Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va vazifasi. 8 - sinf - Человек и его здоровье - Учебники (по школьные предметы)

Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va vazifasi. 8 - sinf

Загружено в:

07.10.2019

Скачано:

0

Размер:

19257.684570312 KB

24- §. Ovqat hazm qilish organlarining tuzilishi va vazifasi 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Ovqat hazm qilish organlari lablar, og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da, o‘n ikki barmoq ichak, ingichka va yo‘g‘on ichaklar hamda me’daosti bezi va jigar kabi organlardan tashkil topgan

• Lablar. Yuqori va pastki lablar muskullardan iborat bo‘lib, ular og‘izning kirish qismini hosil qiladi. • Og‘iz bo‘shlig‘ida tishlar, til va so‘lak bezlarining kanalchalari joylashgan.

• Tishlar, ularning tuzilishi va gigiyenasi. Tishlar ikki xil bo‘ladi: sut tishlari — 20 ta, doimiy tishlar — 32 ta. Sut tishlari bolaning olti oyligidan ikki yoshigacha chiqadi. Bola olti yoshligidan to o‘n ikki yoshigacha sut tishlari tushib, ularning o‘rniga doimiy tishlar chiqadi. Doimiy tishlar soni 32 ta bo‘lib, yuqori va pastki jag‘da 16 tadan, jag‘larning o‘ng va chap tomonida 8 tadan bo‘ladi. Shulardan oldingi 2 tasi kesuvchi (kurak), bittasi qoziq, ikkitasi kichik oziq tish va uchtasi katta oziq tishlardir.

• Doimiy tishlarning 28 tasi 12—14 yoshgacha chiqadi. 4 tasi, ya’ni yuqori va pastki jag‘lardagi oxirgi katta oziq tishlar ( aql tishlar ) 18 yoshdan keyin chiqadi. Tish uch qismdan iborat: tish toji (koronka), bo‘yni va ildizi. Tishning ko‘rinib turgan tashqi qismi koronka deb atalib, u oq emal moddasi bilan qoplangan. Bu modda tishga qattiqlik xususiyatini beradi. Tishning milk bilan birikkan joyi uning bo‘yin qismi deb ataladi. Tishning ildiz qismi jag‘ suyaklariga birikkan bo‘ladi. Tishning ichki qismida bo‘shliq bo‘lib, u yerda qon tomirlari va nerv tolalari joylashgan. Zararlangan tish o‘z vaqtida davolanmasa, chirigan tishdagi mikroblar qonga o‘tib, yurak, buyrak, jigar va miya kabi hayotiy muhim organlarda og‘ir kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin

• Tishlarning sog‘lom bo‘lishi ovqatni chaynash, yutish va hazm qilish, nutqning ravon bo‘lishi, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda ham muhim ahamiyatga ega. Tishni sog‘lom saqlash uchun har kuni uxlash oldidan tishni tish pastasi yoki tish kukuni bilan tozalash lozim. • Til og‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan, muskuldan tashkil topgan organ bo‘lib, u ovqatni aralashtirib, tomoq tomonga o‘tkazish va uning ta’mini aniqlash vazifasini bajaradi. Tilning eng muhim vazifalaridan biri so‘zlarning ravon talaffuz qilinishini ta’minlashdir. • Til uch qismdan: uchi, tanasi va ildizdan iborat. Tilning ustini qoplagan shilliq qavatda sezuvchi nerv tolalarining uchlari bo‘lib, uning uchida, asosan, shirin, ildiz qismida achchiq, yon tomonlarida sho‘r va nordon ta’mlarni sezuvchi retseptorlar bo‘ladi.

• Og‘iz bo‘shlig‘ida ovqat hazm bo‘lishida so‘lak bezlarining ahamiyati. Og‘iz bo‘shlig‘iga uch juft: tilosti, jag‘osti, quloqoldi so‘lak bezlarining kanalchalari ochiladi. Bu bezlardan ajralgan so‘lak og‘iz bo‘shlig‘iga quyilib, ovqatni ho‘llab, uning yutilishini qulaylashtiradi. So‘lak tarkibida uglevodlarni parchalovchi ptialin fermenti bo‘ladi. Shuning uchun non og‘izda ko‘proq chaynalsa, shirin maza beradi. So‘lak tarkibida lizotsim, degan modda bo‘lib, u og‘iz bo‘shlig‘iga tushgan mikroblarni eritib yuborish xususiyatiga ega. • Halqum burun va og‘iz bo‘shlig‘ining davomi bo‘lib, u shilliq va muskul qavatlardan iborat. Uning uzunligi katta odamda o‘rtacha 15 sm bo‘lib, uch qismga — burun, og‘iz va hiqildoqqa bo‘linadi. Halqumning vazifasi ovqatni og‘iz bo‘shlig‘idan qizilo‘ngachga, havoni burun bo‘shlig‘idan hiqildoqqa o‘tkazishdan iborat. Halqumning pastki qismi qizilo‘ngachga tutashadi.

