IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy Oyanıw - Ullı ulamalarımızdıń úlesi - Tarix - Slaydlar

IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy Oyanıw - Ullı ulamalarımızdıń úlesi

Yuklangan vaqt:

12.12.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8889.6806640625 KB

Ko'chirib olish

IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy Oyanıw: Ullı ulamalarımızdıń úlesi • Mádeniy oyanıwdıń sebepleri hám shártleri • Abu Nasr al-Forobiy hám oniń dóretiwshilik xizmeti • Abu Rayxan Beruniy hám oniń ilimiy jetiskenlikleri • Abu Ali ibn Sino (Avicenna) - Ullı oyshıl hám táwip • Áliysher Nawayı - Ullı Sahibi-qaran • Falsafa hám logikanıń rawajlanıwı • IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy oyanıwda Musılman Shiģis ulamalarınıń úlesi • Mádeniy miyras hám oniń Jáhán Civilizaciyasına tásiri • Juwmaq hám Milliy Ózlikti ańlawda Ullı ulamalarımızdıń ornı • Paydalanılgan ádebiyatlar:

IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy Oyanıw: Ullı ulamalarımızdıń úlesi IX-XII ásirler Orta Aziyada, ásirese, Xorezm, Buxara hám Samarqand sıyaqlı qalalarda teńsiz mádeniy oyanıw dáwiri bolǵan. Bul dáwirde ilim, ádebiyat hám kórkem ónerdiń gúllep-jasnawı baqlandı. Ullı oyshıllarımız, sonıń ishinde, filosofiya hám logika tarawında úlken jetiskenliklerge erisken Abu Nasr al- Forobiy, kóp qırlı ilimiy jumısı menen belgili Abu Rayxan Beruniy, medicina hám filosofiya tarawındaǵı biytákirar úlesleri menen belgili bolǵan Abu Ali ibn Sino (Avicenna) hám de ádebiyat hám mámleketlik ǵayratker sıpatında dańqqa erisken Áliysher Nawayı sıyaqlı ullı insanlar usı dáwir Olardıń ilimiy hám kórkem miyrası jáhán civilizaciyasına úlken tásir kórsetip, búgingi kúnge shekem óz áhmietin joǵaltpagan. Ullı oyshıllarımız, ásirese, IX-XII ásirlerde, jáhán civilizaciyasınıń rawajlanıwında tek ǵana óz ilimiy jumısları menen emes, al insaniyattıń mádeniy miyrasın bayıtıwda da áhmietli rol oynadı. Olardıń ilimiy, filosofiyalıq hám mádeniy jumıslarınıń nátiyjesi búgingi kúnde de bilimlendiriw, ilim, kórkem óner hám filosofiyaǵa tásir etpekte. Bul oyshıllar óz dáwirinde dúnya kóleminde húrmetke erisip, búgingi zaman iliminiń tiykarların jaratqan. IX-XII ásirlerde Ózbekstan aymaǵında júz bergen mádeniy oyanıw dáwiri ilim, ádebiyat, filosofiya hám kórkem óner tarawlarında úlken jetiskenliklerge erisilgen dáwir bolıp esaplanadı. Bul dáwirdiń iri oyshılları, ilimiy izleniwleri hám mádeniy miyrası búgingi kúnde de jáhán civilizaciyasınıń rawajlanıwına úlken tásir kórsetken. Shıǵıs Renessansınıń shıǵarmalarınan biri bolǵan bul dáwir, búgingi ilimiy hám mádeniy rawajlanıwdıń tiykarı sıpatında óz áhmietin saqlap qalmaqta.

