Organizmning boshqa indutsibel himoya omillari - Tibbiyot - Slaydlar

Organizmning boshqa indutsibel himoya omillari

Yuklangan vaqt:

18.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

20.935546875 KB

Ko'chirib olish

Organizmning bosh qa indutsibel himoya omillari Reja: 1. Allergiya, uning turlari. 2. Gipersezgirlikning tezkor va sekinlashgan tiplari, ularning rivojlanish mexanizmi. 3. Infeksiyaga qarshi immunitetning uziga xususiyatlari.

1. Allergiya organizmning reaktivligini yuqori bo’lishi va sifatiy o’zgarishi yoki uning turli oqsil va nooqsil tabiatli moddalarga (ko’pincha ular organizmga qayta tushganda) sezgirligining oshishi hisoblanadi. Allergiya fenomenini T.Smit (1904) dengiz cho’chqalariga otlarning difteriyaga qarshi zardobini qayta yuborganda aniqladi. G.P. Saxarov (1905) va R. Otto (1906) yilda tajribilarida allergiya xodisasini yoritdilar. K. Pirke (1906) fanga allergiya va allergenlar tushunchalarini kiritdi. Allergologiyaning rivojlanish jarayonida allergenlar o’simlik va hayvonot dunyosidagi olingan moddalar, farmasevtik, kimyoviy, oziq-ovqat sanoati mahsulotlari bo’lishi mumkinligi aniqlandi. Allergenlar turi (soni) juda ko’p va ular turlicha. Shu sababli ularni klassifikatsiyalash juda qiyin. Avvalo ekzogen va endogen allergenlar farq qilinadi. Endo- allergenlar organizmni o’zida auto allergen sifatida yuzaga keladi. Organizmning oqsil va to’qimalari quyish, distrofiya, o’sma kasalliklari va boshqa patologiyalarda allergenlarga aylanadi. Ekzo-allergenlar o’z navbatida infeksion va noinfeksionlarga bo’linadi. Infeksion allergenlarga bakteriya, virus, mikroskopik zamburlar, gelmintlar va ularning toksinlari kiradi. Noinfeksion allergenlar: maishiy, hayvonot va o’simlik dunyosidan olingan, farmasevtik, kimyoviy, biologik va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari bo’lishi mumkin. Maishiy allergenlar: kiyim, gilamlar, to’shak, kitob, oxaq changlari; uyda yashaydigan hashoratlarning qismlari (bo’lakchalari), ularning ekskrementlari; mog’or va boshqa mikroskopik zamburug’lar, ularning sporalari; turli nopatogen mikroorganizmlar bo’ladi. O’simliklarda: daraxt, gul, buta, yaylov o’tlari, begona o’simliklar changlari allergenlar bo’lishi mumkin. Hayvonot dunyosi allergenlari: hashoratlarning xitin qoplamasi (kapalak, bit, kana, tarakanlar); hayvonlar juni, parrandalar pat va parlari, arilarning zaharlari kuchli allergenlardir.

Farmasevtik allergenlar: antibiotiklar, sulfanilamidlar, yodidlar, salitsilatlar, insulin, atropin, morfin, aptofan, barbituratlar va boshqalar. Biologiya sanati allergenlariga ko’p sonli biopreparatlar: vaksina, giperimmun zardob, immunoglobulin, anatoksin, garmonlar kiradi. Kimyo sanoati allergenlariga kosmetik va yuvish vositalari: loson, krem, lak, poroshok (sepgich)lar, tualet suvlari, soch uchun bo’yoq, rumyana, lab bo’yog’i, tirnoqlar uchun lak va buyoqlar, yuvish uchun poroshoklar kiradi. Oziq-ovqat sanoatida tuxum, asal, yertut, sut, pishloq, shokolad, tort, konfetlar va boshqalar allergenlar bo’lishi mumkin. Allergiya turli organ va tizimlar faoliyatini buzilishida namoyon bo’ladi. Allergiya qon aylanishi, ovqat xazm qilish, nafas olish tizimlari funksiyasi buzilishi, tana haroratini ko’tarilishi, shishlar, bo’g’inlar shishishi, og’rishida namoyon bo’ladi, qonning tarkibi o’zgaradi. Sezgirlik darajasiga qarab: dengiz cho’chqasi, quyonlar, qo’y, echki, YShM, ot, it, cho’chqa, parranda, maymunlarni qo’yish mumkin. Allergiyalarning klassifikatsiyasi yuzaga kelishi tezligiga, allergenlarning turiga sensibilanish xarakteriga, organizmda yuzaga kelgan o’zgarishlar darajasiga, u yoki bu mexanizmlarning jalb qilinishiga qarab ajratiladi. Allergen rivojlanishiga u yoki bu mexanizmlarni jalb etilishiga qarab P. Djellom va R. Kumbe 1968 yilda taqdim etgan klassifikatsiyaga ko’ra barcha allergenlak to’rtta shaklga bo’linadi: 1. Anafilaktik 2. Sitotoksik 3. Immunokompeks 4. Hujayra bilan bog’liq Birinchi uchta tipdagi reaktivlar gipersizperlikning tezkor tipi (GTT)ga kiritilib antitelalar soni oshadi: to’rtinchi tip giper sezgirlikni sekinlashgan tipi (GST)ga kiritilib T-hujayralar va makrofalar qatnashadi.

