Temuriylar diplomatiyasi - Tarix - Slaydlar

Temuriylar diplomatiyasi

Yuklangan vaqt:

29.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2155.779296875 KB

Ko'chirib olish

Temuriylar diplomatiyasi

Temuriylarning Yevropa bilan aloqalari XV asr boshlarida rivojlandi, chunki turk-moʻgʻul hukmdori Amir Temur va Yevropa monarxlari tashqi xavf boʻlmish Usmonli imperiyasiga qarshi yaqinlashishga harakat qildilar. Temuriylar musulmon boʻlsalar-da, ular bilan Usmonli turklari va Misr mamluklari oʻrtasidagi kuchli dushmanlik munosabatlari saqlanib qolayotgan edi.

Garchi Temuriylar oʻzini gʻoziy deb eʼlon qilgan boʻlsalar-da, Amir Temur Yevropa bilan nisbatan doʻstona munosabatlarni davom ettirdi. Yevropani oʻsha paytda Usmonli turklarning bosqinchi qoʻshinlari tahdid ostiga olgan va Yevropa hukmdorlari kuchli ittifoqchilardan umidvor boʻlayotgan edi. Amir Temur xuddi shu tarzda Yevropa davlatlarini oʻziga Usmonli dushmanlarini yoʻq qilishda yordam beradigan ittifoqchilar deb bildi. 1399- yilda Hindistondagi yurishlaridan soʻng Amir Temur 1400-yilda Halab va Damashqni egalladi. 1402-yil iyulda Anqara jangida Usmonli hukmdori Boyazid I bilan jang qildi va magʻlubiyatga uchratdi.

Ispaniya va Fransiya qirollari bilan aloqalar Anqara jangidan oldin, Yuz yillik urushning tinch bosqichlari vaqtida koʻplab Yevropa ritsarlari va qurolsozlari chet elda baxtlarini izlashadi va ularning baʼzilari Amir Temurarmiyasida xizmat qilishdi. Jak du Fey ismli fransuz zamindorining Amir Temur qoʻl ostida xizmat qilgani haqida maʼlumotlar mavjud, ammo uning xizmatining nimadan iboratligi nomaʼlum. Maʼlumki, Amir Temur Nikopol jangida dahshatli muvafaqqiyatsizlikka uchragan salib yurishidan soʻng, oʻz vatandoshlariga qoʻshilib olishi uchun uni ozod qiladi. Jangdan soʻng Usmonli sultoni koʻplab mahbuslarni qatl etishni buyurdi, ammo Amir Temur tomonidan Usmoniylarning Jihod chaqirigʻiga javob berish uchun yuborgan tatar jangchilari Jak du Feyni tanib, uni qatl etishdan qutqarib qoladilar.

Anqara jangi paytida Ispaniyaning ikki elchisi Amir Temur yonida boʻlgan. Ular Pelayo de Sotomayor va Fernando de Palazuelos. Usmonli turklarning Yevropaga hujum qilishiga qarshi Amir Temur va Yevropa davlatlari oʻrtasida ittifoq tuzish imkoniyati mavjud edi. Usmonli va mamluk dushmanlarini tajovuzkor ittifoqlar yordamida oʻrab olishni istagan Amir Temur uchun aniq bir sabab bor edi.

Bir asr oldingi Franko-Moʻgʻul ittifoqiga qarshi qaratilgan ushbu urinishlar, ayniqsa Usmonli hujumlari oʻsha paytda Konstantinopolga tahdid solayotgan edi. Temur Karl VI saroyiga Sultonya arxiyepiskopi Dominikan ruhoniysi Janni elchi qilib yubordi .Jan 1403-yil 15-iyunda Parijga yetib keldi. Temurning maktubi Karl VI ga yetkazilib, unda quyidagilar tavsiflangan: "Eng osoyishta, eng muzaffar Qirol va Sulton, Frasniya va boshqa ko'plab millatlar qiroli, eng qadrli do'stim, dunyoning eng marhamatli monarxi, ko'plab buyuk urushlar g'olibi."

