Kushoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti

Kushoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

740.11328125 KB

Ko'chirib olish

KUSHONIYLAR DAVRIDA O’RTA OSIYO XALQLARI TARAQQIYOTI  O'zbek ajdodlari elat bo'lib O'rta Osiyoning markaziy viloyatlari Mova roun nahrda (Farg'ona vodiysi bilan), Xorazmda, Toshkent vohasida, Yettisuvda, Sharqiy Turkistonning g'arbiy mintaqalarida shakllangan. Bu mintaqalar insoniyatning qadimgi madaniyat markazlaridan hisoblangan.  Jez davrida O'rta Osiyo va Qozog'istonda bir-biridan farq qiluvchi ikki tarixiy-madaniy region mavjud bo'lgan: sug'orish usuli bilan dehqonchilik qiladigan Old Osiyoda keng tarqalgan o'troq aholi madaniyati va cho'l joylarida yashovchi qabilalarga taalluqli madaniyat.  Arxeologlar tomonidan aniqlangan O'rta Osiyoning Markaziy viloyat lari da gi arxeologik madaniyat, jez davridagi kelgindi yog'och dahmali va Androno vo lik qabilalarning hamda qisman Old Osiyodan kelib, tub yerli aholi bilan yaqin lashib, qo'shilib ketishi natijasida vujudga kelgan. Antropologik manba larga ko'ra, O'rta Osiyoda neolit davrida qadimgi yevropoid irqining ikki ilk turi mavjud bo'lgan.  O'zbekistonning ilk temir davridagi etnik tarixida ilk davlatlar aholisi so'g'dilar, xorazmliklar, baqtriyaliklar, marg'iyonaliklar va ko'chmanchi sak-massa get qabilalari muhim o'rin tutgan.

 Aholining o'troq va ko'chmanchi qismi ham Eron tilli qardosh xalqlar bo'lgan, ammo madaniyat jihatdan ular bir-birlari dan batamom farq qilgan. O'sha davrda yaratilgan «Avesto»da tilga olingan «tur» atamasi esa saklarga yohud O'rta Osiyodagi yashovchi Eron tilida gapiruvchi xalqlar hisoblanadi. Milloddan avvalgi 312-250 yillardagi Salavkiylar imperiyasi, Yunon-Baqtriya davlati (milloddan avvalgi 250-140 yillar) yerli aholining etnik tarkibiga katta o'zgarish kirita olmagan.  Mil.avv. III asr boshida vujudga kelgan Qang' davlati (bu davlatga xunnlar va usunlar kelib o'rnashgan), Farg'ona davlati (mil. avv I asrdan turklashish jarayoni boshlangan) va milodiy I asrda vujudga kelgan Kushon davlati (yuechjilar-toxarlar) o'zbek etnik tarixida asosiy bosqichlardandir.  II-IV asrlarda O'rta Osiyoga Janubiy Sibirdan, Yettisuv va Eftali etnos lari kelib o'rnashgan. Biroq, etnik tariximizning eng muhim davri Oltoy da vujudga kelib, O'rta Osiyoda tashkil topgan Turk xoqonligi davri hisoblanadi.  Movarounnahr turklar tomonidan 555 yilda egallanadi. Bu davrda O'rta Osiyoda turkiyzabon aholining salmoqli qismi yashagan. Ularning turmush tarzi o'troq, yarim o'troq va ko'chmanchi bo'lgan. Bundan tashqari, fors-eron tilli aholi ham bo'lgan. Ikki til turkumidagi aholi bir-biriga singib borgan bu aralashuv natijasida o'zbek va tojik elatlari vujudga kelgan. Xoqonlik davrida vujudga kelgan etnik uyushmalar (o'g'uz, uyg'ur, qipchoq, qirg'iz) o'rta asrlar davomida vujudga kelgan bir qancha elatlarning shakllanishiga asos bo'ladilar. G'arbiy turk xoqonligida salmoqqa ega bo'lgan dulu qabilalari G'arbiy Jung'oriya va Yettisuvda (Ili bo'yida), Kushubiy qabilasi esa Sirdaryo bilan Farg'ona vodiysining g'arbiy mintaqalari bilan chegaradosh hududlarda yashagan.

