Zilzila - Xayot faoliyati xavfsizligi - Slaydlar

Zilzila

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

334.361328125 KB

Ko'chirib olish

Zilzila

Zilzila 1. Zilzilaning kelib chiqishi sabablari, tarqalishi va halokatli oqibatlari. 2. Zilzilaning inshootlarga ko’rsatadigan kuchini o’rganish va baholash. 3. Inshootlarni zilzilaga nisbatan zilzilabardoshligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar. 4.Zilzila vaqtida aholi harakati.

Zilzilaning kelib chiqishi sabablari, tarqalishi va halokatli oqibatlari . Zilzila – er ichki harakatlari natijasida uning yuzasida paydo bo’ladigan tebranma harakat. Zilzila tabiiy ofatlar ichida odamlarning halok bo’lishi, etkazilgan zarar, egallagan hududi va himoyalash tadbirlarining qiyinligi bilan ajralib turadi. Vayron qiluvchi kuchga ega birgina zilzila natijasida bir necha minglab odamlar halok bo’lishi, yuz mln. dollorlab moddiy zarar etkazishi mumkin. Masalan, 1556 yil 23 yanvarda Xitoy hududida sodir bo’lgan zilzila natijasida 830000 inson nobud bo’lgan bo’lsa, 1755 yil 1noyabr Lissabonda (9 ball)sodir bo’lgan zilzila 60 ming kishining hayotiga zomin bo’lgan. Oxirgi 50 yil ichida bo’lib o’tgan kuchli zilzilalar ichida vayronagarchilik va qurbonlar miqyosiga ko’ra Chili, San-Franstisko, Tokio, Ashxabod va Spitak, Toshkentdagi va boshqalar ajralib turadi. 1948 yilgi Ashxabod (100 ming odam halok bo’lgan, 8—9 ball) zilzilasidan keyingi eng dahshatli fojia Spitak zilzilasi nomini (unda 50 ming odam halok bo’lgan) oldi. U 1988 yili 7 dekabr kuni sodir bo’ldi. Dastlabki kuchli silkinishning o’zida 16 ming aholisi bo’lgan Spitak shahri va uning atrofidagi bir necha qishloqlar bugunlay yakson bo’ldi. 200 mingli Leninakan shahridagi zamonaviy binolarning to’rtdan uch qismi er bilan yakson bo’ldi.

San-Franstiskoda 1906 yil 18 apreldagi er qimirlashida 700 aholi halok bo’lgan. Moddiy ziyon 1,5 mlrd. dollarni tashkil qilgan. Ikki kun yong`in mobaynida 500 ga yaqin kvartallar yonib, hech narsa qolmagan, hammasi bo’lib 350 ming kishi halokatga uchragan. Eng kuchli zilzila O’zbekistonda 1902 yilda (8-9 ball) Andijonda, 1946 yilda Namanganda (Chotqol zilzilasi nomi bilan), Toshkentda 1868 va 1966 y. (7-8 ball), Gazlida 8-10 ball, Tojikistonda 1907 y., Hisorda (9-10 ball), 15 ga yaqin qishloqlar xonavayron bo’lgan, 1000 ga yaqin odam nobud bo’lgan. 1911 yilda Pomirda Sarez zilzilasi natijasida tog` o’pirilib, Usoy degan to’g`on hosil qilgan. Murg`ob daryosini to’sib qolib, Sarez degan ko’l paydo bo’lgan. Zilzila qisqa vaqt oralig`ida sodir bo’lsada, o’zining vayronkor kuchi bilan insoniyatga juda katta talofotlar etkazadi. Misol uchun 1906 yilda San- Franstiskoda bo’lib o’tgan zilzila 40 soniya davom etgan bo’lsa, 1964 yil Alyaskada sodir bo’lgan zilzila 3 daqiqa davom etgan. Quyida zilzilaning ko’rinishi tasvirlangan

So’nggi o’n yillarda zilzila sodir bo’lish sabablariga yangi omil – inson faoliyati qo’shildi. Insoniyat o’zi hohlamagan holda er osti yadro portlatishlari; qazilma boyliklarni qazib olish; katta miqdordagi gaz, neft, suv zahiralarini chiqarib olish; yirik suv omborlarni bunyod etish natijasida er qobig`ining alohida plitalariga og`irlik kuchini ta’sir ko’rsatishi oqibatida er osti zarbasini keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, Hindistonda Koyna suv omborini qurilishi 8-balli zilzilani keltirib chiqargan natijada 177 kishi halok bo’lgan.