Temur Karl VIga harbiy ittifoq hamda tijoriy aloqalarni yanada rivojlantirishni taklif qildi. Karl VI faqat Temur oʻlimidan sal oldin (1405) javob elchiligini yubora olishi mumkin edi. Ispaniya bilan aloqalar ham rivojlangan. Ispaniyalik tarixchi Migel Anxel Ochoa Brunning fikriga koʻra, Kastiliya qiroli Genri III va Amir Temur oʻrtasidagi munosabatlar oʻrta asr Kastiliya diplomatiyasining eng muhim tasvirlari boʻlgan.Amir Temur Kastiliya saroyiga Xoji Muhammad al- Qozi ismli Chigʻatoy elchisini xat va sovgʻa-salomlar bilan yubordi. 1402-yil dekabrda Amir Temur Anadolu sohilidagi kichik Yevropa avanposti bilan toʻgʻridan-toʻgʻri ziddiyatga kirishdi. Izmir shahrining qal’asi va porti Gospitalyerlar ordeni tomonidan egallandi. Amir Temur Izmirni ikki hafta davomida qamal qildi va uni egalladi. Ushbu harakat Aragon va Kastiliyani vahimada qoldirdi.

Ruy Gonzales de Klavixo elchiligi Natijada Kastiliya qiroli Genrix III 1403-yil 21-mayda Rui Gonzales de Klavixo boshchiligidagi elchilarni yana ikki elchi — Alfonso Paez va Gomes de Salazar bilan birgalikda Amir Temurning Samarqanddagi saroyiga yuboradi.Elchi Klavixo 1406-yil Ispaniyaga qaytib kelganda Amir Temur Ispaniya qirolini „oʻzining oʻgʻli deb bilishini“ aytadi. Klavixoning soʻzlariga koʻra, Temurning Ispaniya delegatsiyasiga nisbatan yaxshi munosabati uning asosiy mezboni „Xitoy hukmdori“ (yaʼni Min sulolasi imperatori Yongle)ning elchilariga boʻlgan munosabatiga zid edi. „Yer yuzi sohibi“ unvoniga ega boʻlgan Xitoy hukmdori elchilarini Temur „oʻgʻri va yomon odam“ deb nomlagan hamda uning elchilarini ispan elchilaridan orqada joylashtirgan.

Klavixoning Samarqandga tashrifi Yevropa jamoatchiligigaXitoy haqida maʼlumotlar berishga imkon berdi, bu esa yevropaliklar Marko Polo sayohatlaridan beri oʻtgan asrlarda ushbu mamlakat haqida bevosita tasavvur uygʻotishga muvaffaq boʻlishdi. Klavixo axborotida, garchi toʻliq boʻlmasa ham, imperator Chju Yuanchjan avlodlari oʻrtasida boʻlib oʻtgan fuqarolar urushi haqida maʼlumotlar berilgan. Ispaniyaliklar baʼzi xitoylik mehmonlar bilan suhbatlashish imkoniyatiga ega boʻlishgan va Samarqand va Kambalu ( Pekin ) oʻrtasidagi karvon yoʻllari toʻgʻrisida maʼlumotlar oldilar.

Yevropalik jamoatchiligiga Xitoyning poytaxti Kambalu haqida „dunyodagi eng katta shahar“ ekanligi va bu mamlakatning qudratli qoʻshinlari haqida gapirishdan tashqari, Klavixo ham yanglishib — Xitoyning yangi imperatori katoliklikni qabul qilganini xabar beradi. Shunday qilib, uning maʼlumotlari Xitoyda xristianlikning keng tarqalganligi haqidagi Yevropa dunyoqarashini qoʻllab- quvvatlovchi omillardan biri boʻlib xizmat qildi, bu XVII asr boshlariga qadar saqlanib qolishi va 1603-yilda taniqli Bento de Goy ekspeditsiyasi yuborilishining sabablaridan biri boʻlgan edi.