2. Gipersezgirlikning tezkor tipi birinchi marta fransuz olimlari M. Rishe va J. Porte hamda rus olimi G.P. Saxarovlar tomonidan yoritilgan. GTT antigen bilan qayta uchrashganda 20-30 daqikada namoyon bo’ladigan reaksiyalar kiritilgan. GTT ko’pincha: 1. Anafilaksiya 2. Atopiya 3. Zardob kasalligi shaklida namayon bo’ladi. Anafilaksiya – organizmga allergen parenteral yo’l bilan qayta kiritilganda yuzaga keladigan tezkor reaksiyadir. Anafilaksiya eksperemental yo’li bilan chaqiriladigan allergiyadir. Buning uchun allergen ikki marta yuborilishi lozim. Birinchi marta sensebilash uchun allergiyani 0,0001 gramm yuborish yetarli. Yuqori sezgirlik 8-21 kunda paydo bo’ladi. Sensibilangan organizm normal organizmdan usullar farq qilmaydi. Ikkinchi doza hal qiluvchi ahamiyatga ega va u kiritilgan anafilaksiya rivojlanadi. Anafilaksiyaning klinik ko’rinishi, havo yetishmasligi, ixtiyorsiz siydik va axlat ajratishi, klonik va tonik keltirish (tutanoq) bilan namoyon bo’ladi. Hayvonlar odatda bo’g’ilishdan o’ladi. Anafilaksiya uchun maxsuslik, zudlik bilan namoyon bo’lish antitelolar bilan reaksiya namunasida yuz berish xosdir. Sensibilizatsiya oylab va yillab davom etishi mumkin. A.M. Bezredka (1907) desensibilizatsiya fenomenini aniqladi. Desinsibilizatsiya uchun oldin preparat qabul qilgan hayvon yoki odamga avval kichik dozada 0,01-0.1 sm 3 ) preparat qayta yuboriladi. 2-3 soatdan sung preparatning asosiy dozasi yuboriladi. Anafilaksiya nomaxsus vositalar bilan oldini olish mumkin: preparat efir bilan, narkoz berish, xloral gidrat, alkogol bilan yuborish mumkin. Dimedrol, suprastin, atropin, uretan, novakain va boshqa antigistamin preparatlari desensibillash xususiyatiga ega. Atopiya hayvon va odamlarda spontan tarzda yuzaga keladigan allergik reaksiya Atopik kasalliklariga bronxial astma, allergik shamollash (nasmork), dermatitlar, konyuktivitlar, krapivnitsa, ozuqaviy va dori-darmonlar allergiyalari kiradi.

