Yuqori tezlik magistrallarining rivojlanish tarixi - Transport - Slaydlar

Yuqori tezlik magistrallarining rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt:

22.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5682.2880859375 KB

Ko'chirib olish

Yuqori tezlik magistrallarining rivojlanish tarixi

Reja: 1. Yuqori tezlik magistrallarining vujudga kelishi. 2. Yuqori tezlikda harakatlanish uchun texnik qurilmalarni yaratishning bosqichlari. 3. Yuqori tezlikda harakat tarkiblarini rivojlanish bosqichlari. 4. Nazorat savollari.

1. Qobulov J.R., Adilova Z.G., Barotov J.S., Shermatov E.S., Fayzullayev G‘.O‘. Yuqori tezlik magistrallarida stansiyalar va poyezdlar harakati. O‘quv qo‘llanma., T: 2023 y. 2. Высокоскоростной железнодорожный транспорт. Общий курс: учебное пособие: в 2 т./И.П. Киселёв и др.: под ред. И.П. Киселёва. – М.: ФГБОУ «Учебно-методический центр по образованию на железнодорожном транспорте», 2014. 3. Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 13-apreldagi 109-son qaroriga ILOVA O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l transportida yo‘lovchilar, bagaj va yuk bagaj tashish QOIDALARI 4. ВСН 448-Н «Инфраструктура высокоскоростной железнодорож-ной линии Ташкент – Самарканд. Общие технические требова-ния», Ташкент, 2010. Foydalanilgan adabiyotlar

§ 1.1. Yuqori tezlik magistrallarining vujudga kelishi Sanoat sifatida temir yo‘l transporti 1825-yilda Angliyada Stockton-Darlington birinchi umumiy temir yo‘lining ochilishi bilan boshlangan (Stephenson). Insoniyat tarixidagi birinchi tezyurar temir yo‘l liniyasi “Manchester-Liverpul” liniyasi 1830-yilda qurilgan bo‘lib, u allaqachon bug‘ tortishidan doimiy foydalanish asosida qurilgan va yuqori tezlikda harakatlanish tezligi bilan 50 km/soat gacha bo‘lgan. 1829-yili oktabr oyida lokomotivlarning yangi temir yo‘l uchun eng yaxshi tortish vositasi tanlovda birinchi bo‘lib rasmiy ravishda sinovdan o‘tkazilgan.

1.1-rasm. “Raketa” parovozi. Buyuk Britaniya 1829-yilUshbu tanlovda “Raketa” lokomotivini taqdim etgan ota va o‘g‘il Jorj va Robert Stefensonlar g‘olib deb topilgan (1.1-rasm), soatiga 24 mil tezlikda (38,6 km/soat) harakatlangan.

Ko‘pgina tarixchilarning fikriga ko‘ra, “oddiy” harakatni “yuqori tezlikdagi” dan ajratib turadigan o‘ziga xos 100 mil (160,9 km/soat) ga chiqarish edi. Ushbu tezlik chegarasi 1839- yil sentabr oyida Buyuk Britaniyaning “Great Western” yo‘lida diametri 10 fut (3048 mm) g‘ildiraklari bo‘lgan “To‘fon” (inglizcha “Hurricane”) parovozi tomonidan yengib o‘tilgan (1.2-rasm). 1851-yilda ochilgan Rossiyadagi birinchi magistral temir yo‘lda poyezdlarning tezligi dastlabki foydalanish davrida soatiga 50 km ga yetdi. 1.2-rasm. Poyga parovozi (To‘fon). Buyuk Britaniya 1839-yil

Xi-asrning oxiriga kelib, texnik jihatdan rivojlangan mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, AQSH) jadval boʻyicha qatnovchi yoʻlovchi poyezdlari 70-80 km/soat tezlikka erishdi. 1890-yil 20-iyulda Fransiyada og‘irligi 157 tonna bo‘lgan 2-1-0 tipidagi 604-sonli Krumpton parovozli poyezd Parij-Lion va O‘rta yer dengizi magistralida 144 km/soat tezlikka erishgan. AQSHda 1893-yil 10-mayda (boshqa maʼlumotlarga koʻra, 11-may) 2-2-0 tipidagi 999-sonli parovozli Empire State Ekspress poyezdi (1.3-rasm) Nyu-York markaziy va Gudzon daryosidan pastga tushishda 112,5 mil (181 km/soat) tezlikka erishgan.

