Muskullar tizimi - Tibbiyot - Slaydlar

Muskullar tizimi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3566 KB

Ko'chirib olish

Muskullar tizimi Reja : 1. Muskul ( mushak ) larning xillari . 2. Mushaklar taraqqiyoti . 3. Silliq muskul to ’ qimasi . 4. Ko ’ ndalang targ ’ il muskul to ’ qimasi . 5 . Muskul to’qimasining regeneratsiyasi. 6 . Muskullarning charchashi. Adabiyotlar . Muskullar tizimi Reja : 1. Muskul ( mushak ) larning xillari . 2. Mushaklar taraqqiyoti . 3. Silliq muskul to ’ qimasi . 4. Ko ’ ndalang targ ’ il muskul to ’ qimasi . 5 . Muskul to’qimasining regeneratsiyasi. 6 . Muskullarning charchashi. Adabiyotlar . www.arxiv.uz

Mushak to’qimasi odam va hayvon organizmining harakatga kelishini ta’minlaydi. Mushaklarning tuzilishi ularning bajarayotgan funksiyasiga moslashgan, ya’ni ularning shakli cho’ziq, uchlari tayanch tuzilmalarga tutashgandir. Тuzilishi va bajarayotgan funksiyasiga ko’ra silliq, ko’ndalang - targ’il, yurak mushagi va ba’zi a’zolarda uchrovchi maxsus muskul to’qimasi farq qilinadi. Maxsus mushak to’qimasi kelib chiqishi, tuzilishi va vazifalariga ko’ra turlichadir. www.arxiv.uz

• MUSHAKLAR TARAQQIYOTI • Mushaklar embrionning o'rta - mezoderma qavatidan rivojlanadi. Embrion rivojlanishining 4—5 haftalarida mezodermadan dermatom qavat ajraydi va qolgan qismiga somitlar deyiladi. Somitlar ham sklerotom va miotom qavatlarga ajraladi. Sklerotomdan skelet suyaklari taraqqiy etsa, miotom lardan ko'ndalang-targ'il mushaklar rivojlanadi. Miotomlar myosepta to'sig'i vositasida segmentar bo'laklarga boiinadi. Embrionning bo'yin qismida 8 juft, ko'krak qismida 12 juft, bel sohasida 5 juft, dumg'aza sohasida 5 juft va dum sohasida juft miotomlar joylashgan. Embrion taraqqiyotida dum miotomlari reduksiyaga uchraydi. Qolgan har bir miotom ventral va dorzal bo'limlarga ajraladi. Tanadagi miotomlardan tashqari, embrionning kalla sohasida uchta ensa hamda quloq oldi miotomi va beshta visseral ravoq miotomlari bo'ladi. Umurtqa pog'onasi atrojidagi miotomlardan bo'yin, ko'krak, orqa, qorin, qo'l va oyoq mushaklari taraqqiy qiladi. Uchta ensa miotomidan til va til osti sohasidagi mushaklar rivojlanadi. www.arxiv.uz

