Tarixiy manbalar - Tarix - Slaydlar

Tarixiy manbalar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3643.1123046875 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy manbalar

Reja: I. Tarixiy manba tushunchasi, turlari,ularni turkumlash II. Qadimgi zamon tarixiy manbalari III. 6-8- asrlar tarixiy manbalari IV. 9-15-asrlar tarixiga oid manbalar V. 16-19-asrlar davri tarixi manbalari

1.Tarixiy manba nima?  Tarixiy manba - deganda uzoq o’tmishdan qolgan,insoniyatning tabiat va jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy (ashyoviy) va ma’naviy yodgorliklarga aytiladi.

Moddiy va ma’naviy manbalar  Moddiy manbalar turkumiga ko’xna manzilgoh va mozorlar,shaxarlar,qasrlar hamda qal’alarning xarobalari,o’sha joylardan topilgan ishlab cjhiqarish va urush qurollari,uy-ro’zg’or hamda zeb-ziynat buyumlari ,qadimiy sug’orish inshootlarining qoldiqlari,oltin,kumush va mis tangalar,shuningdek ibtidoiy va hayvonlarning qoyatoshlarga o’yib ishlangan sur’talari,umuman tosh va boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar kiradi  Ma’naviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq o’tmishdan qolgan qo’lyozma asarlar hamda odamlarning turmushi va urf- odatlarini o’zida aks ettiruvchi materiallar,shuningde k,kishilar ongida saqlanib qolgan urf- odat va an’analar kiradi

Tarixiy manbalarning turkumlari 1. Moddiy (ashyoviy) manbalar; 2. Etnografik manbalar; 3. Lingvistik manbalar; 4. Xalq og’zaki adabiyoti 5. Yozma manbalar

2. Qadimgi zamon tarixi manbalari(m.a.6 milodning 5- asrlari) Manbalar 1. Qadimgi eron manbalari, ”Avesto”,”Xvaday namak”(“Podshoxnoma”),”Matakdani xazar datastan”(“Bir ming nafar huquqiy ajrim”)”Shoxnoma” 2. Qadimgi hind manbalari “Maxabxarata” 3. Qadimgi yunon va Rim manbalari (Xeradot,Diodor,Pompey Trog,Arrian Flaviy,K.K.Ruf,G.P.Sekund,Polibiy,Strabon,Ptol omey Klavdiy)

2.1. Qadimgi Eron manbalari  Tosh va sopolga o’yib yozilgan katibalar(mixiy yozuvlar) Axamoniylarning qadimiy poytaxti Persepol shuningdek,Suza va Ekbetana (xoz Hamadon) shaxarlari va uning atrofidan topilgan.persepoldan 5 km masofada,uning shimol tarafida Husaynkux qoyalarida axamoniylardan Doro1,Ksereks1( m.a. 486- 465y),Artaksereks 1 (m.a.465-424y)hamda doro 2 (m.a.424-404y)larning maqbaralarini hamda ularga kiraverishda o’yib yozilgan katibalar bor.Bu yozuv tarixda Naqshi Rustam deb ataladi.

Behistun yozuvi  Yodgorliklar orasida eng muximlaridan biri mashxur Behistun yozuvidir.Bu yozuvlar (uzunligi 22m,umumiy balandligi 7,8 m)shimoliy Eronda,Kirmonshoxdan 30 km masofada,dara bo’ylab o’tgan qadimgi karvon yo’li yoqasida,uning chap tarafida,zagros nomli tik qoyaga 9taxminan 105 metrbalandlikda)doro 1 ning amri bilan yozdirilgan g’alaba yodgorligidir.

“ AVESTO”eng qadimgi tarixiy manba  Zoroastrizm dining (m.a.6-milodning 6- asri)dining muqaddas kitobi.Bir gurux olimlar “Avesto’ Midiyada yozilgan desalar,ko’pchilik amudaryo bo’yida joylashgan viloyatlarda,Balx bilan xorazm oralig’ida yaratilgan, deb hisoblaydilar.

Avesto 4 qismdan : (Yasna,Yashtov,Vispa- rad,Vendidad)iborat. Uning Kopengagenda saqlanayotgan yagona nusxasi asosida tayyorlangan fotomatni 1937-1944- yillari oltin jild qilib nashr qilingan

 “ Xvaday namak” qad Eronning 627-yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan baxs etuvchi tarixiy asar bo’lib,paxlaviy tilida yozilgan.sar ayniqsa axamoniylar,Ashkoniylar va Sosoniylar tarixi bo’yicha muxim manbalardandir.  “ Matakdani hazar datastan” (“Bir ming nafar huquqiy ajrim”)Paxlaviy tilida yozilgan(8-asr).Asarda Eronning Sosoniylar davridagi davlat tuzulishi va uning ijtimoiy hayoti haqida qimmatli ma’lumot bor.  “ Shoxnoma” Abulqosim Firdavsiy (taxm.940- 1030yy.)qalamiga mansub,3 qism va 65 ming baytdan iborat epik asr.976-1011-yillar orasida yozilgan.

2.2. Qadimgi Hind manbalari  “ Maxabxarata” (“Bxarata avlodlari jangnomasi”)sanskrit tilida yozilgan b- b,100 ming baytni o’z ichiga olgan 18 kitobdan iborat;afsonaviy shoh Bxaratning avlodlaridan 2 toifa:kavravlar va nandavlarning o’zaro adovatlari va urushlari tarixi talqin etiladi.

2.3. Qadimgi Yunon va rim manbalari  Xeradot (m.a.490-480-y o’rtasi- 425 y.)U Ellada,va Sharq mamlakatlari ning qadim zamonlaridan to miloddan avvalgi 479-yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix”asari bilan shuhrat topgan.  Diodor .(m.a.90-21-yy.)U “Tarixiy kutubxona”nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan.Bu asar yunoniston va Rimning qadim zamonlardan to milodning 1- asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi  Pompey Trog (milodgacha 1- milodning 1 asrlari)-”Filipp tarixi”asari bilan mashhur bo’lgan rim tarixchisi44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuriya podsholari zamonidan to rim imperatori avgust(m.a.63-milodning 14- yili)davrigacha dunyoda b-b o’tgan voqealarni bayon qiladi,lekin asosiy e’tibor Yunonistonningmakedoniyalik Filipp 2 va Iskandar Zulqarnayn davrini bayon etishga qaratilgan.  Arrian Flaviy “Iskandar haqida”,”Prfiyaliklar haqida”,”Hindiston”va 7 jildlik “Iskandarning yurushlari nomli kitoblar muallifi.

 K.K.Ruf (milodning 1- asri)Iskandar Zulqarnaynning Eron,O’rta Osiyo va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurushlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk Iskandarning tarixi” nomli asar yozib qoldirgan.  Gay Pliniy Sekundning (24-79- y.) 20 kitobdan iborat “Germanlarning urushlari”,ikki jilddan iborat “Pompony sekundning hayoti’va 37 kitobdan iborat “Oddiy tarix”nomli kitoblar yozib qoldirganligi ma’lum”Oddiy tarix’G.P.sekundning shox asari hisoblanib unda antik dunyo tarixi,iqtisodiy ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan.  Polibiy (m.a.201-120-yy.)-40 kitobdan iborat “Umumiy tarix”asari bilan mashxur.Bu asar Yunoniston,Makedoniya,Ka rfagen,Misr,Suriya va Rimning 220-146-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi.  Strabon (m.a.63-milodning 23y.)Uning 17 kitobdan iborat “Geografiya”asari juda mashhur.  Ptolomey Klavdiy (taxminan 90-160 yy.)Uning “Almagest”,”Optika”,”Ger manlar haqida tushuncha”,”Geografiya”as arlari mashhur.

3. 6-8-asrlar tarixi manbalari Manbalar 1. Qadimgi turk manbalari; 2. Xitoy manbalari; 3. Sug’d tilidagi manbalar

TURKIY ADABIYOT TARIXIDA YANGI DAVR YOKI QABR TOSHLARI DAVRI ADABIYOTI TOSH BITIKLARNING O’RGANILISH TARIXI

Tosh va yozma badiiy bitiglarning topilishi turkiy adabiyot tarixida yangi davrni boshlab berdi. Мarkaziy Osiyoga arablarning kelishiga qadar yaratilgan yozma adabiyotni o’rganishda O’rxun va Enasoy daryolari yoqasidan topilgan tosh bitiglar alohida ahamiyatga ega. Turkiy halqlarning bu adabiy-tarixiy yodgorliklari VI-VIII asrlarga oid bo’lib, ular turk runiy yozuvlari deb yuritiladi. Turkiylarda tosh bitiglar tarixi uzoq tarixga ega. 1970 yilda Olmaotadan 50 kilometr uzoqlikdagi Esik shaharchasidan topilgan qabrdan Urxun alifbosidagi harflar bitilgan runiy yozuvdagi tosh bitig qo’lga kiritilgan edi.

. «Xonning o’g’li 23 yoshida o’ldi. Issiq elining boshi omon bo’lsin!» Qabr qaysi xonga tegishli ekanligi aniqlanmagan bo’lsa-da, yozuv bundan 2500 yil muqaddam yaratilgani isbotlangan. Demak, runiy yozuvlarning tarixi uzoq, bu yozuvda yaratilgan yozma adabiyot ham shunday qadimiylikka egadir. Lekin mukammal darajadagi tosh bitiglar qo’lga kiritilmaganligi sababli yozma davrni miloddan oldingi davrlardan boshlashga hali vaqt erta.

Tosh bitiklar Tosh bitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma adabiyot emas. Ular qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan davomi, o’zidan avvalgi adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan yangi shaklidir. Tosh bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi. I.V.Stebleva, N.Rahmonov va boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday xususiyatlarini asoslab berganlar. Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu usulning uch qat’iy unsurlari–asarda boshlanma, voqyea rivoji, tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha xalqlar og’zaki ijodiga xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. Ungin yodnomasi shunday boshlanadi: Achumiz, apamiz Yamы qag’an Tort bulungug’ qismish,yig’mish, yamыsh, basmish, Ol qan yoq boltuqta kasra Al yitmish, ыchxinmish (Achamiz, otamiz Bumin qog’an To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra El yo’q bo’lmish, qochishmish) .

3.2. Xitoy manbalari

3.3. Sug’d tilidagi manbalar

4. 9-15asr tarixiga oid manbalar 1. 9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy manbalari; 2. 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar; 3. 13-14-asr boshlarida madaniy manbalar; 4. 13-14-asr boshlarida tarixiy manbalar.

4.1. 9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy manbalari  al-Xorazmiy(“al-jabr val muqobala” asari)  Axmad al- Farg’oniy(“Astronomiya asoslari” asari)  Imom al-Buxoriy(“Al- Jomi’ as-saxix” asari)  al-Moturidiy (“Kitob at- tavxid”asari)  Al- Marg’inoniy(“Hidoya” asari)  Abu nasr Forobiy(“Fozil odamlar sharhi”asar)  Ibn Sino(“Al-qonun fit- tib”asari)  Beruniy(“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”asari)  Maxmud Zamaxshariy(“Al- mufassal”asari)

Al-Xorazmiy asarlari  “ Al-jabr val –muqobala”  “ Hind hisobi haqida”  “ Kitob surat ul-arz”  “ Zij” va”Usturlob bilan ishlash haqida kitob”  “ Kitob at-tarix”  “ Yaxudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”

“ Al-jabr val-muqobala” kitobi matematika tarixida 1- bo’lib algebra faniga asos soldi

Al-Farg’oniy ning “Astronomiya asoslari” kitobi  “ Astronomiya asoslari”kitobi bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo’yicha asosiy darslik sifatida foydalanildi

Imom al-Buxoriy “al-Jomi’ as- saxix”asari  “ Al-Jomi’ as-saxix” nomli shox asari musulmon sharqida qariyb o’n ikki asr davomida islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba sifatida yuqori baholanib kelinmoqda.

Abu Mansur al-Moturidiy asarlari  “ Kitob at-Tavhid”(“Allohning birligi”)va “Ta’vilot ahl as-sunna”(“Sunniylik an’analari sharhi”) nomli asarlarigina saqlanib qolgan

Abu Nasr Forobiy160 dan ortiq asarlar yozgan  “ Metafizika “asariga sharh  “ Musiqa kitobi”  “ Baxt –saodatga erishuv haqida”  “ Tirik mavjudot a’zolari haqida”  “ Fozil odamlar sharhi”

Abu Ali Ibn Sino sharqda “Shayx ur-rais”,G’arbda esa “Avitsenna”nomlari bilan shuxrat topgan  Ibn Sino 450 dan ortiq asar yozgan.  Uning 5 jildlik “Al-qonun fit-tib”(“Tib qonunlari”) asari 12 asrdayoq lot ga tarjima qilinib ,to 17 asrgacha Yevropa tabobatida asosiy manba sifatida foydalanilgan.

Beruniyning bizgacha 160 dan ortiq asarlari yetib kelgan Uning: “ Hindiston”,”Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”,”Minera logiya”,”Geodeziya” kabi yirik asarlari shular jumlasidandir

Maxmud Zamaxshariy turli soha ilmlarga oid 50 dan ortiq asar yaratgan “ Al-Mufassal”(arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag’ishlangan) “ Al-Kashshof”(Qur’oni Karim tafsiriga oid)asarlari musulmon olamida mashhurdir.

