Hayvonlarning qo‘tir kasalliklari - Zoologiya - Slaydlar

Hayvonlarning qo‘tir kasalliklari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3432.9013671875 KB

Ko'chirib olish

HAVONLARNING QO‘TIR KASALLIKLARI www.arxiv.uz

REJA: 1. KASALLIK HAQIDA TUSHUNCHA 2. SARKOPTOZ 3. TERI USTI QO‘TIR KASALLARI QO‘ZG‘AYDIGAN KASALLIKLAR 4. PSOROPTOZ. 5. XORIOPTOZ 6. OTODEKTOZ 7. OLDINI OLISH VA KURASH CHORALARI www.arxiv.uz

Hayvonlarda bir guruh surunkali invazion teri kasalliklari uchraydi. Bular hayvon tanasini kuchli qichitadi, shuning uchun ularga «qo‘tir» yoki «qichima» deb nom berilgan. Bir turli hayvonlarda bir necha xil qo‘tir kanalari parazitlik qilishi mumkin. Sarkoptes qichima qo‘tir kasalligining, Psoreptes teri ustki qo‘tir kasalligining qo‘zg‘atuvchisi, Xorioptes terixo‘r qo‘tir kasalligining qo‘zg‘atuvchilaridir. Har bir qo‘tir kasalligi qo‘zg‘atuvchisining o‘ziga xos biologik xususiyati bor. Ular har xil qo‘tir kasalligini qo‘zg‘aydi. www.arxiv.uz

Sarkoptoz. So‘runkali qichima qo‘tir bo‘lib, u bilan qoramoya, tuya, shimol bug‘usi, cho‘chqa, qo‘y va ayrim yovvoyi hayvonlar kasallanadi. Turli hayvonlarning qichima qo‘tir kasalligiii Sarkoptes avlodiga kiradigan har xil kanalar qo‘zg‘aydi. Sarkoptoz odamlarda ham uchraydi. Qo‘zg‘atuvchisi. Kichima qo‘tirning qo‘zg‘atuvchilari Sarkoptes avlodiga kiradi. U juda ham mayda kana, ko‘zga ko‘rinmaydi (OD—0,4 mm). Uning tanasi yuqoridan pastga karab yassilangan, bosh. ko‘krak va qorin qismlari birikib ketgan. Tanasining oldidagi og‘iz apparati taqa shaklida. Og‘iz apparati kemiruvchi tipida tuzilgan). www.arxiv.uz

Qichima qo‘tir kanalari teriping epidermis qatlami ichida egri- bugri joy (chig‘anoq) da yashaydi. Bu joyga o‘zlarining tuxumlarini qo‘yadi va epidermis xujayralari hamda to‘qima suyuqliklari bilan oziqlanadi. Rivojlanishi. Hamma qo‘tir kanalari kabi, qichima qo‘tir kanalarida ham lichinka, birinchi nimfa (protonimfa), ikkinchi nimfa (teleonimfa) va voyaga yetgan (erkak va urg‘ochi) stadiya- jariny o‘tib rivojlanadi. Urug‘langan ikkinchi nimfa, ya’ni urg‘ochi kana epidermis shox katlamini kavlab, o‘zlariga yo‘l (galereya) qiladi va shu yerda yashaydi. Bu joyga urg‘ochi kana 40—50 ta tuxum Qo‘yadi (93-rasm). Shundai keyin oradan 5 kun o‘tgach, tuxumlardan olti oyoqli lyachinkalar chiqadi, ular tezda oziqlanib, yana 3—5 kundan kyoyin anabioz holatiga o‘tadi. Ular ikkinchi tullab bo‘lganidan keyin yetuk urg‘ochi kanaga aylanadi. Qichima qo‘tir kanalarining tuxumdan tuxumgacha rivojlani- shi uchun 2—3 hafta, o‘rta hisobda 15 kun o‘tadi. Kanalar juda tez ko‘payadi. Bitta urg‘ochi kanada qulay Sharoitda 3 oy ichida 1,5 mln kana paydo bo‘ladi. Odatda urg‘ochi kanalar erkak kana- larga nisbatan ko‘n bo‘ladi va taxminan 6—8 hafta yashaydi. Tashqi muhitda havoning namligi va issiqlik darajasiga qa- rab qichima qo‘tir kana taxminan 21 kun och yashay oladi. Shuningdek, qichima qo‘tir kanalar qurg‘oqchilikka ham chidamsizdir. Ma- salan ular harorat 50°—80° ga yetganda 30—40 daqiqada o‘ladi. www.arxiv.uz