 Turk xoqonligi inqirozidan keyin tashkil topgan turk xoqonligi Uyg'ur xoqonligi, Qarluqlar davlati, Kamon xoqonligi, O'g'uzlar davlati etnogenezga hissa qo'shgan. IX-X asrlarda o'g'uzlarning asosiy qismi Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, Orol dengizining janubiy-sharqiy va shimoliy- sharqidagi cho'llarda yashagan. O'g'uz yabg'ularining qarorgohi Yangikent bo'lgan.  VIII asr 30 yillarigacha Movarounnahrning katta qismi arab xalifaligi tomonidan zabt etilgan.  O'zbek xalqining shakllanishi jarayonida Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, unga tutash cho'llarda yashagan etnoslarning ham o'rni katta bo'lgan. IX-X asrlarda Markaziy Osiyo hududlarining etnik tarkibi bir tekisda bo'lmagan. Aholining katta qismi turkiyzabon bo'lgan. Vohalarda tojik xalqi ham yashagan. Arablar istilosidan keyin ayrim viloyatlarda arablar va boshqa etnik guruhlar ham joylashib olgan. Chorvador va o'troq xalqlar doimo bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy aloqa qilib kelgan. Bu davrdagi etnik tarixni bayon etuvchi arab, fors va boshqi tildagi manbaalar juda ko'p (Istaxriy, Maqdisiy, ibn Xavqal, Al- Ya'qubiy va x.k).

 Qarluq-chigil dialekti VIII-X asrlarda Yettisuv, Sharqiy Turkistonning g'arbi, Sirdaryoning o'rta oqimlarida, Movarounnahrda keng tarqalgan til dialekti bo'lgan. XI-XII asrlarda Qoraxoniylar davlati hududida turkiy tilning uch yirik dialekti (Qarluq-chigil, o'g'uz va qipchoq) mavjud bo'lgan. Ularning ta'sir doirasi keng va kuchli bo'lgan. Markaziy Osiyoda turkiy tilda yozilgan birinchi yirik asar XI asrda Yusuf Xos Xojib tomonidan yaratilgan «Qutadg'u bilik» asari edi. XI-XII asrlar Markaziy Osiyoning madaniy yuksalish davri bo'lgan.  O'zbek elatining alohida etnik birlik bo'lib shakllanishi uning ajdodlari ikki til (turkiy va eron turkumidagi xalqlarning aralashuvi jarayonida vujudga kelgan Qang' davlati tashkil topgach, xalqlarning bir-biri bilan yaqinlashish va aralashish jarayoni kuchaygan. Milodiy II-III asrlarda qang'ar elati shakllandi. Markaziy Osiyoda feodalizm bosqichida elat bo'lib shakllangan xalqlarning (turkman, qirg'iz, qoraqalpoq, qozoq, tojik) o'ziga xos etnik nomi bo'lgan. Keyinchalik bu nomlar ularning millat nomi bo'lib qolgan. Ilk o'rta asrlarda shakllangan o'zbek xalqi ajdodlari qat'iy bir nomga ega bo'lmagan. Ular elat bo'lib shakllangan kezlarda (IX-Xasr) uning etnik nomi vaqti-vaqti bilan o'zgarib turgan: turk, qarluq turklari, qoraxonlar, xoqoniylar va x.k. Ashina boshliq turklar Oltoy tog'larida xunlar bilan aralashadi. Turk xoqonligi inqirozidan keyin «turk atamasi ko'pchilik qabilalar uchun etnik nom emas, til umumiyligini anglatuvchi so'z bo'lib kelgan. Mahmud Qoshg'ariy Xitoydan Rum chegaralarigacha bo'lgan katta hududda yashovchi pecheneg, o'g'uz, qipchoq, chigil, stomak, boshqirt, basmil, qay, stabalu, tatar, qirg'iz, to'xsin, yag'mo, iqroq, styurub, stamul, uyg'ur qabilalarining ko'pchiligini turk deb atagan.

Qoraxoniylar davrida xalqlar ongida umumturk tushunchasi kuchayadi. Bunda Afrosiyob, O'g'uzxon kabi afsonalar katta rol o'ynagan. Qarluq davlati chegarasida shakllangan o'zbek halqi ajdodlari «Qarluq turklari» yoki «xoqonliklar» deb nomlanganlar. XI-XII asrlar o'zbek elatining tarkibiga kirgan yarim ko'chmanchi va yarim o'troq etnik komponent izlari kuchli bo'lgan, o'sha davrda ajdodlarimizda o'zligini anglash hissiyot kuchli bo'lgan. Bundan tashqari ma'lum bir xalqning etnik birlik (elat) bo'lib yetishish darajasini belgilovchi yana bir qancha boshqa ko'rsatkichlar (iqtisodiy, madaniy, siyosiy, til, hudud birligi va x.k) ham mavjud. Qarluqlardan keyingi yirik etnos chigillar bo'lgan.

