logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Tarix
  4. O’rxun-Enasoy obidalari

O’rxun-Enasoy obidalari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

518.5 KB
Ko'chirib olish
O’rxun-Enasoy obidalari O`rxun-Enasoy obidalari 5-7 asrlarda qadimgi turk tilidagi va yozuvidagi tarixiy yodgorlik sifatida qadrli. Mo`g`ulistondagi O`rxun va Janubiy Sibirdagi Enasoy daryolari sohillarida topilgani uchun ham shunday nomlangan. Mo`g`ulistondan Shimoliy dengizlargacha, Uraldan Saxalinga qadar davom etgan hududda shu yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda 15 asrda ham O`rxun yozuvidan foydalanilgan. O`zbekiston hududida (Farg`ona, Surxondaryo v.b. joylar) dan 20 dan ortiq turkiy-run yozuvi yodgorliklari topilgan. O’rxun-Enasoy obidalari Yirik O`rxun bitiklari Kultigin, Bilga xoqon, To`nyuquq va boshqa bu yozuvdagi yodnomalar (mas. Irq bitigi) adabiy manba sifatida qahramonlik qissa va dostonlariga mazmunan yaqin keladi. Kultigin bitiktoshi 732 y. Turk xoqonligi (551—745)ning lashkarboshisi sharafiga o`rnatilgan. Bitiktosh ikki qismdan: Kichik va Ulug` bitikdan (muallifi Yo`llig tigin) iborat. Vatan manfaati yo`lida xizmat qilish, mamlakatning mustahkam, osoyishta bo`lishi uchun kurash bitikoshlarda bosh maqsad ekani aytiladi. Asarda Tabg`ach, Tibet, Sug`d, Turgash, Qirg`iz kabi joy nomlari tilga olingan. Enasoy bitiklari marsiya va madhiya janrlarining qadimgi turk adabiyotidagi ildizlari haqida tasavvur beradi. O’rxun-Enasoy obidalari Bitiktoshlar 19 asr oxirlarida topilib, U.Tomsen tomonidan o`qilgan va ilmiy muomalaga kiritilgan. Ba`zi yodgorliklar deshifrovka qilingan emas. AQSh, Polsha, Vengriya, Finlyandiya va Turkiyada ham o`rganilgan. Rossiyada V.Radlov, S.Malov, I.Stebleva ishlari ma`lum. O`zbekistonda Fitrat, A.Qayumov, N.Rahmonov v.b. asardan namunalar va tadqiqot ishlarini chop qildirgan. TO'NYUQUQ BITIKTOSHI • Mazkur obidalarning topilishi O'rxun hamda Enasoy daryo- larining havzalari bilan bog'liq. • O`rxun- Enasoy yodgorliklari dastlab O'rxun, Selenga va Toli daryolari atrofidan, Shimoliy Mo'g'ulistondan Shimoliy Mo`g`ulistonda toshga bitilgan obidalar shaklida topildi. • O`rxun-Enasoy obidalari “tosh bitiklari” deb ham yuritiladi. Buning sababi ko'pgina yodgorliklarning qabr toshlariga o'yib yozilgan. • «To'nyuquq» bitiktoshi 2 ta ustunga yozilgan. Ularning biri 170, ikkinchisi 160 sm dan iborat. Bu yodgorlikni Yelizaveta Klemens 1897- yilShimoliy Mo'g'ulistonda turmush o'rtog'i Dmitriy Klemens bilan birgalikda izlab topgan. Bitiktosh Ulan-Batordan 66 km Janubi-Sharqdagi Bain — Sokto manzilidan topilgan va hozir ham shu yerda saqlanadi. KUL TIGIN BITIKTOSHI • «Kul Tigin» bitiktoshi marmardan ishlangan, balandligi 3 m 15 sm, qalinligi 41 sm, tub qismi 1 m 24 sm bo'lib, yuqoriga tomon torayib borgan. Yodgorlikni rus ziyolisi N.M.Yadrinsev(1842-1894) 1889-yili Mo'g'ulistonning Kosho Saydam vodiysidagi Ko'kshin — O'rxun daryosi qirg'og'idan topgan. U Ulan-Batordan 400 km janubda, Qora Balgasun shahri xaroba- laridan 40 km shimolda joylashgan. Yozuvlar o'ngdan chapga va yuqoridan pastga qarab bitilgan. • «Bilga xoqon» bitigini ham N.M. Yadrinsev topgan. U Kul Tigin bitiktoshidan 1 km janubi-g'arbga o'matilgan. Uning bo'yi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qalinligi 72 sm, bitiktosh ag'darilib, uchga bo'lingan va ayrim satrlari nurab, yozuvlari ham zarar ko'rgan. U 80 satrdan iborat. «Bilga xoqon» bitiktoshida «Kul Tigin» bitiktoshidagi 41 satr takrorlangan. • Oldinga — kun chiqarga, o'ngga - kun yurishga, orqaga yerdagi xalqlar hammasi menga qaraydi. Bu bitiktosh Eltarish xoqonning o'g'li Bilga xoqonning inisi Kul Tigin sharafiga qo'yilgan. Boshqa barcha bitiklardan farqli ravishda uni yozgan muallif nomi bizgacha yetib kelgan. Bu Yo'llug' Tigindir. Yo'l lug' Tigin turkiy xalqlarning nomi saqlanib qolgan eng qadimiy yozuvchilardan biri bo'lgan. Bu bitiktosh 732-yilda yaratilgan.

O'xshashlar

Dunyo obidalari
Turkiy bitiklarda davlatchilik g’oyalari (dars ishlanma)
Yurtimizning tarixiy obidalari
Yunon tarixchilari asarlarida qadimgi O’rta osiyo tarixi masalasining yaratilishi
O’zbekistonning tarixiy yodgorliklari va obidalari