1-rasm . Qichima qo‘tir kanasi yearkoptes. A — urg‘ochisi (dorsal sathi) B — erkagi (ventral sathi) 2-rasm . Qichima qo‘tir kana — sarkoptes terining shox qavatini teshib tuxum qo‘ymoqda: 1 — shamollatuvchi teshigi; 2—terinjng teshilgan shox kavati; 3 — teri yuzasi;' 4 — terining shox katlami:5 — teri yepidermuisining donador qatlam hujayralari. www.arxiv.uz

Epizootologiyasi. Tanasida har xil rivojlanish davrini kechirayotgan qichima qo‘tir kanasi bo‘lgan hayvon sarkoptoz, ya’ni qichima qo‘tir kasalligining manbaidir. Kasallik sog‘lom hayvonlarga yaylovda, 'ko‘proq molxonalarda yonma-yon turishi, surkalishi, shuningdek, hayvonlarni tozalaydigan asbob, yopqich, cho‘tka, taroq, kiyim va molboqarlar orqali tarqalishi mumkin. Yosh hayvonlar qichima qo‘tir bilan ko‘proq kasallanadi, chunki ularda qo‘tirdan saqlanish reaksiyasi katta hayvonlarga nisbatan kuchsiz. Patogenezi . Qichima qo‘tir kanalar mol terisini kemirib, chig‘anoqlar hosil qiladi. Kanalar mol terisini jarohatlaydi va kasallangan organizmga o‘zining zaxarini sochadi, Ular ta’sirida teri yallig‘lanadi va serozli hujayra infiltratsiyasi paydo bo‘lib, ekssudatga aylanadi. Buning natijasida teri ustida mayda pufakchalar hosil bo‘ladi. Teri qichiganida hayvonlar qashinadi, shu vaqtda pufaklar yoriladi, hayvonlarning toqatsizlik bilan qichinishi natijasida jarohatlangan teri shishib yallig‘lanadi, kichkina-kichkina yiringli tugunchalar paydo bo‘ladi. Klinik belgilari . Hamma hayvonlarda sarkoptoz surunkali kechadi. Qichima qo‘tir kanalari, avvalo molning boshiga yuqadi. Hayvon boshining peshona va oldingi qismiga, keyinroq boshi terisining hammasiga, ayrim turdagi hayvonlar (ot va cho‘chqa)’ dumining atrofiga, bo‘yniga, ko‘kragi atrofiga tarqaladi. Qichima qo‘tir kasalligining belgilari Kasallik yuqqanidan keyin oradan 2—3 hafta o‘tgach paydo bo‘la boshlaydi. Sarkopto'z bilan deyarli hamma hayvonlar kasallanadi, ammo qoramol va qo‘ylarda u juda yengil, ot, echki, cho‘chqa, tuya va shimol bug‘ularida esa kasallik birmuncha og‘ir kechadi. Cho‘chqa va bug‘ularda boshqa xildagi qo‘tir kasalligi uchramaydi. www.arxiv.uz

Qo‘tir kanalarning har xil turdagi hayvonlarda dastlabki joylashadigan joylari. Sarkoptes to‘r shaklida, psoroptes parallel chiziqlar, xorioptes qora rangda. Otadektes nuqtalar bilan belgilangan. Rivojlanish davrlari www.arxiv.uz

Teri usti qo‘tir kasallari qo‘zg‘aydigan kasalliklar Hayvonlarda psoroptide oilasiga kiradigan kanalar qo‘zg‘atadigan invazion qo‘tir kasalliklari ham keng tarqalgan. Bulardan Psoroptes (teri usti qo‘tir kana) Xorioptes (terixo‘r qo‘tir kana) va Otodektos (quloq qo‘tir kanasi) vakillarini o‘rganishning ahamiyati katta. www.arxiv.uz

