Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi. Kashtachilik tarixi haqida ma'lumot 5-sinf - Техника и технология - Учебники (по школьные предметы)

Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi. Kashtachilik tarixi haqida ma'lumot 5-sinf

Загружено в:

19.04.2023

Скачано:

0

Размер:

3132 KB

5-sinf texnologiya darsligi asosida 44-mavzu:

Xalq hunarmandchiligi deganda nimani tushunasiz? O‘zbek milliy kashtado‘zligi xalq hunarmandchilik san’atining eng qadimiy turlaridan hisoblanadi. Kashta kiyimlar va buyumlarni bezashda hamda ro‘zg‘or bezak buyumlari tayyorlashda qadimdan qo‘llaniladi. Kashtachilik san’ati nafaqat mamlakatimizda, balki chet ellarda ham shuhrat qozongan. O‘zbek chevarlari qo‘llari bilan tikilgan kirpech, so‘zana, zardevor, gulko‘rpa, choyshab kabilar Fransiya, Italiya, Yaponiya, Germaniya, Belgiya, Amerika, Hindiston kabi xorijiy mamlakatlarda ham mashhur. Respublikamizning Farg‘ona vodiysida faqat xonadonlarda emas, amaliy san’at muzeylarida ham qo‘l kashtachiligi namunalari to‘planib, doimiy ekspozitsiyaga aylanib qolgan. Hozirgacha bu buyumlar o‘ziga xos go‘zallik, nafis bezaklarning rang-barangligi bilan kishilarni hayratga solib kelmoqda.

Kashta namunasiBadiiy kashtachilik uzoq tarixga ega, buni arxeologik topilmalar va yozma manbalar isbotlab bermoqda. O‘zbek kashtachiligi qo‘shni xalqlar kashtachiligi ta’sirida boyidi va rivojlandi. Unda hind, xitoy, rus, qozoq, qirg‘iz va tojik kashtachiligi usullarini uchratamiz. Kashtachilik san’atida har bir millatning o‘ziga xos, eng ko‘p qo‘llaydigan naqshlari bo‘ladi. O‘rta Osiyoda kashtachilik juda keng tarqalgan. O‘tmishda bu kashtalar oq va tabiiy malla shoyi, adras, baxmal matolarga tikilgan. Hozirgi kungacha ham satin, shoyi, baxmalga tikiladi. Ish jarayonida kashtachilar o‘z mahoratlarini oshirishadi va bir-biridan o‘rganishadi.

Kashta choklari, tikish uslublarining turli- tumanligi oʻzbek kashtadoʻzlarining kata sanʼatidan dalolat beradi. Masalan, Nurota, Buxoro, Samarqand kashtachilik mahsulotlari koʻproq yoʻrma chok bilan, Shahrisabzda yoʻrma, kandaxayol, iroqi, Toshkentda esa koʻproq bosma chok bilan tikilgan. Oʻzbek kashtadoʻzlari buyum bezaklarida amaliy bezak sanʼatining boshqa turlaridagi naqshlardan andaza olgan.

Kashtalarda oʻsimliksimon tasvirlar – shox, gulband, guldastalar koʻp uchraydi. Naqsh mujassamligida asosiy bezak matoning oʻrtasida boʻlib, hoshiyalar qoʻshimcha bezak hisoblanadi. Lekin hoshiya bezagi mahorat bilan ishlangan kashtalar ham koʻp. Ganchkorlik, yogʻoch oʻymakorligi, kandakorlik, naqqoshlikda uchraydigan islimiy gul (naqsh)lar kashtachilikda ham koʻp uchrashi chizmakash (naqqosh)lar amaliy bezak sanʼatining turli sohalariga chizma (naqsh) lar tayyorlaganini koʻrsatadi. Kashtachilikda chizmakashlar yaratgan naqsh (gul)lar asosida kashtadoʻzlar badiiy buyum yaratadilar.