Atopiya mahalliy xarakterga ega. Uning rivojlanishida irsiy omillar axamiyatga ega. 50% odamlarda ota-onasida ham shu kasallik borligi malum bo’lgan. Olimlar fikricha yer yuzida 10% atrofida odamlar atopiyadan aziyat chekadi. Zardob kasalligi o’ziga xos kasallik bo’lib zardob yuborilganda 8-10 kundan keyin yuzaga keladi. Klinik belgilari tana haroratining kutarilishi, yurak faoliyatining buzilishi, limfa tugunlari kattalashishi, toshma, qichish, bo’g’inlarda og’riq kuzatiladi. Kasallik o’lim bilan tugamaydi va bir necha kundan keyin sog’ayadi. Zardob kasalligi dimedrol, diprazin va boshqa antigistamin preparatlari bilan davolanadi. Gipersezgirlikning sekinlashgan tipiga allergenlarga ta’sirchanlik (reaksiya) oshishi ular organizmga tushgach bir necha soat yoki kundan keyin yuzaga keladi. Birinchi marta R. Kox (1890) sil kasallarga tuberkulin yuborishda aniqlagan. Infeksion kontakt paytida allergiyalar, transplantatsiyada allergik reaksiyalar farqlanadi. Veterinariyada bir qator kasalliklarning diagnostikasi (sil, brusellez, manqa, tuyaremiya va b.)da teri orasiga allergen yuborish usulidan foydalaniladi. Allergik reaksiyalar yuqori maxsuslikka ega. Ayrim xollarda sensibillangan kasalliklarga allergik reaksiya yuzaga kelmaydi va bu anergiya deyiladi. Anergiya musbat va manfiy bo’ladi. Musbat (ijobiy) anergiyada immunobiologik jarayonlar faollashgan bo’ladi va allergen bilan kontakt paytida yallig’lanish reaksiyasisiz tezda uning organizmdan eliminatsiyasi yuz beradi. Manfiy (salbiy) anergiyada organizm xujayralarining areaktivligi bilan tushuntiriladi va organizmning himoya mexanizmlari susayganda kelib chiqadi, bu organizmning himoyasiz ekanligidan guvohlik beradi. Gipersezgirlikning tezkor va sekinlashgan teplarining rivojlanish bosqichlari: 1. Immunologik – immun tizimdagi barcha o’zgarishlarni o’z ichiga oladi: allergenning organizmga tushishi bilan antitelo va sensibillangan limfotsitlar xosil bo’lishi va ularni qayta tushgan allerganlar bilan bog’lanishi. 2. Patokimyoviy – biologik faol mediatorlar hosil bo’ladi. Mediatorlar immunologik bosqichning oxirida allergenning antitelo yoki sensibillangan limfotsitlar bilan bog’lanishida hosil bo’ladi.

3. Patofazlologik – yoki klinik namoyon bo’lishi bosqichi hosil bo’lgan mediatorlarning organ va to’qimalarga va hujayralarga patogen ta’siri bilan xarakterlanadi. Allergiya rivojlanishida qatnashadigan mexanizmlar xarakteriga qarab bir nechta tiplari farqlanadi. 1-tip: Atopik, anafilaktik reagenlovchi tipi. IgE sinfi antitelolari ta’sirida kechadi. Allergen va IgE o’zaro ta’sirida bazofil xujayralarning faollashuvi natijasida va yangi xosil bo’lgan va depodagi allergiya mediatorlari (gistamin, adenozin, serotanin, leykotrienlar, prostaglandinlar, ayrim sitokinlar, xemotaksis mediatorlari ajratadi va allergik reaksiya rivojlanadi. 2-tip. sitotoksik–bunda organizmning o’zining membranalari autoallergenlik xususiyatlariga ega bo’lib qolgan xujayralari allergenlarga aylanadi. Bu ko’pincha ularning dori-vositalari, bakteriya va viruslar fermentlari ta’sirida zararlanishi natijasida o’zgarishi va immun tizim tomonidan antigen sifatida qabul qilinishi hisobiga amalga oshadi. IgE va IgM qatnashadi. 3 tip. Immunokompleks tipi. Bunda organizmning to’qimalari sirkulyatsiyada immunokomplekslar (IgE va IgM ishtirokida) bilan zararlanadi. 2 tipdan farqli ravishda antitelalar hujayra yuzasida emas balki eruvchi antigenlar bilan ta’sirlashadi. Bu tipdagi reaksiya zardob kasalligi, dori-darmon va oziq-ovqat allergiyalari, ayrim autoallergik kasalliklar (SKV, revmatoid artrit va b.) da asosiy hisoblanadi. 4 tip. Gipersezgirlikning sekinlashgan tipi yoki hujayralar bilan bog’liq gipersezgirlik. Bu reaksiya sensibillangan organizmda antigen bilan kontaktidan 24-48 soat o’tgach rivojlanadi. Hujayra tipi reaksiyasi virus va bakterial kasalliklar: kontaktli dermatit, tuberkulez, mikoplazmoz, zaxm, moxov, brusellez, infeksion allergik bronxial astmaning ayrim shakllari, transplantantning siqib chiqarilishi va o’smaga qarshi immunitet reaksiyalari ayrim dori-darmon allergiyalari, revmatoid artrit, granulema, shistosomatozlarning asosida yotadi.

