bilan о‘z qahramonlari orqali bevosita gaplashadi, muloqotda bо‘ladi. Dramaturg qahramonlarining faoliyatini kо‘rsatib, ahloqini ifodalab, ruhiy olamini ochib, о‘zining hayot haqidagi tafakkurini izhor etadi, davrining muhim, dolzarb masalalariga munosabatlarini bildiradi. Bu hol dramada qahramonning ahamiyatini juda oshiradi, uning turmush mezonini aniqlaydigan shaxsga aylantirib yuboradi. Mana shundagina qahramonning hayotiy zamini, qilmishlari va xatti-harakatlarining ahamiyati kо‘zga tashlanadi. Bunday qahramon dramaning g‘oyaviy mohiyati bilan uzviy bog‘lanib, uning tub ma’nosini gavdalantiradi, bosh dramaturgik konfliktning rivojiga alohida kuch baxshida etadi. Dramaning boshqa turlardan ajratadigan xususiyati shundaki, muallif yuz bergan harakatni, hodisani, tomoshabinlarni bevosita kо‘z oldiga keltirib ijod etadi. О‘zbek dramaturgiyasi XX asrning boshlarida shakllandi va taraqqiyot yо‘lini bosib о‘tdi. Mustaqillik yillarida о‘zbek dramaturgiyasi mavzu va kо‘lami jihatidan ancha kengaydi va boyidi. Ayniqsa, bu yillarda Odil Yoqubov, Erkin Samandar, Usmon Azim, Erkin A’zam, Sharof Boshbekov, Erkin Xushvaqtov singari adiblar dramaturgiyamizni boyitadigan asarlarni yaratishdi. 54

Erkin A’zamni biz bir qator hikoya, qissalar, roman va publitsistik maqolalar muallifi sifatida bilamiz. Keyingi yillarda adib dramaturgiya sohasida ham barakali ijod qilib kelmoqda. Uning bir qator dramatik asarlari sahna va ekranlashtirildi. Erkin A’zam shu paytgacha besh dramatik asar yaratdi. “Jannat о‘zi qaydadir” dramatik qissasi – sahnabop asar. Unda kolliziya, konflikt, xarakterlar rivoji, kulminatsiya, yechim, zamonaviy о‘ziga xosliklar bor. Asarning aksariyat qahramonlari dastlab yer yuzidagi jannatga mahliyo bо‘ladilar, unga intiladilar. “Yer yuzidagi jannat” – Amerika hayotini har bir qahramon ruhida sinab, tekshirib kо‘ra boshlaydi. Avvaliga Ustoz, Melis, Klara, Luiza ham jannatga mahliyo bо‘ladilar.Rahmatulloh Jiydaliy qahramondarni “jannatga undayveradi”. Shunchaki boshlangan gap amalga oshib qoladi: dala hovli, shahardagi dang‘illama uy sotiladi. Chet elga jо‘nash uchun hujjatlar rasmiylashtiriladi. Asar qahramonlarida sarosimalik boshlanadi. Ashaddiy targ‘ibotchi Rahmatulloh sekingina о‘zini panaga oladi. “Boy otaligi” ham gumon bо‘lib qoladi. Melis о‘z yurtiga maishat qilib yurgan, mehnatga tobi yо‘q takasaltanglardan. Klara. Uning qizi Luiza ham ota-onalari orqasidan kun kо‘rib yurishibdi. Tabiiyki, ular Amerika “jannati” oson bо‘lmasligini his qilib qoladilar. Dramatik qissada Rahmatulloh Jiydaliy, Tursuniy singari tubang insonlar obrazlar yaratilgan. Bular – niqob bandalari: aytayotgan gaplari, qilayotgan ishlariga zid yо‘nalishda yuradilar. “Jannat о‘zi qaydadir” dramatik qissasida yarashiqli badiiy topilmalar kо‘p. Asar kitobxon – tomoshabinni о‘ylashga, fikrlashga undaydi. Erkin A’zam ijodida “Zabarjad” kinoqissasi о‘ziga xos о‘rin egallaydi. Asar qahramoni Zabarjad-dangalchi. Ilmiy korxona rahbari gapni aylantira-aylpntira, qizga “Menga о‘ynash bо‘lgin”, degan ma’noni bildiradi. Qiz shartta ariza yozadi: ishdan ketadi. Zabarjad – kо‘ngli ochiq, mehr-muruvvatli ayol. Dadasining ulfati Vosil amaki piyanista bо‘lib qolgan, ichmasa turolmaydi. Qiz amakining kasalini biladi, chо‘ntagiga pul solib qо‘yadi. Umuman olganda, Erkin A’zam bu obrazni yaratishda boshqacha yо‘ldan borgan. Bu obraz boshqa shu paytgacha yaratilgan ayollar obrazini takrorlamaydi. 55