Psoroptoz. Psoroptoz — tez tarqalib, surunkali kechadigan qo‘tir kasalligidir, u bilan qo‘y, ot, qoramol, quyon hamda ko‘pgina yovvoyi hayvonlar kasallanadi. Turli hayvonlarning o‘ziga xos xususiy teri usti qo‘tir kanasi bor. Terining qo‘tir kasalligi psoroptoz ham boshqa qo‘tir kasalliklari kabi ekzematoz yallig‘lanadi hamda hayvon qichinadi. Qo‘zg‘atuvchisi. Qo‘tir kanasi Psoroptes oval shaklda bo‘lib, kanalarning eng kattasi hisoblanadi. Och-sariq yoki sarg‘ish-qo‘ng‘ir Psoroptesning kattaligi 0,5—0,9x0,2—0,5 mm . Rivojlanishi. Psoroptes hayvon terisida to‘p-to‘p bo‘lib joylashadi, chunki ularning lichinka va protonimfalari, qisman teleonimfalari terini tesha olmaganliklari uchun oziq topa olmaydi. Ular epidermis qismini teshganida ajralib chiqqan seroz — limfa suyuqligi bilan oziqlanadi. Har bir urg‘ochi qo‘- tir kanasi, hayvonning jarohatlangan terisidagi juniga 60 ta- gacha tuxum qo‘yadi. 3 —6 kundan qeyin tuxumdan olti oyoqli birmuncha uzun lichinka chiqadi, u darhol oziqlanib oradan 2—3 kun o‘tgach, tullaydi va 8 oyoqli protonimfaga aylanadi www.arxiv.uz

Psoroptes kanalari hayvon tanasida ikki Oydan ortiq yashay olmaydi. Epizootologiyasi . Qo‘tir kanalari yopishgan chorva mollari qo’tiri— psoroptesning .asosiy manbai hisoblanadi. Kasallik zah- kash molxonalarda, yaylovda, suv manbalarida bir-biriga surka- lishi, mol tozalaydigan cho‘tka, taroq, kiyim va molboqardan yuqadi. Patogenezi. Teri usti qo‘tir kanalari mol terisining juni qalin, namligi o‘zgarmaydigan qismida joylashadi. Mol kasallanib, oradan ikki-uch hafta o‘tgach, ularning yomon patogenlik ta’siri ko‘rina boshlaydi. Teri usti qo‘tir kanalari xartumi bilan terini teshib, jarohatlaydi hamda o‘zining zahar modda- sini ajratadi. Teri yallig’lanadi. Terining jarohatlangan qismida modda almashinuvi o‘zgaradi, junlar to‘kiladi, ajralib chiqqan teri hujayralari ekssudat bilan shishadi, ularning qurishidan po‘stloq hosil bo‘ladi, terida kichkina-kichkina yiringli pufakchalar hosil bo‘ladi. Kasal molning terisidan jun tushadi, juda Oriqlab ketib, qishda o‘lishi ham mumkin. Klinik belgilari . Psoroptoz kasalligida burgalar unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Mana shu xususiyati bilan sarpoptozdan ajralib turydi. Terining parazitlar tarqalgan qismidagi junlari osongina tushadi. Hayvon tunda kuchli qashinadi. So‘ylarda, ay- niqsa mayin junli merinoslarda teri usti qo‘tir psoroptoz og‘ir, yarim og‘ir, surunkali va yashirin ko‘rinishlarida kechib hayvon terisining juni qalin joylari jarohatlanadi. Qo‘ylar terisini qashiydi, tishlaydi, buning natijasida teri travmatik jarohatlanadi. Junlari tutam-tutam bo‘lib to‘kiladi, teri po‘stloqli va yiringli yallig‘lanadi, qo‘yda kalinik belgilari ko‘rinadi, oriqlaydi va qo‘ylar sovuq tushishi bilan halok bo‘ladi. Yozda juni qirqilgandan keyin qo‘ylar tuzala boshlaydi. Terisining juni tushgan joylaridan jun chiqadi. Bunday qo‘ylar tashqi ko‘rinishi jihatidan sog‘lom hisoblanadi. Ammo ular qo‘tir kanalarining manbaidir. www.arxiv.uz