Mádeniy oyanıwdıń sebepleri hám shártleri Siyasiy turaqlılıq hám húkimdarlardıń qáwenderligi IX-XII ásirlerdegi mádeniy oyanıwdıń áhmiyetli faktorı siyasiy turaqlılıq hám húkimdarlardıń ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwına bolǵan úlken itibarı edi. Samaniyler, Qaraxaniyler hám Xorezmshahlar dáwirinde Orta Aziyada salıstırmalı tınısh hám turaqlı dáwir húkim súrdi. Bul dáwirde húkimdarlar ilim hám mádeniyattıń rawajlanıwına úlken qarjılar ajırattı, ullı alımlardı saraylarına mirát etti hám olardıń izertlewlerin qollap-quwatladı. Mısalı, Samarqandtaǵı ullı kitapxana hám medreselerdiń qurılısı hám rawajlanıwında Ámir Temur hám onıń áwladları úlken rol oynadı. Olardıń qáwenderligi sebepli kóplegen qoljazbalar jaratıldı hám saqlanıp qaldı. Xalıqaralıq Sawda hám Mádeniyatlararalıq baylanıslar Orta Aziya IX-XII ásirlerde Ullı Jipek jolı ústinde jaylasqanlıǵı sebepli, dúnyanıń túrli múyeshlerinen kelgen sawdagerler, ilimpazlar hám sayaxachılar menen jedel baylanısqa kiristi. Bul mádeniyatlararalıq almasıwǵa hám jańa ideyalar hám bilimlerdiń tarqalıwına alıp keldi. Sawda kárwanları arqalı tek ǵana tovarlar emes, al kitaplar, qoljazbalar hám ilimiy bilimler de almasıldı. Máselen, grek, hind, qıtay hám arab mádeniyatlarınıń tásiri Orta Aziya mádeniyatınıń rawajlanıwına sezilerli tásir kórsetti. Bul mádeniyatlar aralıq óz ara tásir nátiyjesinde jana ilimiy mektepler hám ádebiy bagdarlar payda boldı.

Mádeniy oyanıw (yaki mádeniyattıń oyanıwı) - bul tariyxiy process bolip, qanday da bir jámiyettiń ekonomikalıq, siyasiy, ilimiy hám ruwxiy tarawlarda rawajlanıwın kórsetedi. Mádeniy oyanıwdıń sebepleri hám sharayatları hár qıylı sociallıq, mádeniy hám ekonomikalıq faktorlarǵa baylanıslı bolıwı múmkin. Tómende mádeniy oyanıwdıń tiykarģı sebepleri hám sharayatların kórip shigamız: Sebepleri Ekonomikalıq ósiw: Mádeniy oyanıw ushın ekonomikalıq rawajlanıw zárúr. Bul jámiyettiń resurslardan nátiyjeli paydalanıwı, jańa óndiris texnologiyaların engiziw, sawdanıń ósiwi hám usı sıyaqlı faktorlardan kelip shıǵadı. Ekonomikalıq ósiw ruwxıy hám mádeniy tarawlarda da jańalıqlar jaratıwǵa túrtki boladı. Ilim hám texnologiyanıń rawajlanıwı: Jana ilimiy ashılıwlar hám texnologiyalardıń rawajlanıwı mádeniy oyanıwdıń áhmiyetli sebeplerinen biri. Bul ashılıwlar jámiyettiń dúnyaqarasın ózgertip, jańa ideyalardı qáliplestiredi. Siyasiy turaqlılıq: Mádeniy oyanıw siyasiy turaqlılıq sharayatında júzege keledi. Siyasiy tınıshlıq hám húkimettiń turaqlılıǵı puqaralarga bilimlendiriw, kórkem óner hám basqa da mádeniy tarawlarda islew ushın imkaniyatlar jaratadı. Sociallıq hám ruwxiy mútájlikler: Jámiyettegi bar sociallıq hám ruwxiy zárúrlikler mádeniy oyanıwdıń motivaciyası boliwi múmkin. Jámiyet agzaları óziniń ruwxiy, etnikalıq yaki diniy qádiriyatların jańalaw yamasa qayta tiklewge umtılıwı múmkin. Mádeniy almasıw hám integraciya: Túrli mádeniyatlar arasında bolatuģın almasıw mádeniy oyanıwdı qozǵatıwı múmkin. Basqa xalıqlardıń tájiriybesi hám ideyaları ózine tán mádeniy rawajlanıwǵa túrtki beredi.