Birinchi quloq oldi miotomidan ko'z soqqasini harakatga kelliruvchi ko'pchilik mushak lar rivojlanadi. Ikkinchi quloq oldi miotomidan ko'z soqqasining yuqorigi qiyshiq mushagi -m. trochlearis rivojlanadi. Uchinchi quloq oldi miotomidan ko'z soqqasining lateral to'g'ri mushagi - m. rectus oculi lateralis rivojlanadi. Birinchi visseral ravoq mandibular ravoq deyilib, quyidagi mushaklar rivojlanadi: chaynov mushaklari va m. mylohyoideus, ikki qorinchali mushak - m. digastricus ning oldingi qorinchasi, nog'ora bo'shlig'idagi nog'ora pardani taranglovchi mushak - m. tensoris thympani, yumshoq tanglayni taranglovchi mushak - m. tensor veli palatini. Ikkinchi visseral ravoq gioid ravog'i deb atalib, bu ravoqdan mimika mushaklari, ikki qorinchali mushak - m. digastricus ning orqa qorin chasi, bo'yindagi teri osti mushagi - m. platisma rivojlanadi. Uchinchi visseral ravoq birinchi jabra ravog'i deb atalib, bu ravoqdan halqumning m. stylopharyngeus mushagi rivojlanadi. To'rtinchi visseral ravoq ikkinchi jabra ravog'i deb atalib, bu ravoqdan halqumning qisuvchi mushaklari rivojlanadi. Beshinchi visseral ravoq uchinchi jabra ravog'i deb atalib, ikkinchi jabra ravog'ining ishtirokida bo'yindagi m. sternocleidomastoideus mushagi va orqadagi m. trapezius mushagining rivojlanishida qatnashadi. Umurtqa pog'onasining ikki tarafida joylashgan dorzal miotomlardan faqat orqaning chuqur xususiy mushaklari rivojlanadi. Orqaning yuzaki mushaklari tana, qoi, oyoq, bo'yin sohasining ven tral miotomlaridan rivojlanadi. Embrion taraqqiyoti natijasida har bir miotomdan bir nechta mushak taraqqiy etadi. Aksincha, ba'zi mushaklar bir necha miotomning o'zaro birikishidan hosil bo'lishi ham mumkin (qorin mushaklari, ikki qorinchali mushak). Taraqqiyot jarayonida o'z joyida qoladigan mushaklar guruhiga xususiy, autaxton mushaklar deyiladi. Orqaning chuqur guruh mushaklari, ko'krak qafasining xususiy mushaklari autaxton mushaklarga misol boia oladi. Ventral miotomlarning taraqqiyot jarayonida qo'l yoki oyoqdan tanaga ko'chib qolgan mushaklarga trunkopetal mushaklar deyiladi. Trunkopetai mushaklarga ko'krak va orqaning xususiy mushaklarini ustki tomondan qoplagan m. pectorales major et minor, m. latis-simus dorsi mushaklari misol bo'la oladi. Ventral miotomlarining taraqqiyoti jarayonida tanadan va kalladan qo'l yoki oyoq mushaklarining harakatini ta'minlashga ko'chgan mushaklarga trunkofugal mushaklar deyiladi. Trunkofugal mushaklarga kalladan ko'chgan m. sternocleidomastoideus, m. trapezius va lanadan ko'chgan m. rhomboideus, m. levator scapulae, m. serratus anterior, m. subclavius, m. omohyoideus mushaklari misol bo'la oladi. www.arxiv.uz

Skelet muskullarining shakli. A— duksimon; B— yarim patsimon; V— ikki tomonlama patsimon; G— ikki boshli muskul; D— serbar mus-kul; E— ikki qorinli muskul; J— pa rallel tolali uzun muskul; 1— muskul-ning payi; 2— muskulning bosh qismi; 3— muskulning qorin qismi; 4— mus kulning tanasi; 5— muskulning payli belbog'lari. www.arxiv.uz

• a. Odam tanasi skelet muskullarining oldindan ko’rinishi. • 1. Peshona muskul • 2. Ko’zning aylana muskuli. • 3. Og’izning aylana muskuli. • 4. Chaynov muskul. • 5. Chakka muskul. • 6. Chaynov muskul. • 7. To’sh o’mrov so’rgichsimon muskul • 8. Deltasimon muskul. • 9. Ko’krakning katta muskuli. • 10. Yelka muskul. • 11. Qorinnning tashqi qiyshiq muskuli. • 12. Oyoq panjasini yozuvchi uzun muskul. • 13. Sonning to’g’ri muskuli. • 14. Tikuvchi muskul. • 15. Qorinning ichki qiyshiq muskuli. • 16. Qo’l panjasini bukuvchi bilak muskul. • 17. Qorinning to’g’ri muskuli. • 18. Yelkaning ikki boshli muskuli. • 19. Qovurg’alar aro muskul. www.arxiv.uz

b. Odam tanasi skelet muskullarining orqadan ko'rinishi. 1— rombsimon muskul; 2— umurtqa pog'onasini yozuvchi muskul; 3— orqaning tishsimon muskuli; 4— dumbaning kichik muskuli; 5 — sonning ikki boshli muskuli; 6— boldirning uch boshli muskuli; 7— Axill payi; 8— tovon; 9— dumbaning katta muskuli; 10— orqaning seibar keng muskuli; 11— pan-jalarni yozuvchi bilak muskuli; 12— yelkaning uch boshli muskuli; 13— trapetsiyasimon muskul. www.arxiv.uz

