Jigar. Me’daosti bezi. Ovqat hazm qilishning boshqarilishi. 8 - sinf - Человек и его здоровье - Учебники (по школьные предметы)

Jigar. Me’daosti bezi. Ovqat hazm qilishning boshqarilishi. 8 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

9677.0546875 KB

25- §. Jigar. Me’daosti bezi. Ovqat hazm qilishning boshqarilishi 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Jigar odam organizmidagi eng katta bez bo‘lib, massasi o‘rtacha 1500 g. U qorin bo‘shlig‘i o‘ng tomonining yuqori qismida, ya’ni o‘ng qovurg‘alar yoyi ostida joylashgan. U ikki bo‘lakdan iborat: o‘ng bo‘lagi o‘ng qovurg‘a yoyi ostida, chap bo‘lagi qorinning yuqori qismida, ya’ni to‘sh suyagi ostida joylashgan. Jigar hujayralari o‘t suyuqligi ishlab chiqaradi, bu suyuqlik o‘t pufagida to‘planib, maxsus kanalcha orqali o‘n ikki barmoq ichakka quyilib, ovqat tarkibidagi yog‘larning hazm bo‘lishida ishtirok etadi. Jigarda bir kecha- kunduzda 700—1200 ml o‘t suyuqligi ishlanadi. Jigarning muhim funksiyalaridan yana biri qonni zaharli moddalardan tozalashdir. Me’da-ichaklardan so‘rilgan ovqat tarkibidagi zaharli moddalar qonga, vena orqali jigarga boradi va uning hujayralarida zararsizlantiriladi. Bundan tashqari, jigar oqsil va uglevodlar almashinuvida ham ishtirok etadi.

Sariq kasalligiga chalingan odam jigari hujayralari• Jigarning yuqumli sariq kasalligida uning hujayralari yallig‘lanib, yemiriladi va undan ishlangan o‘t suyuqligi o‘n ikki barmoq ichakka quyilmay, bevosita qonga o‘tadi. Buning natijasida odamning ko‘zi, tomog‘ining shilliq pardalari va terisi sarg‘ayadi.

• Me’daosti bezi odam tanasidagi barcha bezlar orasida hajm jihatidan jigardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Uning massasi 70—80 g, qalinligi 3—4 sm, bo‘yi 17 sm. U uch qismdan: bosh, tana va dumdan iborat. Bu bez qorin bo‘shlig‘ining yuqori qismida, o‘z nomiga muvofiq, me’da ostida joylashgan.

• Me’daosti bezi funksiyasiga ko‘ra aralash bez. Uning Langergans orolchalari deb ataluvchi qismining hujayralari insulin gormoni ishlab chiqaradi. Bu gormon bevosita qonga quyilib, organizmda qand almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. • Bezning ko‘proq qismidagi hujayralardan ishlab chiqariladigan suyuqlik maxsus kanalcha orqali o‘n ikki barmoq ichakka quyiladi. Bu suyuqlik tarkibidagi tripsin fermenti ovqatdagi oqsillarni, lipaza fermenti yog‘larni, amilaza fermenti uglevodlarni parchalab, oziq moddalarning ichakda hazm bo‘lishida muhim ahamiyatga ega.

• Ovqat hazm qilish organlarining ishi nerv va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. • Ovqat hazm qilishning nerv markazi uzunchoq miyada va oraliq miyaning ko‘rish do‘mbog‘i ostida (gipotalamusda) joylashgan. Bu nerv markazi parasimpatik (adashgan) va simpatik nervlar orqali ovqat hazm qilish organlari ishini boshqaradi. • Ovqat hazm qilishning gumoral boshqarilishi. Gipofiz bezidan ajraladigan gormonlarning ba’zilari ovqat hazm qilish bezlari ishini kuchaytiradi, qalqonsimon bezning tiroksin gormoni esa bu bezlar ishini susaytiradi. Bundan tashqari, ovqat hazm qilish shartli reflekslar orqali ham boshqariladi. Bu reflekslarning markazi bosh miya katta yarimsharlarining po‘stloq qismida joylashgan.

• Tashqi muhit harorati yuqori bo‘lganda ovqat hazm bo‘lishining xususiyatlari. Tashqi muhitning issiq harorati ovqat hazm qilish organlari faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Yoz faslida so‘lak bezlari, me’da-ichak shilliq pardasi ostida joylashgan mayda bezlar, me’daosti bezining ish faoliyati susayadi. Bu bezlardan so‘lak va shira ajralishi kamayadi. Jigarda o‘t suyuqligining ishlab chiqarilishi ham pasayadi. Me’da-ichaklarning peristaltik va mayatniksimon harakatlari sustlashadi. • Shuning uchun yozning issiq kunlarida odamning ishtahasi bo‘g‘iladi, ayniqsa yog‘li, go‘shtli, qovurilgan ovqatlarning hazm bo‘lishi qiyinlashadi, qorin dam bo‘ladi. Yoz kunlari odam organizmi, asosan, suv hamda suyuq ovqatlarni, meva va ko‘katlarni ko‘proq iste’mol qilishni talab qiladi. Kaloriyaga boy yog‘li ovqatlarni iste’mol qilish kamayganligi uchun odam yoz kunlari tez charchaydi, ish qobiliyati pasayadi.

Savol va topshiriqlar • Jigar qanday funksiyalarni bajaradi? • Me’daosti bezi qanday fermentlar va gormon ishlab chiqaradi? • Ovqat hazm bo‘lishining nerv sistemasi orqali boshqarilishini tushuntiring. • Ovqat hazm bo‘lish jarayonida shartli reflekslar qanday rol o‘ynaydi?

Похожие

Ovqat hazm qilishning ahamiyati. 8 - sinf

Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va vazifasi. 8 - sinf

Buyrakusti, me’daosti va jinsiy bezlar. 8 - sinf

Energiya almashinuvi. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf