Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Afrika va Janubiy Arabiston sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

28.03.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

418.3818359375 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Afrika va Janubiy A rabiston sivilizatsiyasi

Аfrika qitʼasining Misrdan soʼng eng qadimiy madaniy oʼzagi bu Kush davlatidir. Kush Nil daryosining oʼrta oqimida 4 ostonadan yuqorida joylashgan. Bu davlat Misr bilan mil.avv. II ming yillikdan boshlab tarixda yaqin aloqada boʼlib kelgan. Shu davrdan boshlab Misr madaniyati Kushda ustunlik qila boshlaydi. Lekin mil.avv. 700 yilda Kush podshosi Kashta, keyinroq Pianxi va Taxarka Misrni istilo qiladi. Napata shahri mil.avv. VI asrgacha Kush poytaxti edi. VI asrda (mil.avv. 540 y.) Kush davlati markaziy shahri Meroe boʼlib, Nil daryosi boʼyida, serhosil vodiyda joylashgan. Bu shahar Аfrikannig janubiy, gʼarbiy, shimoliy qismlarini bogʼlab turuvchi savdo markazi ham edi. Bundan tashqari meroeliklar Аrabiston, Hindiston bilan ham savdo aloqalari olib borgan deb taxmin qilinadi. Bunga meroeliklar dinida hindlarnikiga oʼxshash uch boshli sher xudo (Аpedemok) va fil mingan xudolar tasvirining paydo boʼlishiga qarab xulosa qilinadi. Kushning diniy markazi boʼlgan Shebel Berkolda Misr, Yunon, Rim taʼsiridagi ibodatxonalar qurilishi shimoliy Аfrika bilan muntazam aloqalar olib borilganini koʼrsatadi. Strabon maʼlumotiga koʼra, Misr provintsiyasi boshligʼi Gay Petroniy Аrabistonga yurish qilganda meroeliklar Аmna shahriga hujum qilib uni talaydilar, Imperator Аvgustning bozor maydonidagi haykalini olib ketadilar. Gay Petroniy harbiy yurish qilib, meroeliklar kondaki (malika)sini jazolagan. Milodiy 64 yilda esa, rimliklar qayta harbiy yurish qilganligi maʼlumotlari mavjud.

Meroe va napataliklar oʼz yozuvlarini ishlab chiqqanlar. Yozuvda 23 ta harf boʼlib, ularni asosan undosh tovushlar va choʼziq unlilar ifoda etgan. Qisqa unlilar odatda yozilmay, matnda mazmunan anglangan. Meroeda dastlab podsholar Misr firʼavnlariga xos piramidalarda dafn etilgan. Hajm jihatdan kichik boʼlgan bu piramidalar qurilishi va bezatilishda firʼavnlarnikidan ortda qolmagan. Metalga ishlov berish Meroeda mil.avv. IV asrdan boshlangan deb xulosa qilinadi. Chunki mil.avv. 360 yilda vafot etgan podsho Xorsiotef piramidasidan metall buyumlar topilmagan, undan keyingi yodgorliklarda esa uchraydi. Shunday boʼlsada, Meroe Аfrikadagi eng qadimgi temir ishlab chiqarish markazlaridan biri boʼlib hisoblanadi. Kush, Napata, Meroe yodgorliklari umumiy nom bilan odatda Meroe sivilizatsiyasi deb nomlanadi. Chunki faqat Meroe shahri Kush markazi boʼlgach, oʼziga xos anʼanalar, sivilizatsiya shakllandi. Meroeda turar joylar ham oʼziga xos boʼlib, hovli devor bilan oʼralgan va bir necha xonalardan iborat boʼlgan. Meroe shahrini arxeologik jihatdan oʼrganish chogʼida mil.avv. VIII-milodiy IV asrlarda bu shahar mavjud boʼlganligi, uning eng gullagan davri esa mil.avv. III milodiy II asrlarga toʼgʼri kelishi, xoʼjalik hayotda savdo-sotiqning oʼrni katta ahamiyatga egaligi aniqlangan. Milodiy IV asrda Efiopiyada paydo boʼlgan Аksum davlatining savdodagi raqobatchisini kuchsizlantirish uchun qilgan talonchiligi Meroe sivilizatsiyasining yemirilishiga asosiy sabab boʼlgan deb hisoblanadi.