Silliq muskul to’qimasi Silliq muskul to’qimasi hujayra tuzilishiga ega. Silliq muskul to’qimasi ko’pgina ichki organlar- me’da-ichak yo’li, tanosil organlari, tomirlar devorining shakllanishida qatnashadi. Silliq muskul tuzilishi hamda funksiyasi bo’yicha ko’ndalang-targ’il mushakdan ancha farq qiladi. Silliq mushaklar vegetativ nerv sistemasi tomonidan innervatsiya qilinadi va shu sababli kishi ixtiyoriga bo’ysunmaydi. Yuqorida qayd qilinganidek, silliq muskul to’qimasi hujayra tuzilishiga ega bo’lib, cho’ziq, duksimon va tarmoqlangan bo’ladi. Hujayraning o’lchamlari turlicha bo’ladi, ya’ni uzunligi 50-250 mkm, yadro sathining maksimal diametri 5- 20 mkm. www.arxiv.uz

Muskul to ’ qima . A - ko ’ ndalang targ ’ il muskul tolalari : 1 - yadro ; 2 - ko ’ ndalang yo ’ nalishdagi chiziqlar ( miofibrillar ); В - silliq muskul tolalari ; D - yurak muskuli tolalari . www.arxiv.uz

Тo’qimada bir-biriga yondoshib yotgan hujayralar qatlamlar hosil qiladi. Ular bir-biriga nisbatan shunday joylashadiki, bir hujayraning markaziy qismiga boshqa hujayraning o’tkir uch qismi yopishadi. Silliq mushak hujayralari sirtdan sarkolemma bilan qoplangan, unda qalinligi taxminan 7,5 nm ga teng plazmatik membrana va tashqi bazal membrana farq qilinadi. Yonma-yon yotgan hujayralarning plazmatik membranalari ba’zi joylarda juda yaqinlashib, tutashish nuqtalarini hosil qiladi. Miofibrillalar mushak hujayrasining qisqaruvchi apparatini tashkil etishi sababli ular eng muhim ahamiyatga ega. Miofibrillalar skelet mushagiga xos bo’lgan ko’ndalang- targ’illikka ega emas va oddiy mikroskopda bir jinsli ipchalar shaklida ko’rinadi. Elektron mikroskop bilan silliq mushak hujayralari o’rganilganda hujayraning butun uzunligi bo’yicha yotuvchi uzluksiz miofibrillalar aniqlangan emas. Hujayra sitoplazmasida bo’ylama joylashgan submik-roskopik protofibrillalar mavjud bo’lib, ular tutamlar hosil qilmaydi. www.arxiv.uz

Protofibrillalar yoki mikrofilamentlarning ikki turi aniqlanadi: aktin va miozin. Miozin protofibrillalar diametri 17 mn ga teng bo’lib, yo’g’on protofibrillalardir. Aktin mikrofilamentlar nozik bo’lib, qalinligi 7 nm ga teng. Ikkala filamentlar ham mushak bo’shashgan holatda burchak hosil qilib yoki hujayra bo’yi bo’yicha joylashgan bo’lib, mushak qisqarganda o’z joylashishini o’zgartiradi. Silliq mushak hujayralarida ko’ndalang-targ’illik kuzatilmaydi, chunki filamentlar o’zaro tartibli joylashmagan. Ular sarkomerlar hosil qil-maydi, plastinkalar ham topilmagan. Silliq mushak hujayralarida ham tropomiozin, troponin va a-aktonin oqsillari topilgan. Aktin oqsillarining sitolemmaga birlashgan qismida yoki aktin protofibrillaning o’rta qismida zich tanachalar uchraydi. Zich tanachalar oddiy mik-roskopda to’q dog’ shaklida ko’rinadi. Silliq mushak hujayra sitoplazmasida kalsiy ionini saqlovchi mayda pufakchalar bo’lib, ular ko’ndalang targ’il mushakdagi sarkoplazmatik retikulumni eslatadi. Lekin sarkoplazmatik retikulumning o’zi silliq mushakda kuchsiz rivojlangan. Bu pufakchalarga hujayra plazmatik membranasining botishidan hosil bo’lgan tuzilmalar tegib yotadi. Bu tuzilmalar ko’ndalang targ’il mushakning Т- sistemasini eslatadi. Ular impuls tarqalishida va kalsiy ionining sitoplazmaga chiqishida muhim o’rin tutadi. www.arxiv.uz