3. Bakterial infeksiyalarda immunitetning o’ziga xosligi. Makrorganizmda hujayradan tashqarida ko’payuvchi patogon mikrorganizmlar odatda gumoral immunitetni keltirib chiqaradi. Bunda avval IgM, birnecha kundan so’ng IgG va IgA sinfiga mansub antitelalar paydo bo’ladi. Antitelolar bakteriya xujayrasi bilan bog’lanadi va kompleks ishtirokida sitotoksik reaksiya, ya’ni bakterioliz chaqiradi. Bundan tashqari antitelolar bakteriyalar toksinlarini neytrallaydi, shuningdek bakteriyalarni opsonlab fagotsitar faollikni ko’chayishiga xizmat qiladi. O’tkir kechadigan infeksiyalarda organizda antitelo sintezi kechikadi va hayvon o’lib qoladi. Shu boisdan shu kabi kasalliklar (saramas, stolbnyak va boshqalar)da iloji boricha maxsus immun zardoblarni ertaroq yuborish maqsadga muvofiq. Patogen mikroorganizmni o’ldirish uchun tugallanmagan fagotsitoz jarayonida ichida mikrob xujayrasi bo’lgan fagotsit xujayrasini o’zi sensibil T-killerlar tomonidan o’ldiriladi. Bu xo’jayralar bir vaqtning o’zida limfokinlar ajratadi. Ular yallig’lanish o’chog’ida mikroblarni o’ldiruvchi makrofaglarni faollashtiradi. Ayrim bakterial kasalliklar (tuberkulez, brusellez va boshqalar) va mikroskopik zamburug’lar kasalliklari (mikrosporiya, trixofitiya va boshqalar)da ko’proq xujayra immunitetni shakllanadi va bu gipersezirlikning sekinlashgan tipi rivojlanishi bilan tasdiqlanadi. Bu kasalliklar uzoq muddat surunkali kechishi, vaqti-vaqti bilan asorotli (qo’zg’alishlar) va o’z-o’zidan sog’ayishining kuzatilmasligi bilan xarakterlanadi. Virus infeksiyalarida immunitetning o’ziga xosligi. Virus infeksiyalarida immunitet antitelolar va sensibilangan limfotsitlar tomonidan ta’minlanadi. Gemotogen yo’l bilan ko’payadigan viruslar gumoral immunitetni mexanizmlari yordamida zararsizlantirilishi va haydab chiqarilishi mumkin. Himoya antitelolari guruhiga faqat virus neytrallovchi antitelolar kirib virusning sezgir hujayralarga absorbsiyasi va kirishiga to’sqinlik qiladi. Shu antitelolar viruslarning toksik xususiyatlashni ham neytralaydi. Virus – antitelo kompleksining stabilligi virusning antiteloga sezgirligining farqiga, ularning avidligi, kontakt vaqti va haroratga bog’liq. Ko’pincha virus antitelo bilan kontaktdan so’ng o’zining biologik xususiyatlarini saqlab qoladi. Antitelo zararlangan hujayra ichidagi virusga ta’sir eta olmaydi. Bunday hollarda virus bilan zararlangan hujayralarni eritib yuborish xususiyatiga ega bo’lgan

sitotoksik T-limfotsitlar hosil bo’ladi. O’z navbatida viruslarni xujayra ichida ko’payishi bois hujayra immunitetining roli oshadi. Qo’pchilik virus kasalliklarida GSK (TZT) shakllanishi ham buni tasdiqlaydi. Sensibillangan T-limfotsitlardan tashqari virus xujayra ichiga kirganda sitotoksik limfotsitlar (STL) va NK-hujayralarning ishga tushadi. (Ayniqsa inkubatsion davri qisqa bo’lgan gripp, paragripp kasalliklarida). Immun javobga qaramay xo’jayini organizmda bir umr persistent qoluvchi viruslar (INAN, gerpes va boshqa)mavjud. Ular xo’jayini hujayrasi genomiga klinik belgilarsiz integratsiyalashishi mumkin.

Asosiy adabiyotlar 1. Вербицкий А.А., Алешкевич В.Н и др. Микробиология и иммунология. Учебное пособие Минск-2019. 2. Salimov X. va boshqalar. Epizootologiya. Darslik. Toshkent, 2016 yil . Xorijiy adabiyotlar 1. Fenner’s. Veterinary Virology (United States of America 2016 year). 2. M.Jackson Veterinary clinical pathology. America 2010 year. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 29 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O’zbekiston” NMIU, 2017.– 47 b. 3 . Bazarov X.K., Abdulakimova A.B. Veterinariya virusologiyasidan o ’ quv qo ’ llanma. Samarqand 2016 y. 4. Самуйленко А.Я., “Инфекционная патология животных” Том 1 Москва 2009. 5. Петров Р.В. Иммунология. Учебник. Москва 1983 й Internet saytlari : 1 . www.Ziyo.net.uz . 2. www.vetjurnal.uz 3. www.sea@mail.net21 4. www.veterinariy.actavis 5. www. fvat@.academy.uzsci.net

O'xshashlar

Antigenlar haqida ma’lumot

Organizmni yuqumli kasalliklardan himoya qilish

Antitelolar haqida ta’limot

Jigarning asosiy kasalliklari

NO ning funksiyasi