Kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqıbatlari - Xayot faoliyati xavfsizligi - Slaydlar

Kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqıbatlari

Yuklangan vaqt:

22.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

12059.057617188 KB

Ko'chirib olish

Kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqıbatlari Reja: 1. Geologik xavfli hodisalar. 2. Gidrometeorologik xavfli hodisalar.

O’zbekiston Respublikasining Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida (1999 yil 20 avgust) – 5 bo‘lim va 27 moddadan iborat. Qonun aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamda favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi va rivojlanishining oldini olish, favqulodda vaziyatlar keltiradigan talafotlarni kamaytirish va favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishni maqsad qilib qo‘yadi.

Tabiiy xususiyatli favqulotda vaziyatlar Gidrometeorologik Geologik

O’zbekiston xududining seysmik xaritasi

т/р Сана Магнитуда Балл Изоҳ 1. 16.12.1902 6,4 9 Андижон 2. 28.03.1903 6,1 8 Ойим 3. 21.10.1907 7,4 9 Қоратоғ 4. 23.01.1912 5,2 7 Наманган 5. 06.07.1924 6,4 7-8 Қуршоб 6. 12.07.1924 6,5 8-9 Қуршоб 7. 12.08.1927 6,0 8 Наманган 8. 02.10.1932 6,2 7 Томдибулоқ 9. 05.07.1935 6,2 8 Бойсун 10. 18.12.1937 6,5 7-8 Пском 11. 18.01.1942 5,9 7 Ёртепа 12. 14.02.1942 5,5 7 Пойтоқ 13. 02.11.1946 7,5 9-10 Чотқол 14. 02.06.1947 5,9 8 Найман 15. 19.07.1955 5,2 7 БахмалO’zbekistonda 1900-2006 yillarda bolgan kuchli er silkinishlar royxati

16. 24.10.1959 5,7 7-8 Бурчмулла 17. 03.08.1962 5,4 7-8 Маркай 18. 17.03.1965 5,5 7 Қўштепа 19. 26.04.1966 5,3 7-8 Тошкент 20. 13.03.1968 5,1 7 Қизилқум 21. 08.04.1976 7,0 8-9 Газли 22. 17.05.1976 7,3 9-10 Газли 23. 31.01.1977 5,7 7-8 Исфара-Боткен 24. 06.12.1977 5,3 7 Товоқсой 25. 10.12.1980 5,5 8 Назарбек 26. 06.05.1982 5,8 8 Чимён 27. 17.02.1984 5,6 7-8 Поп 28. 20.03.1984 7,3 9-10 Газли 29. 15.05.1992 5,5 8 Избоскан 30. 31.10.1998 5,2 7-8 ҚамашиO’zbekistonda 1900-2006 yillarda bolgan kuchli er silkinishlar royxati

8 5.10.1948 y. Ashxabod 10 ball

926.04.1966 y. Tashkent 8 ball

1017.05.1976 y. Gazli 9-10 ball 08.04.1976 y. Gazli 8-9 ball 20.03.1984 y. Gazli 9-10 ball

04.03.2006 M 2.2 07.03.2006 M 4.6 26.06.2006 M 2.5 06.07.2006 M 5.2 30.07.2006 M 4.919.09.2006 M 4.4 - Эпицентр землетрясенияҲудудимизда 2006 йилда юз берган зилзилаларнинг эпицентрлари

06.02.2007 M 4,6 01.02.2007 M 4,502.02.2007 M 5,2 24.01.2007 M 4.805.02.2007 M 4.4 31.01.2007 M 5,3 07.02.2007 M 4.4Ҳудудимизда 2007 йилда юз берган зилзилаларнинг эпицентрилари

Zilzila – er qobig‘ida yoki yuqori mantiyadagi to‘satdan surilishlar va yorilishlar oqibatida yuzaga keladigan va bikr to‘lqinlar ko‘rinishida uzoq masofalarga uzatiladigan er osti silkinishlari va er usti tebranishlari. Er qobig‘idagi seysmik to‘lqinlar tarqalayotgan nuqtani zilzila gipotsentri deyiladi. Er yuzasining gipotsentr ustidagi joyi epitsentr deyiladi.Er silkinishi