• Qizilo‘ngach uzunligi o‘rtacha 23—25 sm bo‘lib, shilliq va muskul qavatdan iborat. U ko‘krak qafasi to‘sh suyagining orqa qismida joylashgan. Vazifasi ovqatni tomoqdan oshqozonga o‘tkazishdan iborat. • Me’da qorin bo‘shlig‘ining yuqori qismida, diafragma ostida joylashgan. Katta odamda me’daning hajmi o‘rtacha 2,5 l atrofida bo‘ladi. Me’daning ichki shilliq pardasi ostida juda ko‘p — 14 millionga yaqin mayda bezlar joylashgan bo‘lib, ular pepsin, lipaza fermentlari va xlorid kislota ajratadi. Pepsin ovqat tarkibidagi oqsillarni, lipaza yog‘larni parchalaydi. Xlorid kislota esa pepsin fermentining faollik kuchini oshiradi. • Odam me’da va ichak shirasini tekshirish maqsadida zondlash, ya’ni elastik rezina naycha kiritish metodi qo‘llaniladi. Hazm qilish organlarining holatini o‘rganishda rentgenoskopiya metodidan foydalaniladi. Buning uchun kasalga rentgen nurlarini o‘tkazmaydigan moddadan tayyorlangan bo‘tqa ichiriladi. So‘ngra rentgen ekranida hazm qilish nayi har xil qismlarining chegarasi aniqlab olinadi. Hozirgi davrda ovqat hazm qilish sistemasini ultratovush yordamida tekshirib, tashxis qo‘yish metodi keng qo‘llaniladi.

• Me’dada ovqat hazm bo‘lib, o‘n ikki barmoq ichakka o‘tkaziladi. • O‘n ikki barmoq ichak. Bu ingichka ichakning boshlang‘ich qismi bo‘lib, uzunligi o‘n ikkita barmoq eniga teng (25—30 sm) bo‘ladi. Shuning uchun u o‘n ikki barmoq ichak deb ataladi. Bu ichak bo‘shlig‘iga me’daosti bezining shirasi va jigarning o‘t suyuqligi quyilib turadi. • Me’daosti bezi suyuqligining tarkibida oqsilni parchalaydigan tripsin, yog‘larni parchalaydigan lipaza va uglevodlarni parchalaydigan amilaza fermentlari bo‘ladi. O‘n ikki barmoq ichakka jigardan quyiladigan o‘t suyuqligi ovqat tarkibidagi yog‘larni emulsiya holatiga keltiradi va lipaza fermentining faolligini oshiradi. • Ingichka ichak o‘n ikki barmoq ichakning davomi bo‘lib, uning uzunligi katta odamda 5—6 m, kengligi 2—2,5 sm bo‘ladi. Devori uzunasiga va aylanasiga joylashgan silliq muskullardan tashkil topgan. Bu muskullar ichakning mayatniksimon va peristaltik (to‘lqinsimon) harakatini ta’minlaydi. Ichakning mayatniksimon harakati natijasida ovqat moddalari ichak shirasi bilan aralashadi. Bu ovqatning parchalanib, hazm bo‘lishini ta’minlaydi. Ichakning to‘lqinsimon harakati ovqat moddalari ichak bo‘shlig‘i bo‘ylab yuqoridan pastga tomon siljishini ta’minlaydi. Ingichka ichak devoridagi bezchalardan ajraladigan enterokinaza, lipaza fermentlari ovqat hazm bo‘lishida ishtirok etadi.

• Ichak shilliq qavatida vorsinkalar bor. Ular juda murakkab tuzilishga ega bo‘lib, qon va limfa tomirlari bilan yaxshi ta’minlangan. Ichak shilliq qavatining 1 mm sathida 30—40 ta, ichakning butun yuzasida esa 4 millionga yaqin vorsinka bo‘ladi (45-rasm). • Vorsinkalar ovqat moddalarini ichak devorida hazm bo‘lishini ta’minlaydi. Buni akademik A.I. Ugolev aniqlagan. Parchalangan ovqat vorsinkalar orqali qon va limfa tomirlariga so‘riladi. Yo‘g‘on ichak ingichka ichakning davomi bo‘lib, uning uzunligi katta odamda o‘rtacha 1,5 m. U qorin bo‘shlig‘ida ingichka ichakning atrofini o‘rab turadi. Yo‘g‘on ichak quyidagi qismlarga bo‘linadi: 1) ko‘richak va uning chuvalchangsimon o‘simtasi (appendiks); 2) ko‘tariluvchi chambar ichak; 3) ko‘ndalang chambar ichak; 4) tushuvchi chambar ichak; 5) sigmasimon ichak; 6) to‘g‘ri ichak. • Yo‘g‘on ichak shilliq pardasida vorsinkalar bo‘lmaydi. Yo‘g‘on ichakda, asosan, suv, mineral tuzlar so‘riladi. Bu yerda ovqat qoldig‘i quyilib, najas sifatida to‘g‘ri ichak orqali tashqariga chiqariladi.

Savol va topshiriqlar • Ovqat hazm qilish sistemasiga qaysi organlar kiradi? • Sut tishlar bilan doimiy tishlarning farqi nimada? • Tilning tuzilishi va funksiyasini ayting. • Halqum va qizilo‘ngachning tuzilishini gapirib bering. • Me’da va o‘n ikki barmoq ichakda ovqat moddalariga qaysi fermentlar ta’sir ko‘rsatadi? • Ingichka ichakda ovqat hazm bo‘lishini tushuntiring.

Похожие

Ovqat hazm qilishning ahamiyati. 8 - sinf

Ko‘payishning ahamiyati. Ko‘payish organlarining tuzilishi. 8 - sinf

Jigar. Me’daosti bezi. Ovqat hazm qilishning boshqarilishi. 8 - sinf

Nafas olish, nafas olish organlarining tuzilishi. 8 - sinf

Sezgi organlarining ahamiyati. Ko‘rish organlari. 8 - sinf