Mustaqillik yillarida O’zbekistondagi maʼnaviy va madaniy taraqqiyot - Tarix - Slaydlar

Mustaqillik yillarida O’zbekistondagi maʼnaviy va madaniy taraqqiyot

Yuklangan vaqt:

01.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

13476.259765625 KB

Ko'chirib olish

MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONDAGI MAʼNAVIY VA MADANIY TARAQQIYOT • 1. Mustaqillik yillarida milliy urf-odatlar, qadriyatlar va anʼanalarning qayta tiklanishi. • 2. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning ajdodlar merosi va milliy qadriyatlarni tiklash borasidagi xizmati. • 3. Shaharlar – ilm-fan, madaniyat va maʼnaviyat maskani. Toshkent – “Islom madaniyati poytaxti”. • 4. Mustaqillik yillarida madaniyat va sanʼatning taraqqiyoti. Beshta tashabbus va uning yuksak maʼnaviy madaniyatni taʼminlashdagi o‘rni. • 5. O‘zbekistonda millatlararo va dinlararo munosabatlardagi barqarorlikni taʼminlash borasidagi davlat siyosati.

Madaniyat – bu jamiyatlarni birlashtiruvchi ishonchlar, xulq- atvorlar, qadriyatlar va amaliyotlarning murakkab tarmog‘i. U til va urf-odatlardan tortib, san'at, qonun va bilim tizimlariga qadar hamma narsani o‘z ichiga oladi. Har bir jamiyat o‘ziga xos madaniyatni rivojlantiradi, bu esa shaxslar va ularning o‘zaro munosabatlari, shuningdek, atrof-muhit bilan qanday o‘zaro munosabatda bo‘lishlarini shakllantiruvchi yo‘l- yo‘riq vazifasini bajaradi.

Dunyo bo‘ylab madaniyatlar turli- tuman bo‘lsa-da, ular umumiy elementlarni o‘z ichiga oladi: Qadriyatlar va Ishonchlar : Asosiy tamoyillar, harakatlar va qarorlarni boshqaradi. Ramslar : Belgilangan ma'noga ega bo‘lgan narsalar, imo-ishoralar yoki so‘zlar. Til : Har bir madaniy guruhga xos bo‘lgan aloqa vositasi. Me’yorlar : Ma’lum bir jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor va o‘zaro munosabat qoidalari.

Moddiy va Nomoddiy Madaniyat Moddiy madaniyat bir jamiyat tomonidan yaratilgan, ulashilgan va qadrlangan madaniyatning barcha moddiy jihatlarini o‘z ichiga oladi. Moddiy madaniyatga sopol buyumlar , zargarlik buyumlari , asboblar kabi san’at asarlari hamda binolar , texnologik qurilmalar kabi yirik inshootlar misol bo‘la oladi. Ushbu madaniyat ko‘pincha jamiyat tarixini va texnologik taraqqiyotini aks ettiruvchi ko‘rinadigan eslatmadir. Misol : Qadimgi Misrda monumental tuzilmalar, masalan, piramidalar , misrliklarning me’morchilik, ruhiy va texnologik yutuqlarini aks ettiruvchi belgilar hisoblanadi.

Nomoddiy Madaniyat Nomoddiy madaniyat esa bir jamiyatning fikrlash tarzini va yashash uslublarini shakllantiruvchi moddiy bo'lmagan jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bu qadriyatlar va ishonchlar dan tortib, xulq-atvorni boshqaruvchi me’yorlar , til va muhim hayotiy voqealarni nishonlashga bag‘ishlangan marosimlar gacha keng qamrovni o‘z ichiga oladi. Misol : Yapon madaniyatida “Wa” (uyg‘unlik) tushunchasi ijtimoiy munosabatlarga ta’sir qiladi, bunda insonlar tinchlikni saqlashga va ziddiyatlardan qochishga harakat qiladi. Ushbu qadriyat turli muhitlarda, oilaviy hayotdan tortib ish aloqalarigacha xatti- harakatlarni shakllantiradi.

Ommaviy Madaniyat Ommaviy madaniyat (yoki “pop- madaniyat”) keng tarqalgan va osonlik bilan qabul qilinadigan ko‘ngilocharlik, moda, til va texnologiya shakllarini o‘z ichiga oladi. Ko‘pincha ommaviy axborot vositalari orqali tarqatiladi va keng jamoatchilikning qiziqish va didini aks ettiradi, shu jumladan musiqa, filmlar, sport va ijtimoiy tarmoqlar dagi tendentsiyalarni ham. Misol : Gollivud filmlarining ta’siri ommaviy madaniyatning Amerika nuqtayi nazariga global e’tiborni tortib, modaga, turmush tarzi va hatto kayfiyatlarga ta’sir qiladigan bir shaklini yaratdi.

YUQORI MADANIYAT Yuqori madaniyat esa murakkab did va amaliyotlar bilan bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha yuqori qatlamlarga tegishli deb hisoblanadi. Yuqori madaniyatga opera, balet, klassik musiqa va nozik san’at ko‘rgazmalari kiradi, bu madaniy boylikdan bahramand bo‘lish uchun o‘ziga xos bilim yoki qadrlash talab etiladi. Qiziqarli fakt : Ko‘plab G‘arbiy jamiyatlarda “yuqori madaniyat” atamasi faqat elita vakillariga moslashgan faoliyat va san’at turlarini ajratadi, lekin zamonaviy sa’y-harakatlar yuqori madaniyatni kengroq auditoriyaga yetkazishga intiladi.

FOLK MADANIYAT Folk madaniyat - bu mahalliy yoki qishloq jamoalarida avloddan- avlodga o‘tib keladigan an’anaviy urf-odatlar, rasm-rusumlar va e’tiqodlardan iborat. Ushbu urf- odatlar ko‘pincha ma’lum bir hudud yoki etnik guruhga xos bo‘lib, mahalliy tarix, atrof-muhit va ijtimoiy tuzilmalarni aks ettiradi. Misol : AQShdagi Amish jamoasi oddiylik va o‘z-o‘zini ta’minlashga katta ahamiyat beradigan bir folk madaniyatga ega bo‘lib, zamonaviy texnologiyadan voz kechib, an’anaviy hayot tarzini davom ettiradi.

Submadaniyatlar Submadaniyatlar katta madaniyat ichida o‘ziga xos qiziqishlari, e’tiqodlari yoki hayot tarziga ega bo‘lgan guruhlardir. Ushbu guruhlar o‘ziga xos me’yorlar, ramslar va an’analar yaratib, kengroq jamiyatning bir qismi bo‘lib qoladi. Misol : AQShdagi skateboarding madaniyati o‘z uslubi, tili va madaniyati bilan ajralib turadi. Skeytbordchilar o‘zlarining maxsus terminlari, texnikalari va kiyinish uslubiga ega.

Qarama-qarshi Madaniyatlar Qarama-qarshi madaniyatlar submadaniyatlardan farqli o‘laroq, asosiy jamiyatning qabul qilgan normalari va qadriyatlariga faol qarshi chiqadi. Ular ko‘pincha hukmron madaniyatga nisbatan muqobil turmush tarzini shakllantirishga harakat qiladi. Misol : 1960-yillarda hippi harakati Amerika jamiyatining an’anaviy qadriyatlariga qarshi chiqib, tinchlik, sevgi va jamoviy yashashni targ‘ib qildi.

Global va Ommaviy Madaniyatning Globallashgan Dunyo Sharoitida Roli • Ommaviy axborot vositalari, xalqaro savdo va aloqa texnologiyalarining tarqalishi global madaniyat hissini paydo qildi – bu milliy chegaralarni kesib o‘tuvchi umumiy madaniy murojaatlarni yaratmoqda. Hozirda dunyoning turli joylarida yashovchi odamlar bir xil filmlarni tomosha qilishadi, bir xil musiqani tinglashadi va bir xil sport tadbirlarini kuzatishadi. Bu esa har xil madaniy xususiyatlarga ega insonlarning bir-biri bilan bog‘lanishi uchun umumiy zamin yaratadi.

Ommaviy Madaniyat Ommaviy madaniyat ommaviy axborot vositalari orqali yaratiladi va keng miqyosda iste'mol qilinadi, bu esa madaniy mahsulotlarni keng jamoatchilikka yetkazishni osonlashtiradi. Ommaviy madaniyat jamoatchilik fikrini shakllantirib, televideniye, kino, yangiliklar va internet orqali ma’lum qadriyatlarni targ‘ib qiladi. Misol : Ingliz tili ommaviy axborot vositalari, xalqaro biznes va internetning ta’siri tufayli asosiy global tilga aylangan bo‘lib, turli madaniyat vakillarining muloqot qilishiga imkon yaratmoqda.

Madaniy Gomonizatsiya Globallashuv madaniy almashinuvni targ‘ib qilish bilan bir qatorda madaniy gomonizatsiyaga ham olib keladi. Bu jarayonda mahalliy madaniyatlar o‘ziga xosligini yo‘qotadi. Masalan, global tez ovqatlanish tarmoqlari mahalliy oziq-ovqat an’analarini almashtiradi va Gollivud filmlari mintaqaviy kinematografiyani siqib chiqarishi mumkin. Qiziqarli fakt : Gomonizatsiyaga qarshi kurashish uchun YuNESKO madaniy amaliyotlarni, masalan, yoga, fransuz gastronomiyasi va argentina tangosi ni “nomoddiy madaniy meros” sifatida e’lon qilib, ularni saqlashga undamoqda.

Tarixiy Madaniyatga Ta’sir Etuvchi Omillar 1. Iqlim va geografiya : Odamlarning yashash joyidagi tabiiy sharoit madaniyatning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 2. Resurslar va texnologiyalar : Mavjud texnologiyalar va resurslar jamiyat madaniyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. 3. Savdo va aloqa yo‘llari : Savdo va madaniy aloqalar madaniyatning rivojlanishida va o‘zaro ta’sirlar orqali boyishida asosiy omillardan biridir. Misol : Ipak yo‘li orqali Sharq va G‘arb madaniyati o‘rtasida savdo va madaniy aloqalar o‘rnatilib, bu turli xalqlarning san’at, ilm-fan, til va diniy e’tiqodlarni boyitgan.

Madaniyatning eng boy ifodalaridan biri san’at, musiqa va raqs kabi ekspressiv shakllarda namoyon bo‘ladi. Bu ekspressiv shakllar inson his- tuyg‘ularini, e’tiqodlarini va fikrlarini aks ettirishda muhim ahamiyatga ega. San’at : Ranglar, shakllar va naqshlar orqali madaniyatlar o‘ziga xos badiiy ifodalarga ega bo‘lgan. Masalan, islomiy madaniyatda geometrik naqshlar va yozuv uslublari keng tarqalgan. Musiqa : Turli xalqlarda musiqa turli shakllarda rivojlangan va ba’zan diniy, ba’zan esa tantanali marosimlar uchun qo‘llanilgan. Raqs : Raqs orqali turli madaniyatlar o‘z an’analari va qadriyatlarini ifodalashgan, bu esa xalq madaniyatining ajralmas qismi hisoblangan.

Globalizatsiya va Madaniyatlararo Ta’sir • Globalizatsiya dunyo bo‘ylab madaniy almashinuvni tezlashtirdi, bu esa turli madaniyatlar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘q qilishga olib keldi. Turli mamlakatlar o‘rtasidagi savdo, texnologik yangiliklar va ijtimoiy media orqali madaniy almashinuv yanada tezlashdi. • Madaniyatlararo Ta’sirning Yaxshi va Salbiy Tomonlari • Yaxshi tomonlari : Bu madaniyatlararo tushunishni kuchaytiradi va yangi g‘oya va texnologiyalarni tez tarqalishiga imkon yaratadi. • Salbiy tomonlari : Mahalliy madaniyatlarning yo‘qolishiga va global madaniy homogenizatsiyaga olib kelishi mumkin. • Misol : G‘arbiy madaniyatning mashhurligi tufayli dunyo bo‘ylab fast- food restoranlari, moda tendentsiyalari va musiqa uslublari tez tarqaldi, ammo ba’zi mahalliy madaniyatlar yo‘qolish xavfi ostida qoldi.

Madaniy O’zlikva Etnik Madaniyatlar Madaniy o’zlik– bu insonning o‘z madaniy kimligini his qilishi. O‘z etnik guruhiga yoki mahalliy madaniyatga sadoqat, e’tiqod va amaliyotlar orqali ifodalanadi. Har bir etnik guruh o‘ziga xos madaniyatga ega bo‘lib, unda milliy til, kiyinish uslubi, an’anaviy bayramlar va boshqa o‘ziga xos urf- odatlar mavjud. Misol : O‘zbekiston madaniyatida Navro‘z bayrami xalqning o‘ziga xos qadriyatlari va milliy identifikatsiyasining bir qismidir .

Madaniyat Tarixining Boshlanishi Ibtidoiy Madaniyat Ibtidoiy davrlarda insonlar tabiatdan foydalanishni o‘rgangan va uning qonuniyatlariga asoslanib yashagan. Ushbu davrda maktab yoki yozuv kabi tushunchalar bo‘lmagan, shuning uchun ular bilim va ko‘nikmalarini og‘zaki an’analar orqali bir-birlariga yetkazganlar. Misol : Ibtidoiy san'at namunalaridan biri sifatida ibtidoiy odamlarning g‘or devorlariga chizgan tasvirlarini ko‘rsatish mumkin. Bu tasvirlar orqali ular o‘z yashash muhitini ifodalagan va o‘z hayotiy hikoyalarini avlodlarga qoldirganlar.

Qadimgi sivilizatsiyalarning Madaniyati • Qadimgi sivilizatsiyalar paydo bo‘lishi bilan madaniyat ham yanada rivojlanib bordi. Daryo vodiylarida joylashgan qadimgi Misr, Mesopotamiya, Hind vodiysi va Xitoy sivilizatsiyalari bu davrning eng yorqin madaniy namunalari hisoblanadi. Ushbu madaniyatlar yozuv, diniy e’tiqod, me’morchilik va san’at sohalarida sezilarli yutuqlarga erishganlar.

Misr Madaniyati Misr madaniyati o‘zining piramidalar, mumiyalar va ma’budlarga sig‘inish bilan ajralib turadi. Ular o‘limdan keyingi hayotga e’tiqod qilgan va murakkab diniy marosimlarni o‘tkazishgan. Misr yozuvi, iyeroglif, yozuvning ilk namunalari sifatida keng tanilgan. Misol : Misr piramidalari qadimgi dunyoning yetti mo‘jizalaridan biri sifatida tarixda muhrlangan.

Mesopotamiya Madaniyati Mesopotamiyada ilk shahar- davlatlar paydo bo‘lib, ular yozuvni (sumer yozuvi) kashf etgan. Bu madaniyat astronomiya va matematikada sezilarli yutuqlarga erishgan. Qiziqarli Fakt : Mesopotamiya xalqlari matematik hisoblashda 60 asosli son tizimini qo‘llaganlar va bu tizim bugungi kundagi soat va burchak o‘lchovlarida ham saqlanib qolgan.

Antik Davr va Yunon- Rim Madaniyati Antik davr madaniyati, ayniqsa qadimgi Yunoniston va Rimda o‘zining san’at, falsafa, sport va demokratiya kabi qadriyatlari bilan tanilgan. Ushbu davrda madaniyatni rivojlantirishda bilim va tafakkur asosiy o‘rinni egallagan. Yunon Madaniyati Yunon madaniyati falsafa, san’at, sport va demokratik boshqaruv kabi sohalarda rivojlanishning asosini yaratdi. Bu davrda Aflotun , Aristotel kabi buyuk faylasuflar, Gomer kabi yozuvchilar va Olimpiya o‘yinlari kabi sport tadbirlari tashkil etilgan.

Rim Madaniyati Rim imperiyasi madaniyati huquq tizimi, me’morchilik, san’at va harbiy sohalarda rivojlangan. Rim imperiyasi keng hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatgan va o‘z madaniyatini tarqatgan. Misol : Rim me’morchiligi Kolizey, akveduklar va yo‘l tizimi bilan ajralib turadi va hozirgi kungacha qadriyat sifatida saqlanib qolgan. Qiziqarli Fakt : Qadimgi Rimda bugungi kundagi ko‘prik, akveduk va yo‘llar infratuzilmasi asoslari yaratilgan bo‘lib, ular bugungi zamonaviy muhandislikka ilhom bo‘lgan.

O‘rta Asr Madaniyati O‘rta asrlar davrida madaniyat diniy e’tiqod va cherkov tomonidan boshqarilgan. Bu davrda san’at, ilm- fan va falsafada diniy ta’sirlar kuchli bo‘lgan. Feodalizm tizimi kuchaygan va madaniyat asosan qishloq xo‘jaligi va ritsarlar jamiyatiga asoslangan. O‘rta Asr Yevropasi Yevropada O‘rta asr davrida gotika va romanesk me’morchilik uslublari keng tarqaldi. Cherkovlar, qasrlar va qabr toshlari o‘sha davr madaniyatining o‘ziga xos namunalari hisoblanadi. Yevropa madaniyatida cherkov san’at va ma’rifatni rivojlantiruvchi asosiy kuch bo‘lgan.

Islom Madaniyati O‘rta asrlarda Islom madaniyati ham katta rivojlanishga erishdi. Bag‘dod, Damashq, Kordova kabi shaharlar ilm-fan, san’at va me’morchilik markazlariga aylangan. Musulmon olimlari matematika, tibbiyot, astronomiya va kimyo sohalarida muhim kashfiyotlar qilishgan. Qiziqarli Fakt : Musulmon olimlari tomonidan yaratilgan algebra va boshqa matematik uslublar hozirgi kundagi ilmiy tadqiqotlarda qo‘llanilmoqda .

Yangi Davr va Zamonaviy Madaniyat Yangi davrda yevropaliklarning kashfiyotlari va sanoat inqilobi tufayli madaniyat yana katta o‘zgarishlarga uchradi. Madaniyat yanada kengayib, turli xalqlar va millatlar o‘rtasidagi madaniy almashuv kuchaydi. Renessans Davri Renessans davri san’at, ilm-fan va adabiyotda yangilanish davri bo‘lib, qadimgi yunon va rim merosiga qaytish sifatida qaralgan. Bu davrda Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael kabi buyuk rassomlar va olimlar ijod qilgan. Misol : Leonardo da Vinchining "Mona Liza" kartinasi Renessans davrining eng mashhur san’at asarlaridan biri hisoblanadi.

Zamonaviy Madaniyat Sanoat inqilobidan keyin madaniyat yangi qirralarni ochdi. Kino, fotografiya, moda, musiqa va texnologiya orqali madaniyat globallashdi va xalqaro miqyosda keng tarqala boshladi. Bugungi kunda internet va ommaviy axborot vositalari orqali madaniy axborotlarning global tarqalishi madaniyatlarning birlashishiga olib kelmoqda. Qiziqarli Fakt : Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar va internet tufayli dunyoning eng chekka hududlaridagi madaniyatlar haqida ham ma’lumot olish osonlashdi.

Sharq Madaniyatining Tarixiy Shakllanishi Ibtidoiy Davr va Erta sivilizatsiyalar Sharq madaniyatining dastlabki bosqichlari Qadimgi Misr, Mesopotamiya va Hind vodiysi sivilizatsiyalari davridan boshlanadi. Bu madaniyatlarda astronomiya, yozuv va qishloq xo‘jaligi rivojlangan bo‘lib, ularning qadriyatlari, dinlari va falsafasi keyinchalik Sharqning asosiy madaniy tamoyillariga asos bo‘lgan.

Budda, Konfutsiy va Hinduizmning Ta’siri Sharq madaniyatining rivojlanishida Budda, Konfutsiy, Lao Zi va Hinduizm kabi diniy va falsafiy oqimlarning hissasi katta. Buddizm Janubiy va Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan bo‘lib, Xitoy, Yaponiya, Koreya, Vetnam va boshqa mamlakatlarda o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Budda ta’limoti inson ruhiyati, sabr-toqat, mulohaza va hayotning mohiyatiga oid g‘oyalarni ilgari surdi. Konfutsiychilik Xitoyda keng tarqalgan bo‘lib, jamiyatda ijtimoiy tartib, hurmat, axloqiy tamoyillar va ta’lim ahamiyatini targ‘ib qilgan. Hinduizm esa Hindiston va Janubiy Osiyoda madaniy va diniy tushunchalarni shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Uning ta’sirida ijtimoiy tuzilma, kastalar tizimi va ma’naviy qadriyatlar rivojlangan. Qiziqarli Fakt : Sharq falsafasi inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlikni targ‘ib qiladi va ko‘pincha insonning o‘z-o‘zini anglashiga katta e’tibor qaratadi.

Sharq Madaniyatining Asosiy Xususiyatlari Tabiat va Yashash Uslubi Sharq madaniyatida tabiat bilan uyg‘unlikka katta ahamiyat beriladi. Tabiat kuchlariga hurmat, tabiat resurslarini ehtiyotkorona ishlatish va tabiat bilan mutanosib yashash Sharq falsafasining asosiy g‘oyalaridan biridir. Bu turmush tarziga ko‘ra, inson o‘z shaxsiyatini tabiat bilan uyg‘unlashtirish orqali farovonlikka erishadi.

Falsafa va Ma’naviy Hayot Sharq madaniyati o‘zining falsafiy merosi bilan boy. Hinduizm, Buddizm, Konfutsiychilik va Taoizmda ma’naviyat, ahloqiy qadriyatlar va hayotning falsafiy mohiyati muhim o‘rin tutadi. Bu oqimlar o‘zlarini anglash va koinot bilan uyg‘unlikda yashash kabi mavzularni o‘rganadi.

Jamiyat va Oila Tuzilmasi Sharq madaniyatida oila, jamiyat va jamoaviylikka katta e’tibor beriladi. Yaponiyada “Wa” – ya’ni jamiyatda tinchlik va muvozanatga rioya qilish, Xitoyda esa Konfutsiychilik ta’sirida ijtimoiy tartib va hurmat an’anaviy qadriyatlar sifatida qaraladi. O‘zaro hurmat, ulug‘ kishilarga ehtiyotkorona munosabat va kichiklar uchun namunaviy bo‘lish tamoyillari jamiyatdagi asosiy axloqiy tamoyillar sifatida shakllangan

San’at, Me’morchilik va Musiqa • Sharqiy Osiyo San’ati • Sharq madaniyatida san’atning o‘ziga xos uslublari mavjud. Xitoy va Yaponiyada akvarel va siyohda ishlangan manzara rasmlari, qo‘lyozmalar, yog‘ochdan ishlangan miniatyura o‘yinchoqlar va buyumlar mashhur. Yaponiya va Xitoyda “kanji” yozuvlari san’at turiga aylangan bo‘lib, ularning nafosati orqali estetik zavq olinadi.

Me’morchilik Sharq me’morchiligida tabiat va inson o‘rtasidagi uyg‘unlik tamoyillari kuzatiladi. Xitoyning imperator saroylari, Yaponiyadagi zen bog‘lari va buddaviy ibodatxonalari, Hindistondagi qasrlar va ma’badlar me’morchilikda o‘ziga xos uslublar bilan ajralib turadi. Ularda oddiylik, tabiiy materiallardan foydalanish va manzara bilan uyg‘unlikka e’tibor qaratiladi. Misol : Hindistonning Taj Mahal binosi hind va islomiy me’morchilik uslublarining ajoyib uyg‘unligi sifatida tanilgan.

Sharq Musiqasi Sharq musiqasi o‘zining murakkab ohanglari va ritmlari bilan mashhur. Hindiston va Xitoyning milliy cholg‘ulari bo‘lgan sitar, sarod, pipa va erxu kabi asboblar milliy va diniy bayramlarda, madaniy marosimlarda ishlatiladi. Ushbu cholg‘ular o‘zining noyob ohanglari bilan o‘ziga xos madaniy uyg‘unlikni ifodalaydi.

Sharq Madaniyatidagi Din va E’tiqodlar Buddizm Buddizm Hindiston subkontinentida paydo bo‘lgan va Janubiy va Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan. Buddizm ta’limotida insonning ichki ma’naviy rivoji, nirvana holatiga erishish va hayot azoblarini yengish muhim ahamiyatga ega. Budda hayoti va ta’limoti orqali insonlarga ruhiy tinchlik va baxt sari yo‘l ko‘rsatgan.

Konfutsiychilik va Taoizm Xitoyda Konfutsiychilik va Taoizm asosiy e’tiqodlar sifatida rivojlangan. Konfutsiychilik jamiyatdagi tartib, axloqiy qadriyatlar va ta’limning ahamiyatiga e’tibor qaratadi. Taoizm esa tabiat bilan uyg‘unlik, oddiylik va ichki tinchlikka intilish g‘oyalarini ilgari suradi.

Hinduizm Hinduizm Janubiy Osiyoda keng tarqalgan din bo‘lib, uning falsafiy g‘oyalari va ruhiy tamoyillari butun Osiyo madaniyatiga ta’sir ko‘rsatgan. Hinduizmda karma, renkarnatsiya va ma’naviy rivojlanish asosiy o‘rin tutadi.

• Markaziy Osiyo madaniyati boy tarixiy meros va ko‘p qirrali madaniy tamoyillar bilan ajralib turadi. Bu mintaqa qator mamlakatlarni, jumladan, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston va Tojikistonni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyoning madaniyati asrlar davomida savdo yo‘llari, turli tsivilizatsiyalar ta’siri, etnik va diniy rang-baranglik orqali shakllangan.

Tarixiy Shakllanish Ipak Yo‘li Ta’siri Ipak Yo‘li Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanishida katta rol o‘ynagan. Qadimgi savdo yo‘li sifatida Ipak Yo‘li Markaziy Osiyoni Sharq va G‘arbni bog‘lovchi muhim tarmoq sifatida rivojlantirdi. Bu yo‘l orqali mintaqaga ipak, chinni, qimmatbaho toshlar, diniy e’tiqodlar va san’at kelib, mahalliy madaniyatlarni boyitdi. Ayniqsa, Xitoy, Hindiston, Fors va Arab dunyosi bilan savdo aloqalari natijasida mintaqada turli madaniy oqimlar uyg‘unlashdi.

Mo‘g‘ul Imperiyasi va Amir Temur Davri Mo‘g‘ullar istilosi va Amir Temur davridagi qudratli davlatlar mintaqada madaniy almashinuvni kuchaytirdi. Amir Temur Samarqandni o‘z imperiyasining madaniy poytaxti sifatida rivojlantirgan va Samarqand dunyo miqyosidagi me’moriy yodgorliklar va san’at markaziga aylangan. Uning davrida ilm-fan, falsafa va me’morchilik rivojlangan, bu esa butun Markaziy Osiyoning madaniyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Qiziqarli Fakt : Samarqanddagi Registon maydoni va Bibixonim masjidi kabi tarixiy obidalar Amir Temur davrining me’moriy yutuqlaridan biri sifatida hanuzgacha Markaziy Osiyo madaniyatining ramzi hisoblanadi.

Markaziy Osiyo Madaniyatining Asosiy Xususiyatlari Til va Adabiyot Markaziy Osiyoning turli xalqlari asosan turkiy va forsiy tillarda so‘zlashadi. O‘zbek, qirg‘iz, qozoq, turkman va tojik tillari mintaqaning asosiy tillaridir. Bu tillarda boy adabiy meros mavjud bo‘lib, shoir va yozuvchilar katta ehtiromga ega. Masalan, o‘zbek adabiyotida Alisher Navoiy o‘zining asarlari bilan mintaqa madaniy merosiga katta hissa qo‘shgan.

Me’morchilik Markaziy Osiyo me’morchiligida islomiy arxitektura va mahalliy uslublarning uyg‘unligi kuzatiladi. Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlari o‘zining tarixiy yodgorliklari, masjid va madrasa binolari bilan mashhur. Ularning qurilishida o‘ziga xos mozaika, koshinkorlik va arabesk uslublari qo‘llanilgan. Misol : Xiva shahridagi Ichan-Qal’a va Samarqanddagi Shohi-Zinda majmuasi mintaqaning noyob me’morchilik yodgorliklari hisoblanadi.

San’at va Hunarmandchilik Markaziy Osiyo xalqlari san’at va hunarmandchilik sohalarida o‘ziga xoslikka ega. Bu yerda gilam to‘qish, naqshinkor choyshablar va metall buyumlarni yasash an’anasi mavjud. Buxoroda ipak gilamlar va kashtado‘zlik san’ati keng tarqalgan. Shuningdek, qadimgi uslubdagi chinni va keramika buyumlari ham mashhur.

