O’rta Osiyo shaharlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi - Tarix - Slaydlar

O’rta Osiyo shaharlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

29.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6914.638671875 KB

Ko'chirib olish

O’rta Osiyo shaharlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi

1.Xorazm vohasida shaharlarining paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi. 2.Zarafshon vohasi qadimiy shaharlari. 3.Qashqadaryo va Surxondaryo shaharlari tarixi. 4.Toshkent va Farg’ona vodiysi shaharlari paydo bo’lish tarixi. Reja:

Xorazm O'rta Osiyodagi eng qadimgi madaniyat markazi serunum vohalardan biri. U hozir paxtachilik sohasidagi erishgan yutuqlari tufayli mash'al viloyatga aylandi. Uning tarixi zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da miloddan avvalgi IX — X asrlarda qayd etilgan.Bu viloyat tarixi va uning toponimikasi haqida fikr yuritilganda o'quvchilarga, avvalo, «Xorazm» so'zining etimologiyasi haqida batafsil ma'lumot berish zarur.O'qituvchi bir qator viloyatlar tarixi va uning rayon, qishloq va ovullari nomlarining kelib chiqish manbalari ustida to'xtalar ekan, Xorazm viloyati rayonlari, qishloq va ovullarining nomlari toponimikasiga ham batafsil to'xtalishi lozim. Masalan «XII —XIII asrlarda Xorazm davlatining kuchayishi» mavzusi quyidagi mavzuchalarga bo'lib o'rganilsa maqsadga muvofiq bo'ladi.

Hazorasp — shu nomli rayon markazi. Hazorasp so'zining ma'nosi quyidagi cha: Hazor degani fors- tojik tilida «ming», asp degani “ot” ya'ni ming ot degan ma'noni bildiradi. Hazorasp Xorazmning janubiy chegara qal'asi bo'lib, unda ming otliq saqlangan. Dushman hujum qiladigan bo'lsa, Hazorasp qal'asi zarbani birinchi bo'lib o'ziga olgan. Xivadan madad kelgunga qadar dushman bilan kurashgan. Asta-sekinlik bilan qal'a ichida aholi ko'payib, qal'adan tashqarida o'rnasha boshlagan. Qal'adan bir necha kilometr beriroqda ham qishloq qurila boshlagan.

Xo'jayli — XII — XIII asrlarda barpo qilingan. Xo'jayli so'zining leksik mazmuni xo'jarlar, ya'ni katta er egasi bo'lgan kishilar ma'nosidadir. Xo'jayli so'zini xo'ja eli degan xalq nomidan olingan, deb ta'riflaydi sharqshunos olim B. A. Ahmedov.

Urganchda joylashgan- To’rabekxonim maqbarasiKoʻhna Urganch 10 – 14-asrlarda Xorazm davlatining poytaxti boʻlib, Xorazm va Movarounnahrda eng katta shaharlardan biri edi. Asl nomi Gurganj, arab geograflari asarlarida Jurjoniya deb tilga olinadi. Miloddan avval 1-asr Xitoy solnomasida Yuye-Gan yoki Yuye-Szyan shaklida qayd qilingan. 10-asrning 2- yarmida markazi Gurganjda boʻlgan mustaqil amirlik vujudga kelib, u Kat shahridagi xorazmshohlar bilan raqobat qila boshladi. 995 yilda Gurganj amiri Maʼmun ibn Muhammad Katdagi xorazmshohlar sulolasini tugatib, oʻzini Xorazmshoh deb eʼlon qildi (995–997). Oʻsha vaqtdan Gurganj Xorazm davlatining yagona poytaxti boʻlib qoldi va 11 – 12-asrlarda bu yerda madaniyat va sanʼat ravnaq topdi.

Xiva o‘z tarixida gullab yashnashni ham, qulashni ham boshdan kechirdi. Shahar Ahamoniylar davlati tomonidan bosib olingan. 305-yildan 995- yilgacha Xiva Xorazm davlating tarkibiga kirgan.IX-XI asrlar davomida Xivani bir qancha qudratli sulolalar boshqargan. Shahar madaniyat va ma’rifat markazi bo‘lgan. Bu yerda astronomiya, matematika, kimyo va boshqa sohalarda ko‘plab o‘quv muassasalari va yirik ilmiy markazlar mavjud edi.latining tarkibiga kirgan.

Buxoro — qadimiy, tarixiy, yodgorliklarga boy shahar. Narshaxiy Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat us — Sufriya, ya'ni «Mis shahar», Madinat o't — tujjor, ya'ni «Savdogarlar shahri» degan nomlari borligini aytadi: «Buxoro, — deb davom etadi tarixchi,— degan nom u nomlarning hdmmasidan ma'qulroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko'p nomga ega emas. Bir xddisda Buxoro nomi Foxira bo'lib qolgan. CHunki «Qiyomat» kuni Buxoro shahri o'zida shahidlarning ko'pligi bilan faxr qiladi» Buxoroning Foxira deyilishi dinga qorilgan afsona, albatta, ikkinchidan, arab grafikasi oqibatidir. Buxoro nomi «Abdullanoma» va boshqa bir qator asarlarda «Vixara» tarzida keltirilib, otashparastlar ibodat qiladigan joy ta'riflanadi. Uning etimologiyasi xam bor.

Buxoro — sanskritcha vixara so'zidan olingan bo'lib, «ibodatxona» ma'nosini bildiradi, degan fikr bor. V. A. Livshitsning fikricha, vixara so'zi so'g'd tilida parxar shaklida kirgan. Hofizi Tanish Buxoriyning yozishicha, «Buxoro» so'zi buxor so'zidan kelib chiqqan bo'lib,O'tparastlar tilida «ilm makoni» demakdir. Bu talaffuz uyg'ur va xitoy butparastlarining tiliga yaqindir, chunki (ularda) sig'inish joylari bo'lgan ma'budalarni «buxor» deb ataydilar. Buxoro shaxrining nomi aslida Lumijkat bo'lgan (Hofizi Tanish Buxoriy, «Abdullanoma», Buxorotoponimi yolg'iz emas. XI — XII asrlarda Balx shahri atrofida Navbahor ibodatxonasi bo'lgan. Navbaxor «erta bahor» emas, balki «YAngi ibodatxona» demakdir. Buxoro shahri etimologiyasi bilan Hindistondagi Bixar shtatining etimologiyasi birdir (V. A. Nikonov). V. V. SHostakovich Sibirdagi Buxoro nomli daryoni tilga oladi.

Afrosiyob — Samarqand shaxrining dastlabki nomi. Hozir arxeologiyaga oid kurikxona shu tepalikdan topilgan arxeologiyaga oid topilmalar Samarqandning yoshini aniqlashda asos bo'lib xizmat qiladi. Sug'dcha par siyov (par siyoh ob) — qora suv tepaligi degan ma'noni bildiradi. YA. G'. G'ulomovning fikricha, Solor, Kaykovus, Zolariq va Afrosiyob nomlari «SHohnoma» kitobi ta'siri ostida maydonga kelgan bo'lsa kerak .

So'g'd, So'g'diyona — Zarafshon va Qashqadaryo vohalarini o'z ichiga olgan tarixiy o'lka. Dastlab eron shahanshohi Doriyning mixxatida (miloddan oldingi VI asr) tilga olingan. O. I. Smirnova va nemis sharqshunosi I. Markvartlarning yozishicha, «so'g'd» so'zi umumeron tillariga xos «sux» so'zidan olingan bo'lib, «yaltiramoq», «yonmoq», «nur sochmoq» degan ma'noni bildiradi. «Giyos al-lug'at» va boshqa qadimiy lug'atlarda suv to'planib qoladigan pasttekislik «so'g'd» deyiladi. SHarqshunos V. L. Vyatkin keltirgan ma'lumotlarga qaraganda maxalliy xalq sug'oriladigan, unumdor pastlik erlarni «sug'ud» deb atagan. Tarixchi olima O. I. Smirnova «Katalog monet s gorodisha Pendjikent» degan asarida sug'ud so'zi tojikcha «so'g'ud», ya'ni «sersuv obod joy» ma'nosini bildiradi, deydi.

Qarshi — shahar nomi. Qashqadaryo viloyatining ma'muriy markazi. Qarshi O'zbekistonning eng ko'hna shaharlaridan biri. U Grek — Baqtriya davlati davridan beri mavjud. SHahar XIV asrgacha Naxshab deb atalgan. Arablar bu maxdlliy nomni buzib Nasaf deb ishlatgan bo'lsa kerak. Hozirgi Qarshi XIV asrning birinchi yarmida voha o'rtasida Samarqand, Buxoro, Afg'oniston, Hindiston va SHarqdagi boshqa qo'shni mamlakatlardan keladigan yo'llar ustida qurilgan. CHig'atoy naslidan bo'lgan Kepakxon (1309 — 1326) Qashqadaryo vodiysiga o'rnashgan eski Naxshabdan ikki farsax narida o'ziga saroy qurgan. Saroy Mo'g'ul tilida Qarshi deb ataladi. Qarshi «SHoh qal'asi» degan ma'noni ham bildiradi, deyishadi.

Surxondaryo — tojik tilidan olingan bo'lib, «surx» — qizil, ya'ni Qizil daryo demakdir. Surxondaryo bosh oladigan tog' tizmalari, daralar, tog' jinslarida qizil ranglar mavjud. Suv bu jinslarni o'zi bilan oqizib kelganligi sababli qizil tusli tuyuladi. SHuning uchun erli xalq — qizil daryoni tojik tilida «Surxondaryo» deb atashgan.

Termiz — Grek — Baqtriya davlati davrida Termiz «Tarimita» nomi bilan, Makedonskiyning istilochilik davrida «Aleksandriya» deb atalgan. Somoniylar davrida «SHaxri somoniy» deb ham atalgan. X asrning oxirida shaxar yana Termiz deb ataladi. Termiz nomi «Avesto» yozuvlarida tilga olinadi. Termiz shahri tarixi xaqida ayrim afsonalar mavjud. Aytishlariga qaraganda, grek askarlari shaharni bir necha kun qamal qilib turgan. SHaxar mustaxkam baland devor bilan o'ralganligi tufayli shaharni ololmay, oxiri hiyla ishlatganlar — shahar boshliqlarini qo'lga olib, qarshilik ko'rsatganlarni esa katta bir masjidga qamab, o't qo'yib yuborganlar. SHaxar dushmanlar qo'liga o'tgach, aholi masjiddagilarga achinishib, biror kishi yoki tirik jon qoldimi? — deb chaqirganlar. SHunda masjid ichidan «biz tirikmiz», degan sado chiqqan. «Biz tirikmiz» degan so'z bora-bora «termiz» bo'lib ketgan deyishadi. Albatta, bu afsona haqiqatdan uzoq. SHahar dastlab Tarmita, Tarmeta deb talaffuz etilgan.

Farg'ona vodiysida eng katta, serxosil, qadimdan paxta etishtirib kelayotgan, O'zbekistonning gullagan viloyatlaridan uchtasi, ya'ni Andijon, Farg'ona va Namangan.

Andijon — O'zbekistonning xushmanzara va qo'hna shaharlaridan biri. U Farg'ona vodiysining j anubi- sharqida j oylashgan. SHahar nomining kelib chiqishi to'g'risida bir qancha fikrlar bor. Bir afsonada aytilishicha, shaharning nomi Afrosiyob noibining qizi Andijon nomidan kelib chiqqan deyiladi. Boshqa bir rivoyatda bu so'zning birinchi qismi «Andi» — shaharga asos solgan kishining nomi, ikkinchi— «jon» qismi esa jon degan ma'noni anglatadi, deyiladi. Birovlar qachonlardir bu erlarni «andi — hind» lar ishg'ol qilganlar, bu hindlar makoni deydilar. YAna bir guruh kishilar esa «Andi» shaharga asos soluvchi, «jon» esa baxsh etmoq demakdir, deyishadi. YAna bir guruh kishilar karvon yo'lida ketayotganda qaroqchilar xujum qilib «O'nta jonni» o'ldirganlar. Andijon so'zi o'nta jon so'zining buzilganligidan kelib chiqqan, deb ta'kidlaydilar. X asrda yashagan arab geografi va sayyohi Ibn Havkal Andijon shahri to'g'risida «Dehqonchiligi rivojlangan shahdr, iqtisodiy va siyosiy jihatdan ham rivojlangan, katta hunarmandlar shahri» deb yozgan.

Qadimgi manbalarda hozirgi Toshkent o'rnida 2000 yil ilgari yirik obod shahar bo'lganligi qayd qilingan. Arxeologik qazish natijasida Toshkent hududidan 2000 yil ilgari yasalgan sopol idishlar, bronza, oyna va turli mamlakatlarning tangalari topilgan. Biroq hozirgacha Toshkentning o'sha davrdagi nomi aniqlanmagan. Toshkent V — VIII asrlarda CHoch, SHosh, SHoshkent, Binkent deb atalib kelgan va ayni vaqtda shu nomdagi feodal davlatning poytaxti bo'lgan. Buyuk ipak yo'lida joylashgan Toshkent Evropa mamlakatlarining Hindiston va Xitoy bilan olib borgan turli aloqalarida muhim rol’ o'ynagan.VI asrda turk xoqonligi tarkibiga qo'shib olingan. Turklar shaxarni zabt etgach, uning atrofini kuchli mudofaa devorlari bilan o'rab olganlar. Arxeologik qazish vaqtida topilgan ishlab chiqarish qurollari va ro'zg'or buyumlari bu erda yuksak madaniyat bo'lganligidan dalolat beradi. Toshkent

IX — X asrlarda Toshkent Somoniylar davlati, X asr oxirlaridan XIII asr boshigacha Qoraxoniylar va Qoraxitoylar davlatlari tarkibida bo'lgan. Qadimiy manbalardan bay on qilinishicha, Toshkent bu davrda qal'a, ichki va tashqi shahardan iborat bo'lib, atrofi bir necha qator mudofaa devori bilan o'ralgan. SHaharda kulolchilik, o'q-yoy, gazlama, gilam, chodir hamda charm mahsulotlari ishlab chiqarish rivojlangan.

O'xshashlar

Arab davlatlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Yevropa sivilizatsiyalarining paydo bo’lishi

Insoniyatning paydo bo’lishi va ilk gominitlar

O’rta Osiyo olimlari

Antik davrda ilmiy tafakkurning paydo bo’lishi