O'zbek elatining shakllanish jarayonida qatnashgan asosiy komponentlar quyidagilardir: Asosiy negiz Movarounnahr, Xorazm va Toshkent vohasida va ularga tutash hududlarda qadimdan yashab kelgan turg'un turkiyzabon aholi. Qorluqlar va ularning davlati. Chigil va xalach qabilalari. O'g'uzlar tarkibiga kirgan yag'molar. G'arbiy turk xoqonligida dulu va kunshi qabilalari. Bundan tashqari dug'lat, arg'u, tuxsi, az, uz va boshqa etnoslar. Dulu qabila ittifoqlari tarkibidagi turkashlar. O'zbek xalqining tarkibidagi yirik etnik guruhlardan biri- qang'lilar. Qang'lilarga qarindosh qabila-pecheneglar. O'zbek xalqining etnogenetik jarayonida faol qatnashgan etnik guruhlardan biri qipchoqlar. Ularning salmoqli qismi qozoq, qoraqalpoq, qirg'iz, turkman, boshqird va boshqa turkiy xalqlarning tarkibiga ham kirib ularning elat bo'lib shakllanishida muhim rol o'ynagan. XIII-XIV asrlarda ro'y bergan etnik jarayon tufayli Dashti qipchoqda yashagan turkiy qabilalar bir-birlari bilan yaqinlashadilar. Natijada turk tilida so'zlovchi turk-mo'g'ul qorishmasidan tashkil topgan yangi etnos vujudga kelgan. Ilk ajdodlari Mo'g'ulistonning shimoliy g'arbida, hozirgi Tuva yerida yashab tele qabila ittifoqining tarkibida bo'lgan az qabilasi. VIII-IX asrlarda Sirdaryo bo'ylarida yashab, IX asr oxiri X asr boshlarida yirik davlat tuzgan o'g'uzlar. Ilk o'rta asrlarda Janubiy Sibir, Yettisuv va Sirdaryo sohillarida yashagan usun, obdal, sariq, qay, kun kabi bir qator etnoslar.

 Shakllangan o'zbek elatining keyingi tarixi xorazmshohlar va mo'g'ullar istilosi bilan davom etadi. Mo'g'ul istilosi tufayli Movarounnahr va unga qo'shni viloyatlar aholisi qariyb yarim asr davomida etnik tarkibini tiklay olmagan. XII asr ikkinchi yarmidan boshlab bu yerga etnik guruhlari kela boshlaydi. Bu davrda jaloyir, barlos, qavchin va arlot etnik guruhlari birinchilardan bo'lib kela boshlaydi. Shu bilan birga mo'g'ul qabilalari (Chig'atoy ulusining g'arbida yashovchilari turkiylashib, XIV asrning o'rtalarida o'z tillarini batamom unutib turkiy tilda so'zlashar edilar.  XIV-XV va undan keyingi asrlarda muhim yashovchi o'zbek aholisi turkiy etnoslarning so'g'd-tojik va boshqa xalqlar bilan aralashib, qorishib borish jarayoni borgan. Bu davrda xalq tili ko'p dialektli bo'lib, adabiy tildan birmuncha farq qilgan. Adabiy til tarkibida aynan shu asrlarda tojik va arab so'zlari ko'paygan xalqning jonli tilida uchta asosiy sheva- qarluq, qipchoq va o'g'uz dialektlari mavjud bo'lgan Amir Temur davrida Movarounnahrga Old Osiyo mamlakatlaridan bir guruh aholi (100 ming) ko'chirib keltirilgan.

 XVI-XVIII asrlardagi xalqimizning etnik tarixi o'ziga xosdir. Chunki shu davrda xalqimiz «o'zbek» degan nom bilan atala boshlanadi. Bu shayboniylar sulolasi nomi bilan bog'liq edi. Shu asrlar va undan keyingi davrlarda O'zbekiston hududida rasmiy til o'zbek tili edi. Buxoro vohasida tojik tili ikkinchi til hisoblangan. O'zbek xalqi o'z qo'shinlari qardoshlari bilan etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada bo'lgan. Qozoqlar va qoraqalpoqlar asosiy xalq bo'lgan.  Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, IX-X asrlar davomida shakllangan o'zbek elatining o'zagi turkiy etnoslarning fors-tojik tilli aholi bilan asrlar davomida aralashib ketishdan hosil bo'lgan. XI-XII asrlar o'zbek elati tarkibida turkiy komponentlar ko'payadi. Shu asrlar mobaynida barcha etnik ko'rsatkichlar mujassamlashadi, o'zbek ajdodlarining alohida elat bo'lib shakllanishi nihoyasiga yetadi.

O'xshashlar

G'arbiy Osiyo xalqlari

Ashtarxoniylar davrida ilm-fan taraqqiyoti

Markaziy Osiyo xalqlari tarixi bo`yicha qadimgi manbalar

Yunon tarixchilari asarlarida qadimgi O’rta osiyo tarixi masalasining yaratilishi

Markaziy Osiyoda Temur va temuriylar davrida fan va texnika taraqqiyoti