Musiqa va Raqs Markaziy Osiyo musiqasi va raqs san’ati o‘zining boyligi bilan ajralib turadi. Milliy cholg‘u asboblari – dutor, doira, rubob kabi asboblar qo‘shiq va musiqalarda keng qo‘llaniladi. Har bir millatning o‘ziga xos raqslari va musiqa uslublari mavjud bo‘lib, ular an’anaviy marosimlarda ijro etiladi. Qozoqlarda dombraning, o‘zbek va tojiklarda dutor va rubobning o‘rni katta. Qiziqarli Fakt : Buxoro va Samarqand kabi shaharlarda an’anaviy o‘zbek musiqasi va raqslari hanuzgacha bayram va madaniy tadbirlarda ijro etiladi va asrlar davomida o‘zining tarixiy qiyofasini saqlab kelmoqda.

Diniy E’tiqodlar va Marosimlar Markaziy Osiyo madaniyatining muhim qismi diniy e’tiqodlar va marosimlar bilan bog‘liq. Bu mintaqada asosan islom dini keng tarqalgan bo‘lib, uning qadriyatlari va an’analari ko‘plab ijtimoiy va madaniy hodisalarga ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, mahalliy xalqlarning qadimiy an’analari, xalq e’tiqodlari va marosimlari ham hanuzgacha mavjud.

Ramazon va Qurbon Hayitlari Ramazon va Qurbon hayitlari Markaziy Osiyo musulmon xalqlari tomonidan keng nishonlanadi. Bu bayramlarda oila a’zolari va qo‘shnilar bir joyda yig‘ilib, qo‘shnilar va yaqinlarga mehmondo‘stlik ko‘rsatish an’anasi saqlanib kelmoqda.

Navro‘z Navro‘z – bu bahor bayrami bo‘lib, Markaziy Osiyoning deyarli barcha mamlakatlarida katta tantana bilan nishonlanadi. Bu bayramda bahor kelishini kutib olish, yangi yilni boshlash va tabiatga hurmat ko‘rsatish ramzi mavjud. Navro‘zda an’anaviy taomlar pishiriladi, o‘yinlar o‘ynaladi va raqslar ijro etiladi. Qiziqarli Fakt : Navro‘z BMT tomonidan “Butunjahon madaniy merosi” deb tan olingan va bugungi kunda ko‘plab Markaziy Osiyo davlatlarida rasmiy bayram sifatida nishonlanadi.

Etnik Rang- baranglik va Mahalliy An’analar To‘y marosimlari Markaziy Osiyo madaniyatida katta o‘rin tutadi. Har bir millatning to‘y marosimlari o‘ziga xos bo‘lib, ularning o‘tkazilishida mahalliy an’ana va qadriyatlar namoyon bo‘ladi. O‘zbek va tojik to‘ylari ko‘pincha xalq qo‘shiqlari va raqslari bilan o‘tadi, qozoqlarda esa to‘y tantanasi ko‘pincha o‘yin va ot sporti musobaqalari bilan davom etadi.

• O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, mamlakat o‘z madaniy merosini qayta tiklash va rivojlantirish yo‘lida katta sa’y-harakatlar boshladi. Sovet davrida cheklangan ayrim an’analar va urf-odatlar mustaqillik yillarida qayta tiklandi va yangi shakllarda rivojlandi. O‘zbekiston madaniyatining boyligi va rang-barangligi yana xalqaro maydonda tan olina boshladi. Quyida mustaqillikdan so‘nggi yillardagi o‘zgarishlar, tiklangan an’analar, rasmiy statistikalar va davlatning madaniyat sohasidagi siyosati haqida batafsil ma’lumot keltirilgan.

Madaniy Me’rosni Tiklash va Saqlash O‘zbekistonda mustaqillik yillarida madaniy me’rosni saqlash va tiklash davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Ayniqsa, tarixiy obidalar, qadimiy me’morchilik va xalq san’ati saqlab qolindi va restavratsiya qilindi. Restavratsiya Loyihalari : Samarqand, Buxoro va Xiva shaharlaridagi ko‘plab tarixiy yodgorliklar qayta ta’mirlandi. UNESCOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kirgan Samarqandning Shohi-Zinda majmuasi va boshqa yodgorliklar xalqaro miqyosda saqlash va ta’mirlash ishlari amalga oshirildi.

Tarixiy Shaxslarni Qayta Kengash : Alisher Navoiy, Amir Temur va boshqa tarixiy shaxslarning hayoti va ijodiy merosini o‘rganish, asarlari nashr qilishga davlat tomonidan katta e’tibor qaratilmoqda. Statistika : 2000-2020 yillar davomida madaniy yodgorliklarning ta’mirlanishi va saqlanishi uchun ajratilgan davlat budjeti har yili o‘rtacha 15-20% ga oshgan.

Til va Adabiyotga E’tibor Sovet davrida rus tilining ta’siri kuchli bo‘lgan bo‘lsa, mustaqillikdan keyin o‘zbek tiliga nisbatan katta e’tibor qaratildi. O‘zbek tili davlat tili sifatida qabul qilindi va barcha rasmiy hujjatlar, ta’lim va madaniy ishlar o‘zbek tilida olib borila boshlandi. Alifboni Isloh Qilish : 1993-yilda o‘zbek tili lotin alifbosiga o‘tkazildi, bu esa milliy madaniyat va tilni qayta tiklash yo‘lida katta qadam bo‘ldi.

