O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari - bo'g'in ko'chirish va ajratib yozish - Tilshunoslik - Slaydlar

O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari - bo'g'in ko'chirish va ajratib yozish

Yuklangan vaqt:

26.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3138.7197265625 KB

Ko'chirib olish

O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari: bo'g'in ko'chirish va ajratib yozish REJA : 1.O'zbek tilining asosiy imlo-qoidalariga umumiy tasnif. 2.Ajratib va chiziqcha bilan yozish va uning asosiy qoidalari. 3.Bo'g'in ko'chirish qoidalari.

O'zbek tili- bizning ona tilimiz va milliy g'ururimizdir . Til – bоy tаriximiz, hаyotbаxsh qаdriyatlаrimiz, din-u diyonаtimiz, xаlqimizgа xоs dunyoqаrаshni ko‘rsаtuvchi ko‘zgu, аjdоdlаr mеrоsini аvlоdlаrgа yеtkаzuvchi vоsitаdir. Shuning uchun hаm o‘z tilini yo‘qоtgаn millаt o‘zligidаn mаhrum bo‘lаdi, mа'nаviy inqirоzgа uchrаydi. Til – millаtning аsоsiy bеlgilаridаn, dаvlаt mustаqilligining аsоsiy rаmzlаridаn biri. Til mаvjud ekаn, millаt mаngu yashаydi; tilning tirikligi, аytish mumkinki, millаtning, xаlqning mаvjudligidir. Dеmаkki, o‘zbеk tilining tirikligi – o‘zbеk millаtining mаvjudligi, dаvlаt tili esа o‘zbеk dаvlаtchiligining bоrligidаn dаlоlаtdir.

Muhtaram prezidentimizning: “Har birimiz davlat tiliga bo‘lgan e’tiborni mustaqillikka bo‘lgan e’tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak” degan fikrlari barchamizdan ona tilimizga, urf-odat va qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga bo‘lgan mehrimizni amaliy faoliyatda namoyon etishimizni talab etadi.Shunday ekan Vazirlar Mahkamasi tomonidan o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini ishlab chiqish va uni ommaga tanitish bo'yicha qator ishlar amalga oshirildi. Shu munosabat bilan 1995-yilda 24-avgustda ‘o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash to'g'risida qonun qabul qilindi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORI O‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARINI TASDIQLASH HAQIDA O‘zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunini bajarish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari tasdiqlansin (ilova qilinadi). 2. Respublika vazirliklari, idoralari, mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari, ommaviy axborot vositalari lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosidagi barcha turdagi yozishmalarda, matbuotda, ish yuritishda ushbu qoidalarni joriy qilish yuzasidan tegishli tadbirlarni ishlab chiqsinlar va amalga oshirsinlar. 3. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Davlat matbuot qo‘mitasi uch oy muddat ichida maktablar uchun qo‘llanma sifatida o‘zbek tilining imlo lug‘atini, kishi ismlari va joy nomlari lug‘atlarini tayyorlasinlar va nashr etish choralarini ko‘rsinlar. 4. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish Vazirlar Mahkamasining Ta’lim va fan hamda Ijtimoiy masalalar va madaniyat bo‘limlariga yuklansin. Vazirlar Mahkamasining Raisi I. KARIMO V

Bu qonunda o'zbek tilining asosiy imlo qoidalari haqida batafsil ma'lumotlar kiritildi. Masalan, bu qonunda qo'shib yozish, ajaratib yozish, bosh harf bilan yozish, bo'g'in ko'chirish qoidalari,unli va undosh tovushlarning imlosi, asos va qo'shimchalarning ishlatilishi va hokazolar haqida yoritilgan. Ajratib yozish va uning qoidalari quyida ko'rsatilgan : 1. Qo‘shma fe’lning qismlari ajratib yoziladi: sarf qil, ta’sir et, tamom bo‘l, sotib ol, olib kel , olib chiq, miq etma kabi. 2. Ko‘makchi fe’l va to‘liqsiz fe’l mustaqil fe’ldan ajratib yoziladi: aytib ber, olib ko‘r, so‘rab qo‘y, ko‘ra qol, bera boshla, yiqila yozdi; ketgan edi, ketgan ekan, ketgan emish kabi. Lekin mustaqil fe’l bilan yordamchi fe’l orasida tovush o‘zgarishi bo‘lsa, bunday qismlar qo‘shib yoziladi: aytaver (ayta ber), boroladi (bora oladi), bilarkan (bilar ekan) kabi. 3. Ko‘makchilar ajratib yoziladi: shu bilan, soat sayin, borgan sari, bu qadar, kun bo‘yi kabi Lekin bilan ko‘makchining - la shakli, uchun qo‘shimchasining -chun shakli chiziqcha bilan yoziladi: sen-la, sen-chun kabi. 4.Hamma, har, hech, bir, qay, u, bu, shu, o‘sha so‘zlari o‘zidan keyingi yoki oldingi so‘zdan ajratib yoziladi: hamma vaqt, har kim, hech qaysi, qay kuni, u yerda, shu yoqdan, o‘sha yoqqa kabi. Lekin birpas, biroz, birato‘la, birvarakayiga, birmuncha, buyon so‘zlari qo‘shib yoziladi. Shuningdek, qay so‘zi yoq, yer so‘zlari bilan ishlatilganda bir u tovushi tushsa, bu so‘zlar qo‘shib yoziladi: qayoqqa, qayerda kabi. Sifat oldidan kelib, belgining ortiq yoki kamligini bildiradigan to‘q, jiqqa, tim, liq, lang, och kabi so‘zlar ajratib yoziladi: to‘q qizil, jiqqa ho‘l, tim qora, liq to‘la, lang ochiq, och sariq kabi.

1. Murakkab son qismlari ajratib yoziladi o‘n bir, besh yuz, qirq ming olti yuz bir, bir ming yetti yuz sakson beshinchi kabi. 2. Yildan yilga, tomdan tomga kabi birinchi qismi chiqish kelishigida, ikkinchi qismi jo‘nalish kelishigida bo‘lgan birikmalar ajratib yoziladi. 3. Belgining ortiq darajasini bildiruvchi ko‘pdan ko‘p, tekindan tekin, yangidan yangi, ochiqdan ochiq, qizigandan qizidi kabilar ajratib yoziladi. Izofali birikmalar ajratib yoziladi. Bunda izofa undosh bilan tugagan so‘zlarga i shaklida, unli bilan tugagan so‘zlarga yi shaklida qo‘shiladi: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol kabi. Lekin izofa yozilmaydigan so‘zlar, shuningdek, qismlaridan biri yoki har ikkisi o‘zbek tilida mustaqil ishlatilmaydigan so‘zlar qo‘shib yoziladi: gulbeor (guli beor), dardisar kabilar bunga misol bo'ladi. Ajratib yozish qoidalarini bilish va uni o'rganish har birimizga kerakdir. Chunki bu qoidalarni bilish insonning savodli ekanini anglatadi.

Chiziqcha bilan yozish va uning imlo qoidalari ham o'bek tilining asosiy imlo qoidalariga: Juft so‘z va takror so‘z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: el-yurt, mehrshafqat, qovun-tarvuz, omon-eson, kecha-kunduz, yozin-qishin, asta-sekin, uchto‘rt, o‘n- o‘n beshta (10-15 ta), bilinar-bilinmas, bordi-keldi, kuydi-pishdi, dondun, oz-moz, mayda-chuyda, aldab-suldab, o‘ylab-netib, so‘ramay-netmay, kiyim-kechak, adi- badi, ikir-chikir, duk-duk, taq-tuq, qop-qop, ming-ming (ming-minglab), bitta-bitta (bitta-bittalab), baland-baland, chopa-chopa, ishlayishlay, yaqin-yaqinlargacha, hamma-hammasi, uy-uyiga, ich-ichidan kabi.

Eslatma: juft so‘zdan qo‘shimcha yordamida yasalgan so‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: baxt-saodatli, xayr-xo‘shlashmoq kabi; juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog‘lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi: do‘st-u dushman (do‘st-dushman), kecha-yu kunduz (kecha-kunduz) kabi; yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda bo‘lsa, chiziqcha bilan yoziladi: yozdi-oldi, borasan-qo‘yasan, uxlabman-qolibman kabi.

1. Belgini kuchaytiruvchi qip-qizil, yam-yashil, dum-dumaloq, kuppa-kunduzi, to‘ppa-to‘g‘ri, bab- baravar kabi so‘z shakllari chiziqcha bilan yoziladi . 2. So‘zning -ma, ba- yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi: ko‘chama-ko‘cha, uyma-uy, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa, bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi. ro‘baro‘, darbadar kabi. 3. Rus tilidan aynan yoki so‘zma-so‘z tarjima qilish yo‘li bilan olingan so‘zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi: unter-ofitser, kilovatt-soat kabi. 4. -chi, -a (ya), -ku, -u (-yu), -da, -e, -ey (-yey) yuklamalari chiziqcha bilan yoziladi: sen-chi, boraylik-chi, sen-a, kutaman-a, bola-ya, mingta-ya, keldi-ku, kelgan-u, yaxshi-yu, yaxshi-da, qo‘y- e, yashang-e, o‘g‘lim-ey, keldiyey kabi. Ammo -mi , - oq (-yoq), -ov (-yov), -gina(-kina, -qina) yuklamalari o‘zidan oldin kelgan so‘zga qo‘shib yoziladi: keldimi?, keliboq, o‘ziyoq, ko‘rganov, ko‘rdiyov, mengina, qo‘shiqqina kabi. 5. Tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha (-) qo‘yiladi: 7-sinf, 5-“A” sinfi, 3-, 7-, 8-sinf o‘quvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri kabi. Tartib sonni ko‘rsatuvchi rim raqamlaridan keyin chiziqcha yozilmaydi: XX asr, X sinf kabi.

O'ZBEK TILINING ASOSIY IMLO- QOIDALARIGA BO'G'IN KO'CHIRISHNING ASOSIY QOIDALARINI HAM O'Z ICHIGA OLADI. ULAR QUYIDAGILAR : 1. Ko‘p bo‘g‘inli so‘zning oldingi satrga sig‘may qolgan qismi keyingi satrga bo‘g‘inlab ko‘chiriladi to‘q-son, si-fatli, sifat-li, pax-takor, paxta-kor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo‘g‘inda qoldiriladi. va’-da, ma’-rifat, mash’-al, in’om kabi. 2. So‘zning bosh yoki oxirgi bo‘g‘ini bir harfdan iborat bo‘lsa, ular quyidagicha ko‘chiriladi: 1) so‘z boshidagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a- badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so‘z oxiridagi bir harfdan iborat bo‘g‘in yolg‘iz o‘zi keyingi satrga ko‘chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matba-a emas, mat-baa kabi.

3. O‘zlashma so‘zlarning bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko‘chiriladi: 1) ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko‘chiriladi diagramma, mono-grafiya kabi; 2) uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko‘chiriladi: silin-drik kabi. 3) Bir tovushni ko‘rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko‘chiriladi: pe-shayvon, pe- shona, mai-shat, pi-choq, bi-chiq-chi, si-ngil, dengiz kabi. 4. Bosh harflardan yoki bo‘g‘inga teng qism va bosh harfdan iborat qisqartmalar, shuningdek ko‘p xonali raqamlar satrdan satrga bo‘lib ko‘chirilmaydi. AQSh, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 1. Harfdan iborat shartli belgi o‘zi tegishli raqamdan ajratib ko‘chirilmaydi: 5-“A” sinfi, V “V” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 2. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko‘chirilmaydi: “Navro‘z—92” (festival), “O‘qituvchi—91” (ko‘rik tanlov), “Andijon—9”, “Termiz—16” (g‘o‘za navlari), “Boing—767” (samolyot), “Foton—774” (televizor) kabi. A.J. Jabborov, A.D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko‘chirilmaydi. Shuningdek, v.b. (va boshqalar), sh.k. (shu kabilar) singari harfiy oldingi so‘zdan ajratib ko‘chirilmaydi.

Xulosa qilib aytganda, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalari o'z ichiga bo'g'in ko'chirish ajratib yozish, chiziqcha bilan yozish, unli va undoshlarni qo'llash kabi qoidalarni o'z ichiga oladi. Imlo me'yorlari, ya'ni to'g'ri yozish me'yorlari nutqimizning savodli ekanligini belgilovchi asosiy mezon sanaladi. Imlo me'yorlari til vakillari tomonidan ongli ravishda kelishilgan holda yaratiladi. Bu me'yorlarning amal qilishi maxsus imlo qoidalari bilan tasdiqlandi. Ayniqsa yozma nutqda bu qoidalarni bilish majburiydir.

BUYRUQ yozish tartibi. Mazkur huquqiy hujjat muayyan muassasa oldida turgan asosiy va kundalik vazifalarni hal qilish maqsadida qo'llanadi. Mohiyat e ’tibori bilan buyruqlar ikkiga bo'linadi: asosiy faoliyatga oid va kadrlar (shaxsiy) tarkibiga oid. Ular ketma-ket tartibda alohida raqamlanadi va ayrim saqlanadi. Asosiy faoliyatga oid buyruqlar ishni tashkil qilish, muassasa yoki uning bo'limlari faoliyatini tartibga solishda qo'llanadi. Ularda, odatda, yuqori tashkilotlardan kelgan ko'rsatma hujjatlar xodimlarga yetkaziladi, bularning ijrosi yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilanadi, mas’ul shaxslar va bajarish muddati tayinlanadi. Buyruq vositasida rahbar tashkilotning ishlab chiqarish, rejalashtirish, hisobot, moliyalashtirish, kredit ajratish, mahsulotni sotish faoliyati, tashqi iqtisodiy faoliyati, tashkilot tuzulmasini takomillashtirish va ishlarni tashkil etish va boshqa masalalar bo'yicha amaliy ish yuritadi. Ichki mehnat tartibi qoidalari, mukofotlash nizomi va shu kabilarni tasdiqlash bilan bog'liq m e’yoriy buyruqlar ham asosiy faoliyatga oid buyruqlar sirasiga kiradi. Bunday buyruqlar umumiy tarzda bo'lib, muayyan bir shaxsga emas, balki butun jamoaga qaratiladi.

Buyruqning asosiy zaruriy qismlari: 1. Gerb, muassasaning ramziy belgisi (blanka qismlari). 2. Vazirlik va boshqarmaning nomi. 3. M uassasa xos raqami. 4. Hujjat shaklining xos raqami. 5. M uassasaning nomi. 6. Sarlavhasi (mazmunidan kelib chiqib nomlanadi). www.ziyouz.com kutubxonasi 7. Sanasi. 8. Raqami. 9. Buyruq chiqarilgan joy nomi. 10. Hujjatning nomi (buyruq). 11. Buyruqning matni (basharti ilovalari boisa qayd qilinadi). 12. Rahbar yoki o'rinbosarning imzosi. Buyruq loyihasi mutaxasislar tomonidan tayyorlanadi; bosh yoki yetakchi mutaxassislar, huquq maslahatchisi, bosh buxgalter bilan kelishiladi. Huquq maslahatchisi buyruqni ko'rishda quyidagilarga e’tibor beradi: masalani buyruq bilan rasmiylashtirishning maqsadga qanchalik to'g'ri kelishi; buyruq loyihasining amaldagi qonunlarga, hukumat qarorlariga qanchalik muvofiq kelishi; mazkur idoraning ilgari berilgan buyruqlariga mos kelishi. Buyruq loyihasiga tegishli imzolar qo'yilib, u blankaga ko'chirilgach, tashkilot rahbari uni imzolaydi.

Asosiy faoliyatga oid buyruqlarda, odatda mazmunidan kelib chiqib sarlavha qo'yiladi (ba’zi qisqa buyruqlarda qo'yilmasligi ham mumkin). Rahbar imzolagan buyruq ish yuritish bo'yicha mas’ul xodim tomonidan tegishli daftarga qayd etiladi. Buyruqning asosiy matni asoslovchi (kirish) qismida buyruqdan maqsad, shart sharoit, sabablar ko'rsatiladi, asos qilib olinayotgan buyruqqa havola qilinadi (nomi, raqami, sanasi yoziladi). Ayrim hollarda buyruqqa asos boigan hujjat uning farmoyish qismi tegishli bandida ham ko'rsatiladi. Ba’zi buyruqlarni asoslashga hojat boimasligi mumkin, bunday hollarda ular to'g'ridan-to'g'ri farmoyish qismi bilan ham berilaveradi. Buyruqning farmoyish qismi yangi satrdan, bosh harflar bilan yoziladigan «BUYURAMAN» so'zi bilan boshlanadi. Shu so'zdan so'ng ikki nuqta qo'yilib, so'z bosh harfdan boshlanadi. Farmoyishlarda, odatda, kim qanday vazifani, qaysi muddatda bajarishi ko'rsatiladi. Harakat majhul fe i shaklida ifodalanadi («Amalga oshirilsin», «Ta’minlansin», «Yuklatilsin», «Hisoblansin» va x.k.). Buyruqda ishning bajarilish muddati umumiy tarzda yoki har bir farmoyishda aniq ko'rsatilishi mumkin. Buyruq imzo chekilgandan so'ng kuchga kiradi. Lekin ayrim bandlarga oid farmoyishda kuchga kirish muddati aniq ko'rsatilgan bo'lishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi Buyruqning farmoyish qismi oxirida buyruqni nazorat qilish kimga yuklatilganligi ham qayd qilib qo'yiladi: «Buyruq ijrosini nazorat qilish _____________ zimmasiga yuklatilsin» (lavozimi va familiyasi to'liq yoziladi).

Kadrlarning shaxsiy tarkibiga oid buyruq yoki individual buyruqlar biror xodim ishga qabul qilinganda yoki bo'shatilganda, boshqa bo'lim ga o'tkazilganda, shuningdek, m uayyan xodim mukofotlanganda, mehnat ta’tiliga chiqqanda va shu kabi hollarda beriladi. Bunday buyruqlar odatda, bo'limlar rahbari tavsiyanomasi, shaxsiy arizalar va shu kabilar asosida tayyorlanadi. Ko'p korxonalarda kadrlarning shaxsiy tarkibiga oid buyruqlar maxsus blankalarda yoziladi. Kadrlarning shaxsiy tarkibiga oid buyruqlar, maxsus bosma ish qog'ozlari bo'lmagan taqdirda, oddiy buyruq qog'oziga ham yoziladi. U holda buyruq boshiga «Kadrlar shaxsiy tarkibiga oid» deb yozib qo'yilishi kerak. Buyruq sarlavhalari: «Ishga qabul qilish haqida», «B oshqa ishga o'tkazish h aqida», «M eh n at sh a rtn o m a sin i bekor qilish h a q id a », «M eh n at t a ’tili berish haqida», «Ra batlantirish haqida» va hokazo. Bunday  buyruqlarda kirish qism i b o'lm asligi m um kin. Farmoyish qismida, odatda, bandlar bo'ladi. Buyruq qismidagi «QABUL Q ILIN SIN », «T A Y IN LA N SIN », «O 'TK AZILSIN », «TASHAKKUR BILDIRILSIN», «BEKOR QILINSIN» kabi fe’llar bosh harflar bilan, ismi va otasining ismi esa matndagi oddiy harflar bilan yoziladi (masalan, Sobit Xolmatovich KARIMOV)

F a rm o y ish (р а с п о р я ж е н и е ) Muassasa ma’muriyati (direktor, uning o'rinbosarlari, bosh muhandis, uning o'rinbosarlari), shuningdek, bo'limlarning rahbarlari tomonidan amaliy masalalar yuzasidan qabul qilinidigan hujjat. Odatda farmoyishlarning amal qilish muddati cheklangan bo'lib, bo'limlarning tor doirasiga, ayrim mansabdor shaxslar va fuqarolarga taalluqli bo'ladi. Farm oyishning matni, xuddi buyruqdagi kabi zaruriy qismlardan tarkib topadi, faqat uning asos (kirish) qismida «BUYURAMAN» so'zi o'rniga «TAVSIYA QILAMAN», «RUXSAT BERAMAN kabi iboralar ko'p ishlatiladi.

S h a r tn o m a Ikki yoki undan ortiq tomonlarning fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini belgilash, o'zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvidir. Boshqacha qilib aytganda, shartnoma tomonlarning biron-bir munosabatlar o'rnatish haqidagi kelishuvi (bitimi)ni qayd etuvchi va munosabatlarni tartibga soluvchi hujjatdir. Shartnoma to'g'risidagi umumiy qoidalar O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi (353-385-moddalar)da bayon etilgan. Shartnoma davlat yoki nodavlat, jamoat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, shuningdek, fuqarolar o'rtasida tuzilishi mumkin. Shartnoma munosabatlari muassasa bilan ayrim shaxs yoki shaxslar o'rtasida o'rnatilayotgan bo'lsa, bunda tuzilajak hujjat aksar hollarda mehnat bitimi deb ataladi. Shartnomada tomonlar bajarishi lozim bo'lgan shartlar va boshqa majburiyatlar ko'rsatiladi. Ba’zi shartnomalarda olingan majburiyatni bajarmaslik natijasida keltiriladigan zararni to'lash tadbirlari ham belgilanadi. Tomonlar shartnomaning butun moddalari bo'yicha bir bitimga kelganlaridan keyin shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Shartnomalar o'z mazmuniga ko'ra juda xilma-xil ko'rinishga ega: mahsulot yetkazib berish haqida, qishloq xo'jalik mahsulotlarini davlat yo'li bilan xarid qilish haqida, mulkiy (moddiy) javobgarlik haqida, bino va inshootlar qurilishi haqida, turar joy ijarasi haqida, uy-joy yoki transport vositalarini oldi-sotdi, hadya qilish, ayirboshlash, mol-mulkni ijaraga olish, qarz berish haqida va boshqalar. Muassasalar o'rtasida keng tarqalgan shartnoma turlariga mahsulot (tovar) yetkazib berish, pudrat, bino yoki inshootlar ijarasi, asbob-uskunalarni o'rnatish haqidagi shartnomalarni kiritish mumkin. Har qanday shartnoma o'z mazmuni va shakliga ko'ra qonunga muvofiq bo'lishi kerak. Bu qoidaning buzilishi shartnomaning qonuniy kuchini yo'qqa chiqaradi va uni shu ahvolda tuzgan yoki tuzishga yo'l qo'ygan mansabdor shaxslarga nisbatan javobgarlikni yuzaga keltiradi. Shartnomalar og'zaki va yozma usulda, shuningdek, notarial idoralar tomonidan tasdiqlangan holda tuzilishi mumkin.

Tashkilotlarda keng qo'llanadigan oddiy shartnomalarning zaruriy qismlari quyidagilar: 1. Shartnomaning nomi (mahsulot yetkazib berish shartnomasi, korxonani ijaraga berish shartnomasi, pudrat shartnomasi kabi). 2. Shartnoma tuzilgan sana. 3. Shartnoma tuzilgan joy. 4. Shartnoma tuzayotgan tomonlarning aniq va to'liq nomi (matnning keyingi o'rinlarida ularni qisqartirib, shartli nomlash mumkin: «buyurtm achi», «institut», «m uassasa», «uy-joydan foydalanish idorasi», «bajaruvchi», «ijrochi», «ish beruvchi», «xodim» kabi); tom onlar vakillarining ismi va otasining ismi, familiyasi, ularning vakolat doirasi (ularga shartnoma tuzish huquqini beruvchi vakolatlar haqida). 5. Shartnomaning matni (bu qism ba’zan boblarga bo'linadi, har bir bob rim raqamlari bilan belgilanadi. Boblar bandlarga bo'linib, ularning tartib raqamlari arab raqamlari bilan ko'rsatiladi. Xuddi shu yerda nizolarni ko‘rib chiqish tartibi, shartnomaning umumiy summasi, uning umumiy amal qilish muddati ham bayon qilinadi). 6. Tomonlarning yuridik manzillari. 7. Tomonlarning imzolari va muhrlari.

. Shartnomalar ularni tuzishga vakil qilingan shaxslar tomonidan imzolanadi; bunda «imzo» degan zaruriy qismda imzo qo'ygan shaxslarning lavozimlari emas, balki shartnomaviy munosabatlar o ‘rnatayotgan yuridik shaxslarning (to'liq yoki qisqargan) nomi ko'rsatiladi. Shartnomalar ikki nusxadan kam tuzilmasligi kerak, chunki har bir yuridik shaxsning hujjatlar yig‘masida uning kamida bir nusxasi bo'lishi kerak. Shartnomaning barcha nusxalari bir xil yuridik kuchga ega bo'ladi. Shartnomaning matni varaqning har ikkala tomoniga kompyuterda yoki yozuv mashinkasida bir oraliq bilan yoziladi, boblarning bandlari esa, o‘zaro bir yarim oraliq bilan ajratiladi. «Sh A R T N О M А» so'zini katta harflar bilan orasini ochiq qilib yozish tavsiya etiladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, shartnomalar o'z shakli va mazmuniga ko'ra nihoyatda xilma xildir Kontrakt nizomiga ko'ra, u ko'pi bilan besh yil muddatga tuziladi. Uning muddatini ilmiy muassasa rahbari tegishli ilmiy xodim bilan o'zaro kelishgan holda belgilaydi.

TERMINLAR (51 TA) 1. «Ekofakt» - insonlami qurshab turgan tabiiy-geografik muhit omillaridir. 2. Shurf aslida nemischa so‘z boMib, o‘zbek tilida - qaziyman, degan ma’noni bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi madaniy qatlam qalin- sayozligini o‘rganishga qaratilgan qazish ishlari tushunilib, madaniy qatlam bor-yo‘qligini aniqlash va yodgorliklar haqida dastlabki ma’lumotlarni olishdir. 3. Avstralopitek – eng qadimgi odam turi. 4. Agora – Qadimgi Yunoniston shaharlarida xalq yig‘ilish joyi, markaziy maydon. 5. Akveduk – Rim davrida shaharga suv keltirish uchun qurilgan va ustida ari g‘i bo‘lgan baland ko‘prik. 6. Altamir – Ispaniyadagi so‘nggi paleolitga oid qoyatosh rasmlari topilgan g‘or. 7. Amfi teatr – sahna atrofi da tomoshabinlar o‘tirishiga mo‘ljallangan qurilmalar bilan qurshalgan tomsiz katta inshoat. 8. Animizm – insonni qurshab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga ishonch. Lotincha «anima» so‘zi «jon», «ruh» tushunchalarini anglatadi. 9. Bifas – uchrindi. 10. Shurf-dastlabki qazish ishlarini olib borish. 11. Nucleus- tosh o'zak. 12. Antik – lotincha «qadimgi» ma’nosini bildiradi. 13. Antik tarix – Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim davri ta rixi. Antropologiya – yunoncha «antropos» – odam, «logos» – fan so‘zlaridan iborat bo‘lib, «odam haqidagi fan» ma’nosini anglatadi. 14. Argonavtlar – oltin mo‘ynani (sehrli qo‘chqor terisini) izlab, «Argo» degan ko‘p eshkakli kemada dengiz sayohatiga chiqqan Ellada qahramonlari. 15. Arxeologiya – yunoncha «arxayos» – qadimgi, «logos» – fan, degan so‘zlardan tashkil topgan, ashyoviy manbalarni o‘rganuvchi va ular bo‘yicha tarixiy o‘tmishni qayta tiklovchi fan; qadimshunoslik ma’nolarini anglatadi. 16. Budda – Siddhartha Gautamaning ikkinchi ismi, laqabi; «ma’rifatlangan» tarzida tarjima qilinadi. 17. Buddaviylik – miloddan avvalgi VI asrda Hindistonda Sid dhartha Gautama tomonidan asos solingan diniy ta’limot. 18. Varvar – dastlab: yunon tilida so‘zlashmaydigan har qanday chet ellik kishi; keyinchalik bu so‘z madaniylashmagan odamlarga nisbatan ishlatiladigan bo‘ldi. 19. Gilgamish – Mesopotamiyaning afsonaviy qahramoni, tarixiy shaxs, Uruk shahri podshosi. 20. Goplit – Qadimgi Yunoniston va Yunoniston-Makedoniya armiyalarining og‘ir qurollangan piyoda jangchisi.

