Hasharotlarning teri qoplami va muskullarining tuzilishi - Zoologiya - Slaydlar

Hasharotlarning teri qoplami va muskullarining tuzilishi

Yuklangan vaqt:

10.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

908.2373046875 KB

Ko'chirib olish

HASHAROTLARNING TERI QOPLAMI VA MUSKULLARINING TUZILISHI

HASHAROTLARNING TERI QATLAMI• Hasharotlarning teri qatlami ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, ularni tashqi muhitning ta’siridan himoya qiladi, shu bilan birga ichki skelet vazifasini bajaradi, muskullar yopishib turishiga xizmat qiladi. Tenda ko‘p miqdorda bezlar bo‘lib, ular maxsus vazifalarni bajaradi. Hasharotlar tanasining ustki qalin qavati kutikula, ichki yupqa qavati gipoderma deyiladi. Kutikula yana, o‘z navbatida, juda yupqa tashqi qavat hosil qilib, epikutikula va endikutikula ostida yotgan endokutikulaga aylanadigan anchagina qalin bo‘lgan ekzokutikulaga bo‘linadi. Kutikulaning tashqi yupqa qavati – epikutikula ma’lum tuzilmaga ega emas va kutikulin degan murakkab moddadan tuzilgan. Ular rivojlanish jarayonida ham o‘zgarib turishi mumkin. Ular yuqori molekulali yog‘lar, mumsimon moddalardan tuzilgan bo‘ladi. Ular hasharotlarni mexanik va kimyoviy ta’sirlardan himoya qilib turadi. Suv o‘tkazmaydi, kislotalarda yaxshi erimaydi, lekin kuchli ishqoriy eritmalarda eriydi. Bu xususiyat hasharotlar tashqi ta’sir natijasida kimyoviy moddalar, ya’ni insektitsidlar sintezlashida ahamiyatga ega bo‘ladi.

• Hasharotlarning tashqi qavati yog‘simon, mumsimon moddalardan tashkil topganligi uchun yuqori temperaturada ularga insektisidlarning ta’siri kuchli bo‘ladi. Ular terisining zararlangan qismlari teri bezlari yordamida tiklanadi. Ekzokutikula tana qoplamiga qattiqlik xususiyatini beradigan asosiy qavat hisoblanadi. Bu kutikulin qavati melanin va xitindan tashkil topgan. Xitin ning umumiy formulasi C 18 H 30 N 2 O 12 bo‘lib, azotli polisaxarid; hasharotning rivojlanishi davrida o‘zgarib turadi. Qoplamning qattiqligi xitinning miqdoriga bog‘liq. Ekzokutikula puxta va qattiq bo‘lganligi tufayli hasharotni mexanik va kimyoviy ta’sirlardan saqlaydi. Ekzokutikula gemogen va strukturasiz moddalardir. Ekzoku- tikula, asosan, teri qoplamining ostidagi qavat – gipodermindan ishlanib chiqadigan xitindan iborat. Endokutikula gorizontal va, ba’zan vertikal tolalardan iborat. Vertikal tolalar, ko‘pincha, xitinlashgan o‘simta deb ataladi.

• Endokutikula bo‘g‘imlar o‘rtasida ancha yupqa bo‘lib, tananing ayrim qismlari harakatlanishiga yordam beradi. Gipoderma bir qavat hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, teri epiteliysini hosil qilib, ular kutikulaning ostida joylashadi. Gipodermaning yosh hujayralari ustki tomonidan cho‘zilib, protoplazmatik ipga aylanadi, ulardan keyinchalik endokutikula qavati hosil bo‘ladi. Shu bilan birga, gipoderma lichinka suyuqligini ajratadi, ana shu suyuqlik hasharotlarning po‘st tashlashdan oldin eski endokutikulasini ajratadi. Asosiy parda yoki ba’zan membrana gipodermaning ostiga yopishgan bo‘lib, juda yupqa parda hosil qiladi.