Burhoniddin al-Marg’inoniyning “Hidoya” asari  Bu islom huquqshunosligi bo’yicha mukammal asar bo’lib,bir necha asrlar davomida musulmon mamalakatlaridagi huquqshunoslar uchun ham nazariy,ham amaliy manba vazifasini o’tab kelgan.Hozirgi kunda ham muxim manba sifatida foydalanib kelinmoqda.

4.2. 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar  Yusuf Hos Hojib “ Qutadg’u bilig”asari(11-asr)  Maxmud Qoshg’ariy “ Devonu lug’otit turk”asari  Axmad Yugnakiy “ Hibat ul-haqoyiq”asari  Axmad Yassaviy “ Hikmat”asari

Yusuf Xos Hojib Ilk turk dostonnavisi  Hijriy 462 (m.1069-70)da yozib tugallangan «Qutadg’u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari qoraxoniylar davlatining mustahkam qaror topishiga xizmat qilgan nizomnomadir. Uch nusxasi (Vena, Qohira va Namangan) mavjud. Nisbatan to’lig’i Namangan nusxasi bo’lib, 1923 yili Fitrat tomonidan qo’lga kiritilgan, u O’R FA ShI da saqlanadi. 6329 baytdan iborat, masnaviy (ya’ni aruzning «mutaqoribi musammani mahzuf») vaznida yozilgan Davlat va jamiyat qurilishi masalalari, komil inson va ilm-ma’rifat targ’iboti asardagi to’rt ramziy qahramon Kuntug’di (adolat), Oyto’ldi (baxt), O’gdulmish (aql) va O’zg’urmish (qanoat) timsollari orqali ifoda qilingan.

Mahmud ibn Husayn ibn Muhammad al-Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit-turk» asari (1068) bilan turkshunoslik faniga asos solgan.  «Devonu lug’otit-turk» adabiy manba sifatida turk qavmlari tomonidan yaratilgan qo’shiq, maqol, matal va hikmatli so’zlarni ham jamlagan, u parchalar qadimgi turkiy adabiyotda lirik va epik janrning rivojidan dalolat beradi. Keltirilgan adabiy parchalar mehnat, yor tavsifi, qahramonlik, ezgulikka da’vat, vatanparvarlik mavzularida, ayrimlari xalq og’zidan yozib olingan. Devonda ayrim shoirlarning nomlari (mas. Cho’chu) uchraydi.

Adib Ahmad Yugnakiy «Hibatul-haqoyiq» («Haqiqat sovg’alari») asari Farg’ona hukmdori Dod Sipohsolor bekka bag’ishlangan.  . Asarning arab va uyg’ur yozuvidagi qo’lyozma nusxalari (XV asrda ko’chirilgan) Istanbulda saqlanadi. Asar 14 bobni tashkil qilgan Qur’on va Hadis hikmatlarining badiiy sharhidir. Ta’limiy doston janriga mansub bu asarda ijtimoiy, siyosiy masalalar bayon qilingan, bilim foydasi va til odobi kabi axloqiy muammolar talqini berilgan. Adib Ahmad yashagan davri va joyi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar mavjud. Asarining to’la matni (izoh va nasriy bayon) e’lon qilingan, rus olimlari S.Malov, E.Bertels, N.Baskakov, I.Stebleva; turk olimlari F.Ko’prulu, N.Osimbek, R.R.Arat, T.Takin va o’zbek olimlari Fitrat, Q.Mahmudov, I.Haqqulov, M.Imomnazarov, H.Boltaboevning tadqiqot va maqolalari bor.

4.3. 13-14-asr boshlarida madaniy manbalar  Jaloliddin Rumiy “ Masnaviyi ma’naviy”asari  Sa’diy Sheroziy “ Guliston”va”Bo’ston” asarlari  Dexlaviy va Ganjaviylarning “ Xamsa” dostoni

4.4 13-14-asr boshlarida tarixiy manbalar  Juzjoniy “ Tabaqoti Nasoriy”asari  Juvayniy “ Tarixi jaxonkushoy”asari  Rashiduddin fazlulloxning “ Jome’ at- tavorix” asari

5. 16-19-asrlar davri tarixi manbalari 1. Eski O’zbek tilidagi manbalar; 2. Fors-tojik tildagi manbalar; 3. Biografik asarlar; 4. Memuar asarlar.

O'xshashlar

Yozma manbalar

Matnli, statistik, kartagrafik, rasmli manbalar

Tarixiy obidalar

O’zbek xonliklari tarixiga oid manbalar va adabiyotlar

Tarixiy shaharlarga sayohat