Adabiy Merosni Nashr Qilish : Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurauf Fitrat kabi klassik va zamonaviy adiblarning asarlari qayta nashr etilib, ta’lim tizimiga kiritildi. Statistika : Mustaqillikdan keyingi yillarda o‘zbek tilidagi adabiyotlar nashrlari hajmi 200% ga ortgan, har yili o‘rtacha 1000 dan ortiq o‘zbekcha kitoblar nashr qilinmoqda.

O‘zbek An’anaviy Bayramlarini Qayta Tiklash Sovet davrida cheklangan ba’zi milliy va diniy bayramlar mustaqillikdan so‘ng yana keng nishonlana boshladi. Navro‘z : Navro‘z bayrami milliy bayram sifatida rasman qabul qilindi va mamlakat bo‘ylab keng miqyosda nishonlanmoqda. Har yili mart oyida bu bayram katta bayram tadbirlari, konsertlar va xalq o‘yinlari bilan o‘tkaziladi.

Ramazon va Qurbon Hayit : Mustaqillikdan so‘ng bu diniy bayramlar davlat tomonidan rasmiy dam olish kuni sifatida belgilandi va keng nishonlana boshlandi. Statistika : 2021-yilda Navro‘z bayrami munosabati bilan tashkil etilgan tadbirlar O‘zbekistonda 30 dan ortiq shahar va tumanlarda bo‘lib o‘tdi va taxminan 5 milliondan ortiq kishi ishtirok etdi.

Hunarmandchilik va Xalq San’ati O‘zbekistonning xalq san’ati va hunarmandchilik sohasi mustaqillikdan so‘ng jonlandi. Milliy hunarmandchilik an’analari, jumladan, kashtado‘zlik, gilamchilik, kulolchilik va yog‘och o‘ymakorligi sohalari qayta rivojlana boshladi. Hunarmandchilik Markazlari : Buxoro, Rishton, Marg‘ilon kabi shaharlarda hunarmandchilik markazlari ochildi va ko‘plab hunarmandlar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Xalqaro Ko‘rgazmalar : O‘zbekiston hunarmandchiligi xalqaro ko‘rgazmalarda qatnashmoqda, jumladan, Marg‘ilondagi ipak va kashtado‘zlik mahsulotlari xalqaro miqyosda yuqori baholangan.

Madaniyat va San’atni Qo‘llab- quvvatlash Dasturlari “ Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi” : Ushbu jamg‘arma orqali O‘zbekiston san’at va madaniyat sohasidagi loyihalarni moliyalashtirishda yordam ko‘rsatmoqda. Teatrlar va Madaniyat Markazlarini Ta’mirlash : Davlat tomonidan respublikadagi teatrlar va madaniyat markazlari restavratsiya qilindi. Masalan, Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston davlat akademik katta teatri ham modernizatsiya qilindi.

UNESCO Bilan Hamkorlik UNESCO bilan hamkorlikda O‘zbekistonning tarixiy va madaniy merosini saqlashga qaratilgan bir qator loyihalar amalga oshirildi. Samarqand, Buxoro va Xivadagi ko‘plab yodgorliklar UNESCOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan va bu yerda konservatsiya ishlari davom etmoqda. Statistika : 2020-yilda madaniyat va san’atni rivojlantirish uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag‘ 50 million AQSh dollaridan oshdi, bu esa 1991-yilga nisbatan sezilarli o‘sishni ko‘rsatadi.

Turizmni Rivojlantirish va Madaniyatni Targ‘ib Qilish O‘zbekiston 2019-yilda turizmni rivojlantirishga katta e’tibor qaratdi va viza tizimini soddalashtirish orqali ko‘plab mamlakatlar uchun sayyohlik imkoniyatlarini oshirdi. Bu esa xalqaro sayyohlar oqimini oshirishga olib keldi va milliy madaniyatni xalqaro miqyosda tanitishga yordam berdi. Sayyohlar Oqimi : 2019-yilda O‘zbekistonga tashrif buyurgan sayyohlar soni 6 million kishiga yetdi, bu esa oldingi yillarga nisbatan sezilarli o‘sish ko‘rsatdi.

Milliy An’analarni Targ‘ib Qilish : Yangi ochilgan sayyohlik marshrutlari orqali mehmonlar qadimiy shaharlar, tarixiy yodgorliklar va milliy hunarmandchilik bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldi. Statistika : 2010-2020-yillar davomida O‘zbekistonda turizm daromadlari ikki barobar oshdi, bunda tarixiy va madaniy joylarga sayyohlar oqimi asosiy omil bo‘ldi.

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida Buxoro

Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi

Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi 2

Mustaqillik yillarida epigrafika fanining yutuqlari va taraqqiyoti

Mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi tizimida amalga oshirilgan islohotlar