Aminokislotalar – kofermentlar,garmonlar va vitaminlarning tarkibiy qismi sifatida - Tibbiyot - Slaydlar

Aminokislotalar – kofermentlar,garmonlar va vitaminlarning tarkibiy qismi sifatida

Yuklangan vaqt:

10.09.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1160.5703125 KB

Ko'chirib olish

α-Aminokislotalar – kofermentlar,garmonlar va vitaminlarning tarkibiy qismi sifatida.Oqsi tabiatli peptid va gormonlar.Proteinopatiyalar.Sun’iy oqsil ozuqa moddalarining ishlab chiqarilishi va kelgusidagi imkoniyatlar.

α-Aminokislotalar Aminokislotalar — molekulasida amin va karboksil guruhi boʻlgan organik birikmalar, oʻsimlik hamda hayvon oqsilining asosiy elementi hisoblanadi. A- rangsiz, suvda eruvchan kristall moddalar. 200 ta tabiiy Aminokislotalar ma'lum. Lekin oqsillar tarkibida faqat 20 Aminokislotalar va ularning 2 ta amidi uchraydi. Qolganlari oqsillar tarkibiga kirmaydi. Aminokislotalarning D-yoki L-qatorga tegishligini N va NH2 guruhning uglerod atomida qanday joylashganligi koʻrsatadi. Deyarli barcha tabiiy A L-qatoriga kiradi. D-qatorga mansub Aminokislotalar tabiatda kamdan-kam boʻlib, mikroorganizmlar tarkibida topilgan. Aning L-formasi oʻsimliklar tomonidan yaxshi oʻzlashtiriladi va u moddalar almashinuvining barcha jarayonlarida qatnashadi, lekin D-formalarini oʻsimliklar oʻzlashtira olmaydi, baʼzan ular moddalar almashinuvi jarayonlarini toʻxtatib qoʻyadi. Bu organizmning fermentativ sistemasi Aminokislotalarning L-qatoriga moslashganligidan darak beradi. Aminokislotalar organizmda erkin holda va oqsillar yoki boshqa birikmalar tarkibida uchraydi. Oqsillar sintezi uchun a formali 20 Aminokislotalar- proteinogen Aminokislotalar (lizin, gistidin, arginin, aspartat kislota, asparagin, treonin, serin, glutamat kislota, glutamin, prolin, glitsin, alanin, sistein, izoleysin, leysin, metionin, valin, tirozin, fenilalanin va triptofan)dan foydalaniladi. Oqsillar tarkibida uchraydigan Aminokislotalar esa ularning fermentativ oʻzgarishi natijasida hosil boʻladi. Ayrim Aminokislotalar hayvon va odam organizmidan sintezlanmaydi. Bu almashinmaydigan aminokislotalardir. Odam organizmi uchun 8 (triptofan, fenilalanin, metio-nin, lizin, valin, treonin, izoleysin va leysin) almashinmaydigan A bor. Oʻsimliklar oʻzi uchun zarur boʻlgan barcha azotli birikmalarni sintezlash qobiliyatiga ega. Aminokislotalar sintezi jarayonida ammiakli azot organik birikmalarga aylanadi. Oʻsimliklarda hosil boʻlgan Aminokislotalar uzluksiz almashinib turadi. Ular asosan, oqsillar sintezi uchun sarfla- nadi, shuningdek, dekarboksillanishi, azot asoslari va boshqa birikmalar sintezi uchun ishlatilishi, aminogruppani ajratib yuborishi, toʻliq oksidlanishi va organizm uchun energiya manbai boʻlib xizmat qilishi mumkin. Koʻpchilik Aminokislotalar tibbiyotda, chorvachilikda, shuningdek oziq-ovqat va mikrobiologiya sanoatida qoʻllaniladi. Hozir Aminokislotalardan oʻgʻit sifatida ham foydalanilmoqda

α-Aminokislotalar • Aminokislotalar — molekulasida amin (~NH2) va karboksil (-SOON) guruhlari bor organikalik qoʻshlishlar: • H2N-CH2-COOH (aminsirka kislotasi (glitsin)) • Barcha oqsillarning asosiy qurish elementlari aminokislotalar ekanligi koʻpdan beri maʼlum boʻlsa ham, toʻla aminokislota tarkibi faqat XX asrning 30-yillaridagina batamom belgilanadi. Buning sababi, bir tomondan aminokislatalar hali yahshi oʻrganilmagani, oqsil tarkibiga qaysi aminokislotalar kirganligi aniq maʼlum boʻlmaganligi boʻlsa, ikkinchidan, ularning ayrim vakillarini sifat va miqdor analizi usullari hali mukkalmal boʻlmaganligi edi. Bu muammo faqat 40-yillarning boshlarida qogʻoz xromotografiyasi usuli qoʻllanilishi bilan hal qildi. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi. Ularning yarmidan ortigʻi, umuman oqsil tarkibiga kirmaydi, qolgan yarmining koʻp qismi ham faqat ayrim organizmlarda, baʼzilari alohida peptidlar tarkibida boʻladi. Hamma organizmlarda oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar soni 20 ga teng. Ular proteinogen aminokislotalar deb ataladi. Oqsillarning biologik funksiyasi asosan aminokislotalarning oqsil molekulasidagi oʻrni, yaʼni ularning ketma-ketligi bilan aniqlanadi • Olinishi: • 1. Aminokislotalar oqsillarni gidrolizi natijasida olinadi. • 2. Galagenkislotalarga ammiak taʼsir ettirib olish mumkin. • Fizik xossalari: Aminokislotalar qattiq kristall moddalar boʻlib, suvda yaxshi eriydi. Koʻp aminokislotalar molekulalarida asimmetrik uglerod atomi boʻlganidan ular optik aktiv moddalar. • Kimyoviy xossalari: Aminokislotalar — amfoter xususiyatli moddalardir. Ular bifunksional birikmalar boʻlib, tarkibidagi aminogruppa hisobiga asoslarga xos reaksiyalarga, karboksil guruh hisobiga kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi.

Aminokislotalarning klassifikatsiyasi Kimyoviy tuzulishi boʻyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar boʻlib, ular tarkibida karboksil — COOH va amino — NH2 guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin — Ala, Fenilalanin — Fen. Nomlari va izomerlari Aminokislotaning oddiy vakili — aminosirka kislotasi NH2-SN2-SOON. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, aminosirka kislotasini glitsinlei nomlaydi. Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi :

Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin. Glitsin Gly G Glycine Gli Alanin Ala A Alanine Ala Valin Val V Valine Val Izoleytsin Ile I Isoleucine Ile Leytsin Leu L Leucine Ley Prolin Pro P Proline Pro Serin Ser S Serine Ser Treonin Thr T Threonine Tre Tsistein Cys C Cysteine Tsis Metionin Met M Methionine Met Asparagin kislotasi Asp D asparDic acid Asp Asparagin Asn N asparagiNe Asn Glutamin kislotasi Glu E gluEtamic acid Glu Glutamin Gln Q Q-tamine Gln Lizin Lys K before L Liz Arginin Arg R aRginine Arg Gistidin His H Histidine Gis Fenilalanin Phe F Fenylalanine Fen Tirozin Tyr Y tYrosine Tir Triptofan Trp W tWo rings Tri