Abu Nasr al-Forobiy hám oniń dóretiwshilik xizmeti Falsafa hám logikanıń sútinigi Abu Nasr al-Forobiy (870-950) - Orta Aziya Mádeniy Oyanıw dáwiriniń ayqın wákili bolıp, filosofiya, logika hám siyasattanıw tarawlarına úlken úles qosqan. Onıń "Falsafa kitabı" shıǵarması Aristotel filosofiyasın tereń talqılap, óziniń siyrek ushırasatuǵın pikirlerin qosqan. Farabiydiń logikalıq jumısları, ásirese, silogistlik logikanıń rawajlanıwında áhmiyetli rol oynadı hám keyingi áwlad filosoflarına úlken tásir kórsetti. Onıń "Ideal mámleket" haqqındaǵı shıǵarmaları bolsa zamanagóy siyasattanıw ushın da óz áhmietin saqlap kelmekte. Filosofiya Shiģarmaları hám ilimiy jetiskenlikleri Farabiydiń "Falsafa kitabı"nan basqa, "Siyasatqa baylanıslı qısqa jazıw," "Musiqa ilimi," "Mámleketlerdiń táǵdiri" hám basqa kóplegen shıǵarmaları bar. "Siyasatqa tiyisli qısqa jazıw" da ol ádalatlı jámiyet qurıw haqqında óz pikirlerin bayan etip, húkimdarlarga másláhátler beredi. Onıń muzıka teoriyası bolsa zamanınıń eń aldıńǵı ilimiy jetiskenliklerinen biri esaplanadı. Farabiydiń shıǵarmaları arab, parsı hám túrkiy tillerde jazılǵan Ózbek mádeniy miyrasınıń Bejirim Ustuni hám Jáhán mádeniyatına úlesi Abu Nasr al-Forobiydiń bay ilimiy miyrası Ózbekstan mádeniy tariyxında áhmietli orın ieleydi. Onıń filosofiyalıq hám ilimiy jumısları tek Orta Aziya emes, al pútkil dúnya mádeniyatına úlken tásir kórsetti. Farabiydiń shıǵarmaları IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy Oyanıw dáwirinde ózbek xalqınıń intellektuallıq potencialınıń joqarılıǵın kórsetedi. Onıń ideyaları búgingi kúnde de áhmietli bolıp qalmaqta hám zamanagóy oyshıllardı ilhamlandırıp kelmekte. Farabiydiń miyrasın úyreniw biziń milliy ózligimizdi ańlawda áhmiyetli rol oynaydı.

Abu Rayxan Beruniy hám oniń ilimiy jetiskenlikleri Geografiya Abu Rayxan Beruniy (973-1048) geografiya tarawında Jerdiń diametri hám kólemin anıq esaplaw usılların islep shıqtı. Onıń "Tahdid al- aflok" ("Juldızlar klassifikaciyası") shıǵarması astronomiya hám geografiyanıń quramalı máselelerine baǵıshlanǵan bolıp, onda ol óziniń keń kólemli baqlawları hám esaplawlarınıń nátiyjelerin usınadı. Beruniydiń bul esap- sanaqları óz dáwiri ushin joqarı anıqlıqqa iye bolıp, keyingi áwlad ilimpazlarına úlken tásir kórsetti. Tarix Beruniydiń "Hindlerdi úyreniw" shıǵarması tek hind mádeniyatın emes, al onıń túrli tarawlarındaǵı ilimiy jetiskenliklerin de tereń talqılaydı. Ol hind matematikası, astronomiyası hám medicinasin úyrengen hám bul tarawlardaǵı jańa bilimlerdi ózbek xalqına usınǵan. Bul shıǵarma Shıǵıs hám Batıs mádeniyatları arasındaǵı baylanıslardı úyreniwde júdá áhmietli dárek esaplanadı. Astronomi Beruniydiń astronomiya tarawındaģi úlesleri júdá úlken. Ol quyash hám ay tutilıwların joqarı anıqlıqta boljay alatuģın usıllardı jarattı. Onıń baqlawları hám esaplawları kosmostıń dúzilisi hám denelerdiń háreketin túsiniwge úlken járdem berdi. Onıń "Kanun al-Masudiy" shıǵarması kóplegen astronomiyalıq baqlawlar hám esap-sanaqlardı óz ishine aladı. Mineralogiya Mineralogiya tarawında Beruniy 100 den artıq túrli minerallardı sıpatlap berdi hám olardıń qásiyetlerin analiz etti. Ol minerallardı úyreniw usılların jetilistirdi hám minerallardıń ximiyalıq quramı, fizikalıq qásiyetleri hám olardıń qollanılıwı haqqında bahalı maǵlıwmatlar topladı. Beruniydiń "Sidrat al-xotımlar" shıǵarması bul tarawdaǵı eń áhmiyetli ilimiy shıǵarmalardan biri esaplanadı.