TERI QOPLAMI • Teri qoplami ustida har xil tuzilmalar bor. Ular bo‘rtiqchalar, qirralar, jo‘yakchalar, tukchalar, qilchalar, tangachalar holida bo‘lib, to‘rt asosiy guruh: xetoidlar, samatoxetlar, dermatoxetlar va dermatolepidlarga bo‘linadi. • Xetoidlar kutikulaning mayda o‘simtalari, tishchalari, bo‘rtiqchalaridir. • Somatoxetlar xetoidlarga qaraganda ancha yirik bo‘lib, ular terining hamma qavatini ko‘tarib chiqishidan hosil bo‘lgan va ichida umumiy tana bo‘shlig‘i qo‘shiladigan bo‘shliq bo‘lgan o‘simtadir. Ularning kutikulasi gipodermasi ostida bo‘ladi.

• Dermatoxetlar yaxlit yoki ichi bo‘sh bo‘lib, umumiy tana bo‘shlig‘iga qo‘shilmaydi. Ular gipodermaga bog‘liq bo‘lgan tuzilmalardir. Ular tarkibiga gipodermaning ikkita hujayrasi kirib, tashqi ko‘rinishidan tukchalar, qilchalarga o‘xshaydi. • Dermatolepidlar yuzasi yassi yoki silliq, ba’zan donador qirrali tuzilmalar bo‘ladi. Ular yassiligi bilan dermatoxetlardan farq qiladi. Barcha hasharotlarning tuksimon dermatoxetlari bilan tangachasimon dermatolepidlari o‘rtasida turli oraliq formalar mavjud. Teridagi o‘simtalar hasharotlarning mexanik himoyalanishini kuchaytirish uchun xizmat qiladi va harakatlanishiga yordam beradi. Uchida mayda teshikchalari bo‘lgan, bulutsimon tuzilgan, tangacha ko‘rinishidagi, qiyofasi o‘zgargan dermatolepidlar androkoniy deb ataladi. Ba’zi kapalaklar erkagi tanasining har xil qismlarida androkoniylar urg‘ochilarini jalb etadigan hidli moddalar chiqarib turadi.

TERI BEZLARI • Ular bir va ko‘p hujayrali bo‘lib, shakli naysimon, xaltachasimon yoki shingilsimon. Ayrim hollarda bir hujayrali bezlar bir-biriga yaqin joyda bo‘lib, bezli maydon hosil qiladi. Teri bezlari chiqarish kanalining uchiterining tekis yuzasida yoki bo‘rtiqchalar tukchalaridan tashqariga ochiladi. Ayrim hollarda, hasharotlar ta’sirlanganda, tashqariga bo‘rtib chiqadi, ba’zan umuman teshikchalar bo‘lmaydi, ular terlash orqali tashqariga chiqadi

• Hasharotlar tanasining rangi turli xil bo‘lib, rang beruvchi moddalar – pigmentlar, ko‘pincha, gipodermada, ba’zan kutikulada va yog‘ tanachalarida joylashgan bo‘ladi. Kutikular rang turg‘un – o‘zgarmas bo‘lib, hasharot nobud bo‘lgandan keyin ham o‘zgarmaydi. Gipodermal rang o‘zgaruvchan bo‘lib, hasharot nobud bo‘lgandan so‘ng ular chirishi natijasida rangi ham o‘zgaradi. Ularning asosiy pigmenti murakkab oqsil – melanindan iborat. Melanin kutikular pigmentlarda sariq va och qo‘ng‘ir rangdan to qora ranggacha bo‘ladi. Ular quyosh nurini yutib, tana haroratini bir xilda tutadi. O‘simliklar hasharotlarga qizil va sariqrang beruvchi moddalar bo‘lib, ularni hasharotlar o‘simlikdan oladi. Ba’zan ayrim hasharotlarning rangi tiniq bo‘lib, tovlanib turadi. Ayrim hasharotlarning hatto ichki organlari ham ko‘rinib turadi