KOFERMENTLAR - [lot. so (cum) – birgalikda va fermentlar] , koenzimlar — baʼzi fermentlar tarkibiga kiradigan, oksil xossasiga ega boʻlmagan quyi molekulali organik moddalar. Kofermentlar apofermentlar bilan birikib, katalitik faol komplekslar hosil qiladi. Kimyoviy tarkibiga koʻra, Kofermentlar alifatik, aromatik, geterotsiklik va turli organik moddalarga xos; koʻpchilik Kofermentlar vitaminlar (V,, V2, V6, RR va b.) va nukleotidlarning hosilalaridir. Kofermentlar hayvon va oʻsimlik organizmlari hujayralarida, mikroorganizmlarda bor. Nikotinamidadenindinukleotid (NAD), nikotinamidadenindinukleotidfosfat (NADF), tiaminpirofosfat (TPF), flavina-denindinukleotid (FAD), koenzim A (KoA), lipoid kislota, adenozintrifosfat kislota (ATF) va b. tabiatda eng koʻp tarqalgan Kofermentlar dir Kofermentlar preparatlari (ATF, TPF, FAD)dan tibbiyotda foydalaniladi .

Kofermentlar. • Kofermentlar-ko’pchilik fermentlarni aktivlashishi uchun zarur bo’lgan quyi molekulyar spetsifik birikalar kiradi.Hozirgi vaqtda kimyoviy tarkibi va tuzilishi har xil 20 dan ortiq modda topilgan bo’lib,ular fermentlarning prostetik gruppalari yoki kofermentlar deb ataldi.Kofermentlar nisbatan kichik molekulyar massali organik moddalar.Keyingi tekshirishlar natijasidan kelib chiqib,bir qancha kofermentlar tarkibiga vitamilar kirishi aniqlandi.V1,V2,V6,RR,S,biotin,pantotenat kislota,folot kislota,V12,lipoat kislota va boshqalar kiradi.Lekin yog’da eruvchi vitaminlarni kofermentlik hususiyatlari aniqlanmagan.Yuqorida keltirilgan biologik aktiv moddalar fermentlarni aktivligini oshiruvchi kofermentlardir. • Fermentlarning aktivligiga nihoyatda kuchli ta’sir qiluvchi fizik va kimyoviy omillar bo’lib,ular fermentlarning aktivligini oshirsa – aktivatorlar.Organizmda boradigan ko’pchilik fermantativ reaktsiyalarda metallarning ionlari (K+,Na+,MG+2,Zn+2,Cu+2) va boshqalar aktivator vazifasini bajaradi.Ular ferment-subsrat yoki koferment-apoferment komplekslari hsil bo’lishini osonlashtiradi,natijada reaksiya tez sodir bo’ladi. • Fermentlarning aktivligini pasaytiruvchi kimyoviy va fizikaviy sharoitlar – ingibitorlar deyiladi.Ingibirlash 2 xil bo’lib : qaytar va qaytmas ko’rinishga ega bo’ladi.Ingibitorlar – bu elementlar yoki ma’lum moddalar bo’lib fermentning katalitik funksiyasini susaytiruvchi oqsil qismini cho’kmaga tushirish natijasida aktivligini susaytiruvchi og’ir metall tuzlari yoki fermentning aktiv qismi bilan kimyoviy bog’ hosil qilish hisobiga susaytiruvchi moddalar kirishi mumkin.Ingibitorlarning eng kuchlisi tsianid (CN) hisoblanadi.

Fermentlar kimyoviy reaaksiyalar tezligini oshiradi,shuning uchun anorganik katalizatorlarni eslatadi.Bu biokatalizatorlar anorganik katalizatorlardan farqi,fermentlar-yumshoq sharoitda (past temperatura,normal bosim,ma’lum rN qiymatga ega bo’gan sharoitida) eng yuqori aktivlikka ega.Masalan temir ionlari vodorod peroksidini va kislorodgacha parchalaydi.Tarkibida temir tutuvchi katalaza fermenti esa bu substatni 10 milliard marta katta tezlikda parchalay oladi. Biologik maanbalardan ajratib olingan fermentlar alohida sharoitda saqlanganda, uzoq vaqtgacha o’z aktivligini yo’qotmaydi.Ularning bu hususiyati meditsina,sanoat va xalq xo’jaligining turli sohalarida keng foydalanishga imkon beradi.

Fermentlarning klassifikatsiyasi Fermentlar asosiy belgilariga ko’ra 6 ta katta infga bo’linadi: • Oksidoreduktazalar – oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarini katalizlovchi fermentlar.Transferazalar- tashuvchi (molekulalar ichida va molekulalararo ko’chishni katalizlovchi) fermentlar. • Gidrolazalar – suv ishtirokida organik birikmalarning parchalanish reaksiyasini tezlashtiruvchi fermentlar. • Ligazalar (sintetaza) – ikki molekula ATF ishtirokida uch pirofosfat bog’ining uzilishi hisobiga birikishini ta’minlovchi fermentlar. • Liazalar – nogidolitik ravishda moddaning parchalanishini ta’minlovchi fermentlar. • Izomerazalar – izomerlanish reaksiyalarini ta’minlovchi fermentlar.Ular molekulalar orasidagi ko’chish,oksidlanish-qaytarilish,kimyoviy bog’lanishni qayta taqsimlanishi hisobiga,kimyoviy birikmalarning fazoviy izomerlanish reaksiyalarini katalizlovchi ferment. Har bir sinf tarkibiga <<sinfchalar>> kiradi.Bu narsa fermentlarning tanlovchanligi bilan belgilangan.Masalan, gidrolaalar sinfiga riruvchi peptidazalar kelib chiqadi.Oqsil peptidlarga gidrolizlaydi.Peptidlarga gidrolizlaydi.Peptidazalar oqsilni aminokislotalargacha parchalaydi. Fermentlarning aktivligining o’lcham birligi . Fermentlarning kattaligi katallarda (kat) o’lchanadi.1 – katal bu shunday katalitik aktivlikki,u 1 sekkundda 1 mol reaksiyani amalga oshiradi.Undan tashqari solishtirma katalitik aktivlik ko’rsatkichi bo’lib, bu kattalik eng asosiy ko’rsatkichlardan bo’lib,fermentning miqdorini ham hisobga oladi.

