Nutqning aniqligi - Tilshunoslik - Slaydlar

Nutqning aniqligi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

544.5 KB

Ko'chirib olish

R e j a: 1.Nutqning to’g’riligi. 2.Nutqning aniqligi. MAVZU: Nutqning aniqligi www.arxiv.uz

Nutq so’zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko’rinishi bo’lib, u faqatgina tilga bog’liq hodisa sanalmasdan, u ham ruhiy, ham estetik hodisadir. Shuning uchun unga namunaviy nutq sifatida baho berilganda tinglovchi va kitobxonga ko’zda tutilgan maqsadning, aytilmoqchi bo’lgan muddaoning to’liq borib yetishi, ularga ma’lum ta’sir o’tkazishi nazarda tutiladi hamda bu vazifalarning amalga oshirilishida nutq oldiga ayrim talablar qo’yiladi. Bu talablar grammatik jihatdan nutqning to’g’ri bo’lishini, so’zlar ko’zlangan ma’noni aniq aks ettirishini, chiroyli, yorqin va ta’sirchan bo’lishini taqozo qiladiki, ular nutqning asosiy xususiyatlari sifatida qaraladi. Nutq haqidagi ta’limot – ortologiya ana shu sifatlarni o’rganish bilan shug’ullanadi. www.arxiv.uz

Qadimgi davrlarda ham nutqning bu jihatlariga alohida e’tibor berib kelishgan. Masalan, rimliklar namunaviy nutqning sifatlarini o’zida aks ettiruvchi qoidalar ishlab chiqishgan. Mashhur notiq Siseron fikricha, aniqlik va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o’tirishning ham hojati yo’q. Ammo notiq tinglovchilarni o’ziga jalb qilishi uchun bu sifatlar hali yetarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo’lishi ham kerak. Notiq Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim deb hisoblagan. XV – XVI asr O’rta Osiyo ma’naviyatining yirik vakili hisoblangan Mavlono Husayn Voiz Koshifiy ham «Futuvvatnomai sultoniy» asarining «Tariqat ahlining odobi» deb nomlangan beshinchi bobida nutqning bu fazilatlari haqida muhim tezislarni ilgari surgan. www.arxiv.uz

Xullas, ma’naviyati va madaniyati shakllangan xalqlar uchun notiqlik san’ati inson faoliyatida muhim omillardan sanalgan hamda asosiy e’tiborni nutqning yaxshi bo’lishiga qaratgan o’z nazariyotchilari ham bo’lishgan. Agar nutq ma’lum vaziyat va shart-sharoitlarda amalga oshirilishini nazarga olinsa, bunda joy, vaqt, mavzu va muloqot jarayonining maqsadi kabi omillar katta ahamiyatga ega bo’ladi. Aytilganlarni qisqacha umumlashtiradigan bo’lsak, nutqning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni belgilash lozim bo’ladi: to’g’rilik, aniqlik, mantiqiylik, ta’sirchanlik, obrazlilik, tushunarlilik va maqsadga muvofiqlik. Quyida ular haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi. www.arxiv.uz

Nutqning to’g’riligi. Nutqning to’g’ri bo’lishi uning bosh kommunikativ xususiyati hisoblanadi. Nutqning to’g’ri tuzilgan bo’lishi tomonlarning – so’zlovchi va tinglovchining, yozuvchi va o’quvchining bir-birlarini tez va oson tushunishlarini ta’minlaydi. Agar nutq to’g’ri bo’lmasa, u aniq ham, maqsadga muvofiq ham, mantiqiy ham bo’lmaydi. «To’g’rilik deganda, - deb yozadi V.G.Kostomarov, - nutq madaniyatining zarur va birinchi sharti sifatida adabiy tilning ma’lum paytda qabul qilingan me’yorining qat’iy va aniq muvofiq kelishini, uning talaffuz, orfografik, lug’at va grammatik me’yorlarini egallashni tushunish lozim bo’ladi». Demak nutqning to’g’ri bo’lishi dastlab uning adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishi bo’lib hisoblanadi. www.arxiv.uz

Nutqning to’g’ri bo’lishi asosan ikki me’yorga – urg’u va grammatik me’yorga amal qilishni taqozo qiladi. So’zlardagi ayrim bo’g’inlarning zarb bilan talaffuz qilinishi, ya’ni ularga urg’uning tushishi hamma tillarda ham bir xil xususiyatga ega emas. Masalan, rus tilida urg’u so’zlardagi har xil bo’g’inlarga tushishi mumkin bo’lgani holda, o’zbek tilida u, asosan, so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. So’zga qo’shimchalar qo’shila borishi bilan urg’uning o’rni ham o’zgarib boraveradi. Masalan: uy – uyi* – uyimi*z – uyimizda* – uyimizdagi* – uyimizdagila*r – uyimizdagilarda*n kabi. Talaffuzda ana shu me’yorni saqlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Ammo ba’zi hollarda so’zlardagi urg’uning ko’chishi bilan ma’noning ham o’zgarib ketishi mumkinligini esdan chiqarmasligimiz kerak. O’zbek tilida shunday hodisa kuzatiladi. Masalan, olma so’zini olaylik. Bu so’zni alohida, urg’usiz olib qaraganda uning qanday ma’no anglatayotganini bilish qiyin bo’ladi. Urg’u esa undagi ma’noning reallashuviga ko’maklashadi, ya’ni o*lma tarzida urg’u birinchi bo’g’inga tushganda harakat, olma* tarzida oxirgi bo’g’inga tushganda esa mevaning bir turi ma’nosi anglashiladi. Tilimizda bunday so’zlar anchagina: qa*tlama – qatlama*, ho*zir – hozi*r, yigitcha* – yigi*tcha, o’quvchi*miz – o’quvchimi*z, ya*ngi – yangi* kabi. So’zlardagi bu xususiyatlarni farqlamasdan, urg’uni noto’g’ri qo’llash so’zlardagi ma’noning buzilishiga olib keladi. So’zlar talaffuzidagi bu kabi holatlarga, ayniqsa maorif va madaniyat xodimlari e’tibor berishlari va boshqalarga o’rnak bo’lishlari lozim. www.arxiv.uz

Biz hozir urg’uning so’zlardagi qaysi bo’g’inlarga tushishi bilan ma’noning farqlanishi mumkinligini ko’rdik. Shu holat gaplar doirasida ham kuzatiladi. Gap tarkibidagi so’zlarni alohida urg’u bilan qo’llash ham gap mazmunining va ottenkasining o’zgarishiga sabab bo’lishi mumkin. Masalan, men choy ichdim gapida kim ichganligi, nima ichganligi yoki nima ish qilinganligi nazarga olinib, gapdagi so’zlarning har uchalasidan biriga urg’u tushadi: men choy ichdim (boshqa kishi emas) , men choy ichdim (boshqa narsani emas) , men choy ichdim (ichmadim emas) . Bunday paytlarda mantiqiy urg’u har bir so’zdagi ma’noni ta’kidlash uchun zarur. Ammo shunday holatlar ham bo’ladiki, bo’g’in urg’usida bo’lgani kabi so’z urg’usini ham to’g’ri ishlata bilmaslik ma’noning buzilishiga olib keladi. Masalan, Onasiz bola o’ynamas gapini olib ko’raylik. Onasi yonida bo’lmagan bola o’ynamaydi deyilayaptimi yoki onasi bo’lmagan bola haqida fikr yuritilayaptimi - bu tinglovchi yoki o’quvchiga qorong’i bo’lib qoladi. Bu bahsga faqat so’zga tushgan urg’u aniqlik kirita oladi. Urg’u onasiz so’ziga tushsa birinchi ma’no, bola so’ziga tushsa, ikkinchi ma’no anglashiladi. Demak, nutq jarayonida ma’noni to’g’ri anglatish uchun so’zdagi bo’g’in, gapdagi so’z urg’usining to’g’ri ishlatilishiga e’tibor qilishimiz lozim bo’ladi. www.arxiv.uz

Nutq qurilishining grammatik shakllarini farqlay olish, so’zlarni mazmuniy bog’lanishlariga qarab joylashtirish grammatik me’yorlarni belgilar ekan, nutqning to’g’ri ifodalanishi uchun gap tuzish qoidalarini o’zlashtirish, o’zak va qo’shimchalar o’rtasidagi munosabatlarni, ega- kesim mosligini, ikkinchi darajali bo’laklarning ularga bog’lanish yo’llarini yaxshi anglash lozim bo’ladi. Aks holda nutqda kamchilik ro’y beradi. Misol: Alfavitimizga qo’shimcha harflar kiritish yoki chiqarish bilan nutq madaniyatimizni oshirish uchun imkoniyat yaratilmay, balki nutq madaniyatimiz takomillashuvida chalkashlik sodir bo’lishi mumkin emasmi? (Gazetadan). www.arxiv.uz

Kichkina bir parchada nutqiy buzilishlar anchagina: gugurtni- gurgutni-gurgutning, tashlamang-tashamang, chiroyli-chiroylik, pojarniy-pojarni-pojarning kabi. Ular nafaqat so’z qo’llash, shu bilan birga, qo’shimchalarni (-ni - ning, -li - lik, hatto pojarni so’zini ham o’zbekcha anglab, tilimizga moslashgan – niy o’rnida –ni va - ning ni qo’llash) buzib ishlatish natijasida sodir bo’lgan.Nutq jarayonida morfologik va sintaktik chalkashliklar tez-tez uchrab turadi. Qaratqich va tushum kelishigi qo’shimchalarining farqlanmasdan ishlatilish bunga misol bo’la oladi. Abdulla Qahhor bu holatdan «San’atkor» hikoyasida asar qahramonining savodsizligini fosh etishda foydalangan: Pojarni gurgutni yerga tashlamang dedi, rejessyorimiz esa gugurtning yerga tashamang dedi. Qanday chiroylik! Pojarnimi, Pojarningmi? Shoshma, nima uchun pojarni? Pojarni, albatta! www.arxiv.uz

Darhaqiqat, nutqda sifat yasovchi –li va –lik qo’shimchalari ham ba’zan farqlanmayapti: xorazmlik paxtakorlar - xorazmli paxtakorlar yoki guruchli ovqat - guruchlik ovqat. Jarangsiz undosh bilan tugagan fe’llarga qo’shilib, orttirma daraja hosil qiluvchi -kaz va –qaz qo’shimchalari ham og’zaki nutqda ko’pincha farqlanmayapti: elektr liniyalari o’tkazish – daraxt ko’chatlari o’tqazish. www.arxiv.uz

O’zbek tilida ko’plik ma’nosini ifodalashning yo’llaridan biri – lar qo’shimchasi ekanligi ma’lum. Shu bilan birga, bu qo’shimchaning ko’plik doirasidan chiqib, asosan ot va fe’llarga qo’shilganda hurmat, kinoya, piching, noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kid, predmetning turi, umumlashtirish, so’zlovchi munosabatini alohida bildirish singari turli xil ma’nolarni ifodalashi uning grammatik- uslubiy imkoniyatlarining kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Garchi qo’shimchaning bu kabi ma’nolarni anglatish jarayonidagi so’zlarga qo’shilish tarzi morfologik me’yorning buzilishi sanalsa-da, uni uslubiy me’yorning buzilishi deb bo’lmaydi: tillar, yuraklar, jigarlar, burunlar, boshlar, suvlar, qonlar, sutlar, saroblar, barglar, yo’qlar, (ketmaydimi) chiriblar kabi. www.arxiv.uz

Shunday holatlarga ham duch kelamizki, uning ayrim otlarga qo’shilishida go’yo morfologik me’yor buzilmaganday ko’rinsa-da, uslubiy me’yorga jiddiy putur yetgani seziladi: dadamlar keldilar. – lar ning fe’lga qo’shilishining o’ziyoq hurmat ma’nosini bildiradi. Ammo negadir keyingi paytlarda, ayniqsa so’zlashuv nutqida bu qo’shimchani dada so’ziga qo’shib ishlatish kuchayib bormoqda. Unga mana bunday holatgina sabab bo’lishi mumkin: Eshik ochilib, kirib kelgan odamning kimligini bilish maqsadida yangi oila qurgan yigit kelinchagidan: – Kim keldi? –deb so’raganida – Dadamlar… , – deb javob berishi kabilar. www.arxiv.uz

Harqalay, bu o’rinda –lar ning hurmat bildirishga nutqiy vaziyat nuqtai nazaridan baho berish to’g’ri bo’ladi. (Ilmiy adabiyotlarda «Hurmat ma’nosini ifodalovchi – lar alohida affiks deb, son kategoriyasi va egalik kategoriyasi sistemasidan tashqarida turuvchi mustaqil forma deb qaralishi lozim» degan fikrlar ham bor Kelinchakning yoki boshqa bir farzandning javobida birgina dadamlar so’zi ishlatilganda u hurmat ma’nosini o’z zimmasiga olar, ammo dadamlar keldilar gapidagi dadamlar so’zi tarkibidagi - lar ga me’yorning va bundan kelib chiqadigan mantiqning buzilishi deb qaralishi to’g’ri bo’ladi. Chunki diqqat qilgan odam dadamlar so’zidan gapiruvchining bir necha dadasi borligi ma’nosini tushunishi ham mumkin. www.arxiv.uz

Afsuski, O’zbekiston televideniyesi ko’rsatuvlarida ayrim jurnalistlarimiz qo’shimchadagi bu noziklikni ba’zan payqamasdan, suhbatdoshlarini teletomoshabinlarga tanishtirayotganlarida bir kishiga nisbatan ham ular, bular so’zlarini (hatto ula, bula shaklida) qo’llashib, «hurmat bildirishmoqdalar». Yozuvchi Said Ahmad esa ular, bular o’rnida u kishi jumlasini qo’llaydi va ko’zda tutilgan ma’noni to’lig’icha saqlab qoladi: Ammo Ђ afur aka yozishga shoshilmasdi. Sababini so’raganimda, u kishi shunday deb javob bergan edilar (Nazm chorraha-sida). www.arxiv.uz

Nutqda sintaktik me’yorlarning buzilishi ham kuzatiladi. Shukrullo, Mirmuhsin, Turob To’la, Po’lat Mo’min asarlari sintaksisini tahlil qilgan F.Ishoqov bu buzilishlarni tanqid qilib quyidagi misollarni keltiradi: so’z tartibning buzilishi: Otadek farzandiga kim kuyar axir, / O, naqadar og’ir farzandning dog’i (Shukrullo), Ђ alvirakning o’zi xunuk, lekin mag’zi soz bo’lur, / Pistaning ham qattig’idan ochiq og’zi soz bo’lur (Shukrullo); ega-kesim nomuvofiqligi: Nima yetishmasdi? Yetishmasdi faqat / Mangu bahor olib keluvchi bizlar (Mirmuhsin). F.Ishoqov shoir Turob To’la ijodida, hatto uning prozaik asarlarida inversiyaning haddan tashqari, cheklanmagan darajada ko’p ishlatilishini achinib gapiradi. Ayrim namunalar: Mana kim bo’lsa, deydi farzandim inson. Domla o’ylab turib, bu «Sadrash» bo’lsin dedi, bo’lmasa. O’shanda o’sha shoir ukrain tilida «Pushkin va chaqmoq» degan she’r o’qib ketdi, yodaki birdaniga… www.arxiv.uz

