Milliy davlat dinlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8175.5 KB

Ko'chirib olish

MILLIY DAVLAT DINLARI Reja: 1. Milliy davlat dinlari: iudaizm (yahudiylik). 2. Braxmanizm. Hinduizm va jaynizm. Sintoizm 3. Kanfutsiylik va daosizm www.arxiv.uz

Yahudiylik dunyoda keng tarqalgan dinlardan biridir. Shu kunda Isroilda 4,7 mln. (aholining 80 %), AQShda 6 mln. (40 % Nbyu Yorkda), Rossiyada 1,5 mln., G'arbiy Yevropa davlatlaridan Frantsiyada 0,6 mln., Buyuk Britaniyada 0,4 mln. va boshqa mamlakatlarda yashaydilar. Paydo bo'lishi. Yahudiylik miloddan avvalgi 2000 yillarning oxirlarida Falastinda vujudga kelgan, yakkaxudolik g'oyasini targ'ib qilgan dindir. Yahudiylik millat dini bo'lib, faqatgina yahudiy xalqiga xos. Yahudiy so'zining kelib chiqishi haqida turli fikrlar mavjud. Abu Rayhon Beruniy o'zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida yozishicha, yahudiylar bu so'zni somiy tillaridagi hoda - «tavba qilmoq, tavba qilganlar» so'zidan kelib chiqqan deb da'vo qilsalar-da, aslida bu fikr noto'g'ri, «yahudiy» so'zi Banu Isroil xalqi ustidan hukmronlik qilgan Ya'qub Payg'ambarning o'g'li Yahudo nomiga nisbat berilgan. www.arxiv.uz

Yahudiylik ta'limoti. Yahudiylik ta'limoti to'rt asosga tayanadi: Olamlarni yaratuvchi yagona xudo - Yahvega imon keltirish. Yahve so'zi «rabb, parvardigor» ma'nosini bildiradi. Tavrotning «Chiqish» kitobida Xudoning Musoga aytgan ushbu so'zi keltiriladi: «Yahve - ota-bobolaringiz Ibrohim, Ishoq, Ya'qublarning parvardigori, u meni sizga yubordi» (Chiqish: 3). Mil. av. VI asr oxirlarida yahudiy ruhoniylari oddiy xalq hurmatini pasaytirib qo'ymasliklari uchun Yahve so'zini ishlatishni man etib, uning o'rniga murojaat uchun «Adonay» («Rabb, Xoja») so'zini qo'llashni buyurganlar. Shundan so'ng faqat ruhoniylargagina ibodat vaqtida Yahve nomini tilga olishlariga ijozat berilgan. www.arxiv.uz

Yahudiylikta'iimotiga ko'ra, Yahve olamlarni yaratishni yakshanbada boshlab, juma kuni tugatdi,.shanba kuni esa dam oldi va yahudiylarga ham shu kuni darn olishni buyurdi. Shu sabab yahudiylik dinida shanba kuni ulug' kun hisoblanib, hech bir ishga qo'l urilmaydi. 2. Yahudiylar yer yuzidagi xalqlarning «eng mumtozi» va u «dunyoda berilajak in'omlaming eng haqlisi» ekanligi. Ular o'zlarini Xudo tomonidan saylangan, muqaddas xalq ekanini, yahudiyning ruhi Xudoning bir qismi hisoblanishini da'vo qiladilar. 3. Messiya - xaloskorning kelishi haqida. Unga ko'ra, oxirzamonda Yahve yahudiylar orasidan bir xaioskomi chiqaradi va u quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) dunyoni isloh qilgan holda qaytadan quradi; 2) butun yahudiylami Sinion atxofida to'playdi; 3) ularning barcha dushmanlarini jazolaydi. 4. Oxirat kuniga ishonish. Yahudiylikda oxirat haqidagi tasavvurlar, asosan Talmudda bayon etilgan. Unga ko'ra, Yahvega chin e'tiqod qilganlar oxiratda mukofotlanadilar. Aksincha, uning qonunlarini buzganlar shafqatsiz jazo oladilar. www.arxiv.uz