TERI QOPLAMIDAGI XOSILALARGA TURLI XIL O‘SIMTALAR, BEZLAR, RANG BERUVCHI PIGMENTLAR KIRADI. TERI XOSILALARI YOKI O‘SIMTALARI 4 GURUXGA BO‘LINADI: 1. XETOIDLAR. 2. SOMATOXETLAR. 3. DERMATOXETLAR. 4.DERMATOLEPIDLAR. O‘SIMTALAR HASHAROTLARNI MEXANIK TA’SIROTLARDAN XIMOYALANISHIDA VA HARAKATLANISHIDA YORDAM BERADI. TERI BEZLARI. BU BEZLAR GIPODERMADAN HOSIL BO‘LADI. BU BEZLAR 1, 2 VA KO‘P HUJAYRALI BO‘LISHI MUMKIN. TERI BEZLARINING TASHQI YO‘LI TERINING TASHQI YUZASIGA OCHILADI. BA’ZILARINING YO‘LI BO‘LMAYDI. ULARNING SEKRETI «TERLASH» ORQALI TASHQARIGA CHIQADI. HASHAROTLARNING TERI BEZLARI MUM BERUVCHI, HID BERUVCHI VA ZAHARLI, LAK BERUVCHI YOKI QO‘RQITUVCHI SEKRETLAR ISHLAB CHIQARADI.

HASHAROTLAR TANASI VA UNING O‘SIMTALARINI QOPLAB TURGAN TЕRI QOPLAG‘ICHI KUTIKULAR – O‘ZARO ELASTIK PARDA VOSITASI BILAN TUTASHGAN QATTIQ PARCHALARDAN TASHKIL TOPGAN. TЕRINING BU TARTIBDA TUZILISHI HASHAROT TANASINING UST TOMONIDAN SЕGMЕNTLARGA AJRALISHINI TA‘MINLAYDI. TЕRI TUZILISHIDAGI BU XUSUSIYAT HASHAROTLARGA MUSKULLARI VOSITASIDA TANANING TURLI QISMLARINI EGISHGA VA UNING O‘SIMTALARINI QIMIRLATISHIGA IMKONIYAT BЕRADI. HASHAROTLARNING TERISI 3 TA ASOSIY QATLAMDAN, YA’NI KUTIKULA , GIPODERMA VA BAZAL MEMBRANADAN IBORAT.

KUTIKULA TERINING USTKI QISMI BO‘LIB, GIPODERMANING MAHSULOTI HISOBLANADI VA U HUJAYRAVIY TUZILSHIGA EGA EMAS. KUTIKULA HASHAROTNING TASHQI SKELETINI HOSIL QILADI. MUSKULLARNING YOPISHISH JOYI BO‘LIB, UNI MEXANIK VA KIMYOVIY TA‘SIRLARDAN HIMOYA QILADI. KUTIKULA MURAKKAB GISTOLOGIK TUZILISHGA EGA VA U TASHQI HAMDA ICHKI QATLAMLARGA BO‘LINADI TASHQI QATLAM YOKI EPIKUTIKULA JUDA YUPQA (1-4 MIKRONDAN OSHMAYDI) BO‘LADI. U STRUKTURASIZ BO‘LIB, KUTIKULIN-MURAKKAB MODDADAN IBORAT. BU MODDA HAR XIL TURDAGI HASHAROTLARDAGINA EMAS, BALKI BITTA TURGA KIRUVCHI HASHAROTNING O‘ZIDA HAM RIVOJLANISHINING TURLI BOSQICHLARIDA VA TANASINING TURLI QISMLARIDA BIR XIL BO‘LMAYDI. KUTIKULIN YUQORI MOLEKULYAR YOG‘LAR VA MUMSIMON BIRIKMALAR ARALASHMASIDAN IBORAT BO‘LIB, QAHRABO SARIQ RANGLI.