Har bir mushak hujayra yuqorida qayd etilganidek, bazal membrana bilan qoplangan. Mushak hujay-ralarining bir-biriga tegib yotgan qismlarida tirqishli tutatish-neksuslar uchrab, ular silliq mushak hujayralarining ma’lum guruhlari barobar qisqarishini ta’minlaydi. Silliq mushak to’qimasi yaxshi taraqqiy etgan qon tomirlar sistemasiga ega. Qon tomirlar to’qima ichida kapillyarlargacha tarmoqlanib, mushak hujayralari tutamlari orasidagi biriktiruvchi to’qima qat-lamlarida kapillyarlar to’rini hosil qiladi. Silliq mushak to’qimasining taraqqiyoti va regeneratsiyasi. Silliq mushak to’qimasi mezenximadan rivojlanadi. Hosil bo’layotgan mushak hujayralari dastlab o’simtalarga ega bo’lib, uning yordamida o’zaro bog’lanadi va shu tufayli mezenxima tuzilishini eslatadi. Ularda miofibrillalar paydo bo’lish differensiallanish boshlanganligining belgisi bo’lib xizmat qiladi. Keyinchalik silliq mushak hujayralari o’simtalarini yo’qotib, duksimon shaklni oladi va bir-biriga zich yopishib yotadi. Ularda fibril- lalarning soni ortib, hujayraning uzun yo’nalishi bo’ylab tartibli ravishda joylasha boradi.www.arxiv.uz

Silliq mushak anchagina yaxshi ifodalangan regeneratsiya qobiliyatiga ega. Mushak hujayralarining mitoz yo’li bilan bo’linish qobiliyatiga ega ekanligi haqida ma’lumot bor. Silliq mushak hujayralarining gipertrofiyasi va ko’payishini qon tomirlarning o’sishi va tiklanishi jarayonida ko’rish mumkin. Тajribada yirik arteriya bog’lab qo’yilgan hollarda qon aylanish kam joylardagi mayda tomirlarning ken-gayishi kuzatiladi. Bunda ularning devorida yangidan hosil bo’lgan mushakning qalin qatlamlari paydo bo’ladi. Silliq mushak hujayralarining gipertrofiyasi va giperplaziyasi bachadonda homiladorlik davrida yuz beradi. www.arxiv.uz

Ko’ndalang-targ’il mushak to’qimasi Ko’ndalang-targ’il mushak to’qimasi skelet mushak-larini, ovqat hazm kilish traktining ba’zi a’zolari- mushaklarini, ko’z mushaklarini, mimik va nafas olish mushaklarini hosil qiladi. Yurak mushagi ko’ndalang-targ’il mushak to’qimasining maxsus turi bo’lib, u haqida quyida maxsus fikrlar bor. Ko’ndalang-targ’il mushak tolalarining tuzilishi. Ko’ndalang-targ’il mushak to’qimasi tolalardan iborat bo’lib, ularning uzunligi bir necha santimetrgacha (12,5 sm), diametri 100 mkm gacha yetishi mumkin. Shu sababli ko’ndalang-targ’il mushak tolalari simplastik tuzil-malar deb ataladi. Ular uzun silindrik tuzilmalar bo’lib, sirtdan yaxshi ifodalangan parda-sarkolemma bilan qoplangan. Mushak tolalarining yadrolari oval shaklli, xromatini kam, pereferiyada,sarkolemma ostida joylashadi. Mushak tolali mitoxondriyalarga boy bo’lib, ular miofibrillalar orasida tizilib yotadi. Mushak tolalari sarkosomalarning kristallari kuchli rivojlangan bo’lib, sarkosomalarning uzun o’qiga nisbatan perpendikulyar yo’nalgan. Donador endo-plazmatik to’r sust rivojlangan, yadro atrofida joylashadi. Sust rivojlangan plastinkasimon komp-leks ham shu yerda yotadi. Muskul to ’ qima . A - ko ’ ndalang targ ’ il muskul tolalari : 1 - yadro ; 2 - ko ’ ndalang yo ’ nalishdagi chiziqlar ( miofibrillar ); В - silliq muskul tolalari ; D - yurak muskuli tolalari . www.arxiv.uz