Kashta chok turlari Kashtada naqsh tuzishda geometrik shakllar – uchburchak, kvadrat, yulduzcha, aylana va hokazolardan, shuningdek, to‘lqinsimon, siniq chiziqlar, o‘simlik belgilari (barglar, gullar, shoxlar, daraxtlar)dan, jonivorlar dunyosi (hasharotlar, qushlar, baliqlar, hayvonlar) tasviridan, shuningdek, umumlashgan odam qiyofasidan foydalanish mumkin. Ba’zan naqshda geometrik shakllar bilan tabiatga xos belgilar qo‘shilgan bo‘ladi. Naqshning hamma qismlari mutanosib bo‘lishi kerak. Ba’zan bezakda motivlar qaytarilmaydi. Bezak simmetrik va asimmetrik tuzilishi mumkin. Kashtaga naqsh bosish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi: Kashtada rang muhim ahamiyat kasb etadi. Iplarni tanlashda ranglarning uyg‘unlashuvini, bir-biriga qanday ta’sir etishini bilish zarur. O‘zaro mos ranglarni tanlashda berk spektor qatori ranglaridan iborat ranglar doirasi asos qilib olinadi.

Ranglar xromatik va axromatik bo‘ladi. Kamalak spektoridagi ranglar xromatik ranglar deyiladi. Axromatik ranglarga oq, kulrang, qora ranglar kiradi. Spektor doirasining qarama-qarshi tomonida joylashgan ranglar qo‘shimcha ranglar deyiladi. Agar qizil rangning o‘rtasidan diametr o‘tkazilsa, u ranglar doirasidagi qizil rangning taxminan to‘g‘risidagi zangori – yashil rangni kesib o‘tadi. Demak, qizilga zangori – yashil, to‘q sariqqa – zangori, sariqqa – ko‘k, yashilroq sariqqa – binafsha va hokazo qo‘shimcha ranglar bo‘ladi.

Kashta chok turlaridan namunalar.

Kashta tikish uchun asbob va moslamalar Qo‘lda kashta tikish uchun oddiy asboblar kerak. Bular: igna, angishvona, qaychi, santimetr, o‘tkir uchli dukcha, chambarakdan iborat. Bundan tashqari, millimetrli qog‘oz, kalka, nusxa ko‘chirish qog‘ozi kerak bo‘ladi. Igna ning ko‘zi qancha katta bo‘lsa, unga shuncha ko‘p qavat ipni o‘tkazish oson bo‘ladi. Gazlamaning qalin-yupqaligiga qarab igna tanlanadi. Angishvona o‘ng qo‘lning o‘rta barmog‘iga taqiladi. U barmoqni siqib yoki undan tushib qolmasligi kerak. Qaychi . Ishlash uchun uch xil qaychi ishlatiladi. Uchi ingichka qaychi gazlamadagi ipni qirqish va tortib olib tashlash uchun; uchi qayrilgan o‘rtacha kattalikdagi qaychi kashta tikayotganda ip uchini qirqish uchun kerak. Katta qaychi esa gazlama va kalava iplarni qirqish uchun ishlatiladi. Qaychilar yaxshi charxlangan, tig‘lari to‘la yopiladigan bo‘lishi lozim. Uchli dukcha qaychi oq tekis kashta tikishda teshikchalar hosil qilishda ishlatiladi. Chambarak qaychi gazlamani tarang tortib turish va surilib ketishining oldini olish uchun qo‘llaniladi. Millimetrli qog‘oz naqshlar, ayniqsa, geometrik, sanama naqshlar tuzishda ishlatiladi. Kashta gulini gazlamaga tushirishni tayyorlashda kalka qog‘oz ishlatiladi. Kashta guli gazlamaga nusxa ko‘chirish qog‘ozi orqali ko‘chiriladi.

Gazlama va ip tanlash Kashta tikish uchun gazlama bilan ip buyumning nimaga mo‘ljallanganligiga, bezakning xarakteriga va tikish usuliga muvofiq tanlanadi. Iplarni sanab tikiladigan kashta uchun zig‘ir va yarim zig‘ir tolali gazlamalar olinadi. Baxyasimon chokli kashta tikish uchun tanda va arqoq iplarning yo‘g‘onligi bir xil bo‘lgan gazlama kerak. Chizilgan kontur bo‘ylab tikiladigan kashtalar uchun paxta, zig‘ir, jun, ipak tolali gazlamalardan foydalaniladi. Kashta uchun yaltiragan, ishlov berilgan maxsus iplar ishlatiladi. Buyum chetlarini buklab tikish, merejka ustunchalarini o‘rab olish, baxyasimon to‘r chok uchun oq va rangli oddiy 40, 50, 60-raqamli iplar ishlatiladi. Kashtachilikda ishlatiladigan asbob va moslamalar.