2. ICHKI QATLAM PROKUTIKULA - U EPIKUTIKULA OSTIDA YOTGAN ENG QALIN QATLAM BO‘LIB, O‘Z NAVBATIDA: PROTIKULA EKZOKUTIKULA ENDOKUTIKULA EKZOKUTIKULA - HASHAROT TANASINING QOPLAMIGA QATTIQLIK XUSUSIYAT BERADIGAN ASOSIY QAVAT HISOBLANADI: BU QAVAT KUTIKULIN, MELANIN VA XITINIDAN IBORAT. KUTIKULIN EKZOKUTIKULA MELANIN XITIN .

XITIN - PROKUTIKULANING 25-60% BIOXIMIK ASOSINI TASHKIL ETIB, YUQORI MOLEKULYAR POLIMER, AZOTLI POLISAXARID BO‘LIB, UNING TARKIBI HAR XIL HASHAROTLARDA, HATTO BITTA HASHAROT TANASINING TURLI QISMLARIDA VA HAYOTINING HAR XIL DAVRLARIDA TURLICHA BO‘LADI. HASHAROT QOPLAMINING MEXANIK JIHATDAN PUXTA VA QATTIQ BO‘LISHI XITINNING MIQDORIGA BOG‘LIQ DEGAN FIKRLAR BOR. XITIN ELASTIK MODDA, QOPLAMNING QATTIQLIGI XITIN BILAN BOSHQA MODDALAR ARALASHMASIDAN VUJUDGA KELADI VA ASOSAN KUTIKULINNING MIQDORIGA BOG‘LIQ BO‘LADI. XITIN RANGSIZ MODDA, AMMO MELANIN BO‘LISHI TUFAYLI EKZOKUTIKULA - QORAMTIR RANGGA KIRADI. EKZOKUTIKULA PUXTA VA QATTIQ BO‘LGANLIGI TUFAYLI HASHAROTNI MEXANIK VA KIMYOVIY TA‘SIRLARDAN SAQLAYDI. EKZOKUTIKULA GOMOGEN VA STRUKTURASIZ MODDADIR. ENDOKUTIKULA - ASOSAN TERI QOPLAMINING OSTIDAGI QAVAT GIPODERMADAN ISHLANIB CHIQADIGAN XITINIDAN IBORAT. ENDOKUTIKULA TOLASIMON TUZILISHGA EGA. TOLALAR QAVATI KO‘PINCHA GORIZONTAL HOLATDA JOYLASHGAN. ODATDA, KUTIKULA, XUSUSAN EKZOKUTIKULA BO‘G‘IMLAR O‘RTASIDA ANCHA YUPQA BO‘LADI, BU ESA TANANING AYRIM QISMLARINI HARAKATCHAN BO‘LISHINI TA‘MINLAYDI.

GIPODERMA BIR QAVAT HUJAYRALARDAN IBORAT BO‘LIB, TERI EPITELIYASINI HOSIL QILADI VA KUTIKULANING OSTIDA JOYLASHGAN HUJAYRALAR SILINDR SHAKLDA YOKI OSTKI TOMONI O‘SIMTALI BO‘LADI; HUJAYRALAR ICHIDAGI YADRO YUMALOQ YOKI OVAL SHAKLGA EGA. GIPODERMANING YOSH HUJAYRALARI USTKI TOMONDA CHO‘ZILIB PROTOPLAZMATIK IPLARGA AYLANADI, ULARDAN KEYINCHALIK KUTIKULA QAVATI HOSIL BO‘LADI. BUNDAN TASHQARI, GIPODERMA LICHINKA SUYUQLIGINI AJRATADI. BU SUYUQLIK HASHAROTNING PO‘ST TASHLASHDAN OLDIN ESKI ENDOKUTIKULASINI ERITADI. BAZAL MEMBRANA YOKI ASOSIY PARDA GIPODERMANING OSTIGA YOPISHGAN BO‘LIB, JUDA YUPQA, HUJAYRAVIY TUZILISHGA EGA EMAS.

