Urg'u - Tilshunoslik - Slaydlar

Urg'u

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

407.5 KB

Ko'chirib olish

REJA: 1. Urg’u nima? 2. So’z urg’usi va uning turlari. 3. Sintagma urg’usi. 4. Ayiruv urg’usi.

Urg’u so’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi yoki gaplardagi ayrim bo’laklarning, nutq oqimidagi ayrim frazalarning maxsus ohang bilan ta’kidalnishidir.

Urg’u muayyan til fonetik – fonologik tizimining supersegment birligi sanaladi. Tilning qaysi sathidagi birliklarga aloqador bo’lishiga ko’ra urg’uning quyidagi tiplari o’zaro farqlanadi.

URG’U SO’Z URG’USI SINTAGMA URG’USI AYIRUV (TA’KIDLOV) URG’USI

So’z urg’usi bevosita so’zga aloqador bo’lgan, so’z tarkibidagi bo’g’inlardan biriga tushadigan urg’udir. Fonetik tabiatiga, tushadigan o’rniga va harakat qilish belgisiga ko’ra so’z urg’usi har xil bo’ladi.

1. Fonetik tabiatiga ko’ra so’z urg’usi dinamik, kvantitativ, tipik ottenkali va tonik (musiqiy) xarekterlarda bo’lishi mumkin.

a) dinamik urg’u (zarb urg’usi) so’z tarkibidagi bo’g’inlardan birining, ayniqsa, undagi unli tovushning kuchli zarb bilan talaffuz qilinishiga asoslanadi.

b) kvantitativ urg’u urg’uli bo’g’indagi unli tovushning cho’ziq (davomli) talaffuz etilishi bilan harakterlanadi.

d) tipik ottenkali urg’u (sifat urg’usi) bo’g’indagi unlining o’ziga xos tipik ottenkasi (sifat belgisi) saqlangan bo’lishi bilan harakterlanadi, shu belgiga ko’ra u urg’usiz bo’g’indagi unlining notipik ottenkasidan farqlanadi.

e) tonik (musiqiy) urg’u. Urg’uning bu turini olgan bo’g’in ovoz tonining o’zgarishi bilan urg’usiz bo’g’inlardan farq qiladi. Demak, tonik urg’u da un paychalari chastotasi tezlashadi, ovoz toni esa balandlashadi.

2. O’rniga ko’ra so’z urg’usi ikki xil bo’ladi: bog’langan urg’u erkin urg’u:

a) bog’langan urg’uli tillarda urg’u so’zdagi biror bo’ginga doimiy bog’langan bo’ladi. Masalan turkiy tillarda urg’u so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. Bu xususiyat o’zbek tiliga ham xos: kitob, daraxt, bola, ota, shahar, kabi.

b) erkin urg’uli tillarda urg’u so’zning turli bo’g’inlariga tushadi. Rus tili ana shunday urg’uli tillar guruhiga kiradi.

3. Harakat qilish belgisiga ko’ra so’z urg’usi ko’chadigan va ko’chmaydigan urg’ularga bo’linadi.

a) ko’chadigan urg’u muayyan tillardagi so’zlarda, ayniqsa, ularning turli grammatik shakllarida bir bo’g’indan boshqa bo’g’inga o’tib turadi, demak, harakatda bo’ladi. Bu xususiyat rus tilida ko’proq uchraydi.

b) ko’chmaydigan urg’u so’z tarkibidagi bitta bo’g’inga bog’langan bo’lib, u boshqa bo’g’inlarga o’tmaydi: rus tilidagi завод , народ , работатъ so’zlarining turlanishi va tuslanishida bu hodisa kuzatiladi.

Sintagma urg’usi – nutq oqimining ma’no jihatidan muhim bo’lgan qismini (sintagmani) alohida ta’kidlash, ajratish uchun qo’llangan urg’u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon b) sintaktik mezon

Ayiruv urg’usi – gap bo’laklaridan birini alohida ta’kidlash uchun yoki so’zlovchining his-hayajoni, voqelikka munosabatini maxsus ifodalash maqsadida qo’llanadigan urg’u. U ikki turga bo’linadi:

EMFATIK URG’ULOGIK URG’U

Logik urg’u – tinglovchining e’tiborini gap bo’laklaridan biriga alohida jalb etish, shu bo’lak orqali ifodalangan ma’noni maxsus ta’kidalsh uchun qo’llanadigan urg’u.

Gapning logik urg’u olgan bo’lagi odatda boshqa bo’laklardan kuchliroq talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: 1) Men universitetda o’qiyman. (boshqa birov emas, men…) 2) Men universitetda o’qiyman. (litseyda emas, universitetda…)

Emfatik urg’u (emotsional urg’u) – biror gap bo’lagini alohida ta’kidlashga asoslanadi, ammo logik urg’uda bo’lakning (so’zning) ma’no tomoni ta’kidlansa, emfatik urg’uda shu ma’no bilan birga so’zlovchining his-hayajoni, voqelikka bo’lgan subyektiv munosabatini ifodalash ham maqsad qilinadi.

Masalan : “Eh, qanday go’zal manzara! Tabiat shu darjada go’zalki, ko’rib bahridiling ochiladi!” bu gapda qanday va go’zal so’zlariga, aniqrog’i, shu so’zlardagi “qan-” va “zal-” bo’g’inlariga emfatik urg’u tushgan: shu bo’g’inlardagi unli tivush ancha cho’ziq va maxsus ton bilan talaffuz etilgan.

O'xshashlar

Aniqlovchi olamiga sayohat

Нутқнинг коммуникатив сифатлари

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати. Нотиқлик санъати тарихи

Undov gap (dars ishlanma)

Undosh tovushlar va harflar (dars ishlanma)