Abu Ali ibn Sino (Avicenna) - Ullı oyshıl hám táwip 1 Falsafa hám Medicinanıń Ustuni Abu Ali ibn Sino (980-1037) - orta ásirlerdiń eń ullı oyshıllarınan biri, filosofiya, medicina, astronomiya, matematika hám basqa pánlerdiń kóplegen tarawlarına úlken úles qosqan alım. Onıń filosofiyalıq kózqarasları Aristotel filosofiyasına tiykarlangan bolıp, óz dáwiri ushın jana hám tereń pikirlerdi óz ishine algan. 2 Medicinanıń jetiskenlikleri Ibn Sino "Tib nizamları" ("Al-Qonun fıt-Tib") shıǵarmasın jazǵan bolıp, bul shıǵarma 600 jıldan aslam waqıt dawamında medicinanıń tiykarǵı sabaqlıqlarınan biri bolıp kelgen. Shıǵarmada insan denesiniń dúzilisi, keselliklerdiń kelip shıǵıwı, diagnozı hám emlew usılları tolıq bayan etilgen. Onıń anatomiya, fiziologiya hám farmakologiya boyınsha bilimleri óz dáwiri ushın ádewir aldınģı edi. 3 Falsafa hám logika Ibn Sino logika hám filosofiya tarawında da tereń iz qaldırgan. Ol Aristotel logikasın rawajlandırdı hám ózine tán logikalıq sistemanı jarattı. Onıń filosofiyalıq shıǵarmaları, sonıń ishinde, "Al-Shifo" (Davoniy) sıyaqlı shıǵarmaları, metafizika, epistemologiya hám ontologiya sıyaqlı áhmietli filosofiyalıq máselelerdi úyrenedi. Onıń pikirleri keyingi áwlad oyshılları hám ilimpazlarına úlken tásir kórsetti. 4 Ullı miyras Ibn Sinonnıń ólimi menen jáhán mádeniyatı úlken joģaltıwǵa ushıradı, biraq onıń ilimiy hám filosofiyalıq miyrası búgingi kúnge shekem saqlanıp qalgan hám pútkil dúnya boylap úyrenilmekte. Onıń shıǵarmaları hár qıylı tillerge awdarılǵan hám házirge shekem medicina, filosofiya hám basqa da ilim tarawlarında óziniń áhmietin saqlap kelmekte. Onıń atı jáhán ilimi tariyxına altın háripler menen jazılǵan.

Áliysher Nawayı - Ullı Sahibi-qaran 1 Pacha hám shayır Alisher Nawayı (1441-1501) Xorezmniń belgili shańaraǵında tuwilgan ullı shayır, jazıwshı, mámleketlik ǵayratker hám oyshıl bolıp, Ámir Temurdıń áwladı Xusayn Bayqara sarayında joqarı dárejege erisken. Onıń turmısı pachalıq sawlat hám dóretiwshiliktiń únlesligi menen ajıralıp turadı. 2 Ádebiy dóretiwshilik Onıń "Xamsa"sı ("Xamsasi Nawayı") - bes ullı dástan ("Hayrat ul-abror," "Farhad hám Shirin," "Layli hám Majnun," "Sab'ai sayyar" hám "Saddi Iskandariy") dan ibarat bolıp, ózbek ádebiyatınıń eń joqarı shoqqılarınan biri esaplanadı. "Hayrat ul-abror" shıǵarmasında bolsa Nawayınıń tereń ruwxıy dúnyası hám turmıs filosofiyası sáwlelengen. Onıń qosıqları hár qıylı janrlarda jazılǵan bolıp, olardıń barlıǵı joqarı kórkemlik hám tereń filosofiyalıq mazmun menen ajıralıp turadı. 3 Mádeniy miyras Nawayı tek ǵana ullı shayır emes, al ózbek tili hám ádebiyatınıń rawajlanıwına sheksiz úles qosqan ilimpaz da bolıp esaplanadı. Ol ózbek tiliniń baylıǵın kórsetip, onı mámleketlik tilge aylandırıwǵa háreket etken hám kóplegen ádebiy shıǵarmalardı jaratıw arqalı onıń rawajlanıwına úlken túrtki bergen. Onıń dóretiwshiligin úyreniw házirgi kúnge shekem ózbek ádebiyatı hám mádeniyatı ushın oǵada úlken áhmietke ie. 4 Juwmaq Alisher Nawayınıń jumısı tek ǵana ózbek ádebiyatınıń emes, al pútkil ózbek mádeniyatınıń gúllep-jasnaw dáwirin belgileydi. Onıń dóretiwshilik miyrası jáhán ádebiyatı ǵáziynesine bay qosımsha bolıp, onıń atın tariyxta máńgilestirdi. Onıń pikir hám ideyaları búgingi kúnge shekem óz áhmietin joyıtqan hám keleshek áwladlar ushın ilham dáregi bolıp qaladı.

Falsafa hám logikanıń rawajlanıwı Falsafa IX-XII ásirlerde musılman áleminde filosofiya tarawında tereń pikir júrgiziw hám pikirlewler keń tarqalgan. Abu Nasr al-Forobiydiń siyasiy filosofiyası hám jámiyet modeli haqqındaǵı shıǵarmaları, sonday- aq, onıń logika hám metafizikaga qosqan úlesi usı dáwirdiń áhmiyetli jetiskenliklerinen esaplanadı. Logika Logika hám ilimiy izertlewler tarawında Abu Nasr al-Forobiy hám Ibn Sino sıyaqlı alımlar áhmiyetli oylap tabıwlar islegen. Al-Forobiydiń logika boyınsha shigarmaları Aristotel pikirlerin rawajlandırgan bolsa, Ibn Sina (Avicenna) logikanı medicina hám tábiyiy pánlerge qollanıp, jana ilimiy usıllardı jaratıwga úles qostı. Abu Rayxan Beruniydiń logika hám empirikalıq izertlewlerine bolǵan qatnası da ayrıqsha atan ótiwge ılayıq. Falsafa hám Din Bul dáwirde filosofiya hám dindi úylestiriwge uriniw keń tarqalgan edi. Alımlar dinniń dogmatikalıq principlerin filosofiyalıq talqılawga háreket etip, diniy bilimlerdi logika tiykarında túsindiriwge umtıldı. Ibn Sina shıǵarmalarında bul process anıq kórinedi. Ilimiy pikir Oyshıllar ilimiy pikirlew hám logikanı tiykarģı oringa qoydı. Baqlawlar, tájiriybeler hám logikalıq juwmaqlarǵa tiykarlanǵan ilimiy qatnas bul dáwirdiń ilimiy rawajlanıwına túrtki boldı. Bul qatnas matematika, astronomiya, medicina hám basqa pánlerdiń rawajlanıwına sezilerli tásir kórsetti.