B r a x m a n l i k veda dinlarining bir shahobchasidir. Vaqt o'tishi bilan vedalardagi qo'shiqlar ommaga, hattc ruhoniylarga ham tushunarsiz bo'lib qoldi. Bu qo'shiqlar hali o'zgarishga uchramay, muqaddas til va muqaddas matnlar paydo bo'ldi. Nihoyat, bu tilni o'rganish uchun kishilar alohida guruhlar tuzib, maxsus vaqt ajratdilar. Natijada o'z hayotlarini ibodat qilish, ilohiyot ilmini o'rganish, murakkab marosimlarni f o'tkazish va xalq ruhoniy hayotini boshqarishga bag'ishlagan braxmanlar kastasi (tabaqasi) vujudga keldi. Dinga xos bo'lgan xususiyatlardan biri - ilohiy tilning o'zgartirib bo'lmasligidir. Xuddi shu birtilninc eskirib amaldan qolishi va faqat muqaddas tilga aylanib qolishi braxmanizmning kelib chiqishiga sabab bo'lgan omillardan biridir. www.arxiv.uz

Braxmanlikning asosiy elementlari braxmanlar va vedalarga tegishli sutralardir. Sutralar san'atning alohida ko'rinishi bo'lib, yaqqol ajralib turuvchi ustalik bilan sof Sanskrit tilida yozilgan. Unda mavjud vaziyatga alohida e'tibor qaratilgan holda ma'lum tabaqaga yuqori o'rin beriladi. www.arxiv.uz

Braxmanlar o'z nomlarini tuzgan dinlarigagina emas, joy nomi (Braxmaniya) sifatida, butun boshli fan v a san'atga (braxmanizm she'riyati, tibbiyoti, matematikasi kabi) nom qilib berdilar. Ular o'zlarining kelib chiqishlarini yetti ruhoniy oilaning boshliqlari bo'lgan yetti rishidan deb hisoblaydilar. Madhiyalarning ilk mualliflari bo'lgan shoirlar, tilshunoslar va hozirjavob kishilar o'z kasblarini avlodlariga uzatganlar, Vedaning o'zida aytilishicha, «rajarshi» («rishi-podshoh»)lar ba'zan shunday madhiyalarning mualliflari bo'lganlar. www.arxiv.uz

H i n d u i z m juda murakkab dindir. U birtomondan yirik ijtimoiy tashkilot, ikkinchi tomondan turli dinlar qorishmasidir. Ijtimoiy tashkilot sifatida kastachilik asosiga qurilgan. Ma'lumki, mil. av. VI asrda Hindistonda buddizm dini vujudga keldi. U braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo'lsada, kasta ta'limotini inkor etdi. O'sha davrda Hindistondagi kasta tuzumini saqlab qolishga, braxmanizm dinini isloh qilib, qayta tiklashga harakat boshlandi. Bu harakat braxmanizm bilan buddizm o'rtasidagi kurashni ifodalovchi hinduizm edi. www.arxiv.uz

Bu din, asosan, Hindistonda tarqalgan bo'lib, mamlakat aholisining 83%, ya'ni 650 mln. kishi shu dinga je'tiqod qilad-i. Hinduizm e'tiqod qiluvchilar soni jihatidan jahonda uchinchi o'rinda turadi. Barcha hinduistlarning soni 700 mln.ni tashkil etadi. Yirik jamoalar Bangladeshda (12 mln.), Indoneziyada (3,6 jmln.), Shri Lankada (3 mln.), Pokistonda (1,5 mln.), Malayziyada (1 mln.), AQShda (0,5 mln.), Butandaj (0,3 mln.) mavjud. Hinduizm uni qabul qilmoqchi bo'lganlarga qo'yadigan birinchi va asosiy shart Hindistondagi kasta tuzumini qabul qilishdir. Diniy qorishma sifatida hinduizm ony/argacha bo'lgan dinlar, hind-skif jamoalarining ibtidoiy diniy tasavvurlarini va qadimgi braxmanlaming buddizm bilan aralashgan qadimiy urf- odatlarini o'zida mujassam qilgan. www.arxiv.uz

Hinduizmda keyingi davrda vedalardan tashqari xalq og'zaki ijodi namunalari, jumladan, «Maxabxarata», ham muqaddas yozuvlarqatoriga qo'shilgan. Hinduizmda ham braxmanlar asosiy o'rinni egallaydi. Shuning uchun ham mazkur adabiyotlarning ko'pchiligi braxmanlar tomonidan yaratilgan. Ular eski aqidalaming zamon talabiga javob bermasligini ko'rib, yangi qonun qoidalarga mos ravishda turli oqimlarni yuzaga keltirdilar. Ular shu yo'l bilan o'z raqiblari hisoblangan buddistlarga qarshi kurash olib bordilar. Hinduizm braxmanizmdan katta farq qiladi. Unda Maxabxarata va boshqa she'riy matnlar qadimgi Sanskrit tilidan zamonaviy hind tiliga tarjima qilinib, muqaddasligi jihatidan asl matni bilan bir xil hisoblanadi. www.arxiv.uz

$J a y n i z m . Jaynizmning kelib chiqishi haqida ko'plab afsonaviy rivoyatlar mavjud. Rigveda kitobida jaynizmning ikki tirtxakar\ar (yo'l tuzuvchi, ruhlarni ozod qiluvchi) Rishabxa va Arishtanem haqidagi rivoyat keltirilgan. Ulardan birinchisi - Rishabxa jaynizm ta'limotining asoschisi hisoblanadi. Bu rivoyatlarda Rishabxa shaxsida ilohiyat Naroyana, ya'ni Vishnu mujassam bo'lgan. Bu ma'lumotlar ' jaynizmning veda dinlaridan ham qadimiyroq ekanligini ko'rsatadi. Jaynizm dini vakillarining e'tiqod qilishicha, bu ta'limotga 24 tirtxakar (payg'ambar yoki avliyo) asos solgan. Ularning barchasi kshatriylar xonadonidan bo'lgan. Ushbu t/rcxa/carlaming 22 tasi haqida ma'lumot deyarli yo'q, 23-si - Vardxamana Maxaviradan 250 avval yashagan Parshvanadxa - Banoras podshohi Ashvasanning o'g'li bo'lgan. Biroq rohiblik yo'lini ixtiyor etib, otasining saroyini tark etgan. U o'zidan keyin juda ham chiroyli nizomga solingan diniy ko'rsatmalar qoldirgan. www.arxiv.uz$

 Vardxamananing ota-onasi, oila a'zolari Parshvanadxaning dinida bo'lganlar. Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta'limotiga kuchli qiziqish paydo bo'lgan. Shunday qilib, Vardxamananing o'zi jaynizmning navbatdagi va so'nggi tirtxakar] bo'lib yetishgan.  Vardxamana mil. av. VI asrda (599 y.) Hindistonning Bixar shtatida boy kshatriy oilasida tug'ildi. Otasi Siddxardxa Jnatrik qishlog'ining kshatriylar sulolasi boshlig'i edi. Onasi Trisala Lichchxavi sulolasidan bo'lgan mashhur podshoh Vayshali hukmdori Chetakining singlisi edi. Magadxi podshohi Bimbisara Chetakining qizi Chillanaga uylangach, Vardxamana qudratli Magatxi sulolasi bilan qarindosh bo'ldi. Buning natijasida uning oldida oliy darajada ta'lim olish, ilm va san'atning barcha sohalari bilan tanishisr imkoni paydo bo'ldi. U Yashoda ismli qizga uylandi va undan qiz farzand ko'rdi. Aynan mana shu qizining eri Jamali Maxaviraning birinchi shogirdi, keyinchalik esa, jaynizm ibodatxonasining hinduizmdan ajralib chiqishining tashabbuskori bo'ldi. Vardxamana o'ttiz yoshigacha oddiy dunyoviy kishilardek hayot kechirgan. Keyin esa barcha mulkidan voz kechib, ko'p yillar sayohat qilgan. www.arxiv.uz

S i k x i z m . Hozirda sikxizm diniga e'tiqod qiluvchilarning soni 17 mln. atrofida bo'lib, bu dinga bo'lgan qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Shunisi qizikki, XV asr oxiri yoki XVI asr boshlarida sof diniy islohot j shaklida boshlangan sikxizm harakati XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib o'z e'tiqod qiluvchilarini faol harbiy an'analar bilan sug'orilgan siyosiy tashkilot atrofida jamladi. Bunday o'ziga xos taraqqiyotning natijasi shu bo'ldiki, o'tgan asr boshlarida kichkinagina harbiy-diniy jamoa Ranjid Singx asos solgan kuchli davlafcja aylandi. Sikxizm dini Panjobda guru (ustoz) Nanak (1469-1539) tomonidan asos solinib, unga ergashganlar o'zlarini sikxlar, ya'ni shogirdlar deb atashgan. «Sikxizm» atamasi ham shu so'zdan olingan. Nanakning vafotidan keyin uning ta'limotini 9 ta guru rivojlantirganlar. Xususan, to'qqizinchi guru Govind Singx (1675-1708) bu ishda muhim rolb o'ynagan. Ular yagona ta'limotni targ'ib qilgan yagona guruning 10 qiyofada namoyon bo'ladi deb hisoblanganlar. Sikxizm talqinida hinduizmdagi Braxma, Vishnu, Shiva va islomdagi Alloh bir ilohiyatda mujassam bo'ladi. U nirgun («sifatlardan xoli») va sagun («sifatlar egasi») deb talqin qilinadi. Uning asosiy holati nirgun ; bo'lib, bu holat har qanday sifatlardan xolidir. www.arxiv.uz