“Suv yoqalab” – Erkin A’zam asari asosida yaratilgan yetuk filmlardan. Ilk tasvirlar film voqealai tog‘ qishloqlarining birida kechganini kо‘rsatadi. Asar qahramoni Bolta Mardon shu yerdagi jamoa xо‘jaligida uzoq vaqt raislik qilgan. Yaxshini ham, yomonni ham kо‘rgan. Bolta Mardon о‘limiga bolalar taqdirini о‘ylash ham sababchi bо‘ladi. Sobiq rais – haqiqiy ota, halollik, tо‘g‘rilikni tug‘ qilib kо‘targan zot. “Suv yoqalab” filmidagi barcha voqea va obrazlar bosh qahramonga kelib ulanadi. Xulosa shuki, Erkin A’zamning dramatik asarlarida zamonning dolzarb masalalari qalamga olingan. Ularda insonning kechinmalari, о‘y-fikrlari, dard- quvonchlari mahorat bilan qalamga olingan. Bu dramatik asarlar о‘zbek adabiyotining, dramaturgiyasining durdona asarlari bо‘lib qolaveradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI: 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 2. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. – Toshkent: О‘zbekiston, 2010. 3. Karimov I.A. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - Toshkent: О‘zbekiston, 2012. II 4. A’zam E. Kechikayotgan odam: Qissalar. – T.: Sharq, 2002. 5. A’zam E. Jannat о‘ zi qaydadir : hikoyalar, kinoq issalar , dramatik asar va publitsistik miniatyuralar . – T.: Sharq, 200 7 . 6. A’zam E. Guli-guli : qissalar, kinoqissalar, dramatik asar . – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2009. 7. Adabiyotshunoslikka kirish. – T.: О‘qituvchi, 1984. 8. Adabiy turlar va janrlar. 1-jild. – T.: Fan, 1991. 9. Adabiyot nazariyasi. IIjild. – T.: Fan, 1971. 10. Arastu. Poetika. Axloqi Kabir. Ritorika. – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 11. Belinskiy V.G. Adabiy orzular. – T.: Adabiyot va san’at, 1977. 12. Borev Y. Estetika. – 4-ye izd., dop. – M.: Polidjizdat, 1988. 56

13. Boboyev T. Hayot materialidan badiiy obrazga. – T.: Fan, 1976. 14. Boltaboyev H. Nasr va uslub. – T.: Fan, 1992. 15. Y о ‘ldoshev Q. Yoniq s о ‘z. – T.: Yangi asr avlodi, 2006. 16. Karimov H. Badiiy adabiyotda obraz va obrazlilik. – T.: О ‘zbekiston, 1984. 17. Normatov U. Nafosat gurunglari. – T.: Muharrir, 2010. 18. Rasulov A. Badiiylik – bazavol yangilik. – T.: Sharq, 2007. 19. Rasulov A. Uslub – iste’dod portreti (Erkin A’zam ijodi). – T.: Yangi asr avlodi, 2013. 20. Rustamov A. S о ‘z xususida s о ‘z. – T.: Extremum –Press, 2010. 21. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. – T.: О ‘qituvchi, 1980. 22. Umurov H. Adabiyot nazariyasi (darslik) – T.: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 2004. 23. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslikka kirish ( о ‘quv q о ‘llanma). – T.: О ‘zbekiston Milliy universiteti, 2005. 24. Xudoyberganov N. Ishonch. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988. 25. Xudoyberganov E. Adabiyoshunoslikka kirish. – T.: О ‘qituvchi, 1995. 26. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. – T.: “Sharq” NMAK Bosh tahririyati, 2004. 27. О‘zbek adabiyoti tanqidi. XX asr adabiyotshunosligi. Antologi ya . – T.: TURON-IQBOL , 2011. 28. Q о ‘shjonov M. Saylanma. 2-jild. – T.: Adabiyot va san’at, 1983. 29. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish (darslik) – T.: Xalq merosi, 2004. 30. Quronov D, Mamajonov Z, Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: Akademnashr, 2010. IV 31. Abdusamatov H. Istiqlol va dramaturgiya // Mustaqillik davri adabiyoti. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi , 2006. 32. Geller A. Bir qalamu uch film... // “Jamiyat”, 2009, 22 may. 33. Jabborov N. Hayot bulog‘idan bahramand ijod // “Xalq sо‘zi”, 2009, 29 ay. 57

34. Normatov U. Yangi asr odamlari // “О‘zAS”, 2009, 29 may. 35. Rasulov A. Tug‘donavor matn // “О‘zAS”, 2010, 6 avgust. 36. Sattorova G. Ruhiyat suvratlari talqini // “Ishonch”, 2009, 28 may. 37. Ulug‘ov A. Jannat о‘zi qaydadir // “Hurriyat”, 2009, 27 iyun. 38. Shofiyev O. Ijodga sodiqlik yoki Erkin A’zamning xarakter yaratish mahorati // “Surxon tongi”, 2008, 28 may. 39. Erkin A’zam deydiki... // “Yoshlik”, 2010, 12-son. www.ziyonet.uz . www.nuu.uz 58

Похожие

O’zbek adabiyotida zamon va makon muammosi (Rauf Parfi she’riyati misolida)

Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop

Erkin Vohidovning tarjimonlik mahorati

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)