Falsafa hám Logikanıń rawajlanıwı adamzattıń pikirlew tariyxınıń ajıralmas bólimleri bolıp, olar bir-birine óz ara tásir etken hám kóp jaģınan bir-birin rawajlandırgan. Falsafa hám logika óz ara baylanıslı bolıp, filosofiya dúnyanı, insandı hám onıń ómirin túsiniwge qaratılgan ilimiy hám pikirlew tarawi bolsa, logika - bul haqıyqattı anıqlaw hám duris pikirlew qaǵıydaları menen shuģillanıwshı ilimiy sistema. Olardıń rawajlanıw tariyxı hár qıylı dáwirlerde áhmiyetli qádemler menen bayıttı. Tómende filosofiya hám logikanıń rawajlanıwına baylanıslı tiykargı basqıshlar hám kózqaraslardı kórip shıǵamız. 1. Antik Dáwir filosofiyası hám logikası.Antik grek filosofiyası hám logikası, ásirese, Aristoteldiń jumısları menen belgili. Aristotel (M. Avv. 384-322) logikanı birinshi ret sistemalastırdı hám ol logikanı filosofiyanın áhmiyetli bir bólegi dep esapladı. Onıń "Organon" shıǵarması logikanı metodologiyalıq jaqtan qáliplestirip, deduktiv logikanıń tiykarların jarattı. Aristoteldiń silogizm (silogizm) nizamları, yaǵnıy aqılıy dúzilmeler arqalı jańa bilimlerdi alıw usılı, logikalıq pikirlew ushın tiykar bolıp xızmet etti.Sokrat (469-399 b.e.sh.) dialektikalıq usıldı, yaǵnıy logikalıq pikirlesiw hám soraw-juwap arqalı haqıyqattı anıqlawdı alga qoydı. Onıń "Ideyalar dúnyası" túsinigi logikalıq pikirlewdi rawajlandırıwǵa túrtki berdi. 2. Orta ásirler filosofiyası hám logikası Orta ásirlerde filosofiya hám logika diniy oy-pikir menen birlesip ketti. Islam hám xristian filosofiyasında Antik filosofiyası hám logikanıń miyrası saqlanıp qalgan bolsa da, olar jana diniy hám ruwxiy ideyalar menen bayıtıldı.Avicenna (Ibn Sina), Farrabi, Ǵazzali sıyaqlı islam filosofları Aristoteldiń logikalıq pikirlerin úyrendi hám olardı islam filosofiyası menen birlestirdi. Avitsenna, logikanı ilimiy hám filosofiyalıq pikirlew metodologiyası sıpatında qollanadı. Akvinski Tomas (1225-1274) xristian filosofiyasında Aristoteldiń logikalıq tiykarların xristian dini menen úylestirdi hám logikanı teologiya hám ádep- ikramlılıq kózqaraslar menen baylanıstırıwga háreket etti.

IX-XII ásirlerde júz bergen Mádeniy oyanıwda Musılman Shiģis ulamalarınıń úlesi 1 Ilim tarawındaǵı jetiskenlikler Abu Rayxan Beruniydiń astronomiya, geodeziya hám mineralogiyaga qosqan úlken úlesin, Abu Ali ibn Sinoniń (Avicenna) medicina hám filosofiya tarawındaǵı tereń izertlewlerin, sonday- aq, matematika hám algebranıń rawajlanıwına qosqan úleslerin mısal etip keltiriw múmkin. 2 Mádeniy baylıqlardıń gúllep-jasnawı Áliysher Nawayınıń ádebiyattaǵı sheksiz úlesi, atap aytqanda, túrkiy tillerdiń rawajlanıwına qosqan úlesi, usı dáwirdiń mádeniy rawajlanıwınıń ayqın úlgisi bolıp tabıladı. Arxitektura, muzika hám basqa kórkem óner túrlerinde de jana usıllar hám dástúrler payda boldı. 3 Bilimlendiriw sistemasın jetilistiriw Medreseler hám kitapxanalardıń rawajlanıwı, bilim alıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıqtıń artıwı, jańa ilimiy mektepler hám oqıw baǵdarlamalarınıń qáliplesiwi bilimlendiriw sistemasınıń jetilistiriliwin kórsetedi. 4 Jáhán civilizaciyasına tásiri Musılman shıǵıs oyshıllarınıń jumısı óz dáwiriniń shegaralarınan biraz shetke shıǵıp, Batıs civilizaciyasınıń rawajlanıwına, ilimiy hám mádeniy ósiwine úlken tásir kórsetti. Olardıń jumısları keyingi áwladlar ushın ilham dáregi bolıp xızmet etti.