Zilzila kuchi 12 balli seysmik shkala (MSK – 64) bilan o‘lchanadi. Zilzilaning energetik tasnifi uchun magnitudadan foydalaniladi. Zilzila shartli ravishda kuchsiz (1 – 4 ball), kuchli (5 – 6 ball) va vayronalik keltiruvchi (8 va undan ortiq ball) silkinishlarga bo‘linadi. Kuchli zilzila vaqtida oynalar sinib, uchib ketadi, tokchalardagi buyumlar tushib ketadi, kitob javonlari qimirlaydi, qandillar tebranadi, shipdan suvoq ko‘chib tushadi, devor va shipda yoriqlar paydo bo‘ladi. Bularning hammasiga gulduragan tovush hamrohlik qiladi. Er yuzasining 10 – 20 soniya tebranishidan so‘ng, er osti silkinishlari kuchayadi, oqibatda bino va inshootlar vayron bo‘ladi. Atigi o‘nta kuchli silkinish barcha binolarni vayron qilib yuboradi. Zilzila o‘rtacha 5 – 20 soniya davom etadi. Silkinish qancha uzoq davom etsa, shikastlanish shuncha kuchli bo‘ladi. Er silkinishi

Zilzilaning 4 ta turi mavjud: • tektonik • vulqon • denudatsion • antropogen

Tektonik zilzilalar barcha er silkinishlarining 80 – 85% ni tashkil etadi. Tektonik zilzilaning epitsentri tog‘ hosil bo‘lish hududlarida joylashadi va asosan ikkita hududda yuz beradi: 1. Tinch okeani seysmik hududi Alyaska, Aleut, Kamchatka, Kuril orollari, Yangi Gvineya va YAponiyani o‘z ichiga oladi. 2. Alp – Himolay seysmik hududi O‘rta er dengizi, Karpat, Kavkaz va Markaziy Osiyo tog‘lari orqali Oltoy, Sayan, Baykal va Indoneziyani o‘z ichiga oladi. Seysmik stansiyalarning bergan ma’lumotlariga qaraganda har yili er yuzida 100 mingdan ortiq zilzila yuz beradi, ulardan 100 tasida kuchli vayronalar va bittasida halokat yuz beradi. Har 5 daqiqada bitta kuchchssi zilzila yuz berib turadi.

Zilzila vaqtida qanday harakatlanish kerak Bino tebranishini xis qilgan, qandillarning tebranayotganini, buyumlar ag‘darlilayotganligini ko‘rgan, shisha idishlarning sinish ovozini eshitgan zahotingiz, pastki qavatlarda yashasangiz, vahimaga berilmay (tebranishni sezgan vaqtingizdan to bino uchun xavfli tebranishlar boshlangunicha ixtiyoringizda 15 – 20 soniya mavjud), zudlik bilan hujjatlaringizni, pul va eng zarur buyumlaringizni olib, binodan tashqariga chiqing. Ko‘chaga chiqqandan so‘ng, bino yaqinida turmang, ochiq maydonga o‘ting.

Ташкент, Узбекистан 1966

Повреждения различных типов зданий - Газли 1984, Кайраккум 1985

Spitak, Armaniston 1988

Kocaeli, Turkia 1999

Баллар Жер силкиниўдиң улыўма қасиетлери Сыртқы белгилери 1 Сезилмейди Бул жер силкиниў тек ғана сейсмологиялық аспаблар сезеди.Адам сезбейди. 2 Оғада күшсиз Жоқарғы қабатларда ғана зорға сезиледи. 3 Күшсиз Көпшилик адамлар сезеди. 4 Орташа Айна ҳәм терезелер қалтырайды ҳәм бәрше адамлар сезеди. 5 Азғана күшли Люстра, шырақ, сондай ақ илдириўли нәрселер тербеле баслайды, уйқылап атырған адам ойанып кетеди 6 Күшли Имаратлар, үй-жайлар жеңил зыйанланады, сыбаўларда жарықлар пайда болады. 7 Оғада күшли Дийўаллар жарылады, карнизлер ажыралып түседи 8 Қарабақанаға айландырыўшы Бунда адамлардың тик турыўы қыйынласады, дийўалларда тесиклер пайда болып, олар да белгили дәрежеде қулайды 9 Ўайран етиўши Көп имаратлар қулайды, жерде кеңлиги 1 метирге шекем жететуғын жарықла пайда болады 10 Жер менен жексен Дийўал ҳәм жайдың төбелери қулайды 11 Апатшылықлы Жер бетинде көп санлы жарық ҳәм орташа жаплар, таўларда үлкен көшкилер пайда болады 12 Оғада апатшылықлы Жерлердиң релефинде үлкен өзгерислер пайда болады