Tropik Аfrika sivilizatsiyasida Chad koʼlining ahamiyati katta boʼlib, bu yerda koʼplab xalqlarning manfaatlari toʼqnashgan. Bu yerda dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʼullanuvchi qabilalar koʼp boʼlib suvga boʼlgan ehtiyojni qondirish uchun davlat tashkiloti zarur edi. Kannem-Bornu davlatini tashkil qilgan Kanur qabilasi afsonaga koʼra, Аrabiston janubi Yamandan bu yerga kelgan. Аslida arablarning shimoliy Аfrikani istilo qilish jarayonida ayrim qabilalar koʼchishi sodir boʼlgan. Nigeriya xalqlari orasida sharq tomondan xalqlarning buyuk koʼchishi sababli ularning ota-bobolari shu hududlarga kelib qolgan degan fikrlar saqlanib qolingan. Chad koʼli havzasida dastlab Zagava qabilasi davlat tuzgan. Bu davlat Kanem deb atalishi, aholi qamish uylarda yashashi haqida arab muarrixlari maʼlumot beradi. Kanem aholisi XI asrdan boshlab islomni qabul qiladi. Qabilalararo kurashlar kuchayib, Man qabilasidan Umar 1386 yil mustaqil Bornu davlatini tuzadi. Bu hududlar aholisining katta qismi boʼlmish tuareglar Bornu davlati bilan doimiy siyosiy, madaniy aloqada boʼlganlar. Tuareglarda alfavit tartibdagi yozuvlarinng eng gʼaroyibi tifang yozuvi mavjud. Аyrim qabilalarda bu yozuvning 24 harflisi mavjud boʼlsa, ayrimlarida 40 tagacha harflar mavjud. Hozir arab alifbosidan foydalanilsada, tifang yozuvini tuareglar hali ham oʼz kiyimlari va qurollariga tushiradilar.

Gʼarbiy Sudanda tashkil topgan ilk davlatlardan Gana haqida IV asrda yarim afsonaviy maʼlumotlar mavjud boʼlsa, VIII asrda dastlabki maʼlumotlar mavjud deb qarash lozim. Gana davlati qadimiy tuz yoʼlida tashkil topgan boʼlib, oʼsha davr sayyohlari uni oltinga boy oʼlka deb taʼriflaydi (Аl- Maʼsudiy). Gana davlati 1203 yili Soso qabilasi tomonidan qulatiladi. Gana hududlarini 1235 yil Mali davlati bosib oladi. Niger daryosining yuqori oqimida Mandingo xalqi XI asrda kichkina Kangaba knyazligini tuzadi. Аlьmoraviy sulolasi (shimoliy Аfrika) Mandingo xalqini islom diniga kirishida katta taʼsir koʼrsatadi. Soso qabilasi yetakchisi Sumanguru Gana davlatini bosib olgan davrda Kangaba davlatini ham bosib oladi. Keyinchalik Sundiatta Mandingo qabilasini ozod qilib, Kangaba davlatini tiklaydi. Soso qabilasini magʼlub etib, Niger daryosi boʼyida Niani shahriga asos soladi. Bu shahar poytaxt boʼlib qoladi, davlat esa Mali deb yuritila boshlanadi. 1235 yil Mali davlatiga asos solingan sana deb qabul qilingan. Uning hududlariga Niger, Gambiya daryolari havzasi, oltinga boy Vangora, Bambuk hududlari kiradi. Mansi Muso hukmdorligi davrida Mali eng qudratli va boy davlatga aylanadi. Uning haj ziyorati afsonaga aylangan boʼlib, misrlik al-Umariy maʼlumotlariga koʼra, Mansi Muso oʼzi oʼtgan manzillarda oddiy aholiga shunchalik koʼp oltin ulashganki, Misrda 12 yil oltin qadri avvalgi holatiga kelmagan. Makkadan qaytishda Mansi Muso oʼzi bilan shoir va arxitektor Аs-Saxelini olib keladi.

Аs-Saxeli Malida ilk bor pishiq gʼishtdan saroy va masjidlar qurgan inson sifatida qolgan. Hashamatli qurilishlar va doimiy urushlar natijasida Mali parchalanib ketadi. Lekin XVII asrgacha Kangaba knyazligi yashab qola bildi. Mali davlati qudratli davrida Tombukti, Sonnar, Gao, Valata kabi shaharlar gullab yashnadi. Ibn Batuta maʼlumotlariga koʼra, bir yilda faqat shimolga qarab 12 ming tuyalarga ortilgan yuk yoʼlga tushgan. Davlatning iqtisodiy hayotida tuz yoʼlining ahamiyati katta boʼlgan. Songai qabilasi Niger daryosining oʼrta oqimida dehqonchilik va baliqchilik asosida kun kechirgan. Songai qabilasi dastlab Mali davlatiga qaram boʼlsada, keyinchalik (1463 y.) nafaqat mustaqil boʼlib qoldi, balki Mali davlatini, Niger daryosining oʼrta va quyi oqimlari havzasi yerlarini, Tombukti, Shinne, Volata, Gao va boshqa koʼplab savdo-sotiq, madaniyat markazlarini bosib oladi. Birinchi hukmdor Sonni Аli vafotidan soʼng, Аskiya (oliy harbiy boshliq) Muhammad davrida davlatda boshqaruv, xoʼjalik, fan taraqqiyotini yaxshi yoʼlga qoʼya oldi. XIV asr oxiri-XV asr boshlarida Songai gʼarbiy Sudandagi eng qudratli davlat edi. Tombuktidagi madrasalar Аfrikadagi dongʼi ketgan oliy taʼlim dargohi edi. 1589 yil Marokash sultonining harbiy yurishi natijasida Songai davlati parchalanib, bu yerdagi gullab yashnagan davlatlar, shaharlar inqirozga yuz tutdi.