Ko’ndalang-targ’il mushakda silliq kanalchalar sistemasi mavjud bo’lib, uning mushak tolalarning maxsus strukturasi deb hisoblash mumkin. Kanalchalar sistemasi tolaning uzun o’qi bo’ylab miofibrillalar oralig’ida joylashadi va Z chiziq qarshisida yoki A va I disklar chegarasida kengaymalar hosil qilib tugaydi. Bu sistema sarkoplazmatik retikulum deb nomlanadi. Bundan tashqari, A va I disklar chegarasida sar-kolemmaning plazmatik membranasi tola ichiga botib kirib, Т sistema naychalarini hosil qiladi. Bu naychalar tolaning uzun o’qiga ko’ndalang yo’nalgan. Т sistema kanalchalari A va I disk chegarasida atro-fidagi simmetrik joylashgan sarkoplazmatik to’r kengaymalari bilan triadalar hosil qiladi. Sarkoplazmatik to’r qisqarishining yuzaga chiqishida ishtirok etadi. Miofibrillalar tolaning qisqa-rishini ta’minlovchi tuzilmalardir. Bu ipsimon tuzilmalarning qalinligi 2 mikron keladi. Ko’ndalang targ’il mushakning miofibrillalari silliq mushakdan farq qilib, ko’ndalangiga taram-taram bo’lib bo’yaladi. Bu ularning nozik tuzilish xususiyatlariga bog’liq. Miofibrillalarda A va I disklar farq qilinadi. A disklar har xil bo’yoqlar bilan yaxshi bo’yaladi. I disklar esa uncha yaxshi bo’yalmaydi. Anizotrop-A disklar ikki xil nur sindirish xususiyatiga ega va ularning nomi ham ana shu xususiyatga asoslangan. I disklar anizotropiya xususiyatiga ega emas va shu sababli ularni izotrop disklar deyiladi. Mushak tolasi fibrillalarning bir xil disklari bir sathda yonma-yon yotib, butun mushak tolasining ko’ndalang-targ’illik manzarasini yuzaga keltiradi. Elektron mikroskop fibrillalarning nozik tuzilishi tafsilotlarini aniqlashga imkon berdi. A diskning o’rtasida H zona bo’lib, uning markazidan esa M chiziq o’tgan. I diskning o’rtasida Z chiziqchasi yotadi. U ba’zi bir adabiyotlarda eski nom bilan T chiziq (telofragma) deb ataladi. Har ikki Z chiziqchasi orasida yotgan miofibrilla bo’lakchasiga sarkomer yoki inokoma deyi-ladi. Sarkomer tarkibiga A disk va A diskning har ikkala tomonidagi I disklarning Z chiziqqacha bo’lgan qismi (har bir I diskning yarmi) kiradi. Elektron mikroskop miofibrillalar yanada ingichkaroq ipchalar - miofilamentlardan (protofibrillalardan) tuzil-ganligini ko’rsatadi. Ikki xil protofibrillalar (miozin va aktin) farq qilinadi. Yo’g’on (miozin) protofibrillalar A diskda, ingichka (aktin) proto-fibrillalar esa I diskda va qisman (N zona chegarasiga qadar) A diskda joylashadi. Shunday qilib, I diskda faqat ingichka protofibrillalar, A diskda esa N zona chegarasiga qadar ingichka va yo’g’on protofibrillalar joylashadi. Ingichka protofibrillalarning bir uchi Z-chiziqqa yopishadi. Ikkinchi uchi protofib-rillalarning orasida erkin holda tugaydi. www.arxiv.uz