Mulina (fransuzcha – “ mouline ”) – ishlab chiqarish korxonasida yoki qo‘lda ishlov berib tayyorlangan kalava ip. Undan maxsus kashta tikishda va boshqa turdagi qo‘l ishlarini bajarishda foydalaniladi. Mulina yuqori sifatli paxta tolasidan tayyorlanadi. 12 qatli, maxsus ishlov berib sifati oshirilgan, chidamli bo‘ladi. O‘n yoki yigirma metrli kalava shaklida tayyorlanadi.

K а sht а chokida kompozitsiya tuzish Kashtani tikishdan oldin uning umumiy badiiy yechimini o‘ylab ko‘rish, bezakning, undagi ayrim bo‘laklarning buyum yuzasiga qanday joylashtirishni, qanday rangda tikishni, yaʼni kompozitsiya tushunchasiga kiradigan hamma narsani aniqlab olish kerak. Kompozitsiya xarakteri ko‘proq ritmga – naqshdagi alohida elementlar yoki element guruhlarining qonuniy almashinishiga bog‘liq bo‘lib, bu kompozitsiyaning ifodali bo‘lishiga, aniq tasavvur etilishiga yordam beradi. Mulina ipl а ri bir tekis ochilib, k а rton qog‘ozg а o‘r а l а di. Ker а kli q а linlikd а ipl а r t а nl а nib, ign а d а n o‘tk а zil а di.

“ Z а ngori gull а r ” s а lfetk а si. S а lfetk а oq а rtirilm а g а n xom surpd а n 40x61 cm o‘lchamda tayyorlan а di. Bu k а sht а z а ngori (uch xil tusd а gi) r а ngli mulina ipd а (2 v а 4 q а v а t) tikilg а n. K а sht а gull а ri v а b а rgl а ri popop chok, q а ytm а chok, yo‘rm а chok bil а n tikilg а n. Doir а ch а v а gull а r konturl а ri popop chok bil а n tikilg а n. Gulning h а r bir gulb а rgid а puxt а l а ng а n yo‘rm а chok bo‘ladi. Gul konturi q а ytm а chok bilan, o‘z а gi puxt а l а ng а n ch а l а yo‘rm а l а r bil а n tikilg а n. Novd а b а rgl а r konturi q а ytm а chok bil а n tikilg а n. B а rgl а rning а trofiga yo‘rm а chok qo‘llanilg а n. K а sht а bez а gini bir nech а xil tusd а gi, m а s а l а n, qizil, zumr а d-yashil, siyohr а ng ipl а r bil а n tikish mumkin. Ushbu k а sht а turi koft а, yubk а, s а r а f а n, d а sturxon kabilarni bezashda qo‘llaniladi.

S а lfetk а l а r. S а lfetk а tikish uchun 3 mm k а t а k f а ktur а li oq r а ngdagi g а zl а m а ker а k bo‘l а di. Z а rg‘ а ldoq r а ng v а qor а mulina ip (6 q а v а t) ishl а til а di. K а sht а gulining yo‘ll а ri iroqi, chizm а, tekis choklar bil а n tikil а di. S а lfetk а chetl а rining ensiz t а r а fi 1,5 cm, keng t а r а fid а gi k а sht а gulning birinchi yo‘li z а rg‘ а ldoq r а ngd а gi ipd а iroqi chok bil а n, qor а ipd а chizm а chok bil а n tikil а di.

Похожие

Milliy taom tayyorlash texnologiyasi 5-sinf

Mexatronika haqida tushuncha. Oddiy mexanizmlar 5-sinf

Texnik tizimlar haqida tushuncha. Texnologik mashinalar 5-sinf

Buyumni bichish va tikish haqida ma’lumot berish 5-sinf

Buterbrod. Buterbrod tayyorlash texnologiyasi. Issiq va yaxna ichimliklar 5-sinf