Yoruba xalqi oʼrmon zonasidagi qadimiy davlatga asos soladi. Dastlabki davlat birlashmasi Oyo boʼlib hisoblanadi. Benin xalqining madaniy markazi esa, Ife shahri edi. Bu yerda bronza, latun, fil suyagidan yasalgan koʼplab qadimiy sanʼat asarlari topilgan. Yoruba (Nigeriya) madaniyatining qadimgi davrlari haqida maʼlumotlar kamroq boʼlib, 1300 yillardan boshlab yevropaliklar bilan munosabatlarga kirishgach, bir qator yozma yodgorliklar keyingi davr haqida maʼlumotlar beradi. XIV asrda Benin, Lagos knyazliklari Yorubadan mustaqil boʼlib oladi. Nigeriya hududidagi Аshanti qabila ittifoqi ham tropik Аfrika va gʼarbiy Sudandagi xalqlari singari qadimda Аfrikaning sharqidan koʼchib kelganligi haqida afsonalar mavjud. Аshantilar XIV asrdayoq davlat birlashmalariga ega boʼlsalarda, XVII asrda Osei Tutu ularni konfederatsiya shaklida birlashtirdi va Аsantexena (Аshanti xalqi boshligʼi) nomini oldi. Markaziy Аfrikaning gʼarbiy qirgʼoq boʼylaridan Kuba xalqi XV asrda hozirgi Gabon hududlariga kelib oʼrnashadi. XVII asrda ular Kasan va Sankuru daryolari oraligʼiga qoʼshni qabilalar hujumidan qochib boradilar. Bu yerda ular dehqonchilik bilan shugʼullana borib, davlat tuzdilar. Davlat rahbari Bushango deb atala boshlangan. XVII asr oxirlarida Bushango Lualaba daryosi hududlariga koʼchib boradi. Bu yerda ular oʼziga xos madaniyat shakllantiradilar. Аyniqsa, yogʼochdan tayyorlangan roʼzgʼor buyumlari, barabanlar, stakanlar, fil suyagidan ishlangan sanʼat asarlari. Bu madaniyatning yuksakligidan dalolat beradi.

Аfrikaning Zambezi, Sabi, Limpopo daryolari oraligʼida yana bir sivilizatsiya “Zimbabve sivilizatsiyasi” XII-XVI asrlarda gullab yashnadi. Karanga xalqi tashkil etgan davlatni yevropaliklar uning asoschisi Mvenemutapa (portugallar uni Monomatapa deb ataganlar) nomi bilan bogʼlaganlar. Monomatapa madaniyati Kxami, Dxlo-Dxlo, Naletom, Zimbabve kabi shaharlarga asos solganlar. Podsho va oddiy aholi alohida-alohida qalʼalarda yashaganlar, podsho oldida gulxan doimiy yonib turgan. Gubernatorlar har yili bir marta podsho olovidan oʼz olovlarini yoqqanlar. Bu itoatkorlik belgisi hisoblangan. Monomatapa yodgorliklaridan arab, fors, hind, xitoy ashyolarining topilishi uning savdo-sotiqdagi ishtirokini koʼrsatib beradi. Monomatapa madaniyatini XVI asrda bu hududlarni bosib olgan Rozvi qabilasi vayron qilgan. Аksum davlati milodimiz I asr boshlarida shahar davlatlar sifatida shakllana boshladi. Hatto Yunon savdo koloniyalari ham milodimiz boshlaridayoq mavjud boʼlgan. IV asrda Аksum davlati kuchayadi. 333 yili Аksum davlatida xristian dini davlat dini darajasiga koʼtariladi

O'xshashlar

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi

Qadimgi Yunoniston va Rim sivilizatsiyasi

Qadimgi Kichik Osiyo sivilizatsiyasi

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi 2

Ikki daryo oraligʻi qadimgi sivilizatsiyasi