 Sintoizm dini Qadimgi Yaponiyada vujudga kelgan (sinto ~ «xudolar yo'li»). Bu dinning vujudga kelishiga oid aniq ma'lumotlar yo'q. Biroq, u Yaponiyada Xitoy ta'siridan xoli bir sharoitda paydo bo'lgan va rivojlangan. Yaponlar sintoizmning mohiyati va kelib chiqishini bir-biri bilan aralashtirmaslikka harakat qiladilar. Sintoizm ular uchun ham tarix, ham an'ana, ham butun hayot demakdir.  Sintoizm ta'limotiga ko'ra, mikado (irnperator) - osmon ruhlarining davomchisidir. Har bir yapon kishisi ikkinchi darajali ruhlar(Arama)ning vorisidir. Yaponlar kamam ajdodlarva qahramonlarning ruhlari deb e'tiqod qiladilar. Xudojo'y yapon o'lgandan keyin o'zining ham o'sha Aramalardan biri bo'lishiga ishonadi.  Sintoizmda «Oliy ilohiyat» tushunchasi mavjud emas. U ajdodlar ruhiga va tabiatga sig'inishga o'rgatadi. ^ Sintoizmda umumiy hayotiy rioya qilinishi lozim bo'lgan qoidalardan boshqa diniy urf- odatlar yo'q. Unda bir umumiy ma'naviy qoida - «Umumiy qonunlarga rioya qilgan holda tabiat qoidalariga mos harakat qil» g'oyasi mavjud. www.arxiv.uz

Daosizm falsafiy ta'limot sifatida Xitoyda mil. av. birinchi ming yillikning o'rtalarida konfutsiychitik bilan I deyarli bir vaqtda paydo bo'ldi. Bu ta'limot dastavval bir muncha mavhum xarakterga ega bo'lib, din bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan. Ushbu ta'limot tarafdorlari ham konfutsiychilar kabi o'z zamonalaridagi harakatlarga qarshi bo'lganlar. Daosizm targ'ibotchilari ham hukmdorlar orasidagi tinimsiz urushlami qoralar edilar. Ular ham boshqa bir qator falsafiy ta'limotlar qatori orqaga - «Oltin asr»ga - qaytishga chaqirar edilar. Daosizm o'zining ilk ko'rinishida nazariyadan ko'ra ko'proq amaliyotga aloqador edi. Bu shamanizm, folbinlik, tabiblik bilan bog'liq edi. Chunonchi qadimgi davolash uslublari falsafa, ayniqsa, daosizm ' falsafasi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan. Shamanlar davolash uslublarida inson tanasidagi jarayonlarni tashqi fazoviy kuchlar, har xil ruhlar ta'siri bilan bog'lab, jodugarlik va sehrdan keng foydalanganlar. www.arxiv.uz

 Adabiyotlar:   1. Karimov I.A «Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi o'z kuch qudratimizga, xalqimizningl hamjihatliligi va bukilmas irodasiga bog'liq» ikkinchi chaqiriq  2. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining o'n to'rtinchi sessiyasidagi nutqi. Toshkent. O’zbekiston -2004 yil.  3. Prezident I.A.Karimovning Mustaqilligimizning o'n uch yilligi marosimiga bag'ishlangan tantanali yig'ilishda so'zlagan ma'ruzasi va O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XV sessiyasida hamda xalqaro ommaviy axborot vositalari muxbirlarining savollariga bergah javoblari.  4. Islom entsiklopediya. Т., 2004 yil. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Janubiy-sharqiy Osiyoda dinlar

Hindiston milliy taomlari

Shayboniylar davlat boshqaruvi

Somoniylar davlat boshqaruvi

Buxoro davlat universiteti