Zilzilalarning aholi yashaydigan hududlar va inshootlarga ko’rsatadigan kuchlarining ta’siri erning geologik, geomorfologik, gidrogeologik va muhandislik-geologik sharoitlariga borliq, bo’lib, ularni o’rganish, baholash, bashorat qilish bilan muhandislik geologiyasi shug`ullanadi. Quyida O’zbekiston shaharlarining seysmologik faolligiga oid ma’lumotni keltiramiz: O’zbekiston shaharlarining seysmik faolligi (ballarda) 1-jadval . Andijon 9 Jizzax 7 Olmaliq 8 Urganch 7 Angren 8 Kattaqo’rg`on 7 Samarqand 8 Farg`ona 8 Bekobod 7 Kitob 7 Sirdaryo 7 Chirchiq 8 Buxoro 7 Marg`ilon 8 Toshkent 8 Yangiyo’l 7 Gazli 8 Namangan 8 Termiz 7 Qarshi 7 Guliston 7 Nukus 6 Uchqo’rg`on 9 Qo’ng`irot 5

Yuqorida aytilgandek er yuzasidagi uning ta’sir kuchi odatda ballarda baholanadi. Quyida shu nisbiy seysmik shkalani ba’zi o’zgarishlar bilan bayon etamiz: Respublikamizda va juda ko’p davlatlarda zilzila kuchi 12 balli shkala asosida baholanib, har bir ballga ega bo’lgan zilzila o’z tafsilotiga ega. Bundan tashqari baholashda 8 balli Rixter seysmik shkalasidan ham foydalanadi. Bizda asosan 2 turdagi er qimirlashi kuzatilgan: uzoq davrli 1,5-2,5 daqiqa davom etadigan; yuqori chastota tebranishli 1,5-2,5 soniya davom etadigan.

 1 ball – Sezilarsiz. Faqatgina seysmik asboblargina qayd qiladi.  2 ball - Juda kuchsiz. Uy ichida o’tirgan ba’zi odamlar sezishi mumkin (deraza oynalari titraydi).  3 ball – Kuchsiz. Ko’pchilik odamlar sezmaydi, ochiq havodatinch turgan odam sezishi mumkin. Osilgan jismlar asta-sekin tebranadi.  4 ball - O’rtacha sezilarli. Ochiq havoda turgan odamlar va bino ichidagi kishilar sezadi. Uy devorlari qirsillaydi. Ro’zg`or anjomlari titraydi, osilgan jismlar tebranadi.  5 bal l - Ancha kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uyg`onadi. Ba’zi odamlar hovliga yugurib chiqadi. Suyuqlik chayqalib to’kiladi, osilgan uy jihozlari qattiq tebranadi.  6 ball - Kuchli. Hamma sezadi, uyqudagi odam uyg`onadi. Ko’pchilik odamlar hovliga yugurib chiqadi, uy hayvonlari betoqat bo’ladi. Ba’zi hollarda kitob javonidan kitoblar, javonlardagi idishlar ag`darilib tushadi.  7 ball - Juda kuchli. Ko’pchilik odamlarni qo’rquv bosadi, ko’chaga yugurib chiqadi, avtomobil haydovchilari tomonidan harakat vaqtida ham seziladi, uy devorlarida katga-katga yoriqlar paydo bo’ladi, hovzalardagi suvlar chayqaladi, loyqalanadi.  8 ball - Emiruvchi. Xom g`ishtdan qurilgan imoratlar butunlay vayron bo’ladi, ancha pishiq qilib qurilgan imoratlarda ham yoriqlar paydo bo’ladi, uy tepasidagi mo’rilar yiqiladi, ba’zi daraxtlar butun tanasi bilan yiqilib tushadi, sinadi, tog`lik joylarda qulash, surilish hodisalari yuz beradi.  9 ball - Vayron qiluvchi. Er qimirlashga bardosh beradigan qilib qurilgan imorat va inshootlar ham qattiq shikastlanadi, poydevorlaridan siljib, qiyshayib qolishi mumkin. Oddiy imoratlar butunlay vayron bo’ladi, er yuzasida yoriqlar paydo bo’ladi, er osti suvlari sizib chiqishi mumkin.  10 ball - Yakson qiluvchi. Hamma imoratlar katta shikast ko’radi. Temir yo’l relslari to’lqinsimon shaklga kirib, bir tomonga qarab egilib qoladi, er osti kommunal quvurlari uzilib ketadi, cho’kish hodisalari yuz beradi, suv havzalari to’lqinlanib qirg`oqqa uriladi, qoyali yon bag`irlarda katta-katga surilish hodisalari sodir bo’ladi.  11 ball - Fojiali. Hamma imoratlar deyarlik vayron bo’ladi, to’g`on va dambalar yorilib ketadi, temir yo’llar butunlay ishdan chiqadi, erning ustki qismida katta-katta yoriqlar paydo bo’ladi, er ostidan loyqa balchiqlar ko’tarilib chiqadi, surilish, qulash hodisalari nihoyasiga etadi.  12 ball - Kuchli fojiali. Erning ustki qismida katta o’zgarishlar yuz beradi. Inson barpo etgan hamma imoratlar butunlay vayron bo’ladi, daryolarning o’zani o’zgarib sharsharalar paydo bo’ladi, tabiiy to’g`onlar vujudga keladi.