Amir Temurdan keyingi munosabatlar Temur 1405-yilda vafot etdi va uning oʻgʻli Shohruh Usmonlilarga qarshi kurashni davom ettirdi hamda xristian Gʻarbida bosqinchi Usmonli imperiyasi Yevropadan uzoqlashtirilishi mumkinligiga umid yaratdi. Bavariyalik sayyoh Iogann Shiltberger 1402-yildan 1405-yilgacha Amir Temur xizmatida qolganligi maʼlum.Shuningdek, koʻplab venetsiyalik va Genuyalik savdogarlar ham oʻsha vaqtlar tashqi aloqalarida faol edilar.

Yevropa va Temuriylar oʻrtasidagi keyingi aloqalar venetsiyalik sayyoh Nikkolo da Kontining 1420—1425-yillar oraligʻidagi aloqalari boʻladi. Ispaniyaning sharq bilan yaqinlashishga boʻlgan istagi 1492-yilda Xristofor Kolumb davriga qadar davom etgan boʻlsa-da, aloqalar bundan keyin avvalgidek rivojlana olmadi, ularning maqsadi Xitoyning Buyuk Xoniga yetib borish edi. Amir Temur tarixi Yevropada sharqshunoslik bilan bogʻliq holda uzoq tarixga ega. Hatto 1590-yilda Xristofor Marlove „Buyuk Temur“ asarini yaratadi, 1724-yilda Hendelning „Temur“ operasi ham yaratiladi

Imperator Xun'u hukmronligining dastlabki davri 1388 yilga qadar shimoliy sarhadlardagi mo'g'ullar bilan urushlar davriga to'g'ri keladi. Shimoliy urushlarda jiddiy qarshilikka uchramagan imperator muvaffiqqiyatlarga erishdi. Natijada Min imperatori tashqi siyosatda o'zini mintaqadagi eng qudratli hukmdor, ya'ni Yuan sulolasining davomchisi deb hisoblay boshlagan. Imperator o'z o'tmishdoshlari -mo'g'ul imperatorlarining Chig'atoy ulusi xonlari ustidan Hubilayxon zamonidan boshlab rasman yoki amalda syuzeren huquqlarga ega bo'lganligini yaxshi anglagan. Min imperatori ham ular kabi g'arbiy o'lkalardagi mamlakatlarga Xitoyga vassallikni tan oldirishga erishishni istardi. Amir Temur davlati bilan diplomatik aloqalar aynan shu davrdan boshlangan deb xulosa qilish mumkin.Xitoy bilan munosabatlar

Dastlabki yuborilgan elchiliklar zimmasiga Amir Temur davlati haqida ma'lumotlar to'plash vazifasi yuklatilgan. Ammo, ushbu elchilar kim va qachon yuborilgani aniq emas. Biroz keyinroq yuborilgan Fu An va Chen Devenlar esa Amir Temurga Xitoy (Min) syuzerenitetini tan oldirishi lozim edi. Biroq, imperator Xun'uning Xitoy hukmdorlariga teng raqib hisoblangan Amir Temurni tezda bo'ysundirishga ishonganligi juda ham taajjubli. Ba'zi G'arb mualliflarining fikricha, xitoyliklar Amir Temur davlatining imkoniyatlariga to'g'ri baho bera olmaganlar[4, 257]. Ikki o'rtada munosabatlar adovatli tus olgan vaqtda Min sulolasi asoschisi vafot etib, mamlakatda taxt uchun kurashlar boshlangan.