• MUSKULLARNING CHARCHASHI • Ayrim organ va to'qimalarning ishJashi natijasida ish qobiliyatining vaqtincha pasayishiga ularning charchashi deyiladi. A'zo yoki to'qima dam olganidan keyin charchog'i yozilib, yo'qolib ketadi. Agar tanadan ajratib olingan muskul uzoq vaqt ketma-ket, tez-tez ta'sirlab turilsa, oradan muayyan vaqt utgach, muskuining qisqarish kuchi tobora kamayib boradi va bora-bora muskul butunlay qisqarmay qo'yadi. Bu vaqtda muskuining qo'zg'aluvchanligi, labilligi, qisqaruvchanligi pasayadi, mutloq kuchi kamayadi. Muskul qanchalik tez qisqarsa, u shunchalik tez charchaydi. Muskuining charchashirii tushuntirish uchun bir qancha nazariyalar yaratilgan. Ba'zi olimlar ishlash natijasida energiya zahirasi tugab qoladi, degan flkrni bayon qilsa, boshqa bir guruh olimlar ishlash vaqtida organizmda liar xil zararli moddalar hosil bo'lgani uchun rnuskul /aliarlanib, charchab qoladi, deb tushuntiradilar. Lekin bu nazariyalaming har ikkisi ham charchash sabablarini to'la-to'kis tushuntirib bermaydi. Ishlab turgan muskulda chindan ham moddalar almashinuvining turli zararli mahsulotlari, jumladan, sut kislota, azot qoldiqlari va boshqalar hosil bo'lib, muskuining ish qobiliyatini ancha pasaytiradi. Shuningdek, muskul ishlaganda energiya zahiralari ham kamayadi. Ammo bu jarayonlarning hech biri ham charchashni tushuntirish uchun to'la asos bo'la olmaydi. Charchashni tushuntirish uchun yaratilgan nazariyalaming hech biri charchashning kelib chiqishida nerv tizimining rolini e'tiborga olmagan. I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, N.E.Vvedenskiy va A.A.Uxtomskiy-lar charchashning boshlanishida nerv tizimining katta rol o'ynashini ko'rsatib berdilar. N.E.Vvedenskiy muskuining charchashi mohiyat e'tibori bilan reflektor akt ekanligini o'z tajribalarida isbotladi. O'sha tajribalarda u muskuldan oldin nerv tizimi charchashini aniqladi. Muskuining charchashida bosh miya yarim sharlarining po'stlog'i ham katta rol o'ynaydi. L.A.Orbeli charchagan muskuining ish qobiliyati vegetativ, ayniqsa uni simpatik bo'limi ta'sirida o'zgarishini, ya'ni muskul charchab turganida unga keladigan simpatik nerv ta'sirlansa, muskuining yana qaytadan ishlay boshlashini o'z laboratoriyasida aniqladi. Bu vaqtda simpatik nerv muskulda sodir bo'layotgan moddalar almashinuvini o'zgartirish yo'li bilan uning ishlashini yaxshilaydi. www.arxiv.uz

Foydalanilgan adabiy o tlar • K.Зуфаров Гистология. Т., “Ибн Сино”, 1991 • Э. Қодиров. Гистология. Т., “Ўқитувчи”, 1994. • Ahmedov A. . F "Odam anatomiyasi fanidan amaliy mashg`ulotlar" Toshkent-2003. • X. Xudayberdiev. "Odam anatomiyasi" Toshkent -1993 • F. Baxodirov. "Odam anatomiyasi" Toshkent-2001 • N. Ahmedov. "Odam anatomiyasi" Toshkent N. Ahmedov. "Odam anatomiyasidan Atlas". Toshkent-2003 www.arxiv.uz

O'xshashlar

Muskullar fiziologiyasi

Nerv tizimi sistemasi

Yurak qon-tomir tizimi

Hazm tizimi – systema digestorium

Nafas tizimi – systema respiratoria