HASHAROTLAR TERI QOPLAMINING HOSILALARI. TERI QOPLAMIDAGI TURLI XIL HOSILALARIGA O‘SIMTALAR , BEZLAR , RANG BERUVCHI PIGMENTLA R KIRADI. TERI HOSILALARI YOKI O‘SIMTALARI TURLI XIL BO‘LIB, TO‘RTTA ASOSIY GURUHGA: 1. XETOID 2.SOMATOXET 3.DERMATOXET 4.DERMATOLEPIDLAR XETOID - KUTIKULANING MAYDA O‘SIMTALARI BO‘LIB, TISHCHALAR VA BO‘RTIQCHALARDAN IBORAT. SOMATOXETLAR TERI QAVATINING KO‘TARILIB CHIQISHIDAN HOSIL BO‘LIB, U ICHIDA UMUMIY TANA BO‘SHLIG‘IGA QO‘SHILADIGAN BO‘SHLIG‘I BO‘LGAN O‘SIMTA EKANLIGI BILAN XETOIDLARDAN FARQ QILADI. O‘SIMTALAR KUTIKULASI GIPODERMA OSTIDA JOYLASHGAN. BULAR XETOIDLARGA QARAGANDA ANCHA YIRIK. DERMATOXETLAR GIPODERMAGA BOG‘LIQ BO‘LGAN TUZILMALAR, ULAR TARKIBIGA GIPODERMANING 2 TA HUJAYRASI KIRIB, TASHQI TOMONDAN TUKCHALARGA, QILCHALARGA YOKI INGICHKA TIKANCHAGA O‘XSHAYDI. DERMATOXETLAR YAXLIT YOKI ICHI BO‘SH BO‘LISHI MUMKIN, AMMO UMUMIY TANA BO‘SHLIG‘IGA KIRMAYDI. DERMATOLEPIDLAR TANGACHALARI YASSI BO‘LISHI BILAN XARAKTERLANADI. BULAR KAPALAKLARDA JUDA KO‘P BO‘LADI, BOSHQA HASHAROTLARDA HAM UCHRAYDI. DERMATOLEPIDLARNING YUZASI YASSI YOKI SILLIQ, YUZASIDA DONADOR, QIRRALI VA SHUNGA O‘XSHASH TUZILMALAR BO‘LADI. TERIDAGI O‘SIMTALAR HASHAROTLARNING MEXANIK HIMOYALANISHINI KUCHAYTIRISH UCHUN XIZMAT QILADI VA HARAKAT QILISHGA YORDAM BERADI.

HASHAROTNING TERI QOPLAMI VA UNING HOSILALARI: A — TERI KESIGINING SXEMATIK TUZILISHI; 1 — TUKCHALAR; 2 — TUK BOSHLANISH BO‘G‘OZI (XALTASI); 3 — TIKANCHALAR; 4 — KUTIKULA; 5 — EPIKUTIKULA; 6 — EKZOKUTIKULA; 7 — ENDOKUTIKULA; 8 — TER NAYCHASI; 9 — GIPODERMA; 10 — TRIXOGEN (TUK HOSIL QILUVCHI) HUJAYRA; 11 — BAZAL PARDA. B — TERISIDAGI TURLI XIL SHAKLDAGI TUKCHA VA TIKANCHALAR; 1 — PAXTA TUNLAMI QURTINING JUDA KO‘P KICHIK TIKANCHALI TERI QOPLAMI; 2 — UCHTA KORIN BO‘G‘IMIDAGI TUKCHALAR. V — KAPALAKLARDAGI TURLI XIL SHAKLDAGI TANGACHA- LAR; 1 — PIGMENT TANGACHALAR; 2— HID BERUVCHI TANGACHALAR.

HASHAROTLAR MUSKULI • Hasharotlar tanasida 2000 ga yaqin har xil muskullar bo‘ladi. Teriga birikkan muskullar bularga kirmaydi. Hasharotlarning muskullari ham ular tanasining bo‘g‘imlarga murakkab bo‘linishiga va tana bo‘laklarining xilma-xil harakatlanishiga muvofiq bo‘ladi. Voyaga yetgan hasharotlar tanasining bo‘g‘imlari lichinkalarga qaraganda murakkabroq bo‘ladi. Eng ko‘p muskullar skelet sistemalariga birikmaydigan ichki organlar tarkibiga kiradigan muskullardir. Shunday qilib, muskullar ikki xil: skelet muskullari va ichki muskullar bo‘ladi.