Mádeniy miyras hám oniń Jáhán Civilizaciyasına tásiri Mádeniy miyras - bul áwladtan-áwladqa ótken, tariyxiy hám mádeniy áhmiyetke iye bolgan elementler, dástúrler, qádiriyatlar, kórkem óner dóretpeleri, til, arxitektura, ádebiyat hám basqa kóplegen mádeniy esteliklerden ibarat. Mádeniy miyras jámietlerdiń ózine tánligin saqlap qalıw, tariyxıy estelikti tiklew hám keleshek áwladlarǵa jetkeriw ushın úlken áhmietke ie. Jáhán civilizaciyasına tásiri bolsa bul miyrastıń pútkil dúnya mádeniyatı, ilim, kórkem óner, filosofiya hám jámietlik turmısqa qanshelli úlken tásir kórsetkenin bildiredi. 1. Mádeniy miyrastıń túrleri Mádeniy miyras eki tiykarģı túrge bólinedi: Materiallıq mádeniy miyras: Buģan tariyxıy estelikler, arxitekturalıq estelikler, kórkem óner dóretpeleri, kitaplar, áyyemgi qagazlar, texnikalıq qurallar hám basqa fizikalıq obyektler kiredi. Materiallıq emes mádeniy miyras: Buģan xalıq qosıqları, ayaq oyınlar, til, qádiriyatlar, úrp-ádetler, diniy máresimler hám miynet procesleri sıyaqlı dástúrler kiredi.

2. Mádeniy miyrastıń Jáhán Civilizaciyasına tásiri Mádeniy miyrastıń dúnyada óz-ara baylanıslar hám birge islesiwdi rawajlandırıwdaǵı ornı oǵada úlken. Olardıń civilizaciyalarga tásiri tómendegi táreplerde kórinedi: a) Tariyxiy Estelik hám Identifikaciya.Mádeniy miyras xalıqlar hám milletlerdiń óz tariyxın eslep qalıwına, ózligin anıqlawına járdem beredi. Tariyxıy estelikler hám dástúrler arqalı ótmishtegi jetiskenlikler hám mashqalalardı tallaw, jámietlerge óz tariyxıy dáreklerinen sabaq alıw imkaniyatın jaratadı. Mısalı, Mısırdıń piramidaları, Qıtay diywalı yamasa Greciyanıń Parfenon ibadatxanası sıyaqlı estelikler ótmishtegi civilizaciyalardıń joqarı mádeniy jetiskenliklerin kórsetedi. b) Mádeniy almasıw hám integraciya.Mádeniy miyrastıń tariyxı basqa xalıqlar menen bolǵan mádeniy almasıw procesinde, civilizaciyalar arasındaǵı óz ara tásirdi kúsheytedi. Mısalı, áyyemgi Rim hám Greciya mádeniyatları óz ara tásir etip, bir-birin bayıtqan. Sonday-aq, Islam civilizaciyası Orta ásirler dawamında Evropa hám Aziya arasında ilim, kórkem óner hám texnologiya almasıwı ushın kópir bolgan. c) Kórkem óner hám Arxitektura.Mádeniy miyras kórkem óner hám arxitektura tarawlarına sheksiz tásir kórsetti. Evropa, Aziya hám Afrika mádeniyatları arasındaǵı kórkem óner almasıwı jańa qatnaslar, usıllar hám texnikalardı jaratıw imkaniyatın berdi. Mısalı, Rim imperiyasınıń arxitekturalıq estelikleri, Islam kórkem óneri hám Renessans kórkem óneri dúnya mádeniyatına úlken tásir kórsetti.

Juwmaq hám Milliy Ózlikti ańlawda Ullı ulamalarımızdıń ornı IX-XII ásirlerdegi Mádeniy Oyanıw dáwiri tek ǵana bay mádeniy miyras emes, al Ábiw Nasır al-Forobiy, Ábiw Rayxan Beruniy, Ibn Sina hám Áliysher Nawayı sıyaqlı ullı oyshıllarımızdıń sheksiz úlesi menen de xarakterlenedi. Máselen, al- Farabiydiń siyasiy filosofiyası hám sociallıq teoriyaları keyingi áwlad oyshıllarına kúshli tásir kórsetti. Falsafa hám logikanıń rawajlanıwı uzaq tariyxıy processti óz ishine aladı. Hárbir dáwir óziniń bilim alıw usılların, dúnyaqarasın hám logikalıq sistemaların jarattı. Áyyemgi grek filosoflarınan baslap, orta ásirler, Jańa dáwir hám zamanagóy filosofiyaǵa shekem, logika hám filosofiyanıń rawajlanıwı insanga dúnyanı túsiniw hám bilimdi sistemalastırıwda turaqlı járdem beredi. jáhán ádebiyatınıń eń bahalı baylıqlarınan biri esaplanadı. Bul oyshıllardıń dóretiwshilikleri filosofiya, medicina, astronomiya, ádebiyat hám basqa da tarawlarda jańa dáwir baslanıwına túrtki boldı. Olardıń ilimiy hám mádeniy miyrası tek óz dáwirinde emes, al házirgi kúnde de úyrenilip, jáhán civilizaciyasınıń bayıwına úles qospaqta. Olardıń bilimge súyiwshiligi hám insaniyat rawajlanıwına sadıqlıǵı házirgi kúnge shekem ilham dáregi bolıp qalmaqta. Bul ullı miyrastı úyreniw milliy ózligimizdi tereń ańlawǵa, ótmishten sabaq alıwǵa hám keleshegimizdi rawajlandırıwǵa járdem beredi.