To’g’ri, poetik sintaksisda inversiya me’yoriy hodisa sanaladi, ammo unga murojaat qilishda ham andisha kerak. Gapdagi har qanday o’rin almashtirishlarni ham inversiya deyaverish ma’qul bo’lmaydi. Ma’noning to’g’ri, maqsadga muvofiq ifoda etilishida ohangning ham xizmati katta. So’zlarga qaysi yo’sinda urg’u berilishiga qarab ma’no ottenkalari o’zgarib borishi mumkin. Masalan, nutq jarayonida keling so’zidagi samimiyat, piching, masxaralash, norozilik kabi ottenkalar faqat ohang yordamidagina reallashadi. Xullas, ona tili xazinasidan kerakli grammatik shakllarni tanlash va ularni joy-joyida ishlatish, nutqni to’g’ri tuzishga erishish, har bir til birligini o’rniga qo’yib talaffuz qilish nutq madaniyatining asosiy talablaridan sanaladi. www.arxiv.uz

Nutqning aniqligi. Aniqlik ham nutqning asosiy kommunikativ sifatlaridan biridir. Agar to’g’rilik nutqning yuzaga kelishida faqat til omili, zaruriy belgisi sifatida qaralsa, nutqning aniqligi deyilganda uning shakllanishiga xizmat qiladigan, tildan tashqarida bo’lgan omillarni ham nazarda tutish lozim bo’ladi. Bunda dastlab til va tafakkur munosabati turadi. Chunki, tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi mutanosiblik va uning nutqda aks etishi ana shu aniqlikning xuddi o’zidir. www.arxiv.uz

Boshqacha aytganda, tabiat va jamiyatdagi turli voqyea-hodisalar, predmetlar, olamning jug’rofiy tuzilishi, kishilarning his-tuyg’ulari, harakat va holatlari har bir tilda o’z atamasiga - nomiga ega. Ana shu atamalar yordamida bu hodisalar inson tomonidan anglanadi, tushuniladi, idrok qilinadi va fikr almashinadi. Shuning uchun ham, nutq oldiga u aniq bo’lishi kerak deb talab qo’yilganda til birligi hamda u ifodalayotgan tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi muvofiqlik tushuniladi. Masalaga shu talablardan kelib chiqib yondoshiladigan bo’lsa, nutq aniqligi nutq madaniyati va mas’uliyatining g’oyat zarur sharti bo’lib qoladi. Alisher Navoiy, Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhor, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Shukur Xolmirzayev, Tog’ay Murod va boshqa ko’plab adiblarimizning tilga bo’lgan munosabatlarini ana shu mas’uliyat samarasi deb tushunish to’g’ri bo’ladi. www.arxiv.uz

Bu jihatdan A. Qahhorning ijodi va til mahorati haqidagi ayrim mulohazalari diqqatga sazovordir. Ma’ruf Hakimning «Qahramonning o’limi» hikoyasini tahlil qilgan yozuvchi Botir beliga qator beshta bomba qistirib… , Qo’lida bomba ushlagan holda ko’chaga yugurdi jumlalaridagi bomba so’zining noto’g’ri qo’llanganligini, yozuvchining bomba va granatani farqlamasligini tanqid qiladi. A.Qahhor tahlilda davom etib, hikoyadan yana misollar keltiradi: Botir «Sulton akaning oyoqlarini silaganda qo’liga yelimga o’xshagan bir narsa yopishganligini sezdi: qorong’ida nima ekanligini bilolmay qoldi». Shu yerning o’zida «Jenya… yigitning ko’ziga uzoq tikilib qoldi». Qo’lga tekkan qon ko’rinmagan qorong’ida ko’z ko’rinadimi, deydi yozuvchi. U yana yozadi: «Adabiyotda yolg’onning katta-kichigi yo’q. Hammasi ham baravar zarardir. «Uchrashuv» (M.Hakim)da mana bunday yolg’on gap bor: «Ahmad osmonga qaradi. Haqiqatan ko’kni bulut bosgan. Bironta ham yulduz yo’q edi!» Shundan besh satr pastda: «Ahmad osmonga nazar tashladi. Haqiqatan uzoq ufqdan chiqib kelayotgan bulutlarning ko’rinishi xunuk edi». Uzoq ufqdan chiqib kelayotgan bulutlarni ko’rish uchun havo qisman bo’lsa ham ochiq bo’lishi kerak. Bu yerda yo «ko’kni bulut bosgan»i, bironta ham yulduz yo’qligi yolg’on yoki «uzoq ufqdan chiqib kelayotgan bulutlar» to’g’risidagi gap behuda www.arxiv.uz