Fermentlar aktivligiga temperaturani ta’siri, - temperatura ko’taririlishi bilan fermentlarning aktivligi ma’lum darajada ortadi.Lekin temperatura 40̊S dan oshganda ferment aktivligi pasayadi.Ba’zi fermentlar 60-80̊S da aktivliginini butunlay yo’qoqtmaydi.Lekin ayrim fermentlar yuqori temperaturada ham butunlay aktivligini yo’qotmaydi.Ayrim fermentlar past temperaturada ham,aktivligini ham yo’qotmaydi.Masalan katalaze fermenti uchun 0-10̊S optimal temperatura hisoblanadi. Vodorod ionlari kontsentratsiyasining ta’siri, - organizmdagi ko’pchilik fermentlar rN-7 atrofida yuqori aktivlikka ega bo’ladi.Muhitning kislotali yoki ishqorli tomonga o’zgarishi ular aktivligining pasayishiga olib keladi.Masalan, alfa amilaza fermenti kislotali muhitda o’z aktivligini yo’qotadi,betta amilaza fermenti 70̊S temperaturada o’z aktivligini yo’qotadi. Ayrim tur kofermentlar vakillari ,- 1. Nikatinamidli kofermentlar, oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida keng ishtirok etuvchi kofermentlar. Bularning asosiy vakili NAD va NADF. 2. Flavinli kofermentlar, flavinmononukleotid-FMN va flavinadenindinukleotid-FAD hisoblanadi.Bular nafas olish zanjiridagi vodorod va elektron bilan ta’minlash. 3. Lipoat kislota, - bular o’somliklar ,hayvonlar va mikroogranizmlarda keng tarqalgan bo’lib, asosy vazifasi ketokislotalarning oksidlanishli dekarboksillanish reaksiyasini katalizlashdan iborat. 4. Glutation, - keng tarqalgan tabiiy peptidlarda hisoblanadi.Bunda tsisteinning sulfigidril(SH) gruppasi katalitik gruppa rolinini o’taydi.U oksidlanish – qaytarilish reaksiyalarini katalizlaydi. 5. Koferment A, (KoA) moddalar almashinuvida keng miqyosda ishtirok etadigan kofermentlardan hisoblanadi. 6. Vitaminli kofermentlar, - ya’ni fermentlarga ba’zi bir vitaminlarning birikib,shu fermentning katalatik aktivligini oshirishga xizmat qiladi.

• Gormonlar ( qadimgi yunoncha : ὁρμάω - hormanino — qoʻzgʻataman) — ichki sekretsiya bezlari ( endokrin bezlar )da ishlanib chiqib, qonga va toʻqima suyuqligiga oʻtadigan biologik faol moddalar. Ular butun organizmga tarqalib, turli aʼzo hamda toʻqimalarning faoliyatini boshqaradi. • Baʼzilari muayyan aʼzolarga, masalan: Tireotrop gormon — asosan qalqonsimon bezda, Adrenokortikotrop gormon (AKTG) — buyrak usti bezlarining poʻstloq qavatiga, Estrogen lar bachadonga taʼsir etadi va hokazo. • Boshqalari (qalqonsimon bez gormonlari, kortikosteroidlar, oʻsish gormoni va boshqalar) organizmning hamma toʻqimalariga (umumiy) taʼsir koʻrsatadi. • Gormonlarning oʻziga xos taʼsir etishi turlicha kimyoviy tuzilganligiga bogʻliq, masalan: Insulin , uglevodlar almashinuviga taʼsir etadi. • Testosteron va boshqa Androgenlar assimilyatsiya jarayonlarini kuchaytiradi, organizmda azot toʻplanishiga sabab boʻladi, • Glyukokortikoidlar moddalar almashinuvini oʻzgartirib, jigarda glikogen hosil boʻlishini, ayniqsa biriktiruvchi va limfoid toʻqimada oqsillarning parchalanishini, Estrogenlar bachadonda fosfolipidlar bilan oqsil sintez boʻlishini kuchaytiradi, • Oʻsish gormoni ( Somatotrop gormonlar) yogʻ, Fosfor va Kalsiy almashinuviga taʼsir etadi. Chapdagi: ayoldagi gormonning o’zaro ta’siri.(1)follikullarni ogohlantiruvchi garmon, (2)lutenlashtiruvchi gormon, (3)progesteron, (4)estradiol. O’ngda: o’simliklardagi gormonlar harakati. Barglarda ildizcha (Arabidopsis thliana) • )

Gormonlar hujayraning genetik apparatini stimullash, fermentlarni faollashtirish va fermentativ reaksiyalar tezligini oʻzgartirish yoʻli bilan moddalar almashinuviga taʼsir koʻrsatadi. Ular oqsilning tuzilishini belgilab beradigan informatsion ribonuklein kislotasining hosil boʻlishini kuchaytirib, oqsillar biosinteziga taʼsir etadi. Oʻsish va jinsiy gormonlar organizmning oʻsishini, balogʻatga yetishini boshqaradi. Zarur paytda organizm imkoniyatlari gormonlar ishtirokida safarbar qilinadi. Masalan, xavf- xatar tahdid qilganda va shu munosabat bilan muskullarga zoʻr kelganda adrenalin koʻproq chiqarilib, qondagi glyukozani koʻpaytiradi, yurak va miyaga qon borishini kuchaytiradi; organizmga zararli taʼsir ortganda AKTG koʻproq chiqadi. Organizm normal yashab, ishlab turishi uchun gormonlar ehtiyojga yarasha ishlanib chiqishi kerak. Nerv, gumoral va gormonal omillar oʻzaro taʼsir etib, shunga yordam beradi. Baʼzan nerv sistemasi ichki sekretksiya bezlari bilan bevosita bogʻlanadi. Qorin nervi taʼsirlanganda buyrak usti bezlarining magʻiz qavatidan adrenalinning koʻplab chiqishi shundan dalolat beradi. Baʼzan qoʻzgʻalish nerv tolalari orqali gipotalamusga boradi, bu yerda rilizing gormonlar (gipofiz gormonlarni ajratuvchi omillar) degan moddalar hosil boʻladi, shu moddalar gipofizga kirib, gipofizar (trop) gormonlarning qoʻshimcha chiqishiga sabab boʻladi, bular esa periferiyadagi ichki sekretksiya bezidan gormonlar chiqishini kuchaytiradi. Organizmda qandaydir biror sabab bilan gormonlar koʻpayib ketsa, gipotalamusdan rilizing gormon chiqishi toʻxtaydi, natijada gipofiz tegishli trop gormonlarni kamroq chiqaradi, shundan keyin periferiyadagi ichki sekretsiya bezidan gormonlar chiqishi ham kamayadi. Qonda biror gormonlar kamayib ketsa (masalan toʻqimalarda gormonlar tez parchalanganda) rilizing gormonlar chiqishi kuchayadi, gipofiz trop gormonlarni koʻproq ishlaydi, shundan keyin periferik bez gormonlarni ortiqroq ishlab chiqaradi. Gipotalamusda gipofizning baʼzi gormonlarini ingibirlovchi neyrogormonlar (prolaktostatin, melanostatin, samotostatin) ham ishlab chiqariladi. Ular taʼsirida tegishli gipofiz gormonlarining hosil boʻlishi kamayadi. Qondagi gormonlar miqdori oʻz-oʻzidan ham boshqariladi. Masalan glyukoza koʻpayib ketganda u glikogenning parchalanishini tezlatib, glyukoza miqdorini orttiruvchi adrenalin konsentratsiyasini kamaytiradi. Organizmda natriy tuzlari yetishmasa, buyrak usti bezlarining poʻstloq qavatidan aldosteron chiqishi kuchayadi, natijada buyrak kanalchalarida natriy tuzlari koʻproq qayta soʻrilib, organizmda ushlanib qoladi. Demak, gormonlar maʼlum miqdorda ishlanib chiqib, moddalar almashinuvini va organizmning boshqa funksiyalarini taʼminlaydi