Т/с Ўақты Адамлардың набыт болыўы мумкиншилигиниң дәрежеси Тири қалыў Набыт болыў 1 1 күн 93% 7% 2 2 күн 81% 19% 3 3күн 33% 67% 4 4 күн 19% 81% 5 5 күн 7% 93% 6 5 күннен артық 2% 98%Жер силкиниў жүз берип, адамлар көшки ҳәм ўайранлар астында қалғанда олардың жасаў дәўирин қәнигелер төмендеги дәўирлерге бөлип шыққан:

Зилзила талофатини камайтириш режаси Зилзилагача Зилзила вақтида Зилзиладан сўнг

Zilzilagacha • Xavfsiz joylarni anaiqlang • Sizni saqlab qolishi mumkin bolgan joylar: • Vanna xona, xonalarning ichki burchaklari, eshik osti, maxkam stol tagi, kreslo, divan, va, h.k. • Xavfli joylarni aniqlang • Xona ichidagi xavfli joylar: • Imoratning tashqi devorlari, dereza va romlar, og’ir lyustralar, yong’in chiqishi mumkin bolgan joylar, zinalar va lift

Xavf xolatini kamayttirish

Zilzila vaqtida

Zilziladan keyin • Suv oziq ovqat zaxirasin yarating • Zilzila bolgan xolatini nazorat qilib, agar jaroxat olgan bolsangiz o’zingizga, songra boshqalarga yordam bering. • Gaz xidini sezsangiz tezda ochiring. Eshik va derazalarni oching va zudlik bilan tashqariga chiqib keting. • Yaqinlaringizga yordam bering, ularni tinchlantirichga xarat qiling. • Vayrona uyimi ostida qolgan bolsangiz tushkinlikga tushmang, albatda sizni qutqaradi.

Ko‘chki – tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ostida pastga siljishi. Ko‘chkining ko‘p uchraydigan sabablaridan biri yonbag‘irning yuvilishi, yog‘i ta’sirida namlanishi, zilzila yoki inson faoliyati (portlatish ishlari va boshq) bo‘lishi mumkin. Ko‘chki hajmi o‘nlab va yuzlab ming kub metrga, ayrim hollarda undan ham oshishi mumkin. Ko‘chki tezligi yiliga bir necha metrdan soniyasiga bir necha metr bo‘lishi mumkin. Ko‘chkining eng katta tezligi zilzila vaqtiga to‘g‘ri keladi. Tuproq surilishi turar joy va ishlab chiqarish binolariga, muhandislik va yo‘l inshootlariga, magistral quvurlari va elektr tarmoqlariga shikast etkazishi va vayron qilishi bilan birga, odamlarga jarohat etkazishi va qurbon bo‘lishlariga olib kelishi mumkin.

O’zbekistonda uchramaydigan tabiiy xususiyatli favqulotda vaziyatlar Sunami – asosan suv osti silkinishlari vaqtida dengiz tubi katta maydonlarining pastga yokt yuqoriga siljishi natijasida yuzaga keladigan, dengiz to‘lqinidan iborat xavfli tabiiy hodisa. Kuril orollari, Kamchatka, Saxalin, Tinch okeani sohillari, Janubi – SHarqiy Osiyo mamlakatlari sunamidan xavfli hisoblanadi. Qandaydir bir joyda shakllangan sunami katta tezlik (1000 km/s gacha) bilan minglab kilometr masofaga tarqaladi. Bunda io‘lqin balandligi u yuzaga kelgan joyda 0,1 – 5 metrni tashkil etadi. Qirg‘oqqa yaqinlashgach, to‘lqin balandligi keskin ortadi va 10 – 50 metrgacha etadi.