Xorioptoz (terixo‘r qo‘tir). Xoriontoz surunkali kechadigan teri usti qo‘tir kasalligi bo‘lib, uni xoriontes avlodiga mansub, uzunligi 0,4—0,5 mm kana qo‘zg‘aydi. Bu kana terisining ustki qismida yashab, teridan ko‘chib ajralayotgan enidermis hujayralari (qiniq qazg‘oq) bilan oziqlanadi. www.arxiv.uz

Otodektoz (quloq qo‘tiri). Otodektoz ham surunkali kechadigan invazion kasallik bo‘lib, otodektos avlodiga kiradigan terixo‘r otodektos sinatis Qo‘tir kana qo‘zg‘aydi. Kasallik, it, tulki, mushuklarda uchraydi. Terixo‘r kanalar qo‘z- g‘atadigan kasallikka yovvoyi hayvonlar urchitiladigan xo‘jaliklarda uchraydi. Bunday holat tulki bolalarining og‘ir kasallanganligi bilan kuzatilgan. Kanalar quloq tog‘ay suprasining ichki tomonida, tashqi eshitish yo‘lida hamda quloqning pardachasida joylashadi. Kasllik boshlanganida quloqning shikastlangan yeri kuchli qichiydi, yallig‘lanadi. Hayvon boshlarini silqitib, quloq sup- rasi bilan qashinadi. Tovush o‘tkazadigan bo‘shliqdan suyuqlik ajralib turadi, u qurib po‘stloq hosil qiladi. Otodektoz kasalligi mikroblar ta’sirida og‘irlashadi, shundan keyin yiringli yallig‘lanish ro‘y beradi. Yovvoyi hayvonlar qulog‘ining o‘rta va ichki pardasi teshilib, miya pardasining yallig‘lanishi kuzatiladi. www.arxiv.uz

Qo‘tirga diagnoz qo‘yish Umuman, qo‘tir kasalliklari o‘ziga xos klinik belgilari bilan hamda laboratoriyada tekshirib aniqlanadi. Bunda xo‘jaliklardagi enizootologik sharoitlar hisobga olinish kerak. Kasallikning klinik belgilari aniq bo‘lganida uni aniqlash unchalik qiyin emas, ammo qo‘tir kasalligining boshlanish dav- rini, ayniqsa yozda eski ko‘rinadigan shaklini aniqlash birmuncha murakkabroqdir. Shuning uchun qo‘tir kasalliklarini aniqlash tomonida, tashqi eshitish yo‘lida hamda quloqning pardachasi mikroskopda qo‘zg‘atuvchi kanallarni yoki ularning tuxumlarini topishga asoslangandagina aniq bo‘ladi. Kana yoki ularning tuxumlarini tonish uchun terining yangi jarohatlangan qismi bilan sog‘lom to‘qima o‘rtasidan (soskob) qirindi olinadi, chunki bu yerda qo‘tir kasalligini qo‘zgatuvchi kanalar joylashgan bo‘ladi. Olingan qirindi xo‘jalikda yoki laboratoriyada iloji boricha tezda (3—5 kun) tekshirilishi kerak. www.arxiv.uz

Bunda teridan olingan qirindi soat oynachasiga, laboratoriya kosachasiga yoki predmet oynachasiga solinadi. Keyin qirindi ustiga ikki baravar 10% li o‘yuvchi kaliy yoki natriy ishqori quyiladi. Qirindi ishqor eritmasiga aralashtirilgandan keyin teri qirindisidagi po‘stloq yumshaguncha, taxminan 25— 40 daqiqa o‘tadi. Tekshirishni tezlashtirish talab qilinsa, tayyorlangan material 60—70° qizdiriladi. So‘ngra bu material ozozdan predmet va berkituvchi oyqachalar orasiga joylanib, mikroskopning eng kichik kattaligida ko‘zdan kechiriladi. Aniqroq tasavvurga ega bo‘lish uchun mikroskopning ko‘rish maydonini qorongiroq qilish tavsiya etiladi. www.arxiv.uz