Vitaminlar (lotincha: vita — hayot),darmon dori — tirik organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi uchun zarur boʻlgan organik birikmalar. Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega. Oziq moddalar tarkibida qandaydir moddalar yetishmasligi natijasida odamlar kasal boʻlishi toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimiy Xitoy kitoblarida, keyinchalik Gippokrat asarlarida qayd etilgan. V.ni ilmiy nuqtai nazardan oʻrganish XVIII asrda boshlangan. Ingliz vrachi J. Lind (1757), fransuz fiziologi F. Majandi (1816), rus vrachi N. I. Lunin (1880), golland vrachi Eykman (1897), ingliz olimi F. Xopkins (1906)lar V.ni oʻrganishga juda katta hissa qoʻshdilar. Organizmda V. sintez qilinmaydi, kishi oʻzi uchun zarur V.ni turli ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda V. yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo boʻlmaganda avitaminoz paydo V.ning asosiy manbai oʻsimliklardir (qarang Vitaminli oʻsimliklar). V. hosil boʻlishida mikroorganizmlar ham katta rol oʻynaydi. V.ning biologik ahamiyati moddalar almashinuviga rostlovchi taʼsir etishdan iborat. V. organizmda sodir boʻladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi, organizmning oziq moddalarni oʻzlashtirishiga taʼsir koʻrsatadi, hujayralarning normal oʻsishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini taʼminlaydi. V. organizmda energiya almashinuvida (V,, V2 V.), aminokislotalar (V6, V12 V.) va yog kislotalar (pantotenat kislota) biosintezida, fotoresepsiya jarayonida (A vitamin), qon ivishida (K vitamin) va kalsiyning oʻzlashtirilishida (D vitamin) ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda biror vitamin yetishmasa yoki butunlay boʻlmasa, moddalar almashinuvi buziladi. Oziq-ovqatda V. yetishmaganda kishining mehnat qobiliyati pasayadi, organizmning kasalliklarga hamda tashqi muhitning noqulay taʼsiriga chadami kamayadi. Vitamin yetishmovchiligiga ovqat tarkibida V. kam boʻlishigina emas, balki ularning ichakda soʻrilishi, toʻqimalarga yetkazib berilishi va biologik faol shaklga aylanishi jarayonlarining buzilishi ham sabab boʻladi. Lekin baʼzi V.ning fiziologik ehtiyojdan ortiqroq boʻlishi gipervitaminozga olib kelishi ham mumkin. Keyingi yillarla 30 dan ziyod vitaminning kimyoviy tuzilishi toʻla oʻrganilib, koʻplari sintez qilindi (qarang Vitamin sanoati). Dastlab V. shartli ravishda lotin alifbosining bosh harflari: A, V, S, D, Ye, R va h.k. bilan belgilangan. Keyinchalik V.ning kimyoviy tuzilishiga binoan xalqaro standartlashtirishning yagona nomi qabul qilindi. V.suvda eriydigan, yogʻda eriydigan va vitaminsimon birikmalarga ajratiladi. Yogʻda eriydigan V.ga A, D,"1 Ye va K, suvda eriydiganlariga V kompleksi vitaminlari va S, RR kiradi. V.dan tashqari organizmda turli oʻzgarishlarga uchrab V.ga aylanadigan moddalar — provitaminlar ham bor. Provitaminlarga karotinlar (A provitamin), D vitaminga aylanadigan baʼzi bir sterinlar (ergosterin va b.) kiradi. Odamning V.ga boʻlgan bir kunlik ehtiyoji organizmning umumiy holatiga, mehnat tarziga, sogʻ yoki kasalligiga bogʻliq. Odam hayoti uchun V.dan ayniqsa A, V, V2, S, D, RR ning ahamiyati katta.

Vitamin B1 yoki tiamin haqida. Vitamin B1 yoki tiamin( Tiamin), 1912 yilda K.Funk tomonidan o‘rganilgan, uning nomi tiamin grekcha “tion-oltingugurt” atamasidan olingan. Tiamin— ko‘pgina oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi. U asosan donning murtagi va qobig‘i (kepagi)da bo‘ladi. Tiamin organizmda uglevodlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega; ovqat uglevodlarga serob bo‘lsa, ularni o‘zlashtirish uchun tiamin ko‘proq talab qilinadi. Tiamin bo‘lmasa, polinevrit kasalligi ro‘y beradi. Organizmda bu vitamin bo‘lmasa yoki yetishmasa, nerv sistemasining og‘ir kasalligi — beri- beri paydo bo‘ladi, shuningdek ichak peristaltikasi susayadi, qabziyat, muskullar bo‘shashishi, jismoniy va ruhiy ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Vitamin B1 vazifasi Vitamin B1 (tiamin) organizmning oqsil va uglevodorod almashinu - vini muvozanatga keltiradi. Bu vitamin uglevodlar almashinuvini mo‘tadillashtiradi, asab tizimi, hujayralar va oshqozon-ichak trakti faoliyati uchun zarur. Ular odam va hayvon organizmlarida tiamin - pirofosfatga aylanib, pirouzum kislotasini dekarboksillanish reak - siyasining maxsus biokatalizatori vazifasini bajaradi, kuchli zaharli modda-pirouzum kislotasini yo‘qotib, asab tizimining qo‘zg‘alishini me’yorlashtiradi.

Vitamin B2 yoki riboflavin Vitamin B2 vazifasi Vitamin B2 (riboflavin) — hujayralar almashinuvi jarayonini va terining yuza qatlamidagi jarayonda muvozanatga keltiruvchi vazifani bajaradi, undan tashqari nafas olish jarayonida ham ishtirok etadi. Riboflavin— o‘sish jarayonida qatnashadi va o‘stiruvchi omillarga kiradi. Oqsil, yog‘ va uglevodlar almashinuvida ishtirok etadi. Markaziy nerv sistemasi holatini rostlaydi, ko‘z gavharidagi moddalar almashinuviga ta’sir etadi, yorug‘likni sezish va rang ajratishga yordam beradi. B2 vitamini yetishmasa… Bu vitamin yetishmasa, yuzingizda husnbuzar paydo bo‘ladi. Riboflavin organizmga oziq-ovqat bilan kiradi, ovqatda riboflavin yetishmasa og‘iz burchagi, lab yoriladi, soch to‘kiladi, kon’yunktivit va blefarit kuzatiladi, shilliq qatlamlarning yallig‘lanishiga, sochlarning to‘kilishiga, bosh aylanishiga olib kelishi mumkin. Ushbu vitaminning uzoq vaqt davomida etishmovchiligida teri silliqlikni yo‘qotib, qari teri ko‘rinishini egallay boshlaydi. Avitaminoz B2 da o‘sishningto‘xtashi, sochning tushishi, shilliq qobiqlar (ayniqsa, og‘iz burchaklari)ni zararlanishi, ishchanlik qobiliyatini pasayishi, gemoglobin sintezining buzilishi holatlari kuzatiladi.Vitamin B2 yoki riboflavin