• Paydalanılgan ádebiyatlar: • Ibn sina. "Qonun fi t-tibb." • Farabiy. "Fazilatsiz shahar." • Ilim hám filosofiya: bul dáwirde avicenna (ibn sina), al-farabiy, al-xorezmiy, al-biruni sıyaqlı ullı oyshıllar ilim, medicina, matematika, astronomiya, geografiya, filosofiya hám basqa tarawlarda ilimiy miyras qaldırdı. • Til hám ádebiyat: IX ásirden baslap arab tili hám ádebiyatı jáne de rawajlanıp, oni jazıw hám ilimiy tallaw tarawındaǵı islenbeler úlken áhmiyetke iye boldı. Bul dáwirde arab ádebiyatınıń rawajlanıwı hám jana shigarmalar jaratıldı. • Medicina, matematika hám astronomiya: al-kindi, al-raziy hám ibn Rushd sıyaqlı alımlar ilim tarawlarında úlken ashılıwlarga eristi. Al-Khwarizmi algebra hám esaplaw sistemalarınıń tiykarın salıwshılarınan biri bolıp, onıń jumısları pútkil dúnyada tán alınǵan. • Mádeniy oyanıwǵa baylanıslı ádebiyatlar: bul dáwirde ilim hám mádeniyatqa baylanıslı kóplegen shigarmalar jazilgan. Tómendegi shigarmalar hám ádebiyatlar IX-XII ásirler mádeniy oyanıwı haqqında tolıq magliwmat beredi:Ibn sina (avitsenna) shıǵarmaları: • "Kitob al-shifa" (shipa kitabı) bul shıǵarma medicina, filosofiya hám ilimiy pikirlew tarawlarında úlken áhmiyetke iye. Ibn Sinoniń medicinaǵa baylanıslı jumısları, ásirese, "al-qonun fi at-tibb" ("medicina nizamları") jumısı Evropa iliminde úlken tásir kórsetti. • "Kitob al-najat" (qutqarıw kitabı) filosofiyalıq shıǵarma bolıp, onda ilimiy metodologiya hám logikalıq talqılawdı rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratılǵan. • Al-farabiy shıǵarmaları: "al-madina al-fadila" (jaqsı qala) - filosofiyalıq hám siyasiy shıǵarma bolıp, onda ideal jámiyetti súwretlewge háreket etilgen. • "Ihsá al-'ulum" (ilmlerdi tańlap alıw) bul shıǵarma ilim tarawların klassifikaciyalawǵa baylanıslı bolıp, óz dáwirinde ilimniń barlıq tarawların úyreniwge qaratılǵan. • "Kitab al-hind" (hind kitabı) bul shıǵarmada al-biruni hindstannıń sociallıq, mádeniy hám ilimiy turmısın sáwlelendiredi, hind filosofiyası hám diniy kózqarasların analizleydi. • "Al-qanun al-masudiy" (masudiy nizamı) - astronomiya hám matematikaga baylanıslı ilimiy shigarma bolıp,

O'xshashlar

IX- XII asrlar manbalari

IX-XII asrlarda O’rta Osiyo sivilizatsiyasi

IX-XII-asrlarda sharq uygʻonish davri

IX-XII asrlarda o'zbek davlatchiligi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot

IX – XII asrlarda hadis va fiqh ilmi taraqqiyoti