Bo’g’in va urg’u - Tilshunoslik - Slaydlar

Bo’g’in va urg’u

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

401.12109375 KB

Ko'chirib olish

Bo’g’in va urg’u WWW.ARXIV.UZ

 O‘pkadan chiqayotgan havo to‘lqiniga bir zarb berish bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig‘indisi bo‘g’in deyiladi: ki-tob-lar, o-i-la. Unli tovush bilan tugagan bo‘g’in ochiq, undosh bilan tugagan bo‘g’in yopiq bo‘g’in deyiladi. Yopiq bo‘g’in: daf-tar, gul-don. Ochiq bo‘g’in: o-i- la, to-la. Har bir bo‘g’in tarkibida unli tovush bo‘lishi shart, demak, so‘z tarkibida nechta unli tovush bo‘lsa, shuncha bo‘g’in bo‘ladi. Bo‘g’in tarkibida undoshlar qatnashmasligi ham mumkin: u-ka, o-na. O‘zbek tilida quyidagi bo‘g’in shakllari mavjud: bir undoshli: ot, bu; ikki undoshli: ost, non; uch undoshli: to‘rt, shart; to‘rt undoshli: sport, start.Bo’g’in va uning turlari WWW.ARXIV.UZ

  O`zbek tilida bo`g`inlarning quyidagi tiplari mavjud:  Bir unlidan iborat bo`g`in: Chizmasi V (V lotincha «vokalis» unli, S «consonant» undosh degan ma`noni bildiradi) o-na,  Bir unli bir undoshdan iborat bo`g`in: SV yoki VS ol-ma…  Bir unli ikki undoshdan iborat bo`g`in: SVS, VSS, SSV suv-lar, ayt, erk, ilm, ost, sta-kan, pre-zi-dent…  Bir unli uch undoshdan iborat bo`g`in: SVSS, SSVS stol, stul, fikr, hukm, qasr….  Bir unli to`rt undoshdan iborat bo`g`in: SSVSS, SVSSS, VSSSS – punkt, trans-port, tekst, front, ernst…  Aytib o`tish kerakki, sanalgan bo`g`in tiplaridan V, SV, VS, SVS largina o`zbekcha so`zlar tarkibida uchraydi. Qolganlari tilimizda qo`llanadigan o`zlashma so`zlar tarkibida kuzatiladi. Bo`g`in tiplari. WWW.ARXIV.UZ

  O`zbek tilida bo`g`in muhim ahamiyat kasb etadi. Uning ahamiyati savod chiqarishda, she`riyat o`lchovlarini tartibga solishda, satrga sig`may qolgan so`z qismlarini so`nggi satrga ko`chirishda ko`rinadi. Bo`g`inning ahamiyati. WWW.ARXIV.UZ

 Bo‘g’inning amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 1) yozuvda bir satrga sig‘may qolgan so‘z keyingi qatorga bo‘g’in asosida ko‘chiriladi; 2) birinchi sinf o‘quvchilarini o‘qish va yozishga o‘rgatish bo‘g’in asosida amalga oshiriladi; 3) she’riy misralarda bo‘g’inlar soni teng bo‘ladi. Bo‘g’inning amaliy ahamiyati WWW.ARXIV.UZ

 So‘z bo‘g’inlaridagi unli tovushlardan birining yoki gap tarkibidagi ayrim so‘zning boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi urg‘u deyiladi. Urg‘u yozuvda (‘) belgisi bilan ifodalanadi: bola, paxta, yumshoq. So‘zning urg‘u tushgan bo‘g’ini urg‘uli bo‘g’in, qolganlari urg‘usiz bo‘g’in deyiladi. Urg‘u ikki xil bo‘ladi: So‘z urg‘usi so‘z tarkibidagi ayrim unli tovushning kuchliroq aytilishidir: qalam – qalamdon – qalamdonda. O‘zbek tilida so‘z urg‘usi, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g’iniga tushadi. So‘zlarga qo‘shimcha qo‘shila borishi bilan urg‘u ham ko‘cha boradi: g‘alla, g‘allakor, g‘allakorlar, g‘allakorlarga. O‘zbek tilida so‘z urg‘usi birinchi va o‘rta bo‘g’inlarga tushadigan so‘zlar ham bor: hamma, kimdir, albatta, afsuski, hatto kabi. Urg‘usi turli bo‘g’inga tushadigan ko‘p so‘zlar tilimizga kirib, o‘zlashmoqda: ruchka, gazeta, matematika, respublika va boshqalar.Urg‘u va uning turlari WWW.ARXIV.UZ

  O`zbek tilida urg`u, yuqorida aytilganidek, so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Ammo tilimizda urg`u oxirgi bo`g`inga tushmaydigan so`zlar ham uchraydi. Ayrim qo`shimchalar borki, urg`u qabul qilmagani bois, urg`u oldingi bo`g`inlarga tushishi ham mumkin. Bu bilan bog`liq quyidagi holatlarni qayd etish mumkin:  Aslida o`zlashma bo`lib, bugungi kunda tilimizga nihoyatda o`zlashib ketgan quyidagi so`zlarda: ammo, lekin, albatta, afsuski, chunki, hamma, hozir, barcha….  Ayrim olmoshlarda: har bir, har qaysi, kimdir, qancha, qani, allakim….  Alohida ohang bilan aytilgan buyruq fe`llari, ayrim sonlarda: gapir, o`tir, o`yna, yuring, olti, sakson…  Qo`shma sonlarda: o`n bir, yigirma uch…  Takroriy so`zlarda: katta-katta, issiq-issiq…Urg`u so`z oxiriga tushmaydigan holatlar. WWW.ARXIV.UZ

  Erkin urg`u va bog`liq urg`u  Dinamik urg`u va musiqaviy urg`u  So`z bo`g`inlaridan bo`g`inlarga ko`chib uning ma`nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan urg`u erkin urg`u deyiladi: hozir – ravish, hozir – sifat, yangi – ravish, yangi – sifat, yozma – fe`l, yozma – sifat.  So`zning oxirgi bo`g`iniga tushadigan urg`u bog`liq urg`u deyiladi.  Іavo oqimining kuchi bilan ifodalangan urg`u dinamik urg`u deyiladi. O`zbek, rus, tojik tillarida urg`u dinamik xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in kuchli talaffuz qilinadi.  Ton, ohangning bir xil chiqishi bilan ifodalangan urg`u musiqiy urg`u deyiladi. Xitoy, yapon, serb, litva tillarida urg`u musiqiy xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in baland ohang bilan aytiladi. Urg`u quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi: WWW.ARXIV.UZ

 O‘zlashma so‘zlardagi urg‘u tushgan o unlisi aniq talaffuz qilinadi: futbol, volleybol. Motor, fontan, vodoprovod kabi so‘zlarning urg‘usiz bo‘g’inidagi o unlisi a tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Traktor, doktor kabi so‘zlardan so‘z oxiridagi urg‘usiz o unlisi i unlisiga yaqin talaffuz qilinadi: traktir, doktir. Urg‘u so‘z ma’nolarini farqlash uchun ham xizmat qiladi: olma (meva) – olma (harakat), yangi (sifat) – yangi (ravish), qishloqcha (ot) – qishloqcha (ravish). Gap (mantiqiy, logik, ma’no) urg‘usi gap tarkibidagi ayrim so‘zlarning kuchliroq aytilishidir; urg‘u olgan so‘z har doim kesim yonida joylashadi: Bugun maktabga bordim. Maktabga bugun bordim.O‘zlashma so‘zlardagi urg‘u WWW.ARXIV.UZ

 E’tiboringiz uchun rahmat WWW.ARXIV.UZ

O'xshashlar

Urg'u

Fonetika va grammatika asoslarini o’rgatish metodikasi

Nutqning aniqligi

O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya

Fonetika va fonologiya