Vitamin P yoki rutin Vitamin P (Rutin, Kversetin, Gesperidin) — ushbu vitamin flavonoidov guruhiga mansubdir. O‘simliklarda u asosan C vitamini bilan odatda qo‘shni bo‘la oladi. P vitamini qon tomirlariga ijobiy ta’sir etadi, C vitaminining ta’sir kuchini oshiradi, qon tomirlarining devorlarini baquvvatlashtiradi. Natijada ularning yallig‘lanishini oldini oladi va qon to‘xtatish xususiyatini oshiradi. Kversetin o‘sma hujayrasini o‘sishini sekinlashtiradi. Ayniqsa ko‘krak bezi raki va qon raklarida qo‘llaniladi. Gesperidin varikoz kengaygan venalarda (varikoz, gemorroyda) qon tomir devorini mustahkamlashda keng qo‘llaniladi. Ushbu vitamin na’matak, buzina, lipa, qora smorodina, limon po‘stlog‘ida mavjuddir. Sutkalik organizm talabi: Rutin — 30 mg, Kversetin — 15 mg, Gesperidin- 100 mg. Vitamin PP yoki nikotin kislotasi V i t a m i n PP (Nikotin kislotasi) 1911 yilda K.Funk tomonidan ajratib olingan va kaptarlarda beri-beri kasalligini davolashda samara bermasligi aniqlangan. Keyinchalik Goldoyerger degan olim tomonidan pellagra kasalligini davolashini aniqlagach, uni vitaminlar qatoriga qo‘shganlar. Pellagra atamasi italyancha pela agra — g‘adir — budir teri ma’nosini bildiradi, unda dermatit, diareya ( ich ketish ), xattoki, demensiya (aqlning zaiflanish) kasalliklari kelib chiqadi. Vitamin P yoki rutin

Oqsillar. • Oqsillar , proteinlar — molekulalari aminokislotalar qoldigʻidan tuzilgan (bir-biri bilan, asosan, amin va karboksil guruxlari orqali birikkan) moddalar. Suvda va tuzli eritmalarda eruvchanligiga koʻra, P.ga tegishli oqsillar 7 xilga ajratiladi: albulinlar, globulinlar, glutaminlar, gistonlar, prola-minlar, protaminlar, skleroprote-inlar. Pepsin, tripsin, ximotrip-sin, papain kabi proteolitik fermentlar ham P.ga taalluqli. P. termini, koʻpincha, oqsillar sinoni- mi sifatida qoʻllanadi. • Oqsillar , proteinlar — hamma tirik mavjudotlar tarkibiga kiradigan murakkab, azot tutuvchi organik moddalar. O. tirik materiyaning tuzilishida, shuningdek, uning hayot faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Hujayra tarkibida bir necha ming xil O. mavjud boʻlib, ularning har biri maʼlum bir vazifani bajaradi. Shuning uchun ular proteinlar (yun. protos — birinchi, eng muhim) deb ataladi. O. hujayra quruq vaznining 3/4 qismini tashkil etadi. • Maʼlumki, hamma organizmlarning O.i, ularning har xil biologik faolligidan katʼi nazar, bir xil 20 ta standart aminokislotadan tashkil topgan boʻlib, bu kislotalar alohida hech qanday biologik faollikka ega emas. Oqsilning birbiridan kimyoviy farqi, ulardagi aminokislotalarning ketma-ketligiga bogʻliq. Aminokislotalar oqsil tuzilmasining alifbosi boʻlib, ularni turli tartibda biriktirib, cheksiz sondagi ketma-ketliklarni, yaʼni cheksiz miqdordagi har xil oqsillarni olish mumkin. Mas, har bir tur organizmda bir necha ming xil Oqsil. mavjud boʻlib, ular turlarining soni 10 mln. atrofida. Matematik izlanishlar shuni koʻrsatadiki, 20 ta aminokislotadan hosil boʻlishi mumkin boʻlgan Oqsil. izomerlarining ogʻirligi Yer shari ogʻirligidan ogʻirroq boʻlar ekan. • Oqsillar. makromolekulalar boʻlib, ularning mol. Majmuasi bir necha mingdan bir necha mln.ga teng. Oqsillar. molekulasining qurilish ashyosi sifatida a-aminokislotalar xizmat qiladi. a-aminokislotaning bir uglerod atomiga (a-uglerod atomi) ami-noguruh va karboksil guruh birikadi. • Oqsillar.da 20 ta a-aminokislota uchraydi, ular bir-biridan R-guruhi bilan farq qiladi, u gidrofil yoki gidrofob, asosli, kislotali yoki neytral boʻli-shi mumkin. • Oqsillar.dagi aminokislotalar bir-biri bilan peptid bogʻlari, yaʼni amid bogʻlari bilan birikkan, bu bogʻ bir aminokislota a-karboksil qoldigʻining ikkinchi aminokislota a-aminoguruxli qoldigʻi bilan bogʻlanishi hisobiga hosil boʻladi. Shu koʻrinishda tuzilgan polimerlar peptidlar deb ataladi, di-, tri-, tetra- va q.k. deb nomlangan old qoʻshimchalar, molekula tarkibidagi aminokislota qoldiklari soniga bogʻliq, mas, dipeptidda 2 ta qoldiq, tripeptidda — uchta qoldiq va boshqa Uncha katta boʻlmagan aminopeptidlardan farqli oʻlaroq, polipeptidlar 20 yoki undan ortiq (oqsil tabiatiga koʻra, taxminan 50 tadan 2500 tagacha) aminokislota qoldiqlari tutadi.

Oqsillar.da ketma-ket joylashgan aminokislota qoldiqlari uzun zanjirni yoki Oqsillarning birlamchi tuzilmasini tashkil etadi. Oʻz navbatida, Oqsil.ning har xil joyida joylashgan aminokislota qoldiqlari tarkibidagi kimyoviy moddalar oʻzaro har xil boglar bilan bogʻlanishi natijasida O.ning murakkab ikkilamchi, uchlamchi va toʻrtlamchi tuzilmalari qosil boʻladi. Yuqorituzilishdagi tuzilmalar fizik va kimyoviy omillar (yukrri harorat, kislota, ishqor va boshqalar) taʼsirida quyi tuzilishdagi shakllarga qaytadi (bu hodisa Oqsil. denaturatsiyasi deb ataladi), natijada ular oʻz biologik faolligini yoʻqotadi. Ammo ayrim hollarda ta-shqi taʼsir yoʻqotilsa, Oqsil. yuqori koʻrinishdagi shakllariga qaytadi. Oqsil. tuzilishi va vazifalari boʻyicha xilma-xil. Tuzilishiga koʻra, 2 katta guruhga boʻlish mumkin: globulyar va fibrillyar. Globulyar O., asosan, sferik yoki ellips shaklida boʻlib, ular tarkibiga boshqa guruh moddalar ham qoʻshilgan (prostetik guruh). Masalan, gemoglobin globin va gemning qoʻshil-masidan hosil boʻlgan, shuning uchun uni yana gemoproteid deb ham atashadi. Lipid tutuvchi Oqsil. lipoproteidlar, uglevod tutuvchilar — glikoproteidlar, metall tutuvchilar — metall proteidlar deyiladi. Fibrillyar Oqsil. — bir yoki bir necha polipeptid zanjirdan tashkil topgan moddalar. Ular uzun ip koʻri-nishida boʻladi. Biriktiruvchi toʻqima (aktin, miozin, kollagen), soch, teri (a-keratin) Oqsillari bunga misol boʻla oladi. Fibrillyar Oqsillar., asosan, qurilish ashyosi yoki himoya vazifasini bajaradi. Oqsillar.ning biologik vazifalari boʻyicha kuyidagi tasnifi mavjud: fermentlar (tripsin, ribonukleaza), tashuvchi Oqsillar. (gemoglobin, zardob albumini, mioglobin), oziq-ovqat va zaxira Oqsillari (tuxum albumini, sutdagi kazein, ferritin), qisqaruvchi va harakat Oqsillari (aktin, miozin), tuzilma Oqsillari (kollagen, proteoglikanlar, kreatin), himoya Oqsillari (antitelolar, fibrinogen, trombin, ilon zahari, boʻgʻma qoʻzgʻatuvchisining toksini), nazorat qiluvchi Oqsillar (insulin, kortikotropin, oʻsish gormoni) va boshqa OqsilQalin matnni ajratib olish, ulardagi aminokislota qoldiklarini aniqlashda kimyo va molekulyar biol. fanlarining usullaridan (dializ, gelfiltratsiya, elektroforez, xromatografiya, sekve-natsiya va boshqalar) foydalaniladi.

• Organik moddalar ichida shunday birikmalar ham borki, ular tarkibi, tuzilishi, xossalari jihatidan biror organik modda sinfiga tegishli bo’lmay, alohida turni tashkil etadi. Bular oqsillardiri. α — Aminokislotalarning polikondensatsiyalanishidan hosil bo’lgan va polipeptid bog’lari saqlagan tabiiy yuqori molekulyar moddalar oqsillar deyiladi. • Oqsillar tirik organizmlarhayotini ta’minlab turuvchi asosiy moddalar bo‘lib, ulaming tuzilishi juda murakkabdir. • Ayrim oziq-ovqat mahsulotlaridagi oqsil moddalarning miqdori (% hisobida) • Har qanday oqsilning o’ziga xos eng asosiy qismi uning — C(O) — NH— peptid bog’idir. • Oqsillar-polipeptidlardir, ya’ni. ko‘p sonli (200—10000000 gacha) α- aminokislotalaming qoldiqlaridan tashkil topgan polimer moddalardir. Umumiy holda polipeptidlarni quyidagicha tasvirlash mumkin: • R 1 , R 2 , R 3 , R 4 — α — aminokislotalarning tarkibiga kiruvchi radikallar. • Tik chiziqlar bilan polipeptidni hosil qilgan aminokislota qoldiqlari ajratilgan. Oqsil makromolekulasida aminokislota molekulalari qoldiqlari o‘rtasida peptid bog‘lari mavjudligi gipotezasini A. Ya. Danilevskiy (1888 y.) aytgan, XX asming boshlarida nemis olimi E. Fisher 19 aminokislotadan iborat polipeptidni sintez qilib, bu gipotezaning to‘g‘riligini isbotladi. Oqsillar tarkibiga turli sonli 22 xil α -aminokis ota qoldiqlari kiradi. Masalan: insulin — 51, mioglobin—140ta aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘lsa, qon gemoglobinining tarkibi (C 738 H 1166 O 208 N 203 S 2 Fe) 4 bo’lib, 4 ta 2 ta α, 2 ta β-gemoglobin birikmasidan iboratdir. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki oqsillar juda “katta” molekulalar bo‘lib, ular tarkibiga ko‘p sonli α—aminokislota qoldiqlari kiradi va bunday molekulalarning tuzilishi juda murakkabdir.Go’shtda 12,9-14 No’xotda 22 Jigarda 18-19 Sutda 3,4 Buyrakda 16-17 Sholida 8 Tuxumda 12 Makkajo’xori 8 Kartoshkada 2

Oqsillarning tuzilishi • Oqsillaming tuzilishi ularning gidrolizlanish mahsulotlarini o’rganish bilan aniqlangan. Gidrolizlanish oqsillaming eng asosiy xossalaridan biri bo‘lib, oqsillardagi peptid bog‘lari suv molekulalari ta’sirida uzilib, reaksiya mahsulotlari sifatida α — aminokislotalar hosil bo’ladi. • Oqsillaming birlamchi tuzilishini F.Senger kashf etgan. U birinchi marta 1951-1953-yillarda C 254 H 377 N 66 O 75 S 6 tarkibli insulin oqsilining aminokislotalar ketma-ketligini aniqladi. Insulin sulfid bog’lari bilan tutashgan 2 ta polipeptid zanjiridan tuzilgan, 1-zanjirda 21 ta,-2-zanjirda 30 ta aminokislota qoldig’i, jami 51 ta aminikislota bor. Keyinchalik oqsilnmg birlamchi tuzilishini avtomatik aniqlaydigan analizatorlar va shu axborot bo’yicha tegishli aminokislotalardan oqsilni sintezlaydigan sintezatorlar yaratildi. Hozirgacha 2000 ta oqsilning birlamchi tuzilishi aniqlangan. Masalan, sitoxrom 104 ta, mioglobin 153 ta, α—gemoglobin 141 ta, β- gemoglobinni 145 aminokislota hosil qiladi. Quyidagi oqsil bo‘lagining gidrolizini ko’rib chiqaylik: Gidroliz reaksiyalari tufayli oqsil makromolekulalari bo‘linib, kichik molekulyar birikmalar (a— aminokislota) holiga o‘tib, organizm tomonidan ulaming o‘zlashtirilislii osonlashadi. O‘zlashtirilgan amino kislotalar qaytadan yangi oqsil molekulalarini hosil qilib organizmning to’qimalariga gormonlar, fermentlar va boshqa organizm hayotini ta’minlovchi asosiy biologik moddalarga aylanadilar. Kimyo va zamonaviy fizik-kimyoviy usullaming yaratilishi oqsillaming tuzilishini o’rganish imkoniyatini berdi. Bu tadqiqot usullarining natijalari asosida oqsillar birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi tuzilishlarga ega ekanligi aniqlangan.

• Birlamchi tuzilish • Birlamchi tuzilish —oqsillaming kimyoviy tuzilishi bo’lib, oqsil peptid bog’lari orqali bog’langan ko’p sonli a — aminokislotalar qoldiqlaridan iborat uzun zanjirli molekulalar ekanligini ko’rsatuvchi tuzilishdir. Agar bu zanjirdagi aminokislotalar qoldiqlari 100 ta gacha bo‘Isa polipeptidlar deyiladi, undan ko’p bo‘Isa oqsil deyiladi. Birlamchi tuzilishni tashkil etgan polipeptid zanjirini rentgen tuzilish usuli bilan o’rganish natijalari asosida L. Poling (1930 y.) oqsil konformatsiyasi (oqsil molekulasi tarkibidagi atomlarning fazoviy joylashuvi) to’g’risida dastlabki quyidagi aniq xulosalarga keldi: • — Oqsillaming xossalari polipeptid zanjiridagi aminokislotalaming tarkibi va ulaming o’zaro ketma-ketligiga bog’liqdir; • — peptid gruppasi “qattiq” tekis (planar) tuzilishli bo’lib undagi C—N bog’i qisman qo’shbog’ tabiatiga ega. Unda karbonil gruppasi kislorodi va amid gruppasi vodorod atomi o’zaro trans holatda joylashgandir; • — peptid gruppadagi r C_N =1,32A bo’lib, buqiymat birlamchi bog’ uzunligi r C_N =1,47A dan kichik, lekin haqiqiy qo’shbog’ r C_N = 1,27A dankattadir. • — peptid gruppasi bilan bog’langan C a —C va N—C a bog’lari haqiqiy birlamchi bog’lar bo’lib, bu bog’lar atrofida atomlar (yoki atomlar gruppasi) erkin “aylanishi” yoki o’z holatini o’zgartirish imkoniyatiga ega bo’lib, oqsil molekulasining bukiluvchanligini ta’minlaydi. • Ikkilamchi tuzilish • Uzun zanjirli polipeptid molekulasi bukiluvchanligi sababli, “lenta” ga o’xshash, spiralni hosil qiladi. Bu oqsillaming ikkilamchi tuzilishi bo’lib, spiralning yo’nalishi soat millari bo’yicha bo’lsa (o’ng spiral) α—spiral, teskari yo’nalish bo’yicha bo’lsa (chap spiral) β—spiral deyiladi. • Spiral hosil bo’lishida spiral yo‘nalishidan tashqariga chiqib qolgan peptid gruppalarining tarkibidagi kislorod va vodorod atomlari o‘zaro H- bog‘lari hosil qilib bu bog‘lar spiralning barqarorligini ta’minlaydi (spiral- dagi punktir chiziqlar). H-bogiari har to’rtta aminokislota qoldiqlaridan keyin takrorlanadi. Spiraldagi aminokislota qoldiqlari o‘zaro 100° burchak ostida, bir-biridan 1,5A masofada joylashadi, spiralning bir o‘rami 3,6 ta aminokislota qoldig‘iga to‘g‘ri kelib, uzunligi 5,4A ni tashkil etadi. • Oqsil molekulalarida α— spiralning uzunligi turlicha bo’ladi. Masalan, mioglobin va gemoglobinda 40A ni tashkil etsa, ba’zi oqsillarda uning uzunligi 1000A va undan katta bo’ladi.

Uchlamchi tuzilish Ikki yoki undan ortiq α— spirallar bir-biri atrofida “o’rama” holatda joylashib, oqsillarning uchlamchi tuzilishini tashkil etadi. Bu spirallar yonaki zanjimi tashkil etgan funksional gruppalar ishtirokida o’zaro tuz ko’priklari (>NH+2…–OOC—), vodorod bog’lari (>NH…O=C<) va disulfid (—S—S—) bog’lari orqali bog’lanadilar. Bunday tuzilishli oqsillarga soch tolasi keratini, miozin, muskullar, teri epidermasi, fibroin, elastin,qon qotishmasi kiradi. Ko’p sonli spirallaming “o‘ram”lari organizmda tolasimon to’qimalaming asosini, mexanik harakatni ta’minlovchi tolqimalami tashkil etadilar. Bundan tashqari, oqsilning uchlamchi tuzilishi ularning biologik va o’ziga xos xususiyatlarini aniqlab beruvchi asosiy sababchisidir. Keyingi yillarda(L. Poling va R. Kori) olib borilgan tadqiqotlar natijalari asosida oqsillaming β—yoyma tuzilishi mavjudligi aniqlandi. β— yoyma tuzilish α— spiral tuzilishidan farq qilib, polipeptid molekula yoyilgan holatda bo‘lib, tekis ko’rinishga ega. Asosiy o‘q bo’yicha joylashgan aminokislota qoldiqlari o’rtasidagi masofa 3,5A (α— spiralda 1,5A)ga teng. Bu tuzilishining o‘ziga xosligi shundaki, — NH va CO—peptid gruppalari o‘rtasida hosil bo‘luvchi H —bog‘ lari ikki qatorda parallel yoki antiparallel yo’nalishda yonmayon joylashgan 2 tadan 5 tagacha polipeptid zanjirlari o‘rtasida hosil bo’ladi. Bunga misol sifatida ipak tolasi fibrionini keltirish mumkin. Bun dan tashqari, oqsillaming kollagen spiral tuzilishi ham mavjud bo‘lib, suyak, teri, paylar tarkibida uchraydi. Oqsillaming molekulalari о ‘ta bukiluvchanligi bilan ajralib turadi. Bu bukiluvchan oqsil molekulalarida to‘rtta aminokislota qoldig‘i uzunligida joylashgan —NII—va —CO— gruppalari o‘zaro vodorod bog‘lari hosil qilishi natijasida polipeptid zanjirlariyo‘nalishi 180° ga (ya’ni teskari tomongaj o‘zgaradi. Bu hodisa β—bukilish deyila di. β—bukilish natijasida polipeptid zanjiri “U”—simon (soch shpilkasi) ko‘rinishiga ega bo‘ladi va keyingi β—bukilish zanjir yo‘nalishini yana shunday o‘zgartiradi. Oqsillaming bunday xususiyati tufayli ularning globulyar tuzilishi yuzaga keladi. Bunday tuzilishli oqsillar “aylana o‘ram” (klubok) ko‘rinishiga ega bo‘lib, ularda vodorod bog‘laridan tashqari tuz ko‘priklar, disulfidbog‘larihammavjudbo‘ladi. Globulyar tuzilishli oqsillar qatiriga fermentlarni kiritish mumkin. To‘rtlamchi tuzilish Oqsil molekulalarining ayrimlari o‘zaro nokovalent bog‘lar vositasida yirik agregatlar hosil qiladilar. Bunda oqsil molekulalari monomerlar singari o‘zaro birikib yirik molekulyar (to‘rtlamchi) tuzilishni yuzaga keltiradilar. To‘rtlamchi tuzilish asosan yonaki funksional gruppalarning o‘zaro ta’siri (vodorod bog‘lanish, tuz ko‘priklari, gidrofob ta’sirlar) natijasida yuzaga keladi.

Peptidlar (yun. peptos — qaynatilgan, oʻta qaynatilgan) — birbiriga amid (peptid) bogʻ bilan bogʻlangan 2 va undan ortiq aminokislotalar qoldigʻidan iborat birikmalar. Tarkibidagi aminokislota qoldigʻining soniga qarab P. dipeptidlar, tripeptidlar, tetrapeptidlar va boshqa deb ataladi. Molekulasida 10 tagacha aminokislota qoldigʻi boʻlgan P. — oligopeptidlar, 10 tadan ortiq aminokislota qoldigʻi tutgan P. — polipeptidlar, massasi 6000 dan yuqori boʻlgan tabiiy polipeptidlar — oqsillar deb ataladi. P. hayvon va oʻsimliklar organizmida oqsillarning parchalanishidan hosil boʻladigan mahsulotlardir. Oʻsimliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarda erkin holda uchraydi.[1]

Proteinopatiyalar • "Proteinopatiya" so'zi, aslida organizmning bir qismidagi proteinlarning normal ishlashining qobiliyati bo'yicha muammoni ifodalaydi. Bu turiy kasalliklar, genetik xatoliklar yoki boshqa sabablarga asoslangan o'zgarishlar tufayli paydo bo'ladi. Proteinopatiyalar o'z ichiga, hayvonot, o'rganmaviy kasalliklar, va nevrologik kasalliklar kabi turli turlarni o'z ichiga oladi. • Quyidagi bir nechta mashhur proteinopatiya turklari mavjud: • Alzheimer kasalligi: Bu kasallik, asosan neyronlar orasidagi amyloid beta proteinining o'zgarishlari bilan bog'liq. Bu o'zgarishlar, beyin ichidagi qayd etishni va komunikatsiyani buzadi, natijada kafiyatga asoslangan hayot o'zgaradi. • Huntington kasalligi: Huntington kasalligi genetik xatolik tufayli paydo bo'lan bir protein, huntingtin proteinining o'zgarishlari bilan bog'liq. Bu kasallik neyronlarni tahqiq etadi va hayot davomida harakatlanishni va o'rganmaviy faoliyatni boshqarishga ta'sir etadi. • Parkinson kasalligi: Parkinson kasalligi, dopamin neyronlarining qisqartirilganligi yoki halok bo'lishi tufayli paydo bo'lan protein o'zgarishlari bilan bog'liqdir. Bu o'zgarishlar natijasida harakatlanish va koordinatsiya qobiliyatlari buziladi. • Prion kasalliklari: Prionlar, normal holatda mavjud bo'lgan proteinga o'zgarish kiritgan zararli variatsiyalardir. Bu o'zgarishlar, normal proteinni zararli va yayiladigan prionga aylantiradi. Bu turdagi kasalliklar, bo'sh ovqat orqali, hayvonlar orqali yoki direk ko'ramas orqali yuqalgan prionlar tufayli paydo bo'ladi. • Amiloidoz: Bu, o'z ichiga hayotining bir qismidagi proteinlarning o'zgarishlarini o'z ichiga oladi. Bu kasallik organizmning har xil qismlarida amyloid proteinlarining o'zgarishlarini olib boradi, va bu o'zgarishlar tadbirkor o'rganlarning ishlashini buzishiga olib keladi.

"Sun’iy oqsil ozuqa" tabiri, aslida "kunniy yoki tabiiy yirik oqsil ozuqa" degan ma'noni anglatadi. Bu so'zlar "sun'iy" (yani, insonlar tomonidan yaratilmagan) va "oqsil ozuqa" (yani, o’zi yirik o'zgaruvchilarni o'zida saqlaydigan) kabi qismlardan tashkil topgan. Sun’iy oqsil ozuqlar, aslida ishlab chiqarilgan, yani insonlar tomonidan yaratilmagan oqsil ozuqalarni anglatadi. Bu, aksariyat bilan laboratoriya sharoitlarida yaratilgan va tadqiqot uchun ishlatiladigan organizmlarni ma'nosini anglatadi. Bu turiy ozuqalar genetik muhiti modifikatsiya qilingan va ba'zi tadbirlar bilan o'zgarib turiladi. Sun’iy oqsil ozuqlar, tibbiyot, oziq-ovqat sanoati, hayvonot bog'i, ekologiya va boshqa sohalarida tadqiqot va faydali loyihalarda ishlatiladi. Bu turdagi organizmlar tibbiyot sohasida va xususan dori-tibbiyot sohalarida foydalaniladigan dasturiy modellar hisoblanadi. Ular laboratoriya sharoitlarida yaratilganligi va modifikatsiya qilinadigan genetik muhitlarga ega bo'lishi tufayli, tadqiqotchilar uchun mustaqil obyektlar sifatida muhim ahamiyatga ega.

Sun’iy oqsil ozuqalar modifikatsiya qilingan organizmlardir, ya'ni ularning genetik strukturasida o'zgarishlar qilingan va ularni laboratoriya sharoitlarida yaratish orqali iste'mol qilish mumkin. Bu organizmlar hayvonlar, o'simliklar yoki mikroorganizmlar bo'lishi mumkin. Suniy oqsil ozuqalar, turli sohalarda foydalaniladigan moddalar yaratishda va tadqiqotda ishlatiladi. Quyidagi bir nechta sun’iy oqsil ozuqa moddalarining ishlab chiqarilishi va kelgusidagi imkoniyatlari mavjud: 1. Insulin moddalari: Insulin, qandli shakar (glucose) miqdorini boshqarishda muhim bo'lgan hormon. Suniy oqsil ozuqlar, insulin moddalari ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Bu moddalar, diabet kasallari kabi hodisalarga doirasida shifokorlar tomonidan ishlatiladi. 2. Eritropoyetin (EPO): EPO, qonning eritrotsit (qizil qonli jism) ishlab chiqarishini oshiradi. Suniy oqsil ozuqlar, EPO moddalari ishlab chiqarishda qo'llaniladi va jismoniy faoliyatning oksigen yetkazib berish tizimini ta'minlash uchun sport olg'alarida ham foydalaniladi. 3. Qanama faktorlari: Suniy oqsil ozuqlar, qonning qanamasini yo'lga qo'ldiradigan moddalarni ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Bu moddalar, qonning davolashida va jinlararo oqsil hayotda muhim bo'lgan jihatlarida muhim rol o'ynayadi. 4. Vaktsinalar va immunoglobulinlar: Suniy oqsil ozuqlar, immunoglobulinlar va vaktsinalarni ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Bu moddalar, immun tizimga takviya qilish va xavfsizroq vaktsinalarni yaratish uchun foydalaniladi. 5. Biotehnologiyaviy mahsulotlar: Suniy oqsil ozuqlar, biotehnologiyaviy mahsulotlar ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Bu mahsulotlar, dori-tibbiyot, oziq-ovqat sanoati, kiyim-kechak, va yana bir qator sohalarda iste'mol qilinadi. Kelgusidagi imkoniyatlarning orasiga yangi dori-tibbiyot moddalari yaratish, bitkilar va o'simliklar uchun ziddiyatli shartlar yaratish, va oziq-ovqat sanoatida iste'mol qilingan moddalarni yaxshilash kabi sohalar kiradi. Bu suniy oqsil ozuqlar, yaratilgan moddalarni yuqori darajada iste'mol qilish imkoniyatiga ega bo'lgan organizmlardir.

Foydalanilgan adabiyotlar [1] N. S. Entelis Aminoatsil-tRNK-sintetazi: dva klassa fermentov // Sorosovskiy obrazovatelniy jurnal, 1998, № 9, s. 14-21 [2] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil. [3] Turakulov Ya. X., Tireoidnie gormoni, T., 1972: [4] Reznikov A. Gormonlar, Polovie gormoni i differensiatsiya mozga, Kiyev, 1982; [5] Korn ye va Ye. A., Gormoni i immunnaya sistema, L., 1988; [6] Konoplya Ye. F., Membrannie mexanizmi gormonalnoy regulyatsii. Minsk, 1991. [7] Sohibov D., Vitaminlar va ularning hayot uchun ahamiyati, T., 1991. [8] Internet manbaalari.

O'xshashlar

Vitaminlarning organizmda so'rilishi

Aminokislotalar almashinuvining umumiy yo’llari

Модда алмашинуви муҳим турлари ҳақида базис билимлар

Vitaminlar 2

Yuqori harorat sharoitida ovqatlanish fiziologiyasi muammolari