1.2. Yuqori tezlikda harakatlanish uchun texnik qurilmalarni yaratishning bosqichlari Yuqori tezlikda harakatlanish uchun texnik qurilmalarni yaratishning muayyan bosqichlari bilan bog‘liq eng muhim texnik yechimlardan biri temir relslarni po‘lat relslarga almashtirilishi, shuning natijasida xizmat muddati 8-9 marta oshganligini ta’kidlash mumkin. Birinchi po‘lat relslar 1857-yilda Buyuk Britaniyadagi Midland temir yo‘lida (Midland Railway) yotqizilgan. XX-asrning boshlariga kelib dunyoda eng keng tarqalgan, shu jumladan, yuqori tezlikda harakatlanish uchun keng taglikli relslar bo‘lib, ular konstruksiya, texnik-iqtisodiy va foydalanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha afzalliklarga egaligi hamda “ikki kallagli” ingliz relslaridan foydalanilgan. Poyezdlar harakati tezligining oshishi harakat tarkibini va temir yo‘llarning barcha qurilmalarini: yo‘llar, ko‘priklar, signalizatsiya tizimlari, markazlashtirish va blokirovkalash, poyezdlar harakatini nazorat qilish va tashish xavfsizligini ta’minlaydigan aloqalarni kompleks yaxshilashni talab qildi.

1.4-rasm. Temir yo‘llarning ko‘ndalang kesimi va birinchi relslarni toshlarga mahkamlash tarkiblari: a,b – ikki kallagli vertikal quyma po‘lat relslar, c,d – keng taglikli rels. Xi-asr o‘rtalari.

Birinchi temir yo‘llarda tashish jarayonini tashkil etish bo‘yicha jamoaviy harakatlarni ta‘minlash uchun odatiy belgilar, signallarni uzatish ehtiyoji bor edi: stansiya ishchilari (stansiya navbatchilari), o‘tkazgichlar, signalchilar, keyinchalik u yerda dispetcherlar, shuningdek, lokomotiv brigadalari, poyezd brigadalari - mashinistlar, ularning yordamchilari, o‘t yoquvchi, konduktorlar va tormozni tekshiruvchilar edi. Yo‘nalishni belgilash, poyezd tezligini tartibga solish va texnik qurilmalarga boshqarish ko‘p tarmoqli jarayonni ifodalaydi. XX-asrning o‘rtalarigacha texnik ta’minot harakat boshqaruviga (stansiya navbatchisi, dispetcher) yoki lokomotiv mashinistiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri marshrutni belgilashga imkon bermagan. Temir yo‘llarda jamoani poyezd harakatini xavfsiz amalga oshirish uchun ko‘rinadigan va ovozli signallardan (bayroqlar, chiroqlar, qo‘ng‘iroqlar, hushtaklar, signal disklar) foydalanish boshlandi.

Shunga o‘xshash signalizatsiya qurilmasi 1827-yilda Buyuk Britaniyadagi Stokton-Darlington birinchi umumiy temir yo‘lida o‘rnatilgan (1.5-rasm). Disk poyezd harakatiga ruxsat berardi, to‘rtburchak shakldagi gorizontal taxta poyezdga “to‘xtash” signalini anglatardi. Qizig‘i shundaki, yaxshi ko‘rinish uchun disk ham, taxta ham qizil rangga bo‘yalgan. Lokomotiv mashinisti oldindagi signal ko‘rsatkichi bilan poyezdning tezligini nazorat qilishi kerak edi. 1.5-rasm. Birinchi doimiy signallardan disk va aylanadigan novda ustidagi gorizontal taxta. Buyuk Britaniya 1840-yil.

XX-asrning boshlarigacha dunyodagi deyarli barcha temir yo‘llarda signal qurilmasining yashil rangi “ehtiyotkorlik bilan haydash” degan ma’noni anglatadi. Semaforlar, ogohlantiruvchi disklar va o‘tish disklardan foydalanish ikki, uch va hatto to‘rtta raqamli signalni yuqori tezlikda harakat qilishda juda zarur bo‘lgan (1.6-rasm). 1.6-rasm. Semaforlar va ogohlantirish disklarining birinchi ko‘rinishi. Fransiya 1855-yil.