Shimoldagi mo'g'ullarga o'z syuzerenitini tan oldirishga muyussar bo'lgan Xun'uning 1398 yilda vafot etishi bilan xitoyliklar Mo'g'ulistonda qo'lga kiritgan hududlarni mo'g'ullarga boy berib qo'yadilar. Shimoldan tashqi hujum xavfi kuchayganligi sababli esa imperator Chji Di tomonidan poytaxt qaytadan Pekin shahriga ko'chirilgan. Hukmdor qarorgohi ilgari, imperator Xun'u davrida Nankinga ko'chgan edi.Xitoyliklar nafasini o'nglab olishi uchun shimoldagi vaziyatning tez o'zgarishi imkon bergan. 1399 yilda Shimoliy Yuan hukmdori Elbegxon qabila etakchilaridan biri - Ugechi tomonidan o'ldirilgan Natijada Shimoliy Yuan mo'g'ullari vaqtinchalik oyratlarga qaram bo'lib qoldilar. Ichki nizolar va oyratlar bilan urushlar bir necha yillardan beri davom etib kelganligiga aslo shubha yo'q. Chunki, 1398 yildayoq Shimoliy Yuan sulolasi toj- taxti uchun kurashlarda engilgan mo'g'ul xonzodasi Tayzi o'g'lon Amir Temur huzuriga kelgan. Bu davrda Xitoy bilan Amir Temur davlati orasidagi munosabatlarga darz ketib ulgurgan edi.

Tayzi o'g'lonning kim ekanligi haqidagi ma'lumotlar aniq emas. Sharafiddin Ali Yazdiy "Zafarnoma"sida uning ham qoon (Shimoliy Yuan hukmdori), ham oyratlar bilan muxolifatda bo'lganligi aytib o'tilgan. Yazdiy ma'lumotlarida Tayzi o'g'lon Amir Temur xizmatiga kirishi, uning 1404 yil kuzida Konigildagi to'y tantanalari paytida ham temuriylar saroyida bo'lganligi qayd etib o'tilgan YAzdiy fikrlaridan Tayzi o'g'lon Xitoy harbiy yurishi davrida Amir Temurning yaqin maslahatchilaridan bo'lganligini tushunib olish mumkin. 1405 yili Amir Temurning Xitoy yurishida Oltin O'rdalik chingiziy xonzodalar singari uning ham qatnashishi ko'zda tutilgan. Ehtimolki, Tayzi o'g'longa, Shimoliy Yuan taxtini olib berish va'da qilingan bo'lishi mumkin. Bu esa mo'g'ullarning Amir Temur bilan hamkorlikda Xitoyga hujumin anglatardi.

Amir Temur vafotidan so'ng temuriylar mamlakatida boshlanib ketgan taxt uchun kurashlarda uning nomiga aloqador ma'lumotlar yo'q. Tayzi o'g'lon keyinchalik Ulug' Yurt ulusi (Shimoliy Yuan)da qisqa vaqt hukmronlik qilganligi ham ehtimoldan xoli emas. Chunki, Mirzo Ulug'bekning asarida Ulug' Yurtning oyratlar bosqini arafasidagi hukmdorlari orasida Tobzi qoon nomi bor. Ulug'bekning ta'kidlashicha, ushbu hukmdor ham taxt uchun kurashlarda engilib, Amir Temur xizmatiga kirgan va islom dinini qabul qilgan. "To'rt ulus tarixi"da, shuningdek, Tobzi qoonning Ariq Buqa(Chingizxon nabirasi, Tuluning o'g'li) avlodidan ekanligi, Amir Temur vafotidan keyin taxtga o'tirib, bir necha kundan keyin o'ldirilganligi haqidagi ma'lumotlar mavjud. Manbalarda ko'rsatilgan ismlardagi tafovut juda ham jiddiy xatolardan emas. Agar bu ismlarning yozilishiga e'tibor beradigan bo'lsak, -Toyzi hamda - Tobzi nomlarining faqatgina bitta nuqta bilan farqlanishini ko'ramiz. Bu tafovut kotib yoki tarjimonlarning kichik bir yanglishuvi yoxud o'sha davrdagi tushunarsiz ismlarining turlicha talaffuz etilganligi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Har ikkala manbada tilga olingan ushbu shaxslarning bir kishi ekanligi ehtimoli juda yuqoridir va buni rad etishga hozircha aniq asosga ega emasmiz.

E’tiboringiz uchun raxmat

O'xshashlar

Amir Temur diplomatiyasi

Lyudovik XI diplomatiyasi

Aleksandr Makedonskiy diplomatiyasi

Temuriylar shajarasi

Amir Temur diplomatiyasi 2