Markaziy Osiyoda qadimdan yog’och o’ymakorligining rivojlanishi - Tarix - Slaydlar

Markaziy Osiyoda qadimdan yog’och o’ymakorligining rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

19.06.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1553.740234375 KB

Ko'chirib olish

Markaziy Osiyoda qadimdan yog’och o’ymakorligining rivojlanishi Reja: 1. Yogʻoch oʻymakorligi sanʼati 2. Yogʻoch oʻymakorliginining rivojlanishi 3. Markaziy Osiyo yogʻoch oʻymakorligi sanʼati ustalari

Yog’och o’ymakorligi o’zbek xalqi amaliy bezak san’atining keng tarqalgan turlaridan bo’lib, bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki boshqa yog’och buyumlarga chizilib, kesib, o’yib ishlanadi. Badiiy san’atning bu turi deyarli barcha xalqlarda bo’lib, qadimgi Sharqda, dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yog’och o’ymakorligi rivojlanib, o’ziga xos badiiy uslublari kelib chiqqan. O’rta Osiyoda ham yog’och o’ymakorligi qadimdan rivojlanib, kishilarning uyro’zg’or buyumlari tayyorlashda juda keng qo’llanilgan. Bu o’ymakorlik qadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, har xil to’sinlar, stol, stul, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshqa buyumlarni bezashda ishlatib kelingan.

Yogʻoch oʻymakorligi

Xalq yaratgan o’ymakorlik asarlari o’zining nafosati, murakkabligi, tabiiyligi bilan kishini lol qoldiradi. Afsuski, yog’och o’ymakorligi namunalari har qancha sifatli ishlov berilishiga qaramay asrlar o’tishi bilan ko’plari chirib,yo’q bo’lib ketgan V-VI asrlarga oid yog’och o’ymakorligi namunalari Surxondaryo vohasidagi Yumaloqtepadan topilgan. Bunday noyob topilmalar Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz va boshqa shaharlardagi qazishmalarda ham topilgan.

 VII asrning oxirigacha mahalliy o’zbek xalqi ichida yog’och o’ymakorligi tez sur’atlar bilan rivojlangan edi.  IX-X asrlarda O’rta Osiyoda xalq amaliy san’ati gurkirab rivojlandi.  XII asrda Chingizxon boshchiligidagi bosqin tufayli madaniyat ham izdan chiqdi. Faqatgina XIV-XV asrlardagina yog’och o’ymakorligi taraqqiy etdi.  XIX-XX asrlarda esa O’rta Osiyoning har bir shahrida o’ziga xos yog’och o’ymakorligi an’analari shakllandi.

Yog’ochlar olinadigan turiga qarab ikki guruhga bo’lingan: a) bargli daraxtlar; b) nina bargli daraxtlar.

Yog’оch o’ymakorligida ishlаtil аdigаn daraxtlar:  1. Bargli dаrахtlаr - tоg’ teragi, arg’uvon, baqaterek, mirzaterak, oq vа qora qayin, shumtol, zarаng, chinor, nok,o’rik, yong’oq.  2. Nina bargli dаrахtlаr - qarag’ay, tilog’och, archa, zirk.

Yog’оch o’ym akorligida tur li asboblar ish latilib, ikki tu rga bo’linadi, ya’ni naqshni o’yish uchun “o’yma qalam lar” va ikkinc hisi “naqsh q alamlari”.

Yog‘och o‘ymakorligida “islimiy” (o‘simliksim on ya’ni barg, gul, novda tasvirlaridan hosil qi lingan kompozisiya), "pargori" (yog‘ochga sirk ul yordamida chizilib, keyin o‘yiladigan naqsh turi), "bag‘dodi" (turli geometrik shakllar yig‘i ndisidan iborat naqshlar jamlanmasi) uslubid a eshik, ustun, panjara va xontaxtalarga beza k beriladi. Naqsh qanchalik ehtiyotkorlik va di d bilan ishlansa, buyum nafis va bejirim chiqa di. Naqsh mujassamotida girih va islimiy naq shlar hamohang ishlatiladi, mustaqil ravishda girih kamdan-kam hollarda qo‘llaniladi

Islimiy naqshli yogʻoch qutilar

Iskаna – durodgorlik asbobi bo’lib, undan o’yish-teshish ishlarini bajarishda foydalаniladi. Iskаnalarni o’yuvchi hamda yo’nuvchi xillari bor. Kovza iskаna -to’g’ri va egri tig’li bo’ladi. To’g’ri iskаna – to’g’ri sterjen keskichli bo’lib, tig’ining eniga qarab kichkina, o’rtacha va katta iskаnalarga bo’linadi. Tig’ining eni 1.5 mmdаn 10 mmgacha bo’ladi. Nova iskаna tuzilishi bo’yicha tig’ining uchi nov shaklida bo’ladi.

XIX asr boshlarida Xiva xonligi taxtiga Qo‘ng‘irot sulolasi vakillari kelganlaridan keyin Xiva shahrini qayta qurish ishlari boshlanib ketdi va shaharda bir talay yangi inshootlar barpo qilindi. Xiva xonlari va amaldorlari tomonidan qurilgan binolarni Xorazmning yog‘och o‘ymakor ustalari o‘zlarining chiroyli, ulug‘vor ustunlari va bejirim darvoza hamda eshiklar, panjaralari bilan bezaganlar. Bu san’at asarlarini yaratgan ustalar o‘z davrida nomlari doston bo‘lgan insonlar bo‘lib, ularning ishlarini hozirda farzandlari hamda shogirdlari davom qildirmoqdalar. XIX asrda yaratilgan me’moriy inshootlardagi san’at asarlarida quyidagi yog‘och o‘ymakor ustalarning ismlari har zamonda islimiy naqshlar orasida uchrab turadi.

Yogʻoch ustunlar

Mashhur xalq ustasi koshinpaz, naqqosh Abdulla jin Shayxlar qishlog‘idan, Masharif naqqosh Mevaston mahallasidan, Matkarim naqqosh, Momit o‘rachi va o‘g‘illari Bolta o‘rachi, Xo‘ja o‘rachi, Abdurahmon usta Matkarim usta o‘g‘li (Sapo Bog‘bekovni bobosi), Ota Polvonov, Bog‘bek Abdurahmonov kabi ustalar o‘z hunarlari ila xon va uning amaldorlari tomonidan qurilgan inshootlardagi darvoza, eshik va ustunlarni qalb qo‘rlari ila yaratganlar. Qadim Xorazmda har bir usta yog‘och o‘ymakorligining ma’lum bir sohasi bo‘yicha ijod qilgan. Masalan: – mashhur ustalar avlodidan bo‘lgan Safo Bog‘bekov, otasi Bog‘bek Abdurahmonov, bobosi Abdurahmon Matkarimovlar faqat qo‘shtabaqali o‘yma darvoza va eshiklar ishlash bilan shug‘ullanganlar, ustalardan Momit o‘rachi va uning o‘g‘illari Bolta, Xo‘ja o‘rachilar faqat naqshinkor ustunlar ishlaganlar, Xivaning mashhur xalq ustasi Ota Polvonov ko‘pincha o‘ymakor ustun ishlab, ayrim vaqtlardagina qo‘shtabaqali eshiklar yasagan, Shayxlar qishlog‘ida yashagan mashhur xalq ustasi Abdulla jin bir vaqtda o‘ymakor ustunlar uchun tut va gujum daraxtlaridan ustun tagliklari hamda koshinpazlik, naqqoshlik san’ati bilan shug‘ullangan.