• Skelet muskullari tana va qanotlar harakatini ta’minlaydi. Muskullarning bir uchi tananing harakatchan skeletiga, ikkinchi uchi harakatchan qismiga tutashgan bo‘ladi. Muskullarning qisqarishi tana skeletini o‘zgartirib turadi. Skelet muskullari bosh, ko‘krak va qo’rin muskullaridan tashkil topgan. Ko‘krak muskullariga qiyshiq muskullar (dorzoventral), oyoq va boshqa muskullar kiradi. Qanotlarni ham dorzoventral muskullar harakatga keltiradi. Og‘iz apparatini harakatga keltiruvchi muskullar bosh muskullari, so‘ruvchi hasharotlarda tomoq bo‘shlig‘ini navbat bilan kengaytirib-toraytirib turib, tomoqni nasos kabi ishlatadigan muskullardir. • Qorin muskullariga silliq, yon va ko‘ndalang muskullar kiradi. Bularning qisqarishi va cho‘zilishi hisobiga qorin harakatlanadi. Yon muskullar nafas olishni boshqaradi. Yelka tomonning qon tomirlari atrofidagi patsimon muskullar qonning harakatini boshqaradi

• Qorin muskullariga silliq, yon va ko‘ndalang muskullar kiradi. Bularning qisqarishi va cho‘zilishi hisobiga qorin harakatlanadi. Yon muskullar nafas olishni boshqaradi. Yelka tomonning qon tomirlari atrofidagi patsimon muskullar qonning harakatini boshqaradi. • Hasharotlar muskulining nisbiy kuchi, ya’ni ularni ko‘taradigan yuk og‘irligining tana og‘irligiga nisbati yuqori. Masalan, burga tanasining uzunligiga nisbatan 200 marta balandlikka ucha oladi, go‘ng qo‘ng‘izi og‘irligiga nisbatan 93 marta yuk sudray oladi.

• Gavda bo‘shlig‘i. Ichki organlar bilan to‘la bo‘lib, ular yupqa parda (diafragma) yordamida ustki yoki perikardial, o‘rta – visseral va ostki – perineyral bo‘limlarga ajraladi. Bu bo‘limlarda ovqat hazm qilish, ayirish sistemalari, ko‘payish organlari joylashadi. Nafas olish sistemasi havo o‘tkazuvchi naychalar, traxeya, traxeolalardan tashkil topgan bo‘lib, ular ham ichki organlarga kiradi. • Yog‘ tanachalari. Hasharotlarning individual rivojlanishi davrida yog‘ tanachalarining hajmi va tarkibi o‘zgarib boradi. Yog‘ tanachalari (ular oziq moddalarga boy) hosil bo‘lishi hasharotlarning qishlovga tayyorgarligi bo‘lib, ular qishlab chiqqandan keyin bunday tanachalar keskin kamayib ketadi

• Hasharotlarning muskul sistemasi yaxshi rivojlangan bo‘lib, muskullari soni juda ko‘p. Masalan, suvaraklarda 1684 ta, kapalaklarda 1600 ta muskul bor. Umuman hasharotlar muskulining soni 2000 tagacha bo‘lishi mumkin. • Hasharotlarning muskullari ikki guruhga bo‘linadi: • 1.Somatik yoki skelet muskullari. • 2.Ichki yoki vitseral muskullar. • Skelet muskullari asosan 3 guruhga bo‘linadi: • 1-bosh muskullari; 2-ko‘krak muskullari; 3-qorin muskullari.

O'xshashlar

Hasharotlarning ichki tuzilishi

Hasharotlarning umumiy tuzilishi, tashqi morfologiyasi

Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi

Hasharotlarning tashqi belgilari – morfologiyasi. Hasharotlarning anatomiyasi va fiziologiyasi

Hasharotlarning trofik adaptatsiyasi