O’zbek yozma matnining shakllanish davrlari “O’rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan” kitobiga ilmiy obzor - Tilshunoslik - Slaydlar

O’zbek yozma matnining shakllanish davrlari “O’rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan” kitobiga ilmiy obzor

Yuklangan vaqt:

02.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

984.14453125 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEK YOZMA MATNINING SHAKLLANISH DAVRLARI ”O’RTA OSIYO X ATTOTLIK SAN’ATI TARIXIDAN” KITOBIGA ILMIY OBZOR 1. Arab xat turlari haqida ma’lumot. 2.Temuriylar davrida xattotlik maktabining shakllanishi. 3. Xat tozaligi ruh tozaligidir. Reja: 01 15 06 03 1F

28 harfdan iborat bo’lgan arab alifbosining dastlabki shakli xatti ma’qaliy deb atalgan. Ma’qaliy xati kufiy xatigacha bo’lgan qadimiy yozuvlardan bo’lib, uning harflari butunlay tekis – yoyiq, tik chiziqlar bilan ifodalanganligi, hech bir harfida dumaloq shakl bo’lmaganligi bilan kufiy xatidan ajralib turadi. VII asrdan boshlab uning o’rnini arab yozuvining eng qadimiysi va eng mashhuri hisoblangan xatti kufiy egallaydi. 03 1322 06 08 24 07 07 09 0C 0F 18 06 16 10 15

Kufiy xati. Arablar fath qilangan yerlardagi devonlarni arablashtiruv va tartibga solishdan avval barcha musulmonlar uchun o’qishga oson bo’lgan yozuvni tanlash ustida bosh qotiradilar. Oqibatda kufa ahli o’rgangan xat turning aniq va chiroyliroq bo’lgani sabab boshqa shaharlarda joriy xat turlaridan ko’ra ushbu xat turini tanlaydilar. Bu xat nuqtalardan xoli bo’lib, o’zining soddaligi va bezaklardan xoliligi bilan ajralib turadi.01 02 100F 04 05 1A0A 11 13 08 05 05

Bu yozuv turi geometrik shakllarga asoslangan bo’lib, yozuvda faqat to’g’ri va doiraviy chiziqlar qo’llanadi. Bu xat turidan asrlar davomida boshqa turli xil arab xatlari vujudga kelgan. Har asrning kufiycha xatti turlicha o’zgarib, turli viloyatlarda uning turli xil shakli qo’llanilganligi hamda u ishlatilgan asr va mintaqaga qarab, unga turli nomlar berilgan(masalan, V asr kufiysi, VII asr kufiysi, mamluklar kufiysi, andalus kufiysi). Shu zaylda undan yetmishdan ortiq shu turdagi xat tarqaladi.

• Xat san’ati haqidagi barcha risolalarda xabar qilinishicha, xatti ma’qaliy va kufiy xati asosida arab yozuvining san’atkorona yaratilgan 6 xil asosiy xat uslubi shakllandi. Ular: • Suls xati – to’rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloqdir(ilmiy asarlar xat yo’l- yo’riqlarida…); • Nasx xati – ixtirochisi mashhur san’atkor xattot Ibn Muqla hisoblanadi (qissa va xabarlarda);

• Muhaqqaq – bir bo’lak qismi tekis bo’lib, qolgan bo’laklari yumaloq shakldadir (qasida va she’rlar yozishda); • Rayhoniy xati – muhaqqaqdan kelib chiqqan. Muhaqqaq va rayhoniy xatining ixtirochisi Ibn Bavvob bo’lgan. • Tavqe’ xati – yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil topgan. (buyruq va farmonlarda); • Riqo’ xati – ko’pchilik harflari bir-biriga qurama qilib yoziladi (maktublarda) ishlatiladi.

Kufiy 3 suls 4 nasx 6 riqo’ 5 tavqe’ 7 ta’liq 1 muhaqqaq 2 rayhoniy

Movarounnahr tarixida arab alifbosi, garchi bu o’lkalarda ungacha amal qilgan sug’d, xatti kufiy, six yozuvlari umrini qisqartgan bo’lsa-da, asrlar osha avlodlarimiz tomonidan yaratilgan ganjinalarning bizgacha yetib kelishida asosiy vosita xizmatini o’tadi. Bu xat tarixini o’rganish, turli davrlarda allomalar va tarixnavislarning unga munosabati, unga asoslangan xattotlik san’atining yuksalgani bizning qadriyatlarimiz, tariximizga ham daxldor. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, ayniqsa, keyingi 3-4 yilda “O’zbekiston madaniyat va san’at forumi” jamg’armasi tashabbusi bilan arab grafikasining turli xat namunalarida ham, Buxoro, Samarqand, Xiva va boshqa shaharlardagi arxitektura yodgorliklari peshtoqlari, qabr toshlari, osori- atiqalar da yozib qoldirilgan, ammo bugungi kungacha ko’pchiligining o’qilishi mushkul bo’lib kelgan bitiklar o’rganilib, alohida mukammal rangli albom tarzida nashr etildi.

