XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida maorif tizimi, Turkistonda jadidchilik maktablari - Tarix - Slaydlar

XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida maorif tizimi, Turkistonda jadidchilik maktablari

Yuklangan vaqt:

14.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

199.7138671875 KB

Ko'chirib olish

XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida maorif tizimi,Turkistonda jadidchilik maktablari

1. 1 ) R O S S I Y A I M P E R I Y A S I N I N G T U R K I S T O N D A M A O R I F, F A N V A M A D A N I Y A T S O H A S I D A G I S I Y O S A T I . 2. 2 ) J A D I D C H I L I K H A R A K A T L A R I N I N G V U J U D G A K E L I S H S A B A B L A R I . 3. 3 ) J A D I D M A K T A B L A R I H A Q I D A REJA:

Turkiton o’lkasida maorif sohasi. Chor Rasiyasi bosqiniga qadar Turkistonda keng tarmoqli xalq maorifi o‘choqlari: maktablar va madrasalar mavjud edi. Istilochilar ularning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilikning bundan key ingi taqdiri uchun o‘sha maktab va madrasalarning g‘oyatda havfli ekanligini tushunib yetgandilar. Shu bois chorizm o‘lkada ruslashtirish siyosatini ayni shu sohadan boshlab, bu soha bo‘yicha o‘z dasturini ishlab chiqadi. O‘sha ustamon pixini yorgan siyosatchi K.P.Kaufman bu sohada ayniqsa jon kuydirib faoliyat ko‘rsatgandi.

1880 yilda Imperiya Davlat Kengashida Turkistondagi mahalliy aholi bolalarini ruslar bilan birgalikda o‘qitish masalasi ko‘rilganda Turkiston aholisining “savdo-sotiq, dehqonchilikda suyagi qotganligi va yuvosh tabiati” ta’kidlanib, ularning “imperiyadagi boshqa musulmonlardan keskin ajralib turishlari” qayd qilinadi. Davlat Kengashining bu qarori Kaufman tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.

Kaufman “ruslar va tuzemetslarning bolalarini birgalikda tarbiyalash” masalasini ko‘taradi. U musulmon va rus maktablarining ajralib turishi” iqtisodiy va siyosiy jihatdan zararli deb hisoblaydi. Uning bu g‘oyasini keyingi general-gubernatorlar davom ettiradilar. 1884 yilda Toshkentda birinchi rus- tuzem maktabi ochiladi, ularning soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ketadi

Chor Rossiyasi ma’murlarining Turkiston o‘lkasida yerli xalq vakillarini qorong‘ulik zulmat va zabunlikda saqlashga qaratilgan mustamlakach ilik va zo‘rlik siyosatiga qaramasdan XIX asrning oxiri XX asr boshlarida o‘lkada milliy maorif, fan va madaniyat taraqqiyoti to‘xtab qolgan emas. Ammo ushbu masalada ham Sovet hokimiyati yillarida kommunistik mafkura ta’siri ostida manqurtlik va qullarcha tobelik dunyoqarashida shakllangan mahalliy olimlar o‘z asarlarida chorizm davrida yuritilgan maorif, fan va madaniyat sohasidagi siyosatni ko‘pirtirib maqtadilar. Rossiya bosqiniga qadar o‘lkadagi bu sohadagi ahvolni kamsitib yerga urdilar.

Ular 1897 yil o‘lkada savodli o‘zbeklar-1,6 foizni, qozoqlar-1 foizni, turkmanlar- 0,7, qirg‘izlar-0,6 foizni tashkil etgan, aholining savodxonligi shundan keyingi yillarda ham oshmagan, O‘zbekistonda har 100 kishining 98 tasi savodsiz edi, deb keldilar. « O‘rta Osiyo xalqlari inqilobgacha deyarli yoppasiga savodsiz edi. 1897 yili o‘zbeklarning atigi 1,9 foizi o‘qish va imzo chekishni bilardi

. 1897 yilgi Butunrossiya aholi ro‘yxatiga ko‘ra savodlilar o‘lkada 1,8 foizni tashkil etgan, ya’ni inqilobgacha Turkiston deyarli yoppa savodsiz o‘lka edi». «O‘zbek xalqi deyarli yalpi savodsiz edi. Savodlilar 1,5- 2 protsentdan oshmasdi» kabi fikrlarni yozdilar, targ‘ib qiladilar. Hatto ayrim olimlar vatanga, o‘z xalqiga xiyonat qilgan va bosqinchi Rossiya hukmdorlari tomoniga o‘tgan Saidazimboy singari savdogarlarni Toshkentda o‘z uyida rus- tuzem maktabi oshdi deb osmonga ko‘tarib maqtaydilar. Aslida esa rus-tuzem maktablari asosan tilmochlar-tarjimonlar tayyorlashga mo‘ljallab tashkil etilgan edi.

Yangi usul maktablari — musulmon maktablarining taʼlim usuli va dasturlarini isloh qilib, bolalarga ona tilida xatsavod oʻrgatgan va yangilik gʻoyalarini ilgari surgan oʻquv yurtlari. Dastlab Qrimning Boqchasaroy shahrida 1884-yil maʼrifatparvar Ismoilbek Gasprinskiy tomonidan tashkil etilgan va u "usuli savtiya tadrijiya" ("rivojlanuvchi tovush usuli") maktabi boʻlgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Turkistonda tijorat va sanoatning rivojlanishi bu sohalarni boshqara oladigan shaxslarni yetishtirish ehtiyojini tugʻdirdi Koʻp asrlik maktabxonalar yoshlarga zarur dunyoviy bilim va koʻnikma bermas edi. Shuning uchun yangi usulda taʼlim beradigan maktablar ochila boshladi.