1. . Demokratiya – yunoncha «xalq hokimiyati», har bir fuqaro o‘z mamlakatini boshqarish masalasi bo‘yicha o‘z fi krini bayon etadigan, shuningdek, davlat boshqaruvida ishtirok etadigan ijtimoiy tuzum. 2. Zikkurat – tepasida ibodatxonasi bo‘lgan zinapoyali yirik va baland inshoot. 3. Zinjantrop – ibtidoiy odam, bu odamning nomi uning suyak qoldiqlari topilgan joy – «Zinj» vodiysi va yunoncha «antropos» – odam so‘zlari bilan bog‘langan. 4. Ibodatxona – odamlar xudolarga sig‘ingan muqaddas bino yoki joy. Ibtidoiy odam – ilk, eng qadimgi odam. 5. Imperator – lotincha «hukmdor», Rimda dastlab – faxriy harbiy unvon, keyinchalik mutlaq hukmdorga tegishli nom. 6. Kohinlar – ibodatxona ruhoniylari. Koloniyalar – qadimgi davrlarda o‘z yurtini tark etgan odamlar tomonidan yangi yerlarda asos solingan manzilgoh va shaharlar. 7. Konsul – Respublika davrida Rimdagi oliy siyosiy lavozim. Har yili saylangan ikki nafar konsul Senat va armiyaga rahbarlik qilgan. 8. Neandertal odami – o‘rta paleolit davrida yashagan ibtidoiy odam. Uning suyak qoldiqlari dastlab Germaniyadagi Neandertal vodiysidan topilgan. 9. N’om – yunoncha «viloyat» tushunchasini anglatagi. Misrdagi ilk davlat. 10. Nomarx – Qadimgi Musrda ilk davlatning hukmdori. 11. Papirus – yozuv yozish uchun ishlatiladigan qamish poyasining mag‘zi. 12. Patritsiylar – Rimning qadimgi tub aholisi. 13. Piramida – mahobatli tosh inshoot, fi r’avnlar maqbarasi. 14. Pitekantrop – Antropologiya fanida zinjantrop va sinan trop singari «tik turib yuruvchi odam» deb atalgan. Ilk paleolit davrida yashagan ibtidoiy odam. 15. Plebeylar – Rimga ko‘chib kelgan odamlar va ularning avlodlari. 16. Polis – yunoncha «shahar». 17. Respublika – «umumiy ish» ma’nosini anglatadi; tuzum nomi. 18. Sinantrop – «xitoy odami» ma’nosini anglatadi. Ilk paleolit davrida yashagan ibtidoiy odam. 19. Senat – «Oqsoqollar kengashi» ma’nosini anglatadi. 20. Sun’iy sug‘orish – kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni sug‘orish.

1. Sun’iy sug‘orish – kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni sug‘orish. 2. Sfi nks – gavdasi sherniki va boshi insonniki bo‘lgan, piramidalarni qo‘riqlovchi ulkan haykal – afsonaviy mavjudot. 3. Termalar – Qadimgi Rim shahridagi jamoat hammomlari. 4. Falanga – og‘ir qurollangan askarlarning bir necha, odatda 9 yoki 16 qator saf tortishi. 5. Falsafa (fi losofi ya) – yunoncha «fi lo» – sevish, «sofi ya» – donishmandlik tushunchalarini anglatadi. 6. Fir’avn – Misr hukmdori; «ulug‘ xonadon» ma’nosini anglatadi. 7. Forum – Rimda yig‘ilish joyi va savdo-sotiq maydoni bo‘lib xizmat qilgan shahar markazi. 8. Xronologiya – asrlar, davrlar, vaqt o‘lchovi haqidagi fan; turlituman voqealar sanasi xronologiya yordamida aniqlanadi. 9. Sivilizatsiya – qadimdagi jamiyat taraqqiyotining ancha yuksak darajasi (shaharlar, yozuv va davlatlarning rivojlanishi). 10. Shahar-davlat – tevaragidagi hududlarni tasarrufi ga olgan o‘zini-o‘zi boshqaruvchi shahar. 11. Ellinlar – qadimgi yunonlar; dastlab Yunonistonning barcha aholisi shunday atalgan. Etnografi ya – yunoncha atama bo‘lib, «xalqlar tavsifi » ma’nosini anglatadi. 12. Qul – o‘zga bir kishining mulki bo‘lgan va ishchi kuchi sifatida ishlatiladigan erksiz odam («so‘zlovchi mehnat quroli»); qul ni sotib olish va sotib yuborish mumkin bo‘lgan

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Aminov M., Madvaliyev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish. – Toshkent, 2000. 2. Boltayev M. Lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi va imlosi. INTERNETdagi manzili: www.samdu.uz.files /web/ index.htm . 3. Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik. Uslubiy qo‘llanma. Tuzuvchi: Boltayev M. – Samarqand: SamDU, 2007. 5. Mahmudov N. va bosh. Ish yuritish asoslari. – Toshkent: O‘zME davlat ilmiy nashriyoti, 2006.

O'xshashlar

Imlo qoidalar bilan bog’liq masalalar

Imloviy me’yorlar

Hozirgi o'zbek adabiy tili va shevalar

Qo‘shib yoziladimi yoki ajratib

Oʻzbek tilining rivojlanish bosqichlari