Suvning katta massasi, qirg‘oqqa yopirilar ekan, joyning suv ostida qolishi, bino va inshootlarning vayron bo‘lishi, elektr va aloqa tizimlari, yo‘l, ko‘prik, bandargohlarga shikast etishi, shuningdek odamlar va jonivorlarning nobud bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Suv to‘lqini oldida havo to‘lqini harakat qiladi. U portlash to‘lqini kabi ta’sir ko‘rsatib, bino va inshootlarni vayron qiladi. Sunami to‘lqini bitta bo‘lmasligi mumkin. Ko‘pincha u to‘lqinlar seriyasi shaklida bo‘lib, qirg‘oqqa 1 soat va undan ortiq vaqt oralig‘i bilan hujum qiladi. Vayronaliklarning ehtimoliy ko‘lami sunamining davomiyligi bilan aniqlanadi: kuchsiz (1 – 2 ball), o‘rtacha (3 ball), kuchli ( 4 ball), vayronalik keltiruvchi (5 ball).

36 Цунами в Юго-Восточной Азии 26.12.2004г.

Janubiy-Sharqiy Osiyo, 2004

Janubiy-Sharqiy Osiyo, 2004

Vulqon • Er postidagi yoriqlar, kanallar orqali lava, issiq gaz, suv bug’lari va jins bolaklarini otilib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan xodisalar majmui. • Gekla vulqoni İslandiya orolining janubiy-g’arbiy qismidagi swnmagan vulqondir. 1004 yildan boshlab qayd etila boshlagan. Hozirgacha h’ammasi bolib 20 ta kuchli vayronagarchilik keltirganlari malum shulardan eng kuchlilari 1766, 1947-48 yillardagisidir

Gidrometeorologik xavfli xodisalar(suv toshqini, suv kutarilishi, va sel oqimi). Suv toshqini – qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini suv ostida qolishi. Suv toshqini ko‘prik, yo‘l, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv qatlamining balandligi 2 metrdan oshgan hollarda odamlar hamda jonivorlar nobud bo‘lishi mumkin. Vayronaliklarning asosiy qismini kelib chiqishi bino va inshootlarga suv massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi vositalarning turli bo‘laklari va boshqalar kirib kelishi sabab bo‘ladi. Suv toshqini to‘satdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2 – 3 haftagacha davom etishi mumkin.

Suv ko‘tarilishi – suv sathining qisqa muddatda jadal ko‘tarilishi. Kuchli jala, ayrim hollarda qor erishidan paydo bo‘ladi. Sel – tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi kata hajmdagi tog‘ jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. Vatanimizni o‘rab turgan tog‘lar va tog‘ oldi xududlari seldan xavfli hududlarga kiradi. Sel ayniqsa, Qashqadaryo, Namangan, Jizzax, Farg‘ona, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida ko‘proq uchraydi. Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi. U to‘satdan yuzaga keladi, katta tezlik (10 m/soniya va undan ortiq) bilan harakatlanadi odatda o‘n daqiqadan bir necha soatgacha bo‘lgan oraliq bilan bir necha to‘lqinlar shaklida o‘tadi. Sel to‘lqini oldingi qismining balandligi 15 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Harakatlanayotgan sel oqimining gulduragan ovozi uzoq masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyohlar, tog‘ razvedkachilari, chegarachilar, mahalliy aholi), turar joy binolari va yo‘l inshootlari tabiiy ofatning qurboniga aylanishlari mumkin.

• Qor ko‘chkisi – 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan xarakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi. Qor ko‘chkisining tushishi ko‘chki oldida havo to‘lqinining hosil bo‘lishi bilan birga kechadi. Mana shu havo to‘lqini katta vayronaliklarga sabab bo‘ladi. Qor ko‘chkisiga uzoq muddat qor yog‘ishi, qorning shiddatli erishi, zilzila portlash va tog‘ yonbag‘irlarining tebranishini keltirib chiqaruvchi inson faoliyatining boshqa turlari, havo muhitining tebranishi sabab bo‘lishi mumkin. Qor ko‘chkisi binolar, muhandislik inshootlarini vayron qilishi, zichlangan qor bilan yo‘l va tog‘ syaqmoqlarini yopib ko‘yishi mumkin. Qo‘chkiga to‘qnash kelgan tog‘ qishloqlari aholisi, sayyohlar, alpinistlar, geologlar, chegarachilar va aholining boshqa toifasi jarohat olishi yoki kalin qor qatlami ostida qolishi mumkin.

• Qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan hududda xarakat qilishning asosiy qoidalariga rioya qilinishi lozim: • qor yog‘ayotgan va ob-havo buzilgan vaqtda toqqa chiqmang; • tog‘da bo‘lgan vaqtingizda ob-havo o‘zgarishlarini kuzatib boring; • toqqa chiqa turib, qor ko‘chkisi tushishi ehtimol bo‘lgan joylarni bilib oling; • qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan joylarni chetlab o‘ting. • Qor ko‘chkisi, odatda, yonbag‘irlar nishabligi 30 O dan oshgan, agar yonbag‘ir yaydoq bo‘lsa, nishablik 20 O dan oshgan joylarda tushadi. Nishablik 45 O dan oshgan joylarda qor ko‘chkisi har qor yoqqan vaqtda yuzaga kelishi mumkin. • Oldini olish tadbirlari. Qor ko‘chkisi tahdidi yuzaga kelgan sharoitda qor to‘planishi ustidan nazorat o‘rnatiladi, muhofaza inshootlari kuraladi, sun’iy ravishda qor ko‘chkisi yuzaga keltiriladi, qutqaruv vositalari tayyorlanadi va qutqaruv ishlari rejalashtiriladi. • Ob-havo qanday bo‘lmasin, nishabligi 30 O dan ortiq tog‘ yonbag‘irlarini kesib o‘tish kerak emas, qor yoqqanidan so‘ng esa nishabligi 20 O dan ortiq yonbag‘irlardan 2-3 kundan keyingina o‘tish mumkin. • Qor ko‘chkisi tushishi uchun bahor va yozda ertalabki soat 10 dan quyosh botgunga kadar bo‘lgan davr eng xavfli hisoblanadi.

• Qor koc’hkisi vaqtida qanday xarakatlanish kerak? • Agar qor ko’chkisi katta balandlikdan tushayotgan bolsa, zudlik bilan ko’chki yolidan chetga, xavfsiz joyga chiqib olish yoki qoya ostida berkinish kerak (yosh daraxtlar orqasiga yashirinish mumkin emas). Qor ko’chkisidan qochib qutilishning iloji bolmagan h’olda, ortiqcha buyumlarni tashlab, ko’chki yo’nalishi bo’yicha gorizantal h’olatni egallang, oyoqlaringizni qorningiz tomon bukib oling.

• Qor ko’chkisiga to’qnash kelganda qanday xarakatlanish kerak? • Qor massasi h’arakatdan to’xtagandan sung, yuzingiz va ko’krak kafasingiz atrofida ochiq joy h’osil qiling. Qor qatlamini kavlab chiqishga h’arakat qiling (yuqori tomon qayerdaligini so’lagingizni oqizib bilib olsangiz boladi). Qor ichida qolsangiz, baqirmang – qor tovushni to’la yutadi, qichqarish va keraksiz h’arakat kuchingizni yoqotib qoyishga olib keladi. O’zingizni yoqotmang, uxlab qolmang, sizni qidirishayotganligini aslo yoddan chiqarmang (odamlarni qor ostidan beshinchi va h’atto, o’n uchinchi kuni qutqarib olishgan h’ollar h’am malum).

• Dovul – tezligi 120 km/s, er yuziga yaqin joyda 200 km/s ni tashkil etuvchi shamol. • Bo‘ron – tezligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli shamol. U siklon davrida kuzatiladi va dengizda katta to‘lqinlarni, quruqlikda esa vayronaliklarni keltirib chiqaradi. • Quyun – momoqaldiroq bulutida yuzaga keluvchi va ko‘pincha er yuzasigacha diametri o‘nlab va yuzlab metrga etuvchi xartum shaklida cho‘ziluvchi shamol. U uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda harakat qiladi.

Etiboringiz uchun raxmat

O'xshashlar

Suv toshqini va yer surilishi kuchli shamol, qurg’oqchilik va ularning talofatlari, oldini olish chora tadbirlari

Fuqaro himoyasi masalalari, favqulodda vaziyatlarda aholi va hududlarni himoyalash davlat tizimi

Yong’in va portlash ularning tasnifi

Tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarda aholi harakati

Zilzila