Zilzila vaqtida aholi harakati.  Zilzilagacha: (sumka yoki ryukzaklar bilan)  shaxsingizni tasdiqlovchi hujjat;  xonadoningizda batareyali radiopriyomnik,  cho’ntak elektr fonari va dori-darmonlar  saqlanadigan quticha, zarur hujjatlar tayyor  holda turishi;  birinchi tibbiy yordam ko’rsatish qoidalarini  bilishingiz;  asosiy elektr o’chirgich va gaz kranlarini joyini aniq bilib olishingiz;  shkaflarda og`ir buyumlarni qo’ymaslik, og`ir shkaflarni devorga mahkamlab qo’yish;  zilzila sodir bo’lgan vaqtda oila a’zolari bilan qaerda uchrashishni kelishib olish;  tashkilotlar, muassasalarda o’tkaziladigan tadbirlarda ishtirok etish zarur.

Zilzila vaqtida :  agar binoning birinchi qavatida bo’lsangiz darhol tashqariga chiqing, binodan tashqarida bo’lsangiz, o’sha erda qoling;  xona ichida bo’lsangiz, tayanch devorlar va eshik ostonasi xavfsiz joylar hisoblanadi;  ko’chada bo’lsangiz qulab tushishi mumkin bo’lgan bino, baland devor, elektr tarmoqlaridan yiroqroq bo’lishga harakat qiling;  zilzila vaqtida lift yoki zinalardan foydalanmang.  Zilziladan so’ng:  sarosimaga tushmay xotirjamlik bilan vaziyatni baholang, jabrlanganlarga va bolalarga yordam berishga kirishing;

 suv, gaz, elektr tarmoqlari holatini tekshiring, ishdan chiqqan bo’lsa foydalanmang;  shikastlangan binolarga kirishda ehtiyot bo’lib harakat qiling;  telefon tarmoqlarini ortiqcha band qilmang;  zilzila qaytishiga tayyor turing, berilayotgan axborotlarni kuzatib boring.  Demak, zilzila vayronkor kuchga ega ekanligi bilan tabiiy ofatlar ichida ajralib turadi. Shuning uchun zilzilagacha, zilzila vaqtida va zilziladan so’nggi harakatlarni etarli darajada o’zlashtirib oling.

Oxirgi yillar ichida Pokiston, Indoneziya, Turkiya, Peru, Chili va Gaitida sodir bo‘lgan yer qimirlashlari natijasida minglab kishilar hayotdan ko‘z yumdi. Kamida shuncha kishi boshpanasiz qoldi. Geologik nuqtai nazardan notinch Himolay tog‘ tizmasi kelajakda yana ham kuchliroq zilzilalarni keltirib chiqarish ehtimoli katta. Bu holat zilzilaning oldindan bilish zaruratining globalligini ko‘rsatmoqda.

Ammo zilzilani bilish juda ham murakkab masala ekani yaxshi ma'lum. Shunga qaramasdan, ma'lum natijalarni qo‘lga kiritishga umid bor. Endilikda hayvonlarning o‘zini tutishi, radioaktiv gazlarning ajralib chiqishi, yer osti suv oqimlari kabi bir qator tabiat xavf- xataridan ogohlantiruvchi belgilar sirasiga elektromagnit radiatsiya ham kiritiladigan bo‘ldi. Ba'zi zilzilalardan oldin, olimlar Yerdan elektromagnit impulslar ajralib chiqishini, ionosferada elektromagnit to‘lqinlanishlar paydo bo‘lishini va sayyoraning to‘yingan gazlaridan iborat nozik qobig‘i 80 dan 1000 kilometrgacha kengayishini kuzatishgan.

«Zilzila sodir bo‘lishidan oldin, tegishli hududlarda qandaydir elektromagnit hodisalar yuz beradi», deydi Isroildagi Tel-Aviv Universitetining geofizigi Kolin Prays. Bir qator mutaxassis-olimlarning fikricha, yer osti stressi kuchayishi bilan magnit zarrali qoyalar parchalana boshlaydi va 1 Gtsga ham yetmaydigan o‘ta past chastotali radioto‘lqinlar tarqaladi. Tadqiqotchilar ana shunday radio to‘lqinlarni aniqlash natijasida zilzilalardan ogohlantirish tizimiga ega bo‘lishimiz mumkin ekaniga umid qilmoqdalar.

Yer qimirlashi radiosignallar tarqatishini birinchi bo‘lib 20 yil ilgari, Kaliforniyadagi Stenford Universitetining Fazo Telekomunikatsiyalari va Radio Fanlari laboratoriyasining olimi Entoni Freyzer-Smit kashf qilgan edi.

O'xshashlar

Zilzila

Zilzilalar

Kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqıbatlari

Markaziy osiyodagi tabiiy xarakterdagi favqulotda vaziyatlar, himoya choralari va zararini kamaytirish

Tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarda aholi harakati