Qo‘tir bilan kasallangan va unga gumon qilingan qo’ylarni 10—15 kun oralatib 2, oldini olish maqsadida 1 marta akaritsid emulsiyasida cho‘miltiriladi. Sog‘iladigan qo‘y va echkilarni cho‘miltirish uchun 2% li besfenolli kreolin emulsiyasi qo‘llanadi. Qo‘tir qo‘ylarni ballonli siodrin aerozoli bilan davolaganda, u terining zararlangan qismi ko‘pik bilan to‘liq bekilguncha 10— 15 sm masofadan purkaladi. Sovuq paytlarda qo‘tir qo‘ylar geksaxloran dusti yoki oltingugurt kukuni bilan ishlanadi. Qo‘tir cho‘chqalarni purkab yoki vannada cho‘miltirib davolash uchun har bir boshga 0,5—4 L suyuqlik sarflanadi. Cho‘chqalarni davolash uchun 10—15 kun oralatib 2, oldini olish maqsadida 1 marta akaritsid emulsiyasida cho‘miltiriladi. Otlarni qo‘tirdan davolash uchun 1,5% li xlorofos, 3% li xlorofos dusti yoki 100—300 g oltingugurt kukuni ishlatiladi. Tuyalarni davolash uchun esa 2% li xlorofos, 0,05—0,06% li gamma-izomerli geksaxloran emulsiyasi bilan 7—10 kun oralatib 2—3 marta davolanadi. Qo‘tir quyonlar vannada 0,5% li aktivlangan kreolin emulsiyasida cho‘miltiriladi. www.arxiv.uz

Oldini olish va kurash choralari . Qo‘tir tarqalgan xo‘jaliklardagi mollar kasallanganligi aniqlangandan keyin ular kasal, kasallik gumon qilingan va sog‘lom hayvonlar guruhlariga bo‘linadi. Har qaysi guruhdan mollar alohida- alohida boqiladi. Kasallangan mollar darhol yuqoridagi usullar bilan davolanadi va butun davolash davrida to‘yimli oziq berib boqiladi. Xo‘jalikdagi hamma mollarni har kuni veterinariya vrachi ko‘zdan kechirib turadi. Qo‘tir yuqqanligi gumon qilingan guruhdagi mollar ham davolanadi. Uchinchi guruhga kiritilgan soglom mollar kasallikning oldini olysh maqsadida dorilanadi. Molxona, uning ichidagi barcha asbob- uskunalar, cho‘ponlarning shu yerda kiyadigan korjomalari dezinvaziya qilinadi. Buning uchun 5% li geksaxloran bilan aktivlashtirilgan kreolin emulsiyasi va boshqalardan foydalanish mumkin. www.arxiv.uz

Yaylovlarni biologik zararsizlantirish uchun u yerlarda 2— 5 oy mol boqilmaydi, bu vaqtda qo‘tir kanalari biologik usulda ochlikdan o‘ladi. Molxonalarni bu usulda dezinvaziya qilish qulaydir. Qo‘tir bilan kasallangan ishchi hayvonlar alohida ajratilib, ishlatiladi. Sog’lom mollarni kasallangan mollar bilan bir quduqdan sug‘orishga yoki bir oxurdan boqishga yo‘l qo‘yilmaydi. Qo‘tir kasalligi aniqlangan xo‘jalikka — otxona, ferma, hovli va boshqalarga karantin e’lon qilinib, ma’lum instruksiyaga asosan qo‘tir kasalligini yo‘qotishga oid tadbirlar amalga oshiriladi. Eng oxirgi kasallangan hayvon sog‘ayib ketganiga 21 kun bo‘lganida xo‘jalik sog‘lom hisoblanib, undan so‘ng karantin bekor qilinadi. www.arxiv.uz

E’tiboringiz uchun rahmat. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Hayvonlarning turli muhit sharoitlarga moslanishi

Baliqlarning virusli kasalliklari

O’zbekistondagi asosiy zararkunanda hasharotlar va ularning tarqalishi

Yassi, to'garak va halqali chuvalchanglar tipi (slayd-test)

O‘zbekistonning hayvonot olami