O’zbek tilining aloqa vazifasi doirasida yozuvchilik va jurnalistlik faoliyatida, o’qish-o’qitish jarayonida, millat vakillarining kundalik muloqot jarayonida bunday kamchiliklar uchrab turibdi. Tildagi bu nuqsonni V.V.Vinogradov ham o’z vaqtida qayd qilgan edi: «…uchinchi keng tarqalgan stilistik kasallik – bu so’zning voqyelikka mos kelmasligidir, so’zning predmetdan uzilib qolishi – bu buzilish, hatto ba’zan uning predmet (asosiy) ma’nosini yo’q qilishdir. Bu kasallik tasvirlanayotgan hayot bilan tanish bo’lmaslikdan, yozuvchilar o’zlari chizayotgan narsa va hodisalarni yaxshi bilmasligidan kelib chiqadi» Shunday qilib, aniqlik – bu so’zning o’zi ifodalayotgan voqyelikka mos va muvofiq kelishidir. Aniqlikni boshqacha tushunish ham mumkin. Bu so’z va uning ko’pchilik tomonidan qabul qilingan ma’nosi hamda uning nutqda qo’llanishi bilan muvofiq kelishidir www.arxiv.uz

Ko’rinadiki, aniqlik nutqning asosiy xususiyati sifatida, eng avvalo, til tizimidagi leksik daraja bilan bog’lanadi. «Nutq aniqligi» atamasi ostida voqyelik va uning tildagi ifodasi bo’lgan leksik birlik – so’zlar o’rtasidagi o’zaro muvofiqlik anglashiladi. Xo’sh, qaysi til birligi namunaviy nutqning yaratilishiga ko’proq xizmat qiladi? Bu savolga sinonimlar, deb javob berish ma’qul bo’ladi. Chunki ular mazmunan bir-birlariga yaqin bo’lsa ham, ma’no qirralariga ko’ra farqlanadi. Ana shu qirralardagi farqlar ularni tanlab ishlatish imkoniyatini beradi. Masalan, aniq, ochiq, yaqqol, ravshan, yorqin, oydin, ayon sinonimlarini olib ko’raylik. Garchi ular umumiy ma’noda bir sinonimik qatorni tashkil qilishsa ham, birining o’rnida ikkinchisini qo’llash hamma vaqt mumkin bo’lavermaydi. Aniq eshitdim deyish to’g’ri bo’lgani holda oydin eshitdim deyish mumkin emas, hamma narsa ayon, hamma narsa ravshan, hamma narsa aniq , hamma narsa oydin deyish mumkin bo’lgani holda hamma narsa yorqin deb bo’lmaydi. Chunki asosan aniq eshitishga, ochiq va oydin tushunishga, yaqqol va yorqin ko’rish va eshitishga, ravshan ko’rish va tushunishga xos www.arxiv.uz