Ichan qalʼa ustuni Qoʻqon yogʻoch oʻymakorlik maktabi

Ota Polvonov 1867 yilda Xivaning Gandimyon qis hlog‘ida quruvchi usta Polvon oilasida tug‘ilgan. Uning bobosi Abdusattor va otasi Polvonlar o‘z za monasining qo‘li gul ustalari bo‘lib, bir talay hun arlarni (quruvchilik, yog‘och o‘ymakorligi, duradg orlik, ganchkorlik) rivojlantirib, xalq xizmatiga ko ‘plab shogirdlarni yetkazib berganlar. Ularning qa doq qo‘llarida sayqal topgan qo‘shtabaqali darvo zalar, eshiklar, kichik va ulug‘vor o‘ymakor ustunl ar bugungi kunda ham ularga tikilgan ko‘zlarni h ayratga solib xorazmlik ustalar san’atini naqadar betakror ekanligini yana bir bora isbotlab turibdi. Ota Polvonov 13-15 yoshlarga kirganda yog‘och o ‘ymakorligi sirlarini bobosidan o‘rgana boshlagan . Keyinchalik katta-katta qurilishlarda ustalarni y onlarida yurib usta bo‘lib etishgan. U yog‘och o‘y makorligida juda ko‘p naqsh turlaridan foydalani b, takrorlanmaydigan naqsh kompozitsiyalarini y aratgan.

Ichan qalʼa muzeyidan yogʻoch oʻymakorligi namunalari

Yog‘och o‘ymakor xalq ustasi Matkarim ibn Muhammad (17 68-1859) Xivadagi Gandumkon qishlog‘ida yog‘och o‘ymako ri oilasida tug‘ilgan. Naqqosh va o‘ymakor. Uning o‘g‘li Abd urahmon (1832-1928) Gandumkon qishlog‘ida tug‘ilgan. Xo razmda mashhur yog‘och o‘ymakori va naqqosh Bog‘bek Ab durahmon o‘g‘li (1873-1954) Gandumkon qishlog‘idan bo‘li b, otasidan hunarini o‘rganib, 16 yoshida usta darajasiga et gan. U Ota Palvonov, Abdulla Boltaevlar bilan hamkorlikda I sfandiyorxonning qabulxonasi, pochta, xastaxona (kasalxon a), Islomxo‘ja madrasasi va minorasi qurilishida qatnashga n. O‘g‘li Sapo Bog‘bekov (1904-1978) ota-bobolarini an’ana sini davom qildirib ko‘zga ko‘ringan usta bo‘lib etishadi va 1920 yildan keyin mustaqil eshik va ustunlar ishlab boshlag an.Mashhur usta Ota Polvanov va Abdulla Boltaevlardan na qqoshlik sirlarini yanada puxta o‘rgangan, ular bilan birga i shlab juda ko‘p san’at asarlarini yaratgan hamda avlodlar i shini davom qildirib ko‘plab shogirdlar tayyorlagan. 1972 yi lda uning tashabbusi bilan Xiva shahrida ochilgan “Yog‘och o‘ymakorligi” guruhida har yili o‘nlab yoshlar o‘qib-o‘rgani b, qadimgi Xorazm san’atini hozirgacha asrab avaylab kelm oqdalar.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Zohidov P. Sh. Xiva. Qoʻllanma. – Toshkent: O‘zbekiston Kompartiyasi MK nashriyoti, 1980. – 64 b. 2. Ya.Gʻ.Gʻulomov Xiva shahrining yodgorliklari , SSSR Fanlar akademiyasi UV materiallari, 1941 y. 3. Jukovskiy S.V. Rossiya bilan Buxoro va Xiva oʻrtasidagi keyingi uch yuz yillik munosabatlari. = Rossiya bilan Buxoro va Xiva oʻrtasidagi keyingi uch yuz yillik munosabatlari. - Sankt-Peterburg. , 1915. - 225 b. 4. Erkinov A. Muhammad Rahimxon II davrida Xiva saroy muhitida madaniy kamolotchilik Rossiya protektorati rejimiga qarshi chiqish usuli sifatida // Markaziy Osiyo tarixi va madaniyati / Rep. ed. M. Yoshikazu, B. Abduxalimov, K. Hisao. - Tokio: Tokio matbuoti, 2012. - 444 b. — ISBN 978-4-904039-44-1 .

Eʼtiboringiz uchun rahmat

O'xshashlar

19-asrning 20-yillarida Markaziy Osiyoda xo'jalik iqtisodiy vaziyat

XVI asr birinchi yarmida XIX asrlarda Markaziy Osiyoda fan

Markaziy Osiyoda Temur va temuriylar davrida fan va texnika taraqqiyoti

Janubiy-sharqiy Osiyoda dinlar

O`rta Osiyoda Neolit davri