Xi-XX asrlarda lokomotiv va vagonlarning dizayni yaxshilandi. Tijorat maqsadlarida foydalanish uchun yangi tortish vositalari yaratildi: elektrlashtirilgan va ichki yonish dvigatellari yordamida. AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiyada shahar tezyurar elektr temir yo‘llaridan (tramvay va metro) keyin yuqori tezlikda yo‘lovchi tashish uchun mo‘ljallangan elektrlashtirilgan shaharlararo liniyalarni qurish boshlandi. 1903-yilda Germaniyaning “Siemens & Halske” kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan “Marienfeld—Sossen elektrovagon” sinov temir yo‘l uchastkasida (1.7-rasm) 206,8 km/soat tezlikka erishdi va AEG elektrvagon kompaniyasi 210 km/soat rekordini o‘rnatdi.

1.7-rasm. Yuqori tezlikdagi elektrvagon.

Rossiyada XX-asrning boshlarida tezyurar harakatlanuvchi bir nechta parovozlar yaratildi. 1910-yilda “Сормовском” zavodida o‘z davrining eng yaxshi Yevropa lokomotivlaridan biri sifatida tan olingan, C indeksini olgan tezyurar parovozi yaratilgan (1.8-rasm). Lokomotiv Sankt-Peterburg - Moskva, Sankt-Peterburg - Varshava yo‘nalishidagi tezyurar poyezdlarga xizmat ko‘rsatish uchun ishlatilgan. 1.8-rasm. 1-3-1 tipdagi parovoz Nikolaev temir yo‘li. 1915-yil.

1913-yil dekabr oyida jurnalistlar tomonidan “chaqmoq poyezdi” deb nomlangan C seriyali parovozli to‘qqizta to‘rt o‘qli vagonlardan iborat sinovi bo‘lib o‘tdi. 1913-yil 6-dekabrdagi parvoz paytida Sankt-Peterburgdan Moskvagacha bo‘lgan yo‘lni 7 soat 59 daqiqada bosib o‘tdi, maksimal tezlik 125 km/soat ga yetdi. Sankt-Peterburg va Moskva o‘rtasida tezyurar poyezdlarni ishga tushirish g‘oyasini ilgari surdi, ammo urushning boshlanishi bu rejalarni amalga oshirishga imkon bermadi. XX-asrning 30-yillari boshlari Germaniyada Borsig kompaniyasi 2-3-2 seriyali 05 tipidagi, diametri 2300 mm bo‘lgan g‘ildiraklari va uch silindrli bug‘ dvigateliga ega yuqori tezlikda harakatlanuvchi parovozni yaratdi. 1936-yil 11-mayda og‘irligi 200 tonna bo‘lgan ushbu parovoz bilan Gamburgdan Berlinga sayohat qilgan poyezd soatiga 200,4 km tezlikka erishdi. 1930-yillarda SSSRda ham bir nechta tezyurar parovozlar yaratildi. 1938-yil 29- iyunda Leningrad-Moskva liniyasida 14 o‘qli poyezd bilan soatiga 170 km tezlikka erishib SSSR uchun bug‘li poyezdlar uchun mutlaq tezlik rekordini o‘rnatdi.

Italiya urushdan oldingi davrda elektr tortishdan foydalangan holda yuqori tezlikda harakatlanishni rivojlantirish bo‘yicha yetakchi bo‘lgan. 1939-yil 20-iyul ETR200 tezyurar poyezdi (1.9-rasm) Florensiya - Milan 314 km yo‘nalishini 1 soat 55 daqiqada (marshrut tezligi 164 km/soat) maksimal 202,8 km/soat tezlikda bosib o‘tdi. Elektr poyezdi 3 kV kuchlanishli (tortishish dvigatellarining umumiy uzluksiz quvvati 1100 kVt) to‘g‘ridan- to‘g‘ri oqimda elektrlashtirilgan liniyalarda ishlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, umumiy og‘irligi 110 tonna bo‘lgan uchta vagondan iborat edi. 1.9-rasm. ETR200 elektr poyezdi. Italiya.

XX-asrning 20-30-yillarida dunyoda ichki yonuv dvigatellari (IYD) yordamida tezyurar temir yo‘l harakati rivojlanishi boshlandi. Biroq, birinchi teplovozlarning kuchi va tezligi eng yaxshi parovozlarnikidan past edi. Yuqori tezlikda harakatlanishda dastlab yengil aerovagonlar va aerodrezinalardan foydalanishga harakat qilishdi. Ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri ichki yonuv dvigateli tomonidan boshqariladigan parraklardan foydalanganlar. 1931-yilda doktor F. Krukenbergning (Germaniya) havo mashinasi 230 km/soat tezlikka erishdi (1.10-rasm). Ammo tijorat foydalanishda aerovagonlar ishlatilmadi, chunki parraklar sezilarli kamchiliklarga ega: ular harakat boshlanishida oz miqdordagi tortishish kuchiga ega, bu esa aerovagoni joydan (ayniqsa, ko‘tarilishda) ishga tushirishni qiyinlashtiradi va harakat paytida shovqinning yuqori darajasi sabab bo‘ldi.

1.10-rasm. Aerovagon. a – oldidan ko‘rinishi, b – orqadan ko‘rinishi.

1964-yilda Yaponiyada uzunligi 515 km bo‘lgan Tokio-Osaka temir yo‘li foydalanishga topshirildi, bu dunyodagi birinchi temir yo‘l magistral bo‘lib, maksimal tezligi 200 km/soatdan yuqori bo‘lgan muntazam harakatlanish uchun mo‘ljallangan va “Yuqori tezyurar temir yo‘l magistrali” konsepsiyasi tasdiqlandi. Dastlab Shinkansen atamasi dunyoda keng qo‘llanilgan bo‘lib “Yuqori tezyurar magistrali” (qisqartmasi YTM) deb o‘rnatilgan. Zamonaviy shaklda, temir yo‘llarning ko‘pchiligidan farqli, bu qat’iy belgilangan transport koridorlarida ommaviy tashish uchun maxsus yo‘lovchi magistral yo‘llari hisoblanadi. Yuk (pochta) tashish uchun YTM dan foydalanishga hali juda cheklangan, ammo ba’zi olimlarning fikriga ko’ra-istiqbolli hisoblanadi. Ko‘p miqdordagi yo‘lovchilarni tashish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirish bo‘yicha Yaponiya mutaxassislari tomonidan quyidagi yo‘nalishlar ishlab chiqildi: 1) harakat tezligi 300  400 km/soatga ega bo‘lgan yangi avlod harakat tarkiblari barpo etildi; 2) mini  Shinkansen poyezdlari barpo etildi (tor izli temir yo‘llar uchun); 3) yirik shaharlar orasida Shinkansen poyezdlari shaharlararo yo‘nalishlarda xizmat qilishi tashkil etildi; 4) 400  500 km/soat tezlikka ega bo‘lgan yangi magnit yostiqli transport tizimi (“MLX-01”) yaratildi (1999-yilda tajriba sinovlari boshlangan); 5) yuqori darajada shovqin va tebranishni yutuvchi yo‘l konstruksiyasi ishlab chiqildi (Danchoku trek)  6) YTM liniyalarini qurilish xarajatlarini pasaytirish choralari ishlab chiqildi.

Birinchi bosqichi. Tezyurar temir yo‘l transporti rivojlanishining XX- asrning 60-80-yillarida birinchi tezyurar temir yo‘l liniyalari ba’zi mamlakatlarda: Yaponiyada, keyin Fransiya va Italiyada foydalanishga topshirilganda sodir bo‘ldi. Ushbu mamlakatlarda, shuningdek, Germaniya, Buyuk Britaniya, AQSH, SSSRda ilmiy tadqiqotlar izlanishlari olib borildi, bular to‘g‘ri yechimlarni tanlash, ularni amaliyot bilan tekshirish, asosiy muhandislik va texnik vositalarni tanlash, tezyurar temir yo‘llarni qurish va yuqori tezlikda harakatlanuvchi tarkibni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan texnik vositalar bilan ta’minlashdir. Faqat yo‘lovchi tashuvchi tezyurar poyezdlar uchun maxsus liniyalar qurilishi tubdan yangilik bo‘ldi (1.12,1.13- rasm). 1.12-rasm. Elektr poyezd. Fransiya 1981-yil. 1.13-rasm. Yuqori tezyurar liniya. Germaniya 1988-yil.

Ikkinchi bosqich: XX-asrning 90-yillari – XXI asrning birinchi o‘n yilligi. Yuqori tezlikdagi liniyalarda ommaviy yoʻlovchi tashish ularning juda yuqori ishonchliligi, xavfsizligi, iqtisodiy samaradorligi, ekologik tozaligi va yoʻlovchilar uchun qulaylilik koʻrsatdi. Yuqori tezlikdagi liniyalarni yaratish loyihalari ko‘plab mamlakatlar hukumatlari, umuman Yevropa ittifoqi tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Gʻarbiy Yevropada Parij- Amsterdam yoʻnalishlarida birinchi xalqaro tezyurar poyezdlar ishga tushirildi; London-Parij va London-Bryussel uchun alohida yuqori tezyurar magistrallari ishlatilgan (1.14-rasm). 1.14-rasm. Yevropa yuqori tezyurar poyezdi. Berlin 1998-yil. Yaponiya, Fransiya va Italiyadan tashqari yuqori tezlikda temir yo‘llarga ega bo‘lgan mamlakatlar klubi Germaniya, Belgiya, Ispaniya, Niderlandiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Tayvan, Koreya Respublikasi (Janubiy), Shvetsiya, Norvegiya, Xitoyni o‘z ichiga oladi. 3-aprel 2007- yil, Fransiyada V150 tajriba poyezdi 574,8 km/soat temir yo‘l transportida tezlik rekordini o‘rnatdi, bu esa “g‘ildirak-temir yo‘l” tizimining rivojlanish imkoniyatlari va ishonchliligini namoyish etdi (1.15-rasm).

1.15-rasm. Sinov elektr poyezdi V150, Fransiya 2007-yil 3-aprel.

Uchinchi bosqich: Tezyurar temir yo‘l transportining hozirgi rivojlanish davri. Dunyoning texnik jihatdan rivojlangan ko‘plab mamlakatlarida yuqori tezlikdagi magistrallari qurilmoqda. YTM da doimiy tijoratda foydalanishda maksimal 350 km/soat tezlikka erishildi; ko‘plab mutaxassislarning fikriga ko‘ra, bu yutuq bir necha o‘n yillar davom etadi. So‘nggi yillarda tezyurar temir yo‘l transporti rivojlanishining eng yuqori sur’atlari Ispaniyada (1.16- rasm), Xitoyda (1.17-rasm) va Yaponiyada kuzatildi. 1.16-rasm. Yuqori tezyurar poyezd. Ispaniya. 1.17-rasm. Pekin-Shanxay YTM da CRH 380 tezyurar poyezdi. Xitoy, 2012-yil.

Nazorat savollar: 1. Birinchi tezyurar temir yo‘l liniyasi qachon va qayerda qurilgan? 2. 1829-yili oktabr oyida lokomotivlarning yangi temir yo‘l uchun eng yaxshi tortish vositasi tanlovida qaysi lokomotiv g‘olib bo‘lgan va kim tomonidan taqdim etilgan? 3. “ Oddiy” harakatni “yuqori tezlikdagi” harakatdan ajratib turadigan tezlikka qachon va qaysi lokomotiv tomonidan erishilgan? 4. Birinchi po‘lat relslar qachon va qayerda yotqizilgan? 5. Temir yo‘llarda poyezdlar harakatini xavfsiz amalga oshirish uchun ko‘rinadigan va ovozli signallardan birinchi bo‘lib qayerda va qaysi liniyada foydalanilgan? 6. London-Kraydon temir yo‘liga o‘rnatilgan birinchi semafor qanday belgilardan tashkil topgan? 7. 1910-yilda “Сормовском” zavodida o‘z davrining eng yaxshi Yevropa lokomotivlaridan biri sifatida tan olingan C indeksli tezyurar parovoz qaysi liniyada xizmat ko‘rsatgan? 8. Tokio-Osaka temir yo‘li qachon foydalanishga topshirildi va qanday tezlikka mo‘ljallangan edi? 9. XX-asrning 60-80-yillarida qaysi mamlakatlarda birinchi tezyurar temir yo‘l liniyalari foydalanishga topshirildi? 10. 2007-yil 3-aprelda Fransiyada qaysi poyezd tomonidan temir yo‘l transportida tezlik rekordi o‘rnatildi va bu tezlik qanday edi?

O'xshashlar

Mashina bosh valining burchak tеzligining davriymas o'zgarishini tezlik regulyatorlari yordamida sozlash nazariylari

Yuk tashish vagonlar turlari va konstruktiv tuzilishi

Lokomotivlar. ularning konstruktiv tuzilishi va asosiy ko’rsatkichlari

Valli mashinalarning plastmassalarni qayta ishlashda qo`llanilishi

Draglaynlar. Ularning turlari, konstruktiv tuzilishi, texnik ko’rsatgichlari va ishlatilishi