Bu kabi ma’no nozikliklarini payqamaslik ifodada g’alizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, katta va uzun , qadam qo’ymoq va qadam tashlamoq juftliklarini olib qaraylik: Bo’yi mendan kattaroq, o’zi sap- sariq (O’.Hoshimov). Uzun-qisqalik va katta-kichiklik ikki xil o’lchov sanaladi, Birida ikki nuqta orasidagi masofa, ikkinchisida hajm o’lchanadi. Shuning uchun bo’yni katta deb bo’lmaydi. Uni baland yoki uzun deyish ma’qul. Yana: Mustaqil hayotga qadam tashlayotgan yoshlarimiz nikohdan o’tishganlaridan keyin qishloq markazidagi yodgorlik poyiga hurmat-ehtirom bilan gulchambarlar qo’yadilar («Sharq tongi» gazetasi). O’qiganda ma’nodagi noziklik go’yo sezilmayotgandek tuyulsa ham, bu o’rinda qadam qo’ymoq iborasini qo’llash maqsadga muvofiq bo’lar edi. Chunki qadam qo’ymoq da harakatni endi boshlash ma’nosi mavjud, qadam tashlamoq esa harakatdagi bu chegarani ko’rsata olmaydi. Mana bu Meni yangi ishga yo’rgaklagan hamqishloqlarim, shuningdek, ustoz Ma’rifat Rofiyevalar foydali maslahat va amaliy yordamlarini mendan ayamay, kasbni o’zlashtirib olgunimcha madadkor bo’lib turdilar misolidagi yo’rgaklamoq so’zi umuman noto’g’ri qo’llanilgan. U o’rgatmoq, jalb qilmoq ma’nolarini ham bera olmaydi, ishga yo’rgaklamoq deb ibora tuzib ham bo’lmaydi. www.arxiv.uz

Ko’p ma’noli so’zlardagi ma’no nozikliklarini payqash ham nutq jarayonida aniqlikka xizmat qiladi. Zulfiya ijodidan misol keltiramiz. Shoira simob so’zining quyidagi ma’no ottenkalarini farqlagan: a) yaltiroqlik: Simob to’lqinlari tutib osmonni, / Muttasil yomg’irlar zeriktirsa ham; b) tozalik, musaffolik: Kuyni tinglab simobday chashma / Jilvalanib qildi karashma ; v) belgini kuchaytirish: Oq simob rang bulutday siljib / Biz tomonga kelar qo’ylar galasi kabi. Ko’p ma’noli so’zlardagi ana shu nozikliklarni payqamaslik fikrning noaniq, ba’zan noto’g’ri ifodalanishiga olib kelishi mumkin. Shahar bilan qishloq o’rtasidagi tafovut tobora qisqarayotir («Guliston» jurnali) misolida qisqarayotir so’zi maqsadni aniq ifoda eta olmaydi. Chunki bu so’z odatda uzunlik, miqdor va hajm o’lchoviga aloqador. Tafovut esa mavhum tushuncha bo’lib, unga nisbatan kamaymoq so’zini qo’llash ma’quldir. www.arxiv.uz

Aniqlikni vazifaviy uslublar doirasida tushunish ham o’ziga xos. Masalan u so’zlashuv uslubida vaziyatga bog’liq bo’ladi. Rasmiy uslubda esa u tildagi tayyor, shtamp holidagi so’z va iboralardan foydalanishni taqozo qiladi. Ilmiy uslubda atama va uning ifodalanish aniqligi asosiy o’rinda turadi. Ommabop va badiiy uslublarda esa so’z va iboralar faqatgina badiiy-estetik vazifani bajarishdan tashqari yozuvchining maslagi, g’oyaviy maqsadiga mos bo’lishi va shunga xizmat qilishi lozim bo’ladi. Ana shu sabablarga ko’ra so’z qo’llash aniqligining chegarasini belgilash birmuncha murakkab ish bo’lib, u tilni yaxshi bilishni va uning vazifaviy uslublar doirasida qo’llanish imkoniyatlarini o’rganishni taqozo qiladi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Nutqning uslubiy turlari

Nutqning ontogenezda rivojlanishi

Nutqning fonetik boʻlinishi

Nutqning asosiy xususiyatlari

Nutq madaniyati. Nutqning kommunikativ sifatlari