Quvonarli tomoni shundaki, mamlakatimiz, qadriyatlarimiz tarixini butun dunyoga yoyish maqsadida ushbu albom bir necha chet tillarida ham chop etildi. Xat va xattotlik tarixini o’rganishda ham mazkur ko’rkam nashr kata ahamiyatga ega. Xattotlik tarixi va amaliy ijrosiga oid Sulton Ali Mashhadiyning “Xattotlik haqida risola”si (XV asr), Hiraviyning “Risolai qavoidi xutut”, Muhammad Buxoriy “Favoid ul-xutut”(XVI), Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim”(XVIII-XIX) tazkira va risolalari ham xat va xattotlik tarixini o’rganishda qimmatli manba sifatida xizmat qiladi. 01 3E 0A 16 15 16 27 30 20 1E 27 03 0A

Temuriylar davriga kelib adabiyot va boshqa san’atlar qatori kotiblikka ham e’tibor kuchayadi. Bu davrda Xoja Mir Ali Tabriziydan tashqari Mashhadiy, Mavlono Simoy Nishopuriy kabi xattotlar kotiblik maktablarining asoschilari sifatida taniladilar. O’tgan asrning ikkinchi yarmida O’z.FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining xodimi Abduqodir Murodov mazkur ilm dargohidagi nodir kitoblarni ta’mirlash ishlarini olib borishi bilan birga juda mohir kotib ham edi .01 31 0512 1B14 31 26 16041B 0804 1A 26 02 0C12100B 0512

Abdulqodir Murodov qo’li bilan bitilgan nasx, nasta’liq, kufiy, xatti shikasta kabi arab alifbosi namunalaridagi yozuvlar bugun ham institutning qo’lyozmalar xazinasini bezab kelmoqda. Domlaning “O’rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan” risolasida xat va xattotlikka doir qimmatli ma’lumotlar bor. 01010101010101 02 050B 1B 0406 0E 0B 1C 4012 1C 03 10120B

Ikkinchidan, bu maktabning faoliyati, tarixiy ahamiyati haqida to’g’ri tasavvur hosil etishga imkon beradi. Muallif risolada kotiblikni maktablarga ajratadi. Bu, 1-dan, o’quvchini mazkur maktablarning yetuk vakillari, ish yo’nalishlari, san’ati va tarixi bilan tanishtirishga ko’maklashadi. “ O’rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan” risolasi ahamiyati01010101010101 241B 080403 0F 01 30 04 16 0E 08040C 2C 2D11 05

Shuningdek risolada Hirot, Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg’ona va Toshkent kotiblik maktablarining 350 nafarga yaqin vakili haqida qisqa, ayrimlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. xattotlik san’ati rivojlangan sari davr adiblari va san’ati ahli ham bu sohaga kata e’tibor qarata boshlaydi. Biz quyida o’zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiy xattotlik san’ atiga munosabati haqida to’xtalib o’tamiz. Alisher Navoiy xattotlik san’atiga bag’ishlangan alohida asar yaratmagan. Ammo buyuk adibning “Mahbubul qulub”, “Majolis un-nafois”, “Nasoyimul muhabbat” asarlarida xattotlik san’ati borasidagi qarashlari bayon etilgan.

• Foydalanilgan adabiyotlar: • 1.Abdulqodir Murodov. O’rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan. Toshkent: Fan,1971. – B.22. • 2. Abdulg’afur Razzoq Buxoriy. Husnixat durdonalari (Nasta’liq xati qoidalari). Toshkent: Movarounnahr, 2008. • 3.Ma’ruza matni. • 4.Google.uz.

E’tiboringiz uchun rahmat!!!3A11090C 0506

O'xshashlar

O’zbek tili tarixi to’g’risida

Til-ma'naviyat ko'zgusi

Boshlang'ich sinflarda ona tili o’qitish tarixidan

O’zbek tili undoshlari

Og`zaki va yozma nutqiy faoliyatlar