1893-yil Buxoro amiri Abdulahadxon ruxsati va Moʻminxoʻja Vobkendiy va gʻijduvonlik Domla Fozil saʼyharakati bilan dastlabki yangi usul maktabi ochildi. Oʻzbekiston hududida keyingi Yangi usul maktablarim. 1898-yil Qoʻqonda Salohiddin domla va Samarqanddagi paxta zavodi huzurida tatar muallimlari tomonidan ochilgan (oʻzbeklar bu davrda bunday maktablarni "noʻgʻoy maktab" deb atagan). 1900-yildan boshlab Toshkentda jadidchilik harakatining yirik namoyandasi Munavvarqori Abdurashidxonov, Samarqandda Abduqodir Shukuriy (Shakuriy) tashkil qilgan Yangi usul maktablarim. ish boshlagan.

Bunday maktablar Andijon va Namanganda, Xiva xonligida ham ochilgan. 1908-yil Buxoroda A. Burhonov tomonidan tashkil etilgan boshqa yangi usul maktabi koʻp oʻtmay yopib qoʻyilgan. Yangi usul maktablarim.da maktabxonadagi yakka oʻqitish usulidan sinfda dars berish usuliga oʻtildi, sinflarda geogr. xaritalari, globus va boshqalar koʻrgazmali qoʻllanmalar paydo boʻldi. Yangi usul maktablarim.da xatsavod bolalarning ona tilida tovush usuli — usuli savtiyaaa oʻrgatilgan. Maktablar asosan 1— 4sinfdan iborat boshlangʻich maktablar boʻlgan. 1913/14 oʻquv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1bosqichi tahziriy (boshlangʻich) sinflar, 2bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M.Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A. Ibodiyevttt Qoʻqondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5— 6sinf) ham ish boshlagan.

Ular xususiy boʻlib, koʻp hollarda maktab uchun muallimning oʻz uyidan yoki biron boʻsh turar joy binolaridan hamda baʼzi shaxslarning tashqi hovlilaridan foydalanilgan. Chor hukumati amaldorlari bunday maktablar milliy madaniyatning oʻsishiga yordam berishidan choʻchib, podsho hokimiyati uchun xatarli deb hisobladilar. Shuning uchun ularning faoliyatini boʻgʻib qoʻyadigan turli tadbirlar qoʻrildi. Xususan, 1911-yilda mahalliy millat maktablarida (rustuzem maktablaridt tashqari) oʻquvchilar qaysi millatdan boʻlsa, muallimlar ham shu millatdan boʻlishlari lozim degan qaror qabul qilindi

. Shu qaror asosida tatar muallimlari ishdan boʻshatilib, bir necha oʻnlab Yangi usul maktablarim. yopib qoʻyildi. Yangi usul maktablarim.ning biron joyda rasmiy tasdiqlangan yagona oʻquv rejasi, dasturi boʻlmagan. Darslar muayyan maktab rahbari va muallimlari tomonidan tuzilgan oʻquv rejasi va darsliklar asositsa olib borilgan. Mas, A. Shukuriy oʻz maktabining 1 va 2 bosqich sinflari uchun oʻquv dasturi va rejasini Behbudiy bilan birgalikda tuzgan. Yangi usul maktablarim.da dunyoviy fanlar bilan bir qatorda diniy darslar ham oʻqitilgan. Alifbe kitobi bilan "Alifboyi Qurʼoniy" ham oʻrgatila boshlangan

. Dunyoviy fanlardan fizika, kimyo, geom., arifmetika, geogr., ayrim maktablarda 4sinfdan rus tili ham oʻqitilgan. Rus tilidan imtihonlar Toshkentdagi 2 bosqichli rustuzem maktabida oʻtkazilgan va oʻquvchilar bilimi 5 balli tizim asosida baholangan. Yangi usul maktablarim.da yuqori sinflar uchun fizika, kimyo, geom. kabi oʻquv fanlaridan oʻzbek tilida darslik, oʻquv qoʻllanmalari boʻlmagan. Muallimlar bu fanlar boʻyicha tatar, turk tillarida nashr qilingan qoʻllanmalardan foydalanishga majbur boʻlganlar. Ayrim muallimlar oʻzlari darsliklar yozib, shu asosda taʼlim berganlar. Saidrasul Saidazizov "Us todi avval" (1902), Behbudiy "Risolai asbobi savod" (1904), "Risolai jugʻrofiya umroniy" (1905), Munavvarqori "Adibi avval", "Adibi soniy" (1907), Abdulvohid Burhonov "Rahbari xat" (1908), Avloniy "Birinchi muallim" (1910), "Ikkinchi muallim" (1912), Rustambek Yusufbek oʻgʻli "Taʼlimi avval", A.Ibodiyev "Tahsilul alifbo" darsliklarini yozib nashr etishdi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

O'xshashlar

XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Turkistonda sanoat va madaniyat

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Italiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Shimoliy Afrika

XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida Rossiya Qrim urushidan so’ng ahvoli

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoni bosib olish